Sprawozdanie z wykonania ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi

Transkrypt

1 RADA MINISTRÓW Sprawozdanie z wykonania ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie 1 stycznia 31 grudnia 2011 roku * opracowane przez Ministra Zdrowia Warszawa 2013 * Zgodnie z art. 20 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2012 r. poz. 1356), sprawozdanie corocznie składane jest przez Radę Ministrów Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej.

2 Spis treści Wstęp...4 CEL STRATEGICZNY Ograniczenie szkód zdrowotnych, wynikających ze spożywania alkoholu...6 Cel cząstkowy Poszerzenie wiedzy naukowej na temat zaburzeń, wynikających z używania alkoholu...7 Cel cząstkowy Ograniczenie szkód zdrowotnych, wynikających z picia szkodliwego i uzależnienia od alkoholu, w tym zmniejszenie odsetka konsumentów spożywających alkohol ryzykownie i szkodliwie...8 Cel cząstkowy Poprawa stanu psychofizycznego i funkcjonowania społecznego osób uzależnionych od alkoholu...15 CEL STRATEGICZNY Zmniejszenie dostępności i zmiana struktury spożywanego alkoholu...28 Cel cząstkowy Zmniejszenie spożycia napojów alkoholowych i zmiana struktury spożycia...28 CEL STRATEGICZNY Ograniczenie zaburzeń życia rodzinnego, w tym szkód zdrowotnych i rozwojowych dzieci z rodzin z problemem alkoholowym...34 Cel cząstkowy Zwiększenie dostępności i poprawa jakości pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym...35 Cel cząstkowy Zwiększenie kompetencji osób zajmujących się pomaganiem dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym...38 Cel szczegółowy Poprawa funkcjonowania rodziny dotkniętej problemami picia szkodliwego i uzależnienia od alkoholu...39 Cel szczegółowy Poprawa funkcjonowania dorosłych członków rodzin osób pijących alkohol szkodliwie i uzależnionych od alkoholu...39 Pomoc dla rodzin z problemem alkoholowym oraz dla dorosłych członków tych rodzin w działaniach samorządów gminnych i wojewódzkich...40 CEL STRATEGICZNY Ograniczanie zjawiska picia alkoholu przez dzieci i młodzież...42 Cel cząstkowy: Zwiększenie jakości i dostępności programów profilaktycznych.42 Cel cząstkowy: Utrwalenie postaw abstynenckich w środowisku dzieci i młodzieży oraz zwiększenie świadomości młodzieży w zakresie szkód wynikających z picia alkoholu realizację różnorodnych działań profilaktyczno-edukacyjnych oraz organizowanie i wspieranie działań służących promocji zdrowego stylu życia z uwzględnieniem aktywności kulturalnej i sportowej dzieci i młodzieży...49 Cel cząstkowy: Zmniejszenie liczby młodzieży często pijącej alkohol i upijającej się...55 Cel cząstkowy: Zmiana postaw dorosłych wobec picia alkoholu przez dzieci i młodzież oraz zwiększenie kompetencji wychowawczych rodziców...57 CEL STRATEGICZNY Ograniczenie skali zjawiska przemocy w rodzinie oraz zwiększenie skuteczności pomocy rodzinom

3 Cel cząstkowy Zwiększenie dostępności i podniesienie jakości pomocy dla ofiar przemocy w rodzinie dorosłych i dzieci...60 Cel cząstkowy Zwiększenie kompetencji służb działających w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinach z problemem alkoholowym...62 Cel cząstkowy Zwiększenie dostępności i podniesienie jakości oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych...64 Cel cząstkowy Zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat przemocy w rodzinie, możliwości przeciwdziałania zjawisku oraz sposobów reagowania i uzyskania pomocy...66 CEL STRATEGICZNY Poprawa jakości działań podejmowanych w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz ograniczenie wydatkowania środków finansowych na zadania niezwiązane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych...68 Cel cząstkowy Podniesienie kompetencji członków GKRPA oraz pełnomocników/koordynatorów gminnych programów w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych w społecznościach lokalnych...68 Cel cząstkowy Zwiększenie wiedzy wójtów/burmistrzów/prezydentów miast oraz radnych w zakresie polityki lokalnej wobec alkoholu jako zadania własnego gminy...68 Cel cząstkowy Zwiększenie liczby gminnych programów uwzględniających diagnozę lokalnych problemów, zasobów i potrzeb w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych...70 Cel cząstkowy Poprawa jakości nadzoru nad realizacją gminnych programów wykonywanego przez regionalne izby obrachunkowe, Najwyższą Izbę Kontroli oraz wojewodów...71 CEL STRATEGICZNY Ograniczenie przypadków naruszeń prawa w związku z alkoholem...72 Cel cząstkowy Ograniczanie przypadków nielegalnej produkcji lub wprowadzania do obrotu alkoholu (w tym przemytu i wykorzystywania niezgodnie z przeznaczeniem skażonego alkoholu etylowego)...72 Cel cząstkowy Zmniejszenie skali naruszeń prawa w zakresie sprzedaży alkoholu bez wymaganego zezwolenia oraz wbrew jego warunkom i zasadom...73 Cel cząstkowy Ograniczanie zjawiska prowadzenia pojazdów pod wpływem alkoholu...74 Cel cząstkowy Zmniejszenie liczby przestępstw oraz innych przypadków naruszeń prawa popełnianych przez osoby będące pod wpływem alkoholu...75 Cel cząstkowy Ograniczenie przypadków nielegalnej reklamy i promocji napojów alkoholowych...77 CEL STRATEGICZNY Oszacowanie strat ekonomicznych związanych z alkoholem...78 Finansowanie realizacji zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi...79 Podsumowanie

4 Wstęp Zgodnie z art. 20 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2012 r. poz. 1356) zwanej dalej ustawą o wychowaniu w trzeźwości, Sprawozdanie z wykonania tej ustawy jest składane przez Radę Ministrów Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa określa zadania organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego zobowiązanych do podejmowania działań zmierzających do ograniczania spożycia napojów alkoholowych oraz zmiany struktury ich spożywania, inicjowania i wspierania przedsięwzięć mających na celu zmianę obyczajów w zakresie sposobu spożywania tych napojów, działania na rzecz trzeźwości w miejscu pracy, przeciwdziałania powstawaniu i usuwania następstw nadużywania alkoholu, a także wspierania działalności w tym zakresie organizacji społecznych i zakładów pracy. Zgodnie z art. 2 ust. 2 ustawy o wychowaniu w trzeźwości zadania w zakresie przeciwdziałania alkoholizmowi uwzględniane są w założeniach polityki społecznogospodarczej w postaci Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przyjętego przez Radę Ministrów w dniu 22 marca 2011 r. na lata Uwzględniając powyższe zapisy, sprawozdanie z realizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie 1 stycznia 31 grudnia 2011 r. zostało przygotowane zgodnie ze strukturą Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata i opracowane na podstawie materiałów uzyskanych z następujących źródeł: sprawozdań: Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ośrodka Rozwoju Edukacji, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Gospodarki, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Głównego Inspektoratu Pracy, Ministerstwa Sportu i Turystyki, Ministerstwa Sprawiedliwości, Prokuratury Generalnej, Centralnego Zarządu Służby Więziennej Biura Penitencjarnego, Ministerstwa Środowiska, Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, Ministerstwa Obrony Narodowej, Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Komendy Głównej Policji, Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Narodowego Funduszu Zdrowia, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Polskiego Radia S.A., Zarządu TVP S.A., Instytutu Psychiatrii i Neurologii, Głównego Urzędu Statystycznego, Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Dziecka, Rzecznika Praw Obywatelskich, urzędów marszałkowskich, a także wojewodów i regionalnych izb obrachunkowych; ankiet PARPA G-1 Roczne sprawozdanie z działalności samorządów gminnych w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w 2011 r., zbieranych w ramach Programu badań statystycznych statystyki publicznej na rok 2011 dane z 98,7% gmin, czyli z gmin; bazy danych zakładów lecznictwa odwykowego prowadzonej przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych we współpracy z Wojewódzkimi Ośrodkami Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia, na podstawie ankiet wypełnianych przez placówki lecznictwa odwykowego; w 2011 r. zebrano dane z 603 placówek odwykowych, co stanowiło 82% wszystkich placówek leczenia uzależnienia od alkoholu w bazie adresowej Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych; Rocznika Statystycznego Instytutu Psychiatrii i Neurologii na rok 2010; danych przekazanych przez Główny Urząd Statystyczny oraz strony internetowej Głównego Urzędu Statystycznego: Ceny w gospodarce narodowej, Rynek wewnętrzny w 2011 r., Budżety gospodarstw domowych w 2011 r., Mały Rocznik Statystyczny 2011, Produkcja wyrobów przemysłowych w 2011 r. ; 4

5 Sprawozdania z wykonania budżetu państwa za okres od dnia 1 stycznia do dnia 31 grudnia 2011 r. ; innych analiz i badań, m.in.: badania European School Survey Project on Alcohol and Drugs (ESPAD) realizowanego w 2011 r. przez Instytut Psychiatrii i Neurologii, badania Epidemiologia zaburzeń psychiatrycznych i dostępność psychiatrycznej opieki zdrowotnej EZOP, badań Wzory konsumpcji alkoholu w Rzeczypospolitej Polskiej, przeprowadzonego przez Fundację Centrum Badania Opinii Społecznej w Warszawie w 2008 r. na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Wzory konsumpcji alkoholu w Rzeczypospolitej Polskiej, przeprowadzonego w 2005 r. przez Pracownię Badań Społecznych w Sopocie na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, raportu P. Andersona, B. Baumberga Alcohol in Europe. [London: Institute of Alcohol Studies (2006)]. Polskie wydanie: Alkohol w Europie, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2007.], raportu opublikowanego na stronie pn.: Wypadki drogowe w Rzeczypospolitej Polskiej w Wskazane wyżej sprawozdania z poszczególnych instytucji zostały opracowane zgodnie ze strukturą Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, natomiast pełne wersje sprawozdań znajdują się w załączniku do niniejszego sprawozdania pn. Materiały źródłowe. Ważnymi partnerami w realizacji zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości są organizacje społeczne. Prowadzą one m.in. pracę socjoterapeutyczną z dziećmi z rodzin z problemem alkoholowym, opracowują i prowadzą programy profilaktyczne oraz szkolenia z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, wydają czasopisma z zakresu problematyki alkoholowej itp. Informacje o swoich działaniach w 2011 r. przysłało kilkanaście z nich. Sprawozdania z ich działalności również znajdują się w załączniku do niniejszego sprawozdania. 5

6 CEL STRATEGICZNY Ograniczenie szkód zdrowotnych, wynikających ze spożywania alkoholu Blisko 20,5% Polaków i 3,4% Polek pije alkohol w sposób powodujący szkody zdrowotne i społeczne. Do grupy tej zalicza się osoby nieuzależnione (określane jako pijące szkodliwie) i uzależnione od alkoholu. Próba ekstrapolacji wyników badań epidemiologicznych na populację ludności Rzeczypospolitej Polskiej w wieku lata daje liczbę ponad 3 mln osób, u których można rozpoznać zaburzenia psychiczne lub zaburzenia zachowania, wynikające ze spożywania alkoholu, wśród nich ponad 600 tys. osób uzależnionych od alkoholu 1). Kobiety pijące alkohol szkodliwie to najczęściej: młode, niezamężne (panny, kobiety rozwiedzione lub pozostające w separacji) i najlepiej wykształcone (mają wykształcenie wyższe). Mężczyźni spożywający alkohol szkodliwie to stosunkowo częściej: starsi niż pijące szkodliwie kobiety, samotni (rozwodnicy, wdowcy), najgorzej wykształceni (wykształcenie zawodowe lub niższe) 2. Poziom rozpowszechnienia społecznych i zdrowotnych problemów związanych z używaniem alkoholu jest tym większy, im powszechniej spożywany jest alkohol. Ogółem 1/4 dorosłych Polaków sięga po alkohol co najmniej raz w tygodniu (38% mężczyzn i ponad 10% kobiet) 3. Grupa osób najwięcej pijących (powyżej 12 l 100% alkoholu rocznie), stanowiąca 7,3% konsumentów napojów alkoholowych, spożywa aż 46,1% całego wypijanego alkoholu. Grupa osób mało pijących (do 1,2 l 100% alkoholu rocznie), stanowiąca 46,9% konsumentów alkoholu, wypija tylko 4,9% całości spożywanego alkoholu 4. Tak duża koncentracja wynikająca z nadużywania alkoholu rodzi poważne zagrożenia zdrowotne, problemy społeczne oraz związane z nimi koszty (m.in. koszty leczenia, wymiaru sprawiedliwości, wypadków, przedwczesnej umieralności, nieobecności w pracy) 5. 1) Wyniki badania EZOP (ostateczne wyniki zostały zaprezentowane na konferencji prasowej 12 października 2012 r.) mającego na celu poznanie rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych oraz dostępności psychiatrycznej opieki zdrowotnej, zrealizowanego w okresie listopad 2010 r. marzec 2011 r. na próbie losowej ponad 10 tys. Polaków w wieku lata przez Instytut Psychiatrii i Neurologii, Akademię Medyczną we Wrocławiu oraz Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego. 2) Badania Wzorów konsumpcji alkoholu w Polsce zrealizowane przez Centrum Badania Opinii Społecznej na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2008 r. 3) Wyniki badania EZOP..., op. cit. 4) Badania Wzorów konsumpcji alkoholu w Polsce..., op. cit. 5) P. Anderson, B. Baumberg Alcohol in Europe. [London: Institute of Alcohol Studies (2006)]. Polskie wydanie: Alkohol w Europie, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2007.] 6

7 Cel cząstkowy Poszerzenie wiedzy naukowej na temat zaburzeń, wynikających z używania alkoholu Działania podejmowane przez samorządy lokalne W 2011 r. w 178 samorządach gminnych prowadzone były badania i diagnozy z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, w tym w 36 gminach badania dotyczące rozmiarów i wzorów konsumpcji alkoholu, natomiast w 89 gminach badania dotyczące problemów alkoholowych na terenie gminy. Działania podejmowane przez samorządy wojewódzkie W 2 samorządach wojewódzkich prowadzone były badania realizujące cel cząstkowy: w województwie śląskim opracowano raport (na podstawie badań przeprowadzonych w 2010 r.) pn. Substancje psychoaktywne postawy i zachowania. Raport z badań ankietowych zrealizowanych w województwie śląskim w 2010 roku. ; w województwie zachodniopomorskim przeprowadzono badania pn. Profil osoby uzależnionej od alkoholu w województwie zachodniopomorskim. Działania podejmowane przez urzędy centralne Na zlecenie PARPA w 2011 r. przygotowany został film prezentujący wyniki badań prowadzonych w Rzeczypospolitej Polskiej pod kierunkiem Prof. A. Urbanika z Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Badania dotyczą diagnozy grupy 120 dzieci, których matki piły alkohol w czasie ciąży. Przy wykorzystaniu rezonansu magnetycznego (MRI) oraz protonowego spektroskopu (HMRS) badane są obszary uszkodzeń w mózgu u dzieci wywołane prenatalną ekspozycją na alkohol. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego ze środków budżetowych na naukę dofinansowało realizację 3 projektów międzynarodowych współfinansowanych oraz 11 projektów badawczych, dotyczących problemów alkoholowych. Na realizację projektów dotyczących problemów alkoholowych wydatkowano w 2011 r. kwotę zł. Szczegółowe sprawozdanie znajduje się w Materiałach źródłowych. Główny Inspektor Sanitarny przeprowadził ogólnopolskie badanie ankietowe pt. Zachowania zdrowotne kobiet w ciąży. Ponadto poszczególne jednostki Państwowej Inspekcji Sanitarnej podjęły w 2011 r. działania na terenie kraju, w ramach zadań określonych w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi np. w woj. mazowieckim w ramach licznych działań dotyczących profilaktyki uzależnień, skierowanych do szerokiego grona odbiorców, przeprowadzono prelekcje, dyskusje z psychologami i terapeutami ds. uzależnień, wystawiono spektakle teatralne oraz udostępniono punkty informacyjno-edukacyjne. W woj. śląskim zorganizowano konferencję poświęconą problematyce alkoholowej pt. Życie jest warte tego, aby przeżyć je w zdrowiu i trzeźwości. W woj. zachodniopomorskim obchodzono Światowy Dzień FAS, edukując nt. szkodliwości picia alkoholu w ciąży. 7

8 Cel cząstkowy Ograniczenie szkód zdrowotnych, wynikających z picia szkodliwego i uzależnienia od alkoholu, w tym zmniejszenie odsetka konsumentów spożywających alkohol ryzykownie i szkodliwie Szkody zdrowotne spowodowane piciem alkoholu Według Światowej Organizacji Zdrowia alkohol znajduje się na trzecim, a w Europie na drugim 6 miejscu wśród czynników ryzyka dla zdrowia populacji, a ponad 60 rodzajów chorób i urazów wiąże się z jego spożywaniem. Choroby występujące na tle używania alkoholu to przede wszystkim: urazy, zaburzenia umysłowe i psychiczne, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, nowotwory, choroby układu sercowo-naczyniowego, zaburzenia immunologiczne, choroby układu kostno-szkieletowego, dysfunkcje układu rozrodczego i szkody prenatalne. W całej Europie picie alkoholu powoduje 1/4 wszystkich nagłych zgonów młodych ludzi pomiędzy 15 a 29 rokiem życia 7. Corocznie z przyczyn bezpośrednio i pośrednio związanych z używaniem alkoholu umiera w Rzeczypospolitej Polskiej kilkanaście tysięcy osób. Według danych przekazanych przez Instytut Psychiatrii i Neurologii, w 2010 r 8 w porównaniu z rokiem poprzednim: zmniejszyła się o 3% liczba zgonów z powodu zaburzeń psychicznych związanych z używaniem alkoholu (1.714 w 2009 r. zgonów wobec w 2010 r.), przy czym spadek ten dotyczy wyłącznie zgonów wśród mężczyzn, wzrosła natomiast o prawie 9% liczba zgonów wśród kobiet; zmniejszyła się o prawie 7% liczba zgonów z powodu chorób wątroby (z w 2009 r. do w 2010 r.); nastąpił spadek o 5% liczby zgonów z powodu zatrucia alkoholem (z w 2009 r. do 1659 w 2010 r.), przy czym spadek ten dotyczy w większym stopniu zgonów kobiet. 6 Źródło: 7 P. Anderson, A. Gual, J. Colom Alkohol i podstawowa opieka zdrowotna. Kliniczne wytyczne rozpoznawania i krótkiej interwencji, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa Najnowsze dostępne dane Instytutu Psychiatrii i Neurologii dotyczą 2010 r. 8

9 Wyraźną tendencję spadkową liczby zgonów można bezpośrednio wiązać ze zmniejszonym spożyciem alkoholu w latach Profilaktyka problemów alkoholowych dorosłych Rozpoznawanie osób pijących alkohol w sposób ryzykowny i szkodliwy jest ważnym zadaniem, stojącym przed personelem medycznym podstawowej opieki zdrowotnej. Prowadzenie wśród pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej badań przesiewowych i udzielanie osobom z grupy podwyższonego ryzyka porad, mających na celu skłonienie ich do ograniczenia picia alkoholu do poziomu uważanego za bardziej bezpieczny dla zdrowia, jest bardzo efektywnym sposobem ograniczania szkód zdrowotnych, spowodowanych spożywaniem alkoholu. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opracowała proste w użyciu narzędzie przesiewowe dla personelu podstawowej opieki zdrowotnej, tj. test AUDIT (Test Rozpoznawania Zaburzeń Związanych z Piciem Alkoholu, ang. Alcohol Use Disorders Identification Test) oraz zalecenia do przeprowadzania interwencji wobec pacjentów pijących alkohol ryzykownie i szkodliwie. Procedura wczesnego rozpoznawania i krótkiej interwencji w podstawowej opiece zdrowotnej przynosi efekt w stosunku do jednego na ośmiu pacjentów, wobec których ją zastosowano. Jest to jedna z najtańszych interwencji medycznych, prowadzących do skutecznej zmiany zachowań i poprawy stanu zdrowia. Mimo jej wysokiej efektywności, rzadko jest włączana do rutynowego postępowania klinicznego przez personel podstawowej opieki zdrowotnej 9. Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach samorządów gminnych W ramach działań profilaktycznych z zakresu wczesnego rozpoznawania i krótkiej interwencji samorządy gminne finansują szkolenia lekarzy i pielęgniarek oraz innych pracowników opieki zdrowotnej. Od 2002 r. do 2008 r. liczba gmin realizujących takie szkolenia systematycznie malała. Zmniejszała się także liczba lekarzy i pielęgniarek, którzy uczestniczyli w tego typu szkoleniach. W 2009 r. nastąpił wzrost liczby gmin, które podejmowały taką działalność. Przeszkolono wówczas o 66% więcej osób niż w roku 2008, w tym aż o 120% więcej lekarzy. Zwiększona aktywność samorządów gminnych była związana z uczestnictwem w ogólnopolskiej kampanii Sprawdź, czy Twoje picie jest bezpieczne, w trakcie której zachęcano samorządy do organizowania szkoleń dla personelu medycznego w zakresie rozpoznawania problemów alkoholowych pacjentów i podejmowania interwencji wobec osób pijących alkohol ryzykownie lub szkodliwie. Od 2010 r. ponownie zmniejsza się liczba gmin, które zrealizowały tego typu szkolenia oraz spada liczba przeszkolonego personelu medycznego. W 2011 r. przeszkolono jedynie 13 lekarzy. Rok Liczba gmin realizujących szkolenia z zakresu wczesnego rozpoznawania i krótkiej interwencji Liczba przeszkolonych lekarzy Liczba przeszkolonych pielęgniarek P. Anderson, A. Gual, J. Colom Alkohol i podstawowa opieka zdrowotna. Kliniczne wytyczne rozpoznawania i krótkiej interwencji, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa

10 Gminy podejmowały również działania obejmujące profilaktyczne programy pracownicze. Zrealizowano je w 12 województwach w 25 gminach, co oznacza spadek liczby gmin, które prowadziły działania w tym obszarze w porównaniu z rokiem ubiegłym. Liczba gmin realizująca programy profilaktyczne w ostatnich latach ulega wahaniom. Udział gmin realizujących pogramy pracownicze oscyluje na poziomie około 1% ogółu gmin w Rzeczypospolitej Polskiej. W 2011 r gmin (ok. 65%) prowadziło działania z zakresu edukacji publicznej. Edukacja prowadzona była przede wszystkim poprzez dystrybucję plakatów oraz ulotek (1.176 gmin) oraz organizowanie festynów lub imprez profilaktycznych (1.080 gmin). 630 gmin brało udział w ogólnopolskich kampaniach społecznych. Na działania edukacyjne samorządy gminne wydały w sumie zł. Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach samorządów wojewódzkich Ze sprawozdań nadesłanych przez urzędy marszałkowskie wynika, że w 2011 r. jedynie województwo łódzkie podjęło działania w obszarze wczesnego rozpoznawania problemów alkoholowych i krótkiej interwencji wobec pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej, organizując 2 szkolenia dla ok. 250 pracowników służby zdrowia. W ramach wojewódzkich programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych samorządy części województw zaangażowane były w ogólnospołeczne działania z zakresu m.in. profilaktyki problemów alkoholowych. I tak w województwie kujawskopomorskim zorganizowano konferencję pt. Festiwal Zdrowia poświęconą tematyce uzależnień, w tym uzależnieniu od alkoholu. W województwie lubuskim wsparto realizację programu Lekcja zdrowia Uniwersytet miejscem rozpowszechniania profilaktyki antyalkoholowej. Uczestnikami projektu było ok. 250 mieszkańców województwa powyżej 50. roku życia zagrożonych wykluczeniem społecznym. Celem projektu było zagospodarowywanie czasu wolnego poprzez propozycję alternatywnych zajęć oraz promowanie zdrowego stylu życia. W województwie małopolskim zorganizowano kampanię Trzeźwa Małopolska. No promil No problem 2011 składającą się z licznych działań na rzecz trzeźwości na drogach małopolskich. W kampanii wzięło udział 40 gmin. Ponadto w województwie realizowany był program Moda na Zdrowie, Trzeźwość podpowie, który wspierał m.in. nowoczesną profilaktykę rodzinną, działania profilaktyczne w środowisku młodzieży akademickiej. W województwie opolskim sfinansowano realizację i emisję przez TVP odcinków cyklicznego programu Ukryte prawdy, poświęconych uzależnieniu kobiet od alkoholu, terapii rodzin z problemem alkoholowym, problemom i terapii dorosłych dzieci alkoholików. Sfinansowano również realizację i emisję odcinka cyklicznego programu Żyjmy zdrowo, pt. Na zdrowie?, dotyczącego wpływu picia alkoholu na zdrowie somatyczne. Województwo śląskie w 2011 r. po raz kolejny było współorganizatorem ogólnopolskiej kampanii społecznej pod nazwą Prowadzę, jestem trzeźwy, promującej odpowiedzialną postawę wśród kierowców. Zarząd Województwa udzielił wsparcia finansowego podmiotom realizującym działania na rzecz osób i rodzin zagrożonych problemem alkoholowym. Dotacje przyznano na programy mające na celu m.in. aktywizację społeczną oraz osłonę socjalną osób, rodzin i grup ze środowisk zagrożonych wykluczeniem społecznym. W województwie zachodniopomorskim zorganizowano kampanię pt. Lekkomyślność, która dotyczyła negatywnych skutków zażywania lekarstw w połączeniu z alkoholem. W kampanii Po maluchu pokazano skutki prowadzenia auta w stanie upojenia alkoholowego. Poza tym dotowano projekt Mam wiedzę, żyję bardziej świadomie, który miał na celu podniesienie poziomu wiedzy na temat problemów i zagrożeń związanych z uzależnieniami wśród osób prostytuujących się i homoseksualnych. 10

11 Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach urzędów i instytucji centralnych Ze sprawozdań urzędów wojewódzkich wynika, że większość z nich nie podejmowała działań w powyższym zakresie (zgodnie z ustawą z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej (Dz.U. Nr 106, poz. 668, z późn. zm.) w związku z reformą ustrojową państwa zadania z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych zostały przekazane do samorządów województw). W województwie lubuskim przeprowadzono konkurs ofert na realizację zadań z zakresu szeroko rozumianej profilaktyki, również wśród osób dorosłych. W woj. świętokrzyskim kontynuowano działalność utworzonego przy Wojewodzie Zespołu ds. Rodziny i Przeciwdziałania Uzależnieniom. Zorganizowano kolejną edycję Świętokrzyskich Dni Profilaktyki. Ściśle współpracowano z Urzędem Marszałkowskim, Urzędem Miasta oraz instytucjami pozarządowymi w zakresie wynikającym z powierzonych pełnomocnikowi zadań. W województwie podlaskim Urząd Wojewódzki współpracował z jednostkami samorządu terytorialnego województwa m.in. w zakresie realizacji drugiego celu operacyjnego Narodowego Programu Zdrowia Zmniejszenie i zmiana struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenie szkód zdrowotnych spowodowanych piciem alkoholu. W tym zakresie prowadzona była wymiana informacji, która miała na celu inspirowanie samorządów oraz wskazanie i promocję dobrych praktyk w przedmiotowej dziedzinie, wypracowanych przez jednostki samorządu terytorialnego. Po weryfikacji i analizie danych na stronie internetowej Urzędu opublikowano informację podsumowującą wykonane zadania i wskazującą działania samorządów, które zasługują na wyróżnienie. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego przekazało w 2011 r. środki na kontynuację następujących projektów badawczych: 1. Polimorfizm genów: dehydrogenazy alkoholowej (ADH), dehydrogenazy aldehydowej 2 (ALDH2), CYPIIE1, S-transferazy glutationu w alkoholowych uszkodzeniach narządów przewodu pokarmowego (Uniwersytet Medyczny w Lublinie, II Wydział Lekarski z Oddziałem Anglojęzycznym); 2. Rola greliny w ocenie skuteczności środków przeciwalkoholowych (Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Wydział Farmaceutyczny); 3. Analiza jednonukleotydowych polimorfizmów SNP w obrębie genu SGIP1 w poszukiwaniu biomarkera podatności na uzależnienie alkoholowe z zastosowaniem EEG i odpowiedzi P300 w elektrycznej aktywności mózgu w społeczności Lubelszczyzny (Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki); 4. Genetyczne uwarunkowania zespołu zależności alkoholowej: poszukiwanie haplotypowej charakterystyki fenotypów alkoholowych oraz zmian na poziomie metylacji DNA z uwzględnieniem typologii alkoholizmu wg Lescha i Cloningera (Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie, Wydział Nauk o Zdrowiu); 5. Zdrowie Publiczne a wskaźniki spożycia alkoholu (projekt międzynarodowy, Instytut Psychiatrii i Neurologii); 6. Autofosforylacja alfa CaMKII jako mechanizm regulujący konsumpcję alkoholu (projekt międzynarodowy, Instytut Biologii Doświadczalnej im. m. Nenckiego PAN); 7. Uzależnienie i style życia we współczesnej Europie w stronę nowego ujęcia problemu uzależnień (projekt międzynarodowy, Instytut Psychiatrii i Neurologii). Ministerstwo Obrony Narodowej w 2011 r. kontynuowało wdrożoną w 2010 r. Strategię umacniania dyscypliny, przeciwdziałania uzależnieniom oraz zapobiegania patologiom społecznym w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w latach , stanowiącą zintegrowany system przeciwdziałania i ograniczania zachowań niekorzystnych dla funkcjonowania wojska, w tym ograniczania rozmiarów nadużywania alkoholu. W ramach 11

12 realizacji Programu umacniania dyscypliny ( ) w latach resort podjął liczne działania edukacyjne z obszaru profilaktyki alkoholowej: zajęcia warsztatowe, szkolenia, wykłady, spektakle teatralne, pogadanki, wystawy oraz konsultacje indywidualne. Zrealizowano ponad 5 tys. przedsięwzięć, w których uczestniczyło około 100 tys. żołnierzy wszystkich korpusów osobowych i pracowników wojska. Profilaktyka alkoholowa w jednostkach wojskowych jest realizowana głównie w ramach działalności służbowej przez psychologów wojskowych, oficerów wychowawczych, oddziały terenowe Żandarmerii Wojskowej, Wojskowe Prokuratury Garnizonowe oraz lekarzy i kapelanów wojskowych. Wdrożono Algorytmy postępowania z żołnierzami będącymi pod wpływem alkoholu na terenie jednostki wojskowej lub podczas wykonywania zadań służbowych poza nią. Opracowano Program umacniania dyscypliny na lata , uwzględniając wnioski z realizacji dotychczasowego programu. Ministerstwo Sprawiedliwości Działania profilaktyczno-edukacyjne skierowane do osadzonych lub pracowników Centralnego Zarządu Służby Więziennej, realizowane były w 2011 r. przez podstawowe jednostki służby medycyny pracy Służby Więziennej usytuowane przy Okręgowych Inspektoratach Służby Więziennej i Centralnym Ośrodku Szkolenia Służby Więziennej. Zapobieganie problemom wynikającym z używania alkoholu było elementem szeroko rozumianej profilaktyki. W ramach zadań nałożonych na Służbę Więzienną przez Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie zrealizowano wiele działań również z zakresu szkodliwego używania chemicznych środków zmieniających nastrój, w tym alkoholu. Służba więzienna współpracuje z PARPA przy realizacji pilotażowego projektu Program profilaktyki problemów alkoholowych w środowisku służb mundurowych. W 2011 r. odbyło się również case study z przedstawicielami Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi, realizującego z PARPA międzynarodowy projekt EWA, w ramach którego prezentowano działania Służby Więziennej jako przykład firmy podejmującej działania, w celu rozwiązywania problemu alkoholowego w miejscu pracy. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych udzielało m.in. pomocy merytorycznej organizacjom pozarządowym, uczestniczyło i współrealizowało konferencje i seminaria tematyczne, a także zlecało zadania publiczne z zakresu bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz przeciwdziałania patologiom. Zakłady Opieki Zdrowotnej MSW również w 2011 r. zrealizowały liczne przedsięwzięcia z zakresu profilaktyki problemów alkoholowych, adresowanych do funkcjonariuszy oraz pacjentów zakładów. Zorganizowano 4 konferencje szkoleniowe, przeprowadzono 136 wykładów i prelekcji na terenie ZOZ MSW, jak również w placówkach oświatowych i komisariatach, dotyczących szeroko pojętej problematyki szkód spowodowanych nadużywaniem alkoholu. W trakcie 84 godz. warsztatów psychologicznych uczono m.in. radzenia sobie ze stresem zawodowym funkcjonariuszy Policji oraz strażaków. 22 sesje plakatowe prezentujące zagadnienia i informacje o formach, miejscach i metodach pomocy osobom uzależnionym lub nadmiernie pijącym, eksponowane były w różnych miejscach zakładów (poradniach specjalistycznych, placówkach podstawowej opieki zdrowotnej, oddziałach szpitalnych). Policjanci każdego szczebla organizacyjnego byli realizatorami, współrealizatorami licznych działań, akcji, kampanii, programów o charakterze edukacyjnym i profilaktycznym, których odbiorcami była również dorosła część społeczeństwa. Jednym z wielu działań współrealizowanych w 2011 r. przez Komendę Główną Policji była kontynuacja realizacji ogólnopolskiej kampanii Zachowaj Trzeźwy Umysł. Kampanię, jak co roku, prowadzono we współpracy z gminami. W ramach kampanii odbywały się liczne konkursy, festyny, happeningi, spotkania i inne formy promujące życie bez używek, przemocy oraz w trzeźwości. Jest to kampania o bardzo licznej grupie odbiorców, którą szacuje się nawet na kilka milionów. Sportową twarzą kampanii był Marcin Lewandowski, mistrz Europy w biegu na 800 m. 12

13 Jednostki organizacyjne Policji zaangażowane były także w wiele lokalnych inicjatyw z zakresu profilaktyki uzależnień. Działania te miały różny charakter, począwszy od działań edukacyjnych, szkoleniowych, na kontrolnych i represyjnych kończąc. W 2011 r. policjanci ruchu drogowego podczas codziennych służb poddali badaniom na zawartość alkoholu uczestników ruchu drogowego (w 2010 r osób). W 2011 r. również Straż Graniczna aktywnie włączyła się w działania określone w Narodowym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata Psychologowie PZOZ jednostek organizacyjnych SG przeprowadzili cykl 9 szkoleń na temat uzależnień, w tym uzależnienia od alkoholu. Udzielano porad osobom zgłaszającym się z problemem alkoholowym oraz objęto te osoby opieką psychologiczną. W ramach podnoszenia kwalifikacji psychologów realizujących zadania Systemu Pomocy Psychologicznej w Państwowej Straży Pożarnej, kilku psychologów uczestniczyło w stażu szkoleniowym z zakresu profilaktyki uzależnienia od alkoholu. Zorganizowano warsztaty pt. Profilaktyka uzależnień, w których uczestniczyli psycholodzy PSP, księża kapelani PSP oraz m.in. przedstawiciele psychologów z Departamentu Wychowania i Promocji Obronności MON, Służby Więziennej, Straży Granicznej. Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, Departament Dróg i Autostrad Sekretariat Krajowej Rady Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego w 2011 r. prowadził oraz włączał się w działania edukacyjno-informacyjne, mające na celu zmianę zachowań uczestników ruchu drogowego. Wzięto m.in. udział w kampanii społecznej Nie jedź na kacu. Włącz myślenie oraz kampanii Europejska Noc Bez Wypadku. Pracownicy służby medycyny pracy PKP S.A. Oddział Kolejowa Medycyna Pracy w trakcie badań profilaktycznych, prowadzili edukację zdrowotną ze szczególnym uwzględnieniem problematyki alkoholowej. Prowadzono rozmowy indywidualne, rozpowszechniano materiały informacyjne, kierowano do placówek leczenia uzależnień. W ramach szkoleń dla lekarzy z podstaw medycyny transportu, uwzględniano problemy zagrożeń związanych z nadużywaniem alkoholu przez pracowników transportu kolejowego. Zgodnie z informacjami przekazanymi przez Krajową Radę Radiofonii i Telewizji w programach radiowych i telewizyjnych przeznaczono czas na audycje mające na celu propagowanie abstynencji, przeciwdziałanie szkodliwym zwyczajom i sposobom picia alkoholu oraz uświadamianie społeczeństwa w zakresie szkodliwości nadużywania alkoholu nie tylko dla jednostki, ale i dla życia rodzinnego i społecznego. Ministerstwo Środowiska w swoim sprawozdaniu wskazało, iż cykliczne szkolenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz popularyzowanie wśród pracowników przestrzegania abstynencji przyczyniają się do eliminacji problemów alkoholowych w miejscu pracy. Państwowa Inspekcja Pracy w ramach kampanii Bezpieczeństwo pracy w budownictwie upadki, poślizgnięcia realizowanej w latach poruszała tematykę dotyczącą zagrożeń związanych ze spożywaniem alkoholu w miejscu pracy i ich wpływu na możliwość zaistnienia wypadków przy pracy. W 16 okręgowych inspektoratach pracy odbyło się prawie 300 szkoleń i objęto nimi ponad pracodawców, przedsiębiorców i pracowników służby BHP. Państwowa Inspekcja Pracy podejmowała działania polegające na zapobieganiu i ograniczaniu zagrożeń zawodowych w środowisku pracy. W szczególności poprzez badanie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz kontrole środków zapobiegających tym wypadkom. W 2011 r. inspektorzy zbadali ogółem 116 wypadków przy pracy, w których poszkodowane zostały 122 osoby, a jedną z ustalonych przyczyn było spożycie alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych przez osoby poszkodowane. Powyższe 13

14 przyczyny stanowiły 1,3% wszystkich ustalonych przyczyn wypadków zbadanych przez inspektorów pracy w 2011 r. Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych PARPA, jako partner GIS, uczestniczyła w przygotowaniu projektu Profilaktyczny program w zakresie przeciwdziałania uzależnieniu od alkoholu, tytoniu i innych środków psychoaktywnych w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy. W 2011 r. Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Rzeczypospolitej Polskiej, Samodzielna Pracownia Kształcenia Lekarza Rodzinnego Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie, we współpracy z PARPA i Warszawskim Uniwersytetem Medycznym rozpoczęła prace nad projektem Optymalizacja dostarczania świadczeń interwencyjnych w opiece zdrowotnej (Optimising Delivery of Healthcare Interventions, ODHIN) w 7 Programie Ramowym Unii Europejskiej. Program ten, prowadzony przez konsorcjum partnerów z 9 państw Europy, ma na celu ocenę wdrażania badań przesiewowych i krótkich interwencji antyalkoholowych w codziennej praktyce lekarza rodzinnego. Przeszkoleni w ramach prowadzonej w 2009 r. kampanii Sprawdź, czy Twoje picie jest bezpieczne przez PARPA, Kolegium Lekarzy Rodzinnych oraz Uniwersytet Medyczny w Łodzi lekarze-edukatorzy w 2011 r. kontynuowali szkolenia personelu medycznego w zakresie wczesnego rozpoznawania problemów alkoholowych pacjentów i krótkiej interwencji wobec osób pijących alkohol ryzykownie i szkodliwie. Szkolenia odbywały się w ramach specjalizacji w Centrum Medycznym Kształcenia Podyplomowego (CMKP). Dział Programów Lokalnych PARPA kontynuował prace nad opracowaniem i wdrożeniem programów profilaktyki problemów alkoholowych w środowisku pracy. Powyższe działania dotyczyły dwóch projektów realizowanych wspólnie z przedstawicielami służb mundurowych. Pierwszy projekt to Pilotażowy program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w środowisku służb mundurowych realizowany wspólnie z Ministerstwem Obrony Narodowej, Komendą Główną Żandarmerii Wojskowej, Komendą Główną Państwowej Straży Pożarnej, Komendą Główną Straży Granicznej, Centralnym Zarządem Służby Więziennej, przy udziale Krajowego Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu Pracy z Łodzi. Celem projektu jest stworzenie wspólnego programu profilaktycznego, uwzględniającego specyfikę pracy i służby w formacjach mundurowych. Ma on również uwzględniać ewentualne różnice w pojawianiu się czynników sprzyjających występowaniu sytuacji, które są przyczyną występowania problemów alkoholowych w poszczególnych służbach. Ważnym odniesieniem są również uwarunkowania prawne i organizacyjne służb w podejmowaniu skutecznych działań pomocowych dla tych osób. W roku 2011 powołano Zespół składający się z przedstawicieli powyższych służb, który opracował wspólne narzędzie badawcze służące diagnozie obecnej sytuacji. Następnie w każdej ze służb zrealizowano badania. Warto podkreślić wyjątkowość prowadzonych działań, wynikających z zaangażowania przedstawicieli większości formacji mundurowych oraz sposobu i szerokiego zakresu realizowanych zadań. Drugi projekt to European Workplace and Alcohol ( Europejskie miejsca pracy a alkohol ) międzynarodowy projekt z obszaru ochrony zdrowia, mający na celu wspieranie pracodawców i pracowników w sytuacjach pojawienia się problemów powodowanych przez picie alkoholu. W Rzeczypospolitej Polskiej za realizację projektu odpowiada Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przy współpracy z Krajowym Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu Pracy z Łodzi. W ramach realizacji projektu, którego efektem ma być przygotowanie rekomendacji działań na poziomie międzynarodowym, regionalnym i lokalnym 14

15 zostało przeprowadzone studium przypadku na przykładzie Centralnego Zarządu Służby Więziennej. Cel cząstkowy Poprawa stanu psychofizycznego i funkcjonowania społecznego osób uzależnionych od alkoholu Szkody zdrowotne związane z uzależnieniem od alkoholu Przyjmuje się, że w Europie ok. 5% dorosłych mężczyzn i 1% dorosłych kobiet uzależnia się od alkoholu 10. Badania epidemiologiczne zrealizowane w Rzeczypospolitej Polskiej na przełomie 2010/2011 r. potwierdzają te dane szacunkowe 2,4% dorosłych mieszkańców naszego kraju (ponad 600 tys. osób) spełnia kryteria uzależnienia od alkoholu 11. Uzależnienie jest zaburzeniem bio-psycho-społecznym. Przyczynia się do rozwoju wielu poważnych chorób (są to m.in. stłuszczenie, zapalenie, marskość wątroby, alkoholowe zespoły psychoorganiczne, zapalenie trzustki, przewlekłe psychozy alkoholowe, zespół Wernickego-Korsakowa, napady drgawkowe abstynencyjne czy polineuropatia obwodowa) oraz powoduje dezorganizację życia społecznego osób uzależnionych i ich rodzin. Istnieje wysoka zależność między uzależnieniem od alkoholu a bezrobociem, niższym statusem socjoekonomicznym, wypadkami i przemocą interpersonalną. Podstawy prawne i organizacja systemu leczenia uzależnienia od alkoholu Podstawy prawne systemu leczenia uzależnienia od alkoholu w Rzeczypospolitej Polskiej stanowią: 1. ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, 2. rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 31 grudnia 1999 r. o w sprawie organizacji, kwalifikacji personelu, zasad funkcjonowania i rodzajów zakładów lecznictwa odwykowego oraz udziału innych zakładów opieki zdrowotnej w sprawowaniu opieki nad osobami uzależnionymi od alkoholu (Dz.U. z 2000 r. Nr 3, poz. 44, z późn. zm.) 12, 3. rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień z późniejszymi zmianami (Dz.U. Nr 140, poz. 1146). Zgodnie z ww. regulacjami: 1. Leczenie odwykowe osób uzależnionych od alkoholu prowadzą podmioty lecznicze wykonujące działalność leczniczą w rodzaju świadczeń stacjonarnych i całodobowych oraz ambulatoryjnych w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. (Dz. U. z 2013 r. poz. 217) o działalności leczniczej. 2. Leczenie uzależnienia jest dobrowolne, za wyjątkiem sytuacji sądowego zobowiązania do leczenia. 3. Leczenie zaburzeń wynikających z używania alkoholu oraz zaburzeń bliskich osób uzależnionych jest bezpłatne, również dla osób nieubezpieczonych. - Placówkami leczenia uzależnienia od alkoholu są: 10 P. Anderson, B. Baumberg, Alcohol in Europe. [London: Institute of Alcohol Studies (2006)]. Polskie wydanie: Alkohol w Europie, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa Wyniki badania EZOP.., op.cit. 12 Od 2012 r. obowiązuje Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 25 czerwca 2012 r. w sprawie organizacji, kwalifikacji personelu, sposobu funkcjonowania i rodzajów podmiotów wykonujących świadczenia stacjonarne i całodobowe oraz ambulatoryjne w sprawowaniu opieki nad uzależnionymi od alkoholu oraz sposobu współdziałania w tym zakresie z instytucjami publicznymi i organizacjami społecznymi (Dz. U. z 2012 r. poz. 734) 15

16 1. poradnie terapii uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia oraz poradnie leczenia uzależnień; 2. całodobowe oddziały terapii uzależnienia od alkoholu i całodobowe oddziały leczenia uzależnień; 3. dzienne oddziały terapii uzależnienia od alkoholu i dzienne oddziały leczenia uzależnień; 4. oddziały leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych; 5. hostele dla osób uzależnionych od alkoholu. - Placówki leczenia uzależnienia od alkoholu realizują: 1. działania diagnostyczne w zakresie diagnozy nozologicznej i problemowej; 2. programy korekcyjne dla osób spożywających alkohol ryzykownie i szkodliwie lub używających substancji psychoaktywnych oraz osób z zaburzeniami nawyków i popędów; 3. programy psychoterapii uzależnień; 4. programy psychoterapii zaburzeń funkcjonowania członków rodziny, które wynikają ze spożywania alkoholu lub używania innych substancji psychoaktywnych przez osoby bliskie, 5. indywidualne świadczenia zapobiegawczo-lecznicze dla osób uzależnionych od alkoholu i członków ich rodzin; 6. indywidualne świadczenia rehabilitacyjne dla osób uzależnionych od alkoholu i członków ich rodzin; 7. działania konsultacyjno-edukacyjne dla członków rodzin osób uzależnionych od alkoholu. - Na terenie każdego województwa zarząd województwa organizuje Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia, który, poza realizacją zadań leczniczych, ma nałożone przez Ministra Zdrowia zadanie monitorowania funkcjonowania placówek leczenia uzależnienia od alkoholu w zakresie dostępności świadczeń stacjonarnych i całodobowych oraz ambulatoryjnych w sprawowaniu opieki nad uzależnionymi od alkoholu na terenie województwa. - Zasadniczą metodą leczenia uzależnienia jest psychoterapia, zaś postępowanie medyczne ma wymiar wspomagający psychoterapię. - Psychoterapię uzależnienia od alkoholu i psychoterapię członków rodzin prowadzą osoby posiadające certyfikat specjalisty psychoterapii uzależnień. W udzielaniu niektórych świadczeń z zakresu psychoterapii uzależnienia od alkoholu i psychoterapii członków rodzin, pod nadzorem specjalistów psychoterapii uzależnień mogą uczestniczyć osoby: 1. posiadające certyfikat instruktora terapii uzależnień, 2. ubiegające się o otrzymanie certyfikatów specjalisty psychoterapii uzależnień i instruktora terapii uzależnień, które uczestniczą w programie szkolenia prowadzonym przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. - System leczenia osób uzależnionych od alkoholu jest zorganizowany zasadniczo odrębnie od systemu leczenia osób uzależnionych od innych substancji psychoaktywnych, choć w ramach obu tych systemów możliwe jest leczenie osób uzależnionych od kilku substancji (uzależnienia mieszane) oraz leczenie osób uzależnionych od różnych substancji (w poradniach i oddziałach leczenia uzależnień). 16

17 Dostępność świadczeń dla osób uzależnionych od alkoholu Porównanie danych Narodowego Funduszu Zdrowia oraz Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w zakresie liczby placówek leczenia uzależnienia od alkoholu w 2011 r. przedstawia się następująco: ambulatoryjne zakłady lecznictwa odwykowego dzienne oddziały terapii uzależnienia od alkoholu całodobowe oddziały terapii uzależnienia od alkoholu i oddziały leczenia uzależnień oddziały leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych (detoksykacyjne) dane PARPA Obliczenia PARPA na podstawie danych NFZ Dane z Centrali NFZ Poza tą statystyką znajduje się część podmiotów leczniczych i gabinetów, które nie korzystają ze środków Narodowego Funduszu Zdrowia. Co dziesiąty powiat w Rzeczypospolitej Polskiej nie zapewniał w 2011 r. specjalistycznej opieki ambulatoryjnej osobom z zaburzeniami wynikającymi ze spożywania alkoholu i członkom ich rodzin. W najgorszej sytuacji znajdowały się osoby potrzebujące pomocy w województwie zachodniopomorskim, gdzie aż w 8 powiatach (na 21) nie było poradni leczenia uzależnień, lubelskim (brak poradni w 5 powiatach na 24) i wielkopolskim, gdzie w 7 na 35 powiatów nie funkcjonowały poradnie. Tylko dwa województwa zabezpieczały opiekę ambulatoryjną w każdym powiecie: opolskie i świętokrzyskie. W 2010 r. wskaźnik rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych spowodowanych używaniem alkoholu, leczonych w placówkach ambulatoryjnych w Rzeczypospolitej Polskiej nieco zmalał w porównaniu z rokiem ubiegłym i wynosił 481 (486 w 2009 r.) na 100 tys. ludności. W poszczególnych województwach kształtował się na poziomie od 355 (wielkopolskie) do 644 na 100 tys. ludności (mazowieckie). Wskaźnik hospitalizacji zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu (łącznie z psychozami) kształtował się w poszczególnych województwach na poziomie od 130 na 100 tys. ludności w województwie kujawsko-pomorskim, do 276 na 100 tys. w województwie podlaskim. Najniższe wskaźniki hospitalizacji występowały oprócz kujawsko-pomorskiego w województwach: małopolskim i dolnośląskim, najwyższe zaś (poza podlaskim) w województwach: świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim i łódzkim. Wysokość wskaźników rozpowszechnienia leczenia zaburzeń poalkoholowych w lecznictwie ambulatoryjnym i hospitalizacji nie jest prostym odzwierciedleniem potrzeb zdrowotnych w poszczególnych województwach. Są one również pochodną dostępności świadczeń specjalistycznych w tym obszarze. Dostępność zaś jest efektem lokalnej polityki zdrowotnej zmierzającej do tworzenia bazy poszczególnych typów placówek na terenie województw oraz wynikiem polityki kontraktowania świadczeń w zakresie leczenia 13 Dane z listy adresowej placówek leczenia uzależnienia od alkoholu, prowadzonej przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych we współpracy z Wojewódzkimi Ośrodkami Terapii Uzależnienia i Współuzależnienia (za rok 2011 zebrano dane z 82% placówek) 14 Obliczenia własne Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na podstawie danych przesłanych do Agencji z Centrali Narodowego Funduszu Zdrowia (za rok 2011) 17

18 uzależnienia od alkoholu prowadzonej przez wojewódzkie oddziały Narodowego Funduszu Zdrowia. Z informacji zgromadzonych przez PARPA na temat funkcjonowania placówek leczenia uzależnienia wynika, że ponad 95% z nich (poza oddziałami leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych) oferuje pacjentom podstawowy program terapii uzależnienia od alkoholu. W grupie wszystkich osób uzależnionych, zarejestrowanych w tych placówkach, leczenie podstawowe rozpoczyna 41%. Nieco mniej poradni (ok. 80%) deklaruje ofertę terapii uzależnienia w programach pogłębionych. W 2011 r. uczestniczyło w niej 24% wszystkich leczonych. W 2011 r. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz siedem wojewódzkich Ośrodków Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia prowadziło programy konsultacyjno-superwizyjne mające na celu poprawę jakości realizowanych w 27 placówkach programów terapii uzależnienia i współuzależnienia. Osoby leczone z powodu zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu 15 W systemie opieki psychiatrycznej (w tym w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu) leczono w 2010 r osób (w ) osób z rozpoznaniem zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu, w tym: w lecznictwie ambulatoryjnym ( w 2009 r.); w opiece całodobowej ( w 2009 r.); w opiece dziennej (6.704 w 2009 r.). Z powodu braku danych dotyczących liczby pacjentów hospitalizowanych w 2010 r. w województwie śląskim nie ma możliwości wnioskowania o zmniejszeniu się, w porównaniu do roku 2009, liczby pacjentów leczonych w 2010 r. z rozpoznaniem zaburzeń poalkoholowych. W systemie opieki psychiatrycznej dominującą grupą pacjentów z rozpoznaniami poalkoholowymi byli mężczyźni. Mieszkańcy wsi stosunkowo częściej korzystali ze świadczeń oddziałów całodobowych niż świadczeń oddziałów dziennych i poradni. Wiąże się to z mniejszą dostępnością dla nich specjalistycznego lecznictwa otwartego (mniejsza liczba poradni, brak wykwalifikowanej kadry, większe problemy pacjentów z dojazdem odległości, czas, koszty). Dominującą grupą pacjentów leczonych z powodu zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu były osoby w wieku lata. W placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu w 2010 r. zarejestrowanych były osób z rozpoznaniem zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu oraz członków rodzin (tzw. osób współuzależnionych) Dane Rocznika Statystycznego Instytutu Psychiatrii i Neurologii 2010, stanowiące podstawę analizy nie obejmują pacjentów hospitalizowanych w województwie śląskim. Tym samym nie można porównywać ani liczby pacjentów hospitalizowanych w 2010 r. z liczbą pacjentów hospitalizowanych w latach ubiegłych, jak również nie można porównywać liczby wszystkich pacjentów leczonych z powodu zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu w 2010 r. z liczbą leczonych poprzednio. 16 Źródło: Instytut Psychiatrii i Neurologii. 18

19 Liczba pacjentów leczonych w różnych typach zakładów lecznictwa odwykowego z rozpoznaniem zaburzeń związanych z używaniem alkoholu w latach przedstawia się następująco: typ placówki ambulatoryjne zakłady lecznictwa odwykowego oddziały dzienne oddziały całodobowe 2006 r r r r % % % % % , , , , , , , RAZEM Z powodu braku danych dotyczących liczby pacjentów hospitalizowanych w 2010 r. w województwie śląskim nie można wnioskować o zmniejszeniu się, w porównaniu do roku 2009, liczby pacjentów leczonych w 2010 r. w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu. W grupie osób leczonych z powodu zaburzeń wynikających z używania alkoholu w placówkach terapii uzależnienia od alkoholu dominowali pacjenci przyjęci z powodu rozpoznania uzależnienia od alkoholu lub alkoholowego zespołu abstynencyjnego (93%). W 2010 r. leczono osób pijących alkohol szkodliwie (F10.1). Z danych przesłanych za rok 2011 przez Narodowy Fundusz Zdrowia w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu leczono pacjentów (w tym członków rodzin), zweryfikowanych numerami PESEL. Personel placówek leczenia uzależnienia od alkoholu Wykonawcami świadczeń w zakresie leczenia odwykowego są: specjaliści psychoterapii uzależnień (osoby mające certyfikat specjalisty psychoterapii uzależnień) i osoby ubiegające się o otrzymanie certyfikatu specjalisty psychoterapii uzależnień; instruktorzy terapii uzależnień (osoby mające certyfikat instruktorów terapii uzależnień) i osoby ubiegające się o otrzymanie certyfikatu instruktora psychoterapii uzależnień; psycholodzy; psychoterapeuci i osoby ubiegające się o certyfikat psychoterapeuty; specjaliści psychiatrzy i lekarze w trakcie specjalizacji w dziedzinie psychiatrii; inni lekarze; pielęgniarki; inni pracownicy merytoryczni (pracownicy socjalni, instruktorzy terapii zajęciowej itp.). W 2011 r. w 604 placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu, które przekazały wypełnione ankiety do Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, zatrudniano pracowników, z których 53% miało stałą lub czasową umowę o pracę, 28% pracowało na podstawie umów cywilnoprawnych, a pozostali byli właścicielami placówek, pracowali w ramach samozatrudnienia lub wolontariatu itp. Z roku na rok maleje odsetek osób pracujących w ramach umowy o pracę. W grupie osób zatrudnionych w placówkach lecznictwa odwykowego 2/3 stanowili terapeuci: 52% było specjalistami psychoterapii uzależnień lub osobami ubiegającymi się o otrzymanie certyfikatu specjalisty, 14% pracowało jako instruktorzy lub osoby ubiegające się o otrzymanie certyfikatu instruktora. 19

20 Niemal co piąty pracownik lecznictwa odwykowego był lekarzem. Pozostali to psycholodzy (niepracujący jako terapeuci) 6%, psychoterapeuci (inni niż specjaliści psychoterapii uzależnień) 3%, pielęgniarki 2%, inni pracownicy 3%. Ponad 40% specjalistów psychoterapii uzależnień oraz osób ubiegających się o certyfikat specjalisty ukończyła studia psychologiczne. W grupie specjalistów psychoterapii uzależnień 63% osób miało już certyfikaty, zaś w grupie instruktorów terapii uzależnień posiadaniem certyfikatu legitymowało się 61% pracowników. Zdecydowana większość lekarzy (86%) miała specjalizację z zakresu psychiatrii, a co ósmy psycholog był specjalistą z zakresu psychologii klinicznej. Na podstawie Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 25 czerwca 2012 r. w sprawie organizacji, kwalifikacji personelu, sposobu funkcjonowania i rodzajów podmiotów wykonujących świadczenia stacjonarne i całodobowe oraz ambulatoryjne w sprawowaniu opieki nad uzależnionymi od alkoholu oraz sposobu współdziałania w tym zakresie z instytucjami publicznymi i organizacjami społecznymi oraz na podstawie poprzedzającego go rozporządzenia z dnia 31 grudnia 1999 r. w sprawie organizacji, kwalifikacji personelu, sposobu funkcjonowania i rodzajów podmiotów leczniczych wykonujących świadczenia stacjonarne i całodobowe oraz ambulatoryjne w sprawowaniu opieki nad uzależnionymi od alkoholu. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych prowadzi program szkolenia specjalistów psychoterapii uzależnień i instruktorów terapii uzależnień. Na koniec 2011 r (na koniec 2010 r. 938) osób legitymowało się certyfikatem specjalistów psychoterapii uzależnień, zaś 345 osób (319 osób w 2010 r.) posiadało certyfikat instruktora terapii uzależnień wydany przez Agencję. Finansowanie lecznictwa odwykowego Świadczenia w zakresie leczenia uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia są finansowane ze środków publicznych na podstawie umów zawieranych przez podmioty lecznicze z Narodowym Funduszem Zdrowia. Ogólne wartości umów z placówkami leczenia uzależnienia od alkoholu w latach wynosiły: Rok Wartość umów , , , ,01 Kwotę ,01 przeznaczono w około: 63,22% całodobowe oddziały leczenia uzależnień stacjonarne; 29,54% ambulatoryjne leczenie uzależnień; 5,40% oddziały dzienne leczenia uzależnień. Wartość faktycznie zrealizowanych kontraktów wynosiła w 2011 r. 103,50% planowanej kwoty ,01 zł. Wartość rozliczonych świadczeń stanowiła 99,06% wartości planowanych kontraktów i 95,67% wartości faktycznie zrealizowanych świadczeń. Z informacji przekazanych przez placówki leczenia uzależnienia od alkoholu Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wynika, że ponad 1/3 placówek leczenia uzależnienia od alkoholu wykonała więcej świadczeń niż limit zakontraktowany przez Narodowy Fundusz Zdrowia. Najwięcej nadwykonań sprawozdały całodobowe oddziały terapii (50%) i oddziały leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych (43%). Część placówek (12%) nie wykonała całego kontraktu. Najczęściej dotyczyło to dziennych oddziałów terapii (25%). 20