Andrzej MARGASIŃSKI ANALIZA PSYCHOLOGICZNA SYSTEMÓW RODZINNYCH Z CHOROBĄ ALKOHOLOWĄ

Transkrypt

1 Andrzej MARGASIŃSKI ANALIZA PSYCHOLOGICZNA SYSTEMÓW RODZINNYCH Z CHOROBĄ ALKOHOLOWĄ Wydawnictwo WSP Częstochowa 1996

2 Recenzenci: Maria Braun-Gałkowska Ks. Czesław Cekiera Barbara Harwas-Napierała Andrzej Strzałecki Redaktor Stanisław Podobiński Skład i łamanie komputerowe Jacek Kukułka Okładka Jerzy Piwowarski Prace subsydiował Komitet Badań Naukowych ISBN Copyright by Wydawnictwo WSP Częstochowa and Andrzej Margasiński

3 SPIS TRESCI: WSTĘP... 5 Rozdz.I. WPROWADZENIE TEORETYCZNE Rodzina systemem - podstawowe pojęcia a) Zasada całości b) Sprzężenia zwrotne, homeostaza, ekwifinalizm c) Granice, przymierza, koalicje Komunikacja Rodzina w Modelu Kołowym Olsona Choroba alkoholowa a) Fazy choroby alkoholowej b) Przegląd koncepcji etiologicznych i badań Systemy rodzinne z chorobą alkoholową a) Doświadczanie stresu i mechanizmy homeostatyczne b) Procesy cyrkularne w rodzinie alkoholowej c) Komunikacja i normy d) Struktura f) Sytuacja i role dzieci; syndrom Dorosłych Dzieci Alkoholików g) Syndrom współuzależnienia h) Badania rodzin alkoholowych z zastosowaniem kwestionariuszy Olsona.. 80 Rozdz.II. STRATEGIA BADAŃ WŁASNYCH Problemy badawcze i hipotezy Opis zastosowanych metod a) Skala Oceny Adaptacyjności i Spójności Rodziny - FACES III b) Skala Komunikowania się Rodziców z Dorastającymi Dziećmi c) Skala Zmagania się z Kryzysem Rodziny - F-COPES d) Schematyczny Rysunek Rodziny e) Wywiad ustrukturalizowany własnej konstrukcji Charakterystyka badanych rodzin i strategia przeprowadzenia badań a) Sposób przeprowadzenia badań b) Charakterystyka badanych rodzin

4 Rozdz.III. WYNIKI BADAŃ Charakterystyka badanych rodzin w ramach Modelu Kołowego a) Poziom spójności badanych rodzin b) Poziom adaptacyjności badanych rodzin Jakość komunikacji w badanych rodzinach Stosowane strategie radzenia sobie ze stresem Relacje w badanych systemach rodzinnych Rozdz. IV. INTERPRETACJA WYNIKÓW Podsumowanie badań Wnioski Zakończenie SPIS LITERATURY ANEKS

5 WSTĘP Choroba alkoholowa pomimo licznych badań ciągle pozostaje przedmiotem analiz i naukowych kontrowersji. Literatura przedmiotu jest dość obfita w zakresie etiologii, faz i terapii alkoholizmu, jednak w większości badania skoncentrowane są bezpośrednio na chorym, jednostkowo. Pomimo licznych uwarunkowań społecznych brak jest szerszych empirycznych opracowań w tym zakresie, dominują obserwacje wywodzące się z psychoterapii. Niniejsza praca jest próbą badania roli i znaczenia choroby alkoholowej ojca dla funkcjonowania rodziny, otoczenia społecznego najbliższego i najważniejszego dla osoby uzależnionej. W tradycyjnych ujęciach psychologicznych rodzina zasadniczo traktowana była jako zbiór jednostek, a w zależności od teorii akcent kładziono bądź na instynkty, podświadomość, mechanizmy obronne /psychoanaliza/, bądź na indywidualne zachowania i ewentualnie ich korekcję uwzględniającą zachowania innych /behawioryzm/. Z kolei trzecia szkoła, psychologowie humanistyczni koncentrowali się przede wszystkim na wspomaganiu jednostki w jej samorealizacji i samodoskonaleniu, co w efekcie przynieść miało większą akceptację siebie i innych, a tym samym uelastycznienie i rozwój rodziny. Nietrudno zauważyć, że pomimo istotnych różnic teoretycznych klasyczne już nurty psychologii mają jedną cechę wspólną: koncentrację w pierwszym rzędzie na jednostce. Zmiana tego paradygmatu nastąpiła w wyniku aplikacji na grucie poszczególnych dyscyplin ogólnej teorii systemów /OTS/, której fundamenty stworzył L.von Bertalanffy. W szeroko rozumianym obszarze psychologii i psychoterapii szczególnie cenne okazało się zastosowanie podejścia systemowego w sferze problematyki rodziny, co zaowocowało powstaniem praktycznie odrębnego nurtu psychoterapii określanego mianem systemowej terapii rodzin /Ackerman,1958; Bowen,1978; Minuchin,1975; ośrodek w Palo Alto; Szkoła Mediolańska, i inni/. W Polsce do pierwszych inicjatorów systemowego podejścia do rodziny zalicza się ośrodek Synapsis powstały wokół K.Jankowskiego w Warszawie, Ambulatorium Terapii Rodzinnej Kliniki Psychiatrii Dzieci i Młodzieży AM w Krakowie, teoretyczny zespół Heureka w Instytucie Psychologii UJ skupiony wokół K.Mudynia, zaś na gruncie badawczym do pionierskich należą prace M.Radochońskiego (1984, 1987) i M.Braun-Gałkowskiej

6 (1987,1992). Daje się zauważyć wyraźnie powolniejszy rozwój prac opartych o badania empiryczne niż przynoszących opisy jakościowe. Być może jest tak na skutek wysokich wymagań metodologicznych jakie niesie ze sobą podejście systemowe (B.Tryjarska /opr./,1987). Systemowe spojrzenie na rodzinę każe postrzegać ją nie jako luźny zbiór jednostek, ale jako całościowy system charakteryzujący się specyficznymi relacjami, granicami, podsystemami, określoną dynamiką. Rodzina jest podsystemem większych systemów /wsi, dzielnicy, środowiska, narodu, itp./, sama zaś stanowi system zawierający mniejsze subsystemy /np. żona - mąż, żona - córka - córka, dziadek - wnuk, itd./. Poszczególne podsystemy /osoby/ wpływają na siebie wzajemnie zasadzie sprzężeń zwrotnych. Są to dynamiczne relacje nastawione na utrzymanie ciągłej równowagi /homeostazy/ zarówno wewnątrz rodziny, jak i pomiędzy nią a środowiskiem. Oczywiście relacje te, zarówno wewnątrz rodziny, jak i na jej styku z otoczeniem, zależne są od wielu czynników: osobowości poszczególnych jednostek, sposobów komunikacji, wzajemnej percepcji, emocji, stanu zdrowia, itd., co wpływa m.in. na stopień trudności w badaniach empirycznych. O najistotniejszych założeniach systemowego ujęcia rodzin mowa będzie w I części pracy. Podstawową hipoteza, która zostanie zweryfikowana w pracy jest założenie, że w przypadku choroby alkoholowej mamy do czynienia nie tylko z zaburzeniem jednostki, ale całego systemu rodzinnego. Celem pracy jest psychologiczna analiza systemów rodzinnych z chorobą alkoholową i próba odpowiedzi na pytania o specyfikę zaburzeń w rodzinach dotkniętych nałogiem męża /ojca/. Przyjmując założenie o systemowym charakterze rodziny oraz o cyrkularnych zależnościach pomiędzy rodziną a innymi systemami oraz pomiędzy poszczególnymi elementami systemu rodzinnego bardziej szczegółowe pytania jakie można postawić dotyczą analiz sprzężeń zwrotnych w rodzinach alkoholików, struktury tych systemów, funkcji i rodzajów granic interpersonalnych, jakości komunikacji. Ważne wydaje się pytanie jak rodzina przystosowuje się do swoistej sytuacji stresowej wywołanej problemem alkoholowym u jednego z jej członków. Część empiryczna pracy została oparta głównie na Modelu Olsona i stosowanych do niego kwestionariuszach, udostępnionych autorowi przez prof. Mieczysława Radochońskiego, posiadającego upoważnienie Davida H.Olsona do używania ich w Polsce. W tym miejscy chciałbym prof. M.Radochońskiemu złożyć serdeczne podziękowania za udostępnienie mi narzędzi, jak również za ustalenie homogeniczności

7 badanych grup, co pozwoliło wykorzystać do analiz porównawczych wyniki grupy kontrolnej przebadanej przez prof. M.Radochońskiego w jego pracy nad rodzinami, w których wystąpił zawał serca męża (1987), a to przy żmudnym procesie badania rodzin z problemem alkoholowym znacznie przyspieszyło powstanie tej pracy. Z licznej baterii kwestionariuszy Olsona do badań zastosowano: 1/ Skalę Oceny Adaptacyjności i Spójności Rodziny - FACES III - mierzącą poziomy spójności i adaptacyjności badanych systemów rodzinnych, 2/ Skalę Komunikowania się Rodziców z Dorastającymi Dziećmi - mierzącą jakość komunikacji, 3/ Skalę Zmagania się z Kryzysem Rodziny - F-COPES - - ukazującą percepcję kryzysu rodzinnego i wyróżnione przez Olsona sposoby `zmagania się` rodziny ze stresem. Model Kołowy i kwestionariusze Olsona wydają się narzędziami bardzo użytecznymi i trafnymi (ich wnikliwą ocenę przedstawił M.Zwoliński (1992), niemniej w warunkach polskich ciągle zbyt mało popularnymi, co ogranicza krytyczną dyskusję nad ich stosowaniem. Z tego względu jako pewien odnośnik metodologiczny zastosowany został także: 4/ Schematyczny Rysunek Rodziny w opr. M.Braun - Gałkowskiej - jako metoda projekcyjna, ukazującą relacje rodzinne /strukturę, komunikacje, koalicje, itd./ w subiektywnym odczuciu badanego, oraz 5/ Wywiad ustrukturalizowany własnej konstrukcji ukierunkowany na otrzymanie podstawowych danych socjologicznych badanych rodzin. Przebadana grupa obejmuje 31 pełnych rodzin, w których występował problem alkoholowy męża, wyraźnie zaznaczający się po ślubie. Badania objęły całe rodziny, łącznie z dziećmi powyżej 12 rż. Ogółem badaniom poddano 97 osób (w 4 rodzinach po 2 dzieci). Dotarcie do 31 rodzin wyrażających zgodę na poddanie się badaniom okazało się trudne i żmudne. Przede wszystkim dlatego, że większość przebywających w leczeniu, bądź też członków klubów AA nie miało własnych rodzin z dorastającymi dziećmi. Na ogół byli to mężczyźni żyjący samotnie, bądź po rozwodach czy w związkach bez dorastających dzieci. Wreszcie nie wszyscy wyrażali zgodę na poddanie się badaniom /często odmawiały żony/. Badani byli na ogół w trakcie lub po leczeniu, w

8 każdym przypadku uzależnienie od alkoholu było wcześniej zdiagnozowane medycznie. Wszystkie rodziny były systemami leczącymi się, choć przy różnym poziomie zaangażowania poszczególnych członków. Badania przeprowadzone zostały w Wojewódzkim Ośrodku Leczenia Odwykowego w Parzymiechach, Szpitalu Lecznictwa Odwykowego w Gorzycach, Wojewódzkiej Poradni Odwykowej w Bielsku - Białej i Krakowie, Oddziale Lecznictwa Odwykowego w Katowicach, w Klubach AA w Częstochowie. Chciałbym w tym miejscu złożyć serdeczne podziękowania dyrekcjom wymienionych ośrodków i wszystkim pracownikom, którzy pomogli mi je przeprowadzić. Równie serdecznie pragnę podziękować pacjentom i ich rodzinom, gdyż bez ich zgody i zaangażowania praca ta nie mogłaby powstać. Niniejsza praca składa się zasadniczo z 3 części. Rozdział I poświęcony jest teoretycznemu wprowadzeniu w problematykę badań. Przegląd piśmiennictwa zostanie dokonany przez pryzmat ujęcia systemowego. Literatura na ten temat jest nawet na gruncie polskim już dość obfita, niemniej zasadne wydawało się dokonanie pewnego syntetycznego kompendium stosowanych w pracy pojęć. Przedstawione będą różne teorie wyjaśniające etiologię i charakterystykę choroby alkoholowej. Najważniejszą część tego rozdziału stanowić będzie próba opisu rodziny alkoholowej w ujęciu systemowym. Rozdział zakończy prezentacja Modelu Kołowego Olsona, na którym oparta została zasadnicza część badawcza pracy. W rozdziale II postawione są zasadnicze pytania i hipotezy badawcze. Przedstawione są w nim zastosowane w pracy metody oraz scharakteryzowane są badane rodziny i sposób przeprowadzenia badań. Rozdział III poświęcony jest prezentacji uzyskanych wyników. W rozdziale IV, ostatnim, nastąpi weryfikacja uzyskanych wyników, ich omówienie, wnioski badawcze i terapeutyczne. ROZDZIAŁ I. WPROWADZENIE TEORETYCZNE Literatura poświęcona systemowemu ujęciu rodziny nawet na gruncie polskim jest już dość bogata /Radochoński, 1984, 1987; Braun - Gałkowska, 1992; Praszkier,

9 1992; Tryjarska, w: Grzesiuk (red.), 1994; i inni/. Niemniej, ze względu na spójność pracy konieczne jest wprowadzenie i określenie podstawowych terminów. Zatem część 1-szą tego rozdziału stanowić będzie krótkie kompendium podstawowych założeń teoretycznych podejścia systemowego i jego implikacji teoretycznych na gruncie problematyki rodziny. 1. RODZINA SYSTEMEM - PODSTAWOWE POJĘCIA Po pojawieniu się słynnej pracy L.von Bertalanffy'ego Ogólna teoria systemów, poprzedzonej licznymi wcześniejszymi wystąpieniami wydawać się mogło, że nastąpi istotny generalny zwrot w nauce, z myślenia redukcjonistyczno - linearnego w stronę holistyczno - ekologicznego, jednak liczne i poważne trudności jakie pojawiły się na drodze integracji nauk szczegółowych pokazały, jak twierdzi K.Mudyń (1993), że: Podejście to, mimo jego płodności, po czterech dekadach rozwoju dowiodło, że zbudowanie jednej ogólnej teorii systemowej jest znacznie trudniejsze, niż pierwotnie sądził Bertalanffy, i w ogóle mało prawdopodobne, z opinią tą trudno się nie zgodzić. Niemniej wydaje się, że dyscypliną, która w wyniku podejścia systemowego przeżyła niezwykle efektywny rozwój jest problematyka rodziny. Z pewnością istotną rolę odegrał tutaj fakt, że rodzina z istoty swojej stanowi określony system per se, spojrzenie na niego z metodologicznej perspektywy ogólnej teorii systemów /OTS/ doprowadziło do wielu nowych odkryć, przede wszystkim na gruncie psychoterapii /nowe szkoły i techniki terapeutyczne/, ale także w obszarze badawczym /nowe modele i narzędzia/. W tradycyjnym ujęciu rodzina postrzegana była jako zbiór jednostek, osób żyjących wspólnie, pomiędzy którymi istnieją dynamiczne zależności, ale na ogół rozpatrywane one były w kategoriach linearnych: przyczynowo - skutkowych. Psychoanalitycy koncentrowali się na wpływie doświadczeń wczesnodziecięcych na zachowania osób dorosłych, znaczeniu relacji matka - dziecko, urazach seksualnych, itd. Podstawowym pytaniem stawianym przez psychologów o orientacji psychoanalitycznej jest pytanie o to, co wpływa na aktualne zachowania jednostki? Poszukują oni podświadomych motywów instynktów, urazów, lęków, nabytych w dzieciństwie czy w okresach późniejszych, wychodząc z założenia, że ich wyjaśnienie, przeniesienie w obszar świadomości będzie miało skutki terapeutyczne, wyzwalające. Dla behawiorystów najważniejsze jest zachowanie jednostki i jego

10 modyfikacja w trakcie leczenia, uwzględniająca powiązania rodzinne o tyle, o ile wynikały one ze zgłaszanych objawów. Również dla psychologów zorientowanych humanistycznie rodzina była w pewnym tle wobec problemów zgłaszającej się osoby, w centrum ich uwagi były perspektywy jednostki w doskonaleniu się, w osiągnięciu pełni ludzkich możliwości. Jednostkowy pacjent /klient/, jego problemy, interakcje z innymi, sposób postrzegania świata, emocje, itd. były zawsze najważniejsze dla terapeutów zorientowanych tradycyjnie. Nie tyle czyniąc z tego zarzut, co wskazując na niedoskonałość takiego ujęcia orientacja systemowa proponuje inny, szerszy sposób ujmowania jednostki, stawia pytania nie tylko o to, w jaki sposób inni wpływają na osobę, ale także w jaki sposób zachowania danej osoby wpływają na innych w danej grupie rodzinnej, klasie szkolnej, środowisku pracy, itd. Wiąże się to z podstawowym epistemologicznym założeniem, że jednostka jest elementem licznych systemów i podsystemów, podlegającą określonym z tego tytułu uwarunkowaniom, których pomijanie musi czynić poznanie niedoskonałym. Według L.v.Bertalanffy'ego System można zdefiniować jako zbiór elementów pozostających ze sobą we wzajemnych relacjach (1984,s.86). Nie każda całość składająca się z określonych elementów jest systemem, potrzebne do tego jest wzajemne powiązanie i uporządkowanie elementów wchodzących w jego skład. Sprawą otwartą pozostają więc kryteria wyodrębniające poszczególne systemy, powstało tu kilka różnych typologii /np. Bouldinga, 1956; Bojarskiego, 1984; za: Radochoński,1987/. a) Zasada całości Badacze wyróżnili kilka naczelnych zasad charakteryzujących systemy. Wzmiankowana powyżej tzw. zasada całości głosi, że system to coś więcej niż suma elementów, nie każdy zbiór elementów jest systemem, np. systemem jest rodzina czy klasa szkolna, ale nie przypadkowa grupa ludzi stojąca na przystanku autobusowym. Rodzina jako całość stanowi inną jakość niż poszczególni jej członkowie, jest niezależnym układem charakteryzującym się każdorazowo specyficznymi, niepowtarzalnymi prawami, dynamiką, strukturą, itd. Tym samym oddzielne poznanie poszczególnych osób wchodzących w jej skład nie jest jeszcze poznaniem rodziny jako takiej. b) Sprzężenia zwrotne, homeostaza, ekwifinalizm

11 Jedna z najbardziej charakterystycznych dla koncepcji systemowej zasada sprzężeń zwrotnych chyba w największym stopniu przyczyniła się - zarówno w praktyce terapeutycznej, jak i w teorii - do zmiany myślenia zarówno o jednostce, jak i o rodzinie. Oznacza ona, że jakakolwiek zmiana dotycząca któregoś z elementów systemu wpływa na inne elementy, i odwrotnie. Zachowanie męża wpływa na zachowanie żony i vice versa. Jej choroba dezorganizuje rutynowe zachowania domowników, a ich stosunek do choroby rzutuje na przeżywanie tejże przez chorą, itp. Sprzężenia zwrotne są wielostronne, często subtelnie skomplikowane i trudne do uchwycenia, tak dla obserwatora zewnętrznego, jak i dla samych członków rodziny ponieważ obejmować mogą zarówno wzajemną percepcję, jak i emocje, komunikację, potrzeby, a więc wszystko to, co częściowo bywa nieświadome. W bezpośredni sposób powiązane są z homeostazą systemu rodzinnego. mąż żona Rys.1. Podstawowy schemat sprzężenia zwrotnego Do rodziny, która jest systemem otwartym napływają nieustannie liczne bodźce z otoczenia. Ich nadmiar może stanowić zagrożenie dla równowagi systemu, prowadzić do chaosu. Sprzężenia zwrotne ujemne przeciwdziałają zmianom, spełniają rolę stabilizatorów, bronią przed dezintegracją, ale z kolei ich dominacja w dynamice życia rodzinnego działa niekorzystnie, prowadzi do usztywnienia systemu i zaburzenia jego zdolności adaptacyjnych. Sprzężenia dodatnie powodują zmiany w systemie, adaptację nowych informacji, modyfikację dotychczasowych ról. Dla systemu rodzinnego w zakresie jego relacji z otoczeniem najbardziej pożądana jest odpowiednia równowaga funkcjonowania sprzężeń ujemnych i dodatnich, zapewnia ona właściwą homeostazę

12 między rodziną a środowiskiem. Oczywiście równowaga ta nie jest czymś co rodzina może osiągnąć raz na zawsze i na stałe, jest procesem zachodzącym nieustannie. Założenie, że rodzina ciągle zabiega o zachowywanie równowagi zarówno wewnątrz własnego systemu, jak i na zewnątrz, w relacji do środowiska jest jednym z podstawowych paradygmatów systemowego podejścia do rodziny. Sposób dochodzenia do równowagi wewnętrznej w ramach własnego systemu / i podsystemów/, jak i w relacji do otoczenia stanowi zresztą kluczowy problem psychoterapii rodzinnej, bowiem jak wspomniano utrata przez rodzinę adekwatnych zdolności adaptacyjnych /np. przez nadmierną dominację sprzężeń ujemnych/ prowadzić może do patologii. Rozwinięcie tego istotnego wątku nastąpi w dalszej części pracy przy okazji prezentowania Modelu Kołowego Olsona. Zasada ekwifinalizmu ma szczególnie istotne znaczenie praktyczne, w aspekcie terapeutycznym. Oznacza ona założenie, że efekt końcowy może być osiągnięty na wiele różnych sposobów. Ekwifinalność odnosi się zarówno do relacji wewnątrz systemu, jak i do jego poznania. Zadawniony konflikt małżeński może ponownie zaognić się na skutek wielu różnych czynników, z kolei jego poznanie przez terapeutę nie musi oznaczać studiowania całej życiowej przeszłości danej pary. Uznanie zasady ekwifinalizmu implikuje konieczność elastycznego prowadzenia psychoterapii, rezygnację z dogmatycznego przywiązania terapeuty do celów i środków uznawanych przez niego za najlepsze. c/ Granice, przymierza, koalicje Każdy system posiada swoje granice wyróżniające go z otoczenia, podobnie jest w przypadku rodziny. Granice zbyt mocne powodują utrudniony przepływ informacji pomiędzy rodziną a środowiskiem, na ogół charakterystyczne są dla rodzin sztywnych, bardzo zhierarchizowanych, często ksenofobicznych, o tendencjach lękowych. Z kolei granice nadmiernie przepuszczalne zagrażają rozmyciu tożsamości rodziny, występują w rodzinach słabo zhierarchizowanych, o luźnej strukturze, na ogół słabym poczuciu wzajemnej więzi. Za najbardziej optymalne uważa się granice zapewniające członkom rodziny poczucie rodzinnej wspólnoty i jedności, tożsamości, a jednocześnie umożliwiające adekwatne i elastyczne przystosowywanie się do nowych sytuacji, zadań i stresów wynikających z relacji z otoczeniem.

13 Niezależnie od granic zewnętrznych oddzielających rodzinę od otoczenia, występują także granice wewnętrzne, wyróżniające różne podsystemy danego systemu rodzinnego, np. mąż - żona, ojciec - syn, matka - córki, dziadkowie - wnuki w rodzinach wielopokoleniowych, itd. Każdy członek rodziny może być / i na ogół jest/ uczestnikiem wielu podsystemów. Jeśli członków danego podsystemu łączy silna wzajemna więź, ale jednocześnie nie zamykają się oni na innych - mówi się o przymierzu, jeśli natomiast jest to więź nakierowana na realizację własnych celów kosztem innych / bądź przeciwko innym/ - wtedy mówi się o koalicji. Przymierza i koalicje zaliczane są do najczęściej występujących struktur systemu rodzinnego, do których na ogół wlicza się także liczne role rodzinne. Oprócz ról wynikających z naturalnej pozycji w rodzinie, tj. roli ojca, żony, syna, dziadka, itd., istotne są role psychologiczne, na ogół pełnione w sposób mało świadomy /lub w ogóle nie uświadamiany/ jak np. rola głowy rodziny, wiecznie chorego, wiecznego dziecka, czy kozła ofiarnego. Z punktu widzenia psychoterapii jedną z kluczowych jest rola identyfikowanego pacjenta, to jest członka systemu chorego niejako 'oficjalnie', z którym rodzina zgłasza się po pomoc. [Na marginesie zaznaczmy, że klasyczne już prace Bowena /1960/ nad pacjentami schizofrenicznymi, czy doświadczenia Zespołu Mediolańskiego nad anoreksją wyraźnie wskazują na zaburzenia nie tylko jednej osoby, ale całego systemu rodzinnego]. Podkreśla się, że komplementarność ról rodzinnych wielokrotnie decydująco kształtuje strukturę rodziny np. jeśli żona jest submisyjna, to otwiera przestrzeń do rozwoju dominacji męża, odpowiedzią na brak odpowiedzialności u jednej osoby jest nadodpowiedzialność drugiej, na nadopiekuńczość wejście w rolę chorego, itp. Zależności te, tworzące określony zestaw naczyń połączonych często w decydujący sposób rzutują na możliwości zmian systemu rodzinnego i perspektywy terapii. Na ogół jakakolwiek istotna zmiana jednego elementu systemu nie jest możliwa bez zmiany - czy wręcz przyzwolenia - innych członków rodziny. Mechanizmem tym najczęściej tłumaczy się zjawisko oporu w terapii rodzinnej, do jego zrozumienia w dużym stopniu przyczyniły się doświadczenia Szkoły Mediolańskiej (M.Selvini - Palazzoli i inni, 1978 ).

14 2. Komunikacja Procesy komunikacji w istotny sposób określają jakość życia rodzinnego. Oczywiście problematyka komunikacji dotyczy wszystkich rodzajów relacji międzyludzkich, stała się praktycznie dziedziną odrębnych badań ( Watzlawick i inni, 1967; Nęcki, 1989; Grzesiuk, Trzebińska, 1978), centralną płaszczyzną terapii w niektórych szkołach np. w analizie transakcyjnej (Berne, 1964; Harris, 1973). Podstawowy schemat komunikacyjny zawiera następujące elementy (Grzesiuk, Trzebińska, 1978, s.15): kodowanie przekazywanie odkodowanie wiadomość interpretacja intencja wiadomość sygnał sygnału odtworzona nadawanie odbieranie Powyższy model ma charakter linearny, niemniej ilustruje on jak wiele czynników bierze udział w komunikacji, pomimo, że w tej formie nie uwzględnia on sprzężenia zwrotnego. Wyjściowym aktem komunikacji jest autoprezentacja dokonywana przez osobę A, inicjującą komunikację. W odpowiedzi osoba A może się spotkać z akceptacją bądź odrzuceniem, przy czym uwzględnić trzeba, że cały czas może występowąć sprzeczność w sygnałach przesyłanych werbalnie i niewerbalnie (przez jedną bądź obie strony komunikacji). Według Grzesiuk (1980) sytuacja, w których osoba inicjująca komunikację w odpowiedzi otrzymuje brak potwierdzenia odbioru lub sygnały wieloznaczne, działa zakłócająco na rozwój jednostki. Pojęcie sprzężenia zwrotnego w komunikacji jako pierwszy wprowadził Watzlawick (1967). Wynika ono z faktu, że każdy komunikat jest zarówno: - reakcją na poprzednie zachowanie partnera, - bodźcem dla kolejnego zachowania partnera, - wzmocnieniem jego poprzedniego komunikacyjnego zachowania.

15 Sekwencja ta niweluje sensowność rozpatrywania komunikacji i zachowań członków rodziny w aspekcie przyczynowo - skutkowym, wprowadzanym przez nich na ogół arbitralnie. Poprawna komunikacja cechuje się spójnością przekazu werbalnego i niewerbalnego, szczerością, otwartością, umiejętnością okazywania własnych uczuć bez obrażania innych, bezpośredniością, zdolnością do słuchania innych. Znaczącą rolę odgrywa także środowisko w jakim żyje jednostka, uznające wzajemną autoprezentację. Braun - Gałkowska podkreśla rolę empatii i 'przezroczystości' dla dobrej komunikacji małżeńskiej /a więc i rodzinnej/ przy czym przez przezroczystość rozumie otwartość polegającą na zgodności tego, co się mówi, z tym, co się przeżywa, daniu się poznać, pokazaniu się takim, jakim się jest, co się odczuwa i czego oczekuje /.../ (1985, s.40). Wydaje się, że ten sam czynnik inni określają jako otwartość (Niebrzydowski, 1990; Płaszczyński, 1993). Analizując czynniki sprzyjające przekazywaniu informacji zwrotnych w diadach małżeńskich Płaszczyński zalicza do nich te, które: - wskazują konkretne zachowania odbiorcy, - określają uczucia wywołane przez ich zachowanie, - uwzględniają zarówno negatywne, jak i pozytywne konsekwencje reakcji odbiorcy, - są adresowane bezpośrednio do odbiorcy oraz dotyczą własnych reakcji, - są przekazywane bezpośrednio po wystąpieniu nieodpowiedniego zachowania, - dotyczą tych właściwości, które odbiorca jest w stanie zmienić (1993, s.32). Oczywiście od tak zarysowanego ideału w praktyce życia rodzinnego dochodzi do licznych odstępstw. Członkowie rodziny porozumiewają się często 'na skróty', używając licznych, właściwych tylko dla danej rodziny haseł, odnośników, monosylab, co wcale nie musi oznaczać, że porozumiewają się złe. Każda rodzina tworzy specyficzny dla siebie system komunikacji, powiązany z systemem wartości, postaw, potrzeb i emocji zarówno wobec świata, jak i wzajemnie wobec innych członków rodziny. Każda osoba ma swoje wyobrażenie rodziny, jej celów, norm, struktury; wyobrażenia te, w mniejszym czy większym stopniu, są wspólne, uwzględniane przez innych. Powstaje specyficzna

16 'epistemologia rodzinna', wpływająca na poczucie tożsamości jej członków, obraz siebie, obraz innych, typowe zachowania, strukturę rodziny. Niemniej zagrożeń poprawnej komunikacji istnieje bardzo wiele, są przedmiotem badań wielu subdyscyplin psychologii. Rozwinięcie tego wątku w aspekcie komunikacji rodzinnej nastąpi w części poświęconej rodzinom alkoholowym. W tym miejscu warto jednak zasygnalizować niektóre zjawiska i czynniki zaliczane do zagrożeń komunikacji z poziomu procesów poznawczych jednostki. Są to procesy atrybucji, mechanizmy ingracjacji, dysonans poznawczy, zdolności jednostki do opisywania obiektów, do metakomunikacji. Na procesy komunikacji rzutuje zdolność do przyjmowania i reagowania na informacje zwrotne, ale i zbieżność między ja realnym a ja idealnym /Kozielecki, 1986/. Powyższa - mocno skrótowa - lista zmiennych i mechanizmów, które wpływają na procesy komunikacji pokazuje, że jest to wymiar życia jednostkowego, rodzinnego i społecznego, który w najściślejszy sposób powiązany jest z istotą funkcjonowania człowieka. Z tej perspektywy umiejętność poprawnej komunikacji jawi się jako trudna sztuka, spotykana w życiu raczej na zasadach wyjątku niż reguły. Komunikacji jako takiej nie można sztucznie wyodrębniać od innych aspektów życia rodzinnego. Jest ona immanentnie powiązana ze strukturą rodziny, granicami, powstawaniem i funkcjonowaniem norm, mechanizmami homeostatycznymi, itd. W aspekcie komunikacji : Rodzina jest dynamicznym systemem informacyjnym, a rolę regulatorów pełnią wzajemnie przekazywane komunikaty (Grzesiuk, 1980, s.380). Jeśli, jak twierdzi Watzlawick (1967), niemożliwe jest niekomunikowanie się (czyli wszystkie zachowania są komunikacją), to jej zaburzenia prowadzić muszą do funkcjonalnych, bądź strukturalnych, zaburzeń całego systemu rodzinnego. *** Dla systemowego ujęcia rodziny charakterystyczne jest jej postrzeganie przede wszystkim w kategoriach procesu, jak systemu ukierunkowanego na poszukiwanie równowagi zarówno wewnątrz siebie, jak w relacji do otoczenia. Ten aspekt systemu rodzinnego podkreśla np. M.Braun - Gałkowska (1992) definiując rodzinę jako system interakcji. Z kolei R.Praszkier (1992) definiuje tzw. normalny czy zdrowy system rodzinny jako taki, w którym: - istnieją jasne i zdecydowane granice między nim a otoczeniem,

17 - subsystemy są jednoznacznie wyodrębione, - struktura /normy, role, hierarchia/ jest otwarta i czytelna, - możliwa jest otwarta wymiana ze środowiskiem, - istnieje elastyczna zdolność przystosowania się do zmian zewnętrznych lub wewnętrznych oraz zdolność do pokonywania kryzysów, - epistemologia rodzinna jest jawna, otwarta na nowe informacje, konstruowana wspólnie przez wszystkich członków rodziny, - istnieje charakterystyczna dla danej rodziny, harmonijna równowaga między relacją wspólnoty a relacją wymiany /s.46/. Użycie cudzysłowu do określeń normalny i zdrowy jest zabiegiem celowym, związanym z wieloznacznością tych pojęć, które były wielokrotnie dyskutowane na gruncie psychologii (por. S.Jourard, 1963). Niemniej dokonane przez Praszkiera określenie z tej perspektywy najważniejszych cech dobrze funkcjonującego systemu rodzinnego jest zabiegiem potrzebnym, zwłaszcza w kontekście wszelkich rozważań porównawczych, a takie przeprowadzane będą w dalszej części tej pracy w aspekcie rodzin z problemem alkoholowym. Zwróćmy uwagę, jak mocno badacze zajmujący się tą problematyką podkreślają znaczenie dla dobrego funkcjonowania rodziny cech takich jak otwartość systemu rodzinnego, jego elastyczność, umiejętności asymilowania się do nowych sytuacji, zdolność wewnętrznego przekształcania. Rozważania te kontynuowane będą w dalszej części pracy przy okazji postawienia hipotez roboczych i prezentacji zastosowanych metod. *** Niniejsza praca w swej zasadniczej części metodologicznej oparta została na Modelu Kołowym D.Olsona i skonstruowanych przez niego kwestionariuszach do badania rodziny. To model stosunkowo nowy, w Polsce mało znany, a wydaje się, że jest w tej chwili najbardziej kompleksowym narzędziem do badań opartych na założeniach systemowych. Przed postawieniem hipotez badawczych konieczna jest więc prezentacja podstawowych założeń Modelu, co nastąpi w następnym rozdziale.

18 3.Rodzina w Modelu Kołowym D.Olsona Problematyka rodziny, jak każda stosunkowo młoda specjalizacja, dynamicznie ewoluuje. Siłą rzeczy badacze opierający się o systemowe widzenie rodziny różnie akcentowali najistotniejsze cechy systemu rodzinnego. N.Ackerman (1958) ujmował rodzinę przede wszystkim przez pryzmat ról społecznych pełnionych przez jej członków. Stawiał pytania o to, co to znaczy być mężem, ojcem, żoną, matką, itd., jak przebiega proces kształtownania się tożsamości w roli i co go zakłóca. Teoretycy komunikacji postrzegali rodzinę jako sieć wzajemnie powiązanych komunikatów. D.Jackson (1957) podkreślał interakcyjność systemu rodzinnego, który poprzez nieustanną wymianę komunikatów dąży do utrzymywania homeostazy, w komunikacji akcentował jej aspekt poznawczy. Z kolei J.Haley (1963) ujmował komunikację jako formę przewartościowywania rodzinnej hierarchii, zaś V.Satir w zaburzeniach wyrażania sfery uczuciowej widziała przyczyny rodzinnej patologii (za: B.Tryjarska, 1987). M.Bowen (1960) wniósł do teorii badań nad rodziną opis niezróżnicowanego zbiorowego ego, tj. nadmiernie silnych związków emocjonalnych członków rodziny, uniemożliwiających właściwą indywidualizację i zniekształcających poczucie tożsamości. S.Minuchin (1975) wnikliwie opisał strukturę rodziny, a pojęcia takie jak granice systemu rodzinnego, subsystemy, przymierza, koalicje, stały się trwałym elementem języka tej dyscypliny. Próbę integracji koncepcji wywodzących się z podejścia systemowego w jeden spójny model podjęli D.Olson, C.Russel i D.Sprenkle (1979, 1983) z Uniwersytetu Minnesota. D.Olson postawił przed sobą ambitne zadanie opisania podstawowych wymiarów rodziny, które byłyby wspólne dla większości teorii. W efekcie wyróżnił 3 zasadnicze wymiary systemu rodzinnego: - spójność - /cohesion/, - adaptacyjność /zmianę/ - /adaptability/, - komunikację - /communication/. 1 1 Model Kołowy Olsona był na gruncie polskim zasygnalizowany po raz pierwszy przez E.Stompór (1983), zaś szeroko został przedstawiony przez M.Radochońskiego (1987), wnikliwą metodologiczną weryfikację Modelu przeprowadził także M.Zwoliński (1992r.), który zmienił nieco polskie tłumaczenia terminów angielskich. Nie wnikając w lingwistyczne dysputy oraz by nie powiększać terminologicznego zamieszania w pracy przyjęte zostały określenia zaproponowane przez M.Radochońskiego i w jego tłumaczeniu cytowane są podstawowe definicje (zob. M. Radochoński, 1987).

19 Spójność rodziny Olson określa jako więź emocjonalną łączącą wzajemnie członków rodziny oraz stopień indywidualnej autonomii jakiego doświadczają (D.Olson, H.McCubbin, 1982r.,s. 49, za: M.Radochoński, 1987, s.48). Wymiar ten /podobnie jak adaptacyjność/ stanowi pod względem nasilenia kontinuum, w którym autorzy wyróżnili 4 poziomy: - luźny /disengaged/ - poziom spójności bardzo niski, - odseparowane /separated/ - poziom niski do umiarkowanego, - połączone /connected/ - poziom umiarkowany do wysokiego, - zwarte /enmeshed/ - spójność bardzo wysoka. Systemy luźne charakteryzują się bardzo słabą więzią emocjonalną członków rodziny, słabymi koalicjami. Granice pokoleniowe są sztywne, granice wewnętrzne zamnknięte, zaś granice zewnętrzne otwarte. Przestrzeń prywatna poszczególnych osób jest powiększana, zarówno w aspekcie fizycznym, jak i emocjonalnym, czas przebywania poza domem maksymalnie wydłużany. Rodzina ma mało wspólnych przyjaciół, dominują indywidualni. Większość decyzji jest podejmowana indywidualnie, taki sam charakter ma sposób organizowania wypoczynku i zainteresowania. Systemy odseparowane cechują częściowo otwarte granice zewnętrzne i wewnętrzne oraz wyraźne granice międzypokoleniowe. Występuje wyraźna koalicja małżeńska. Przestrzeń prywatna jest podtrzymywana, choć następuje otwarcie także na przestrzeń rodzinną; liczy się czas spędzony samemu, jak i wspólnie. Utrzymywane są kontakty także z przyjaciółmi indywidualnie, nieliczne dotyczą całej rodziny. Dominuje aktywność indywidualna, choć występują także spontaniczne zajęcia rodzinne. Więź emocjonalna pomiędzy osobami jest słaba w kierunku umiarkowanej. Występuje wyraźna koalicja małżeńska. Przestrzeń prywatna jest podtrzymywana, choć następuje otwarcie także na przestrzeń rodzinną; liczy się czas spędzany samemu, jak i wspólnie. Utrzymywane są kontakty tak z przyjaciółmi indywidualnymi, jak i całej rodziny. Większość decyzji jest podejmowana indywidualnie, nieliczne dotyczą całej rodziny. Dominuje aktywność indywidualna, choć występują także spontaniczne zajęcia rodzinne. Więź emocjonalna pomiędzy poszczególnymi osobami w systemach połączonych jest umiarkowana do silnej. Granice wewnętrzne są otwarte, częściowo również granice zewnętrzne. Utrzymują się wyraźne granice międzypokoleniowe. Koalicja małżeńska jest na ogół silna, przestrzeń rodzinna jest powiększana kosztem przestrzeni prywatnej. W pierwszym rzędzie liczy się czas spędzany razem, czas spędzany indywidualnie jest dozwolony z ważnych powodów. Są utrzymywane regularne

20 kontakty z przyjaciółmi rodziny, liczba przyjaciół indywidualnych jest niewielka. Rodzina jest wciągnięta w indywidualne zainteresowania i podejmowane decyzje, których większość dotyczy jej spraw. Systemy zwarte charakteryzują się bardzo silną więzią emocjonalną członków rodziny. Granice międzypokoleniowe i wewnętrzne są zatarte, zaś granice zewnętrzne zamknięte. Występują koalicje rodzice - dzieci. Praktycznie brak prywatnej przestrzeni i czasu, dominuje czas spędzany razem. Przyjaciół indywidualnych jest bardzo mało, dominują przyjaciele całej rodziny widziani razem. Zarówno zainteresowania, jak i sposób organizowania wypoczynku mają charakter wspólny, to samo dotyczy sposobów podejmowania decyzji. D. Olson twierdzi, że najbardziej optymalne dla poprawnego funkcjonowania rodziny są dwa systemy pośrednie, tj. odseparowany i połączony, zaś skrajne poziomy spójności są niekorzystne dla rodziny i wiążą się z określonymi trudnościami przez nią przeżywanymi. W przypadku systemów luźnych oznaczać to będzie nadmierną atomizację rodziny / 'każdy chodzi swoimi ścieżkami'/, brak wzajemnych powiązań, co przynosić może deficyt poczucia bezpieczeństwa. Z kolei w systemach zwartych zagrożone jest proces indywidualizacji jednostki, nadmierna syntoniczność rodziny zniekształca rozwój wewnętrznej autonomii i poczucia tożsamości. Drugi zasadniczy wymiar rodziny adaptacyjność oznacza zdolność systemu małżeńskiego lub rodzinnego do zmiany swej struktury władzy, układu ról i zasad w odpowiedzi na stres rozwojowy lub sytuacyjny (D.Olson, H.McCubbin, 1982, s.51. za: M.Radochoński, 1987, s.50). Obejmuje on informacje dotyczące sposobów i struktury władzy w rodzinie, możliwości wyrażania opinii, negocjacji, płynności ról, występujących zasad czy sprzężeń zwrotnych. Wyodrębnienie przez Olsona tego wymiaru wywołało znacznie więcej dyskusji niż w przypadku spójności, lecz jak zauważa M.Zwoliński (1992, s.20) Olson wychodzi z nich obronną ręką, przy czym w wyniku tych dyskusji zaakcentował w swym rozumieniu adaptacyjności wątek zdolności do zmiany a nie sprawnego funkcjonowania systemu. Analogicznie jak w przypadku spójności autorzy Modelu wyróżnili 4 poziomy adaptacyjności: - systemy chaotyczne /chaotic/ - adaptacyjność bardzo wysoka, - systemy elastyczne /flexible/ - poziom adaptacyjności wysoki do umiarkowanego,