Aspekty etyczno-prawne związane z wytwarzaniem i użytkowaniem oprogramowania

Transkrypt

1 Aspekty etyczno-prawne związane z wytwarzaniem i użytkowaniem oprogramowania dr inż. Izabela Szczęch Politechnika Poznańska Podstawy informatyki

2 Plan wykładu Prawo autorskie Program komputerowy i oprogramowanie w prawie Licencje i patenty na oprogramowanie Oprogramowanie własnościowe EULA Shareware, Freeware, Adware Wolne i otwarte oprogramowanie 2

3 Prawo autorskie Prawo autorskie - w Polsce terminem tym określa się ogół praw przysługujących autorowi dzieła, w szczególności, przepisy upoważniające autora do decydowania o użytkowaniu dzieła i czerpaniu z niego korzyści Prawo autorskie określa Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 1994 r. Nr 24, poz. 83) Według Ustawy przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór) 3

4 Prawo autorskie W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory: wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe); plastyczne; fotograficzne; lutnicze; wzornictwa przemysłowego; architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne. 4

5 Prawo autorskie Ustawa wyróżnia: autorskie prawa osobiste autorskie prawa majątkowe 5

6 Prawo autorskie autorskie prawa osobiste są prawami "ojcostwa utworu" i obejmują przede wszystkim prawo autora do wiązania z dziełem jego nazwiska prawo to nigdy nie wygasa, nie można się go zrzec ani przenieść na inną osobę prawnie dopuszczalne jest zobowiązanie się twórcy w umowie do niewykonywania autorskiego prawa osobistego (prawa do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem) 6

7 Prawo autorskie autorskie prawa majątkowe (ang. copyright) monopol praw majątkowych na rzecz autora utworu albo w określonych przypadkach wydawcy lub producenta zasadą w prawie autorskim jest, iż z utworu może korzystać lub nim rozporządzać tylko osoba uprawniona - twórca lub osoba, która nabyła określone prawa majątkowe 7

8 Oprogramowanie Oprogramowanie składa się z programów, dokumentacji, grafiki, dźwięków wszelkich innych danych potrzebnych programom do działania (np. pliki konfiguracyjne, klucze szyfrujące) Oprogramowanie jako przejaw twórczości jest chronione prawem autorskim Warunki korzystania z oprogramowania określane są w licencji 8

9 Licencjonowanie oprogramowania Obecnie najpopularniejszym sposobem dystrybucji oprogramowania jest jego licencjonowanie Klient kupując program nie staje się jego właścicielem. Twórca lub dystrybutor programu udziela mu jedynie licencji na jego używanie (podobnie jak w przypadku np. utworów muzycznych) Najczęściej licencja jest tekstem jednostronnie narzuconym przez producenta, który kupujący musi zaakceptować w całości, aby móc korzystać z oprogramowania 9

10 Licencjonowanie oprogramowania Licencja na oprogramowanie - umowa na korzystanie z utworu jakim jest aplikacja komputerowa, zawierana pomiędzy podmiotem, któremu przysługują majątkowe prawa autorskie do utworu, a osobą, która zamierza z danej aplikacji korzystać Użytkownicy komputerów najczęściej mogą spotykać się z licencją w odniesieniu do tzw. licencji użytkownika (EULA - End User License Agreement) czyli z zapisem definiującym warunki udzielenia licencji końcowemu użytkownikowi oprogramowania Licencje na oprogramowanie - są najczęściej bardzo restrykcyjne lecz większość użytkowników nie czyta ich w całości 10

11 Co zawiera licencja? Zwykle licencja zawiera: ograniczenie co do liczby komputerów, na których można zainstalować oprogramowanie ograniczenie co do liczby użytkowników, którzy mogą korzystać z oprogramowania ograniczenie co do czasu, przez który można używać oprogramowania klauzulę o wyłączonej odpowiedzialności producenta z tytułu używania oprogramowania przez licencjobiorcę, której znaczenie polega na braku jakiejkolwiek odpowiedzialności producentów oprogramowania za skutki błędów w programach 11

12 Licencje OEM Licencje OEM są specyficzną odmianą licencjonowania oprogramowania przeznaczoną dla producentów sprzętu komputerowego, bądź gotowych zestawów komputerowych (np. laptopów), którzy sami instalują oprogramowanie na sprzedawanych przez siebie komputerach, lub dołączają je do sprzedawanego sprzętu (np. nagrywarki CD/DVD, karty graficzne), z zastrzeżeniem, że owo oprogramowanie może być tylko z nim używane Licencje OEM są zwykle tańsze od typowych licencji na tzw. oprogramowanie pudełkowe OEM (ang. Original Equipment Manufacturer) organizacja sprzedająca pod własną marką produkty wytworzone przez inne firmy; często sprzedawca sprzętu dla użytkownika końcowego 12

13 Licencje OEM Klient NIE może oddzielić oprogramowania OEM od sprzętu, z którym je zakupił oddzielnie używać oprogramowania OEM oddzielnie sprzedać oprogramowania OEM odsprzedać sprzętu bez dołączonego oprogramowania OEM W przypadku oprogramowania dołączonego do komputerów biurkowych i laptopów, wymiana jednego lub kilku komponentów komputera (np. płyty głównej) może spowodować utratę licencji 13

14 Sprzedaż praw majątkowych Możliwą, choć rzadziej spotykaną, formą sprzedaży oprogramowania jest sprzedaż praw majątkowych do programu Ta forma sprzedaży spotykana się przy tworzeniu oprogramowania na zlecenie i każdy taki przypadek jest uregulowany osobną umową, w której twórca oprogramowania sprzedaje klientowi wszystkie prawa majątkowe do programu 14

15 Patenty na oprogramowanie Ze sprzedażą oprogramowania mogą być także związane patenty. Właściciel patentu udziela klientowi licencji na używanie technologii objętej owym patentem Obecnie w Polsce obowiązuje Konwencja o patencie europejskim, która wyłącza programy komputerowe z możliwości udzielenia patentu Amerykańskie prawo zezwala na patentowanie oprogramowania 15

16 Domena publiczna Domena publiczna (ang. public domain) nie jest licencją. Jest to ogół twórczości, do której wygasły autorskie prawa majątkowe, i która jest przez to dostępna dla wszystkich, i do dowolnych zastosowań Do domeny publicznej należą także dzieła, które od początku ich powstania nie były objęte tymi prawami (np. teksty ustaw, statystyki sportowe, formuły matematyczne) 16

17 Wybrane rodzaje licencji oprogramowania

18 Rodzaje licencji oprogramowania Ze względu na podejście do praw dawanych użytkownikom oprogramowania możemy podzielić sposoby licencjonowania na: model zamknięty (oprogramowanie własnościowe, prawnie zastrzeżone, zamknięte) model otwarty (wolne oprogramowanie, oprogramowanie o otwartym kodzie źródłowym) model mieszany 18

19 Oprogramowanie własnościowe Tradycyjne podejście do produkcji i dystrybucji oprogramowania, w którym producent generuje swoje zyski ze sprzedaży licencji na używanie pojedynczych lub wielu kopii oprogramowania Kategorie oprogramowania własnościowego: typowe oprogramowanie z licencją EULA oprogramowanie shareware/freeware/adware 19

20 EULA End-User Licence Agreement Pojęcie EULA ( licencja użytkownika końcowego) oznacza standardowy typ licencji, na której jest dystrybuowane oprogramowanie własnościowe Termin ten dotyczy zarówno licencji dla użytkowników indywidualnych, jak i korporacyjnych 20

21 Przykładowa licencja EULA Przykładowo licencja systemu Microsoft Windows XP Professional zezwala użytkownikowi na: instalowanie i używanie tylko 1 kopii systemu, używanie systemu na komputerze posiadającym maksymalnie 2 procesory, udostępnianie usług obsługi plików, drukowania, połączenia z Internetem, oraz dostępu zdalnego maksymalnie 10 komputerom lub innym urządzeniom, wykonanie tylko 1 kopii zapasowej nośnika z oprogramowaniem, jednorazowe bezpośrednie przekazanie (sprzedaż lub podarunek) produktu osobie trzeciej przez pierwotnego użytkownika. Polish_a675687b-f2e8-4c76-b d2135.pdf 21

22 Kontrowersyjne zapisy w EULA Electronic Frontier Foundation opublikowała dokument opisujący takie kontrowersyjne klauzule zawarte w licencjach: zakaz publicznego krytykowania produktu (McAfee VirusScan, Microsoft.NET) zgoda na monitorowanie użytkownika przez producenta oprogramowania (Windows XP, Windows Vista) zakaz używania produktu razem z produktami innych producentów (GAIN) automatyczna zgoda na wszystkie przyszłe wersje licencji (Apple itunes) 22

23 Shareware Shareware nie jest licencją. Jest to metoda marketingowa powstała w latach 80-tych, polegająca na udostępnianiu programów użytkownikom, aby mogli je wypróbować przed zakupem. Zwyczajowo jednak określenie shareware używane jest jako jedna z kategorii oprogramowania własnościowego. Programy shareware są dostarczane tylko w wersji binarnej (wykonywalnej), bez ich kodu źródłowego. 23

24 Shareware Podstawową cechą oprogramowania shareware jest zezwolenie użytkownikom na dalsze rozpowszechnianie (redystrybucję) programu. Drugą podstawową cechą shareware jest umieszczanie w programach zachęt (sugestie lub żądania) do zakupu oprogramowania po wypróbowaniu. Każdy program shareware ma swoją osobną licencję, nie ma żadnego ogólnego typu licencji shareware. 24

25 Shareware Początkowo programy shareware były w pełni funkcjonalne. Obecnie producenci często dzielą produkt shareware na: darmową wersję podstawową (ang. basic) lub lekką (light) i płatną wersję pełną (full, retail), zwaną także zarejestrowaną (registered) albo profesjonalną (pro), wersje testowe (ang. trial), rzadziej nazywane wersjami demonstracyjnymi (demo), charakteryzujące się ograniczeniami działania, najczęściej czasowymi (np. 30 dni) lub określającymi maksymalną liczbę uruchomień. nagware, crippleware, etc. 25

26 Freeware Freeware (darmowe oprogramowanie) Określenie to początkowo było używane zamiennie z shareware, z czasem jego użycie ograniczono do darmowych programów nieograniczających czasowo używania. Freeware obejmuje także darmowe programy, które zabraniają redystrybucji lub ją ograniczają. Dodatkowo część programów freeware zezwala tylko na użytek niekomercyjny, a do użytku komercyjnego trzeba kupić pełną wersję. 26

27 Freeware Typowe programy rozprowadzane jako freeware, podobnie jak shareware, są udostępniane bez kodu źródłowego, a ich modyfikowanie jest zabronione. Freeware vs wolne oprogramowanie 27

28 Freeware Chociaż oprogramowanie freeware jest darmowe, to część jego twórców prosi: o dobrowolne wpłaty pieniędzy - donationware (ang. donation datek, dotacja) na konto twórcy, lub na konto jakiejś organizacji charytatywnej, o wysłanie do nich kartki pocztowej - cardware, beerware, catware, sisterware Inne nietypowe licencje pod hasłem otherware 28

29 Adware Adware darmowe oprogramowanie wyświetlające użytkownikowi reklamy. Reklamy mogą być dla twórcy głównym źródłem dochodu. Niektórzy twórcy łączą adware z shareware, i za jednorazową opłatą oferują wersję bez reklam. Można też łączyć wiele w/w kategorii np. program pocztowy Eudora przez długi czas był oferowany w 3 wersjach: płatnej, bez reklam; darmowej, z reklamami; darmowej, bez reklam, ale z ograniczoną funkcjonalnością. 29

30 Oprogramowanie własnościowe Podsumowując: terminy związane z shareware mogą się łączyć w przeróżnych kombinacjach, dlatego warto przeczytać licencję każdego programu i sprawdzić na co ona pozwala. Tym bardziej, że niektórzy producenci mylnie te pojęcia interpretują i np. określają swój program mianem shareware, mimo iż jego redystrybucja jest zabroniona. 30

31 Wolne oprogramowanie Trochę historii W 1983r. Richard Stallman (wcześniej pracujący z AI Lab w MIT) ogłosił rozpoczęcie prac nad stworzeniem kompletnego, kompatybilnego z Uniksem systemu operacyjnego będącego wolnym oprogramowaniem, zwanego GNU (ang. Gnu s Not Unix Gnu to nie Unix). Pierwszą próbą zdefiniowania wolnego oprogramowania był Manifest GNU opublikowany przez Stallmana w 1985r. w celu pozyskania współpracowników i poparcia dla Projektu GNU. 31

32 Wolne oprogramowanie Trochę historii W 1985 r. Stallman założył Free Software Foundation (fundację wolnego oprogramowania) organizację non-profit skupiającą programistów tworzących wolne oprogramowanie i tworzącą prawne podstawy ruchu wolnego oprogramowania. Najważniejszym dziełem FSF jest GNU General Public Licence (Powszechna Licencja Publiczna GNU, w skrócie GPL) ogólna licencja, którą każdy programista może zastosować do swojego dzieła, w celu nadania mu statusu wolnego oprogramowania i ochrony wolności jego użytkowników. 32

33 Wolne oprogramowanie Oficjalna definicja wg FSF: Wolne oprogramowanie to kwestia wolności, nie ceny. By zrozumieć tę koncepcję, powinniśmy myśleć o wolności słowa, a nie darmowym piwie Wolne oprogramowanie odnosi się do prawa użytkowników do swobodnego uruchamiania, kopiowania, rozpowszechniania, analizowania, zmian i ulepszania programów. 33

34 Wolne oprogramowanie Dokładniej, mówimy o czterech rodzajach wolności użytkowników programu: wolność uruchamiania programu, w dowolnym celu (wolność 0) wolność analizowania, jak program działa, i dostosowywania go do swoich potrzeb (wolność 1). Warunkiem koniecznym jest tu dostęp do kodu źródłowego wolność rozpowszechniania kopii, byście mogli pomóc sąsiadom (wolność 2) wolność udoskonalania programu i publicznego rozpowszechniania własnych ulepszeń, dzięki czemu może z nich skorzystać cała społeczność (wolność 3). Warunkiem koniecznym jest tu dostęp do kodu źródłowego 34

35 Wolne oprogramowanie Oprogramowanie nazywamy wolnym, jeśli wszyscy użytkownicy posiadają w pełni wszystkie te prawa. Zatem, powinniście mieć swobodę rozpowszechniania kopii programu, zmodyfikowanych bądź oryginalnych, za darmo bądź pobierając opłatę za dystrybucję, wszędzie i każdemu. Wolność robienia tego wszystkiego oznacza (między innymi), że nie musicie prosić o pozwolenie ani płacić za nie. 35

36 Wolne oprogramowanie Wolne oprogramowanie należy wyraźnie odróżnić od freeware. Samo udostępnianie za darmo oraz zezwolenie na redystrybucję programu nie wystarczają do nazwania danego programu wolnym. 36

37 Inne licencje wolnego oprogramowania Mozilla Public License (MPL) oraz, oparta na niej, Common Development and Distribution License (CDDL). Obie licencje zostały uznane za licencje wolnego oprogramowania (przez FSF) oraz open source (przez OSI). Są niekompatybilne z GPL Najbardziej znanym programem na licencji MPL jest przeglądarka Mozilla, zaś na CDDL system operacyjny OpenSolaris 37

38 Otwarte oprogramowanie Pokrewnym pojęciem do wolnego oprogramowania jest otwarte oprogramowanie (open source, oprogramowanie o otwartym kodzie źródłowym). Określenie to zostało sformułowane w 1998r. jako nowa nazwa dla wolnego oprogramowania: nie powodowała niejednoznaczności i nie kojarzyła się tylko z darmowym oprogramowaniem, była bardziej przyjazna dla ludzi biznesu. Open Source Initiative (OSI) definiuje otwarte oprogramowanie 38

39 Wolne czy otwarte? Obie definicje w dużej mierze się pokrywają, choć definicja OSI jest znacznie bardziej sformalizowana. Obie definicje wyraźnie zezwalają na pobieranie opłat za dystrybucję oprogramowania i jednocześnie wymagają, aby w ten sposób pozyskany program można było bezpłatnie redystrybuować. Obie definicje żądają dostarczenia kodu źródłowego programu oraz zezwolenia na jego modyfikację i dystrybucję zmodyfikowanych wersji. FSF i OSI publikują na swoich stronach listy licencji zgodnych z ich definicjami. 39

40 Podwójne licencjonowanie Właściciel praw autorskich może licencjonować swoje dzieła wielokrotnie i na odmiennych warunkach. Firmy sprzedające oprogramowanie własnościowe często stosują kilka typów licencji jednocześnie np. licencje dla użytkowników indywidualnych, dla użytkowników grupowych, oraz dla instytucji akademickich. Niektóre firmy wydają produkty na licencji wolnego/otwartego oprogramowania, oraz komercyjnej (np. z dodatkową funkcjonalnością, wsparciem technicznym etc) np. baza danych MySQL 40

41 Creative Commons Wolne oprogramowanie wywarło też istotny wpływ na inne dziedziny. Licencje wolnej dokumentacji utorowały drogę organizacji Creative Commons, która zasady wolnego oprogramowania przeniosła na grunt kultury. Dzięki nim, twórcy utworów muzycznych, graficznych, audiowizualnych, literackich i innych, mogą w wielu przypadkach swobodnie korzystać z dorobku innych twórców, a konsumenci kultury mogą się nią swobodnie dzielić. 41

42 Jeśli ty masz jabłko i ja mam jabłko i wymienimy się tymi jabłkami, to wtedy ty i ja wciąż będziemy mieli po 1 jabłku. Ale jeśli ty masz pomysł i ja mam pomysł i wymienimy się tymi pomysłami, to wtedy oboje będziemy mieli 2 pomysły. George Bernard Shaw 42

43 Zadanie domowe ściągnąć i przeanalizować licencję używanego systemu operacyjnego znaleźć przykład przeglądarki internetowej i klienta poczty dystrybuowanych jako wolne/otwarte oprogramowanie znaleźć przykład oprogramowania dystrybuowanego zarówno w wersji komercyjnej jak i wolnego/otwartego oprogramowania 43

44 Literatura Przemysław Kulczycki Analiza porównawcza modeli licencjonowania oprogramowania Praca na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-użycie niekomercyjne-na tych samych warunkach 3.0 Unported