Otyłość ma często podłoże psychologiczne

Transkrypt

1 Psychologia i ywienie Otyłość ma często podłoże psychologiczne Wśród licznych badań prowadzonych nad otyłością ważne miejsce zajmują psychologiczne uwarunkowania tej choroby, postrzegane jako jedna z jej istotnych przyczyn. Wiedza na temat psychologicznych uwarunkowań efektywnego odchudzania się oraz odpowiedniego postępowania z pacjentem jest wciąż jeszcze w wielu przypadkach niewystarczająca, aby osiągnąć zamierzone efekty leczenia.

2 Trudności z kontrolowaniem ilości pokarmów Oświetlone jedzenie zachęca Oprac. Joanna Szymañska dietetyk Psychologiczne aspekty nadwagi i otyłości mogą być niezwykle pomocne w wyjaśnieniu wielu mechanizmów zachowań związanych z jedzeniem. Na podstawie dostępnej literatury można wymienić wiele czynników ryzyka prowadzących do otyłości, które mają podłoże psychologiczne. Są to między innymi: zaburzone mechanizmy samoregulacji i monitorowania własnych zachowań, nieumiejętność radzenia sobie ze stresem, doświadczanie negatywnych emocji. Zaburzenia mechanizmu samoregulacji wiążą się z trudnościami w kontrolowaniu ilości przyjmowanego pokarmu. Proces samoregulacji obejmuje z jednej strony chęć do przyjmowania niekontrolowanej ilości pożywienia, a z drugiej strony siłę woli, która stara się temu zapobiegać. W wyniku badań stwierdzono, że u około 30 proc. osób, głównie otyłych, występuje nieumiejętność regulowania ilości przyjmowanych pokarmów. W wielu przypadkach u osób, które nadmiernie starają się kontrolować swoje zachowania żywieniowe (np. osób odchudzających się) mogą wystąpić zaburzenia samoregulacji, łącznie z utratą kontroli nad jedzeniem. Prowadzi to do przejadania się. Wykazano, ze osoby otyłe są bardziej wrażliwe na bodźce zewnętrzne takie jak smak, zapach i wygląd potrawy. Mają one także tendencję do spożywania większej ilości pokarmu w sytuacji występowania dużej ilości pożywienia, kiedy pożywienie jest łatwo dostępne i urozmaicone (np. na przyjęciach). W takich sytuacjach spożywanie pokarmów ma charakter automatyczny, odruchowy, niejako bez kontroli. Podobnie podczas oglądania telewizji, czy spędzania czasu w towarzystwie, gdy uwaga skierowana jest na inne bodźce a samoświadomość znacznie zredukowana. Osoby otyłe jedzą więcej także wtedy, kiedy jedzenie jest jasno oświetlone, w porównaniu z sytuacją, gdy pozostaje ono w cieniu i tak bardzo nie rzuca się w oczy. Widok i bliskość jedzenia mają większy wpływ niż głód. Kiedy bodźce wzrokowe nie są już tak wyraźne i kiedy w przygotowanie posiłku trzeba włożyć pewien trud osoba otyła traci motywację do zdobywania pożywienia. Zaburzenia monitorowania własnych zachowań prowadzą często do zwiększenia ilości przyjmowanych pokarmów, w ilości znacznie przekraczającej zapotrzebowanie energetyczne. Niska samoocena prowadzi do otyłości Czynnikiem utrudniającym proces samoregulacji i przez to sprzyjającym nadmiernemu jedzeniu mogą być trudności z unikaniem myślenia o żywności. Im bardziej dana osoba stara się nie myśleć o żywności, tym większą odczuwa potrzebę jej spożywania. U osób przewlekle odchudzających się zaobserwowano zjawisko napadowego objadania do takich zachowań dochodzi przy nieumiejętnym tłumieniu myśli o jedzeniu. Ograniczeniu samokontroli sprzyjać może także zmęczenie, występujące szczególnie pod koniec dnia, kiedy umiejętność kontroli ilości spożywanego jedzenia bywa ograniczona. Istotną rolę w kształtowaniu zachowań żywieniowych odgrywa też element samooceny. Niska lub nieadekwatna samoocena, przejawiająca się głównie w niezadowoleniu z własnego ciała, może prowadzić do pewnej patologii w zakresie zachowań żywieniowych. Często zdarza się, ze otyłość prowadzi do niezadowolenia z obrazu własnego ciała i niskiej samooceny, co z kolei powoduje zwiększony poziom stresu i obniżenie nastroju. Ich konsekwencją mogą być negatywne stany emocjonalne, takie jak rozczarowanie i brak satysfakcji, które mogą powodować spadek motywacji i poczucie braku skuteczności własnych działań w osiąganiu celów dotyczących własnego ciała i w końcowym efekcie sprzyjać rozwojowi depresji. Ostatecznie ma to negatywny wpływ na zachowania prozdrowotne, takie jak prawidłowa dieta i aktywność fizyczna. Spożywanie nadmiernej ilości pożywienia prowadzi do zwiększonej masy ciała, a to z kolei jeszcze bardziej pogarsza samopoczucie wywołując poczucie winy i obniżając samoocenę. Przejadanie się jest często środkiem uspokajającym, przywracającym emocjonalną równowagę i poprawiającym nastrój. Jest sposobem rekompensaty za życiowe niepowodzenia, frustracje i lęki. Stres, a dokładniej rzecz biorąc nieumiejętne radzenie sobie z nim w różnych sytuacjach, w dużej mierze są odpowiedzialne za 126

3 przeprowadzone wśród kobiet w wieku lat pod wpływem smutku, zdenerwowania, nudy oraz lęku najczęściej konsumowane były czekolada i wyroby czekoladowe oraz ciastka i batoniki. Takie zachowania mogą przyczynić się do wykształcenia nieprawidłowych nawyków żywieniowych oraz w przyszłości prowadzić do rozwoju nadwagi, otyłości oraz powikłań zdrowotnych z nimi związanych. Skłonności do żywienia emocjonalnego wykazują najczęściej osoby, które mają problemy natury emocjonalnej objawiające się niską samooceną, stanami lękowymi i poczuciem niedopasowania. Podstawą sukcesu i niejednokrotnie rzeczą najtrudniejszą w leczeniu otyłości jest posiadanie wystarczająco silnej motywacji przez pacjenta. Pomoc w zbudowaniu takiej motywacji jest rolą lekarza i dietetyka. Dlatego szczególnie istotna jest znajomość oraz właściwe przeprowadzenie z pacjentem jeszcze przed rozpoczęciem leczenia wywiadu motywującego. Ma on na celu wydobycie motywacji, którą sam pacjent posiada, ale nie ma do niej dostępu. Wywiad motywujący bazuje na partnerskiej współpracy lekarza i dietetyka z pacjentem. Wywiad motywujący W wyniku nadmiernego stresu możemy dostarczać organizmowi więcej energii niż wynosi jego rzeczywiste zapotrzebowanie. występowanie nieprawidłowych zachowań związanych z jedzeniem, polegających najczęściej na dostarczaniu organizmowi więcej energii niż wynosi jego rzeczywiste zapotrzebowanie. Często zdarza się, że jedzenie jest formą odwrócenia uwagi od trudnej sytuacji, a zjadanie większej ilości pożywienia jest formą radzenia sobie z problemami. Czasem też stanowi rodzaj rekompensaty za osobiste krzywdy. Przeprowadzono szereg badań nad wpływem negatywnych stanów emocjonalnych, takich jak depresja czy lęk na zachowania żywieniowe osób otyłych i tych o prawidłowej masie ciała. Znaczna większość z tych badań wykazuje wpływ negatywnych emocji na przejadanie się szczególnie w odniesieniu do osób otyłych. Osoby otyłe przejadają się w stanach niepokoju, lęku, depresji czy złości, ponieważ czynność jedzenia redukuje te stany. Ponadto osoby otyłe nie są zdolne do rozróżnienia między stanem głodu i niepokoju, ponieważ nauczyły się jeść w odpowiedzi zarówno na niepokój, jak i odczucie głodu. Jak wynika z przeprowadzonych badań większa chęć jedzenia występuje z stanach znudzenia, depresji czy zmęczenia, mniejsza natomiast w stanach strachu, bólu czy napięcia. Osoby badane odczuwały większy głód w stanie złości niż w strachu i smutku. Zauważono też największą tendencję do impulsywnego jedzenia w stanie złości, w porównaniu ze stanem lęku i smutku. Żywienie emocjonalne Jednym z przykładów nieprawidłowego zachowania żywieniowego pod wpływem negatywnych emocji takich jak złość, depresja, nuda, niepokój, samotność i stres, jest żywienie emocjonalne. Żywienie emocjonalne zdarza się nieregularnie i epizodycznie, odbywa się najczęściej w tajemnicy, samotności, podczas posiłku w domu. Charakteryzuje się spożywaniem pokarmów wysokoenergetycznych lub bogatych w węglowodany proste. Jak wykazały badania Polega na zgłębianiu problemu i udzielaniu wparcia w oparciu o poszanowanie wiedzy i poglądów pacjenta, bez jakichkolwiek przymusów do zmiany. Umiejętnie przeprowadzony wywiad motywujący naprowadza pacjenta na istotne wnioski oraz uaktywnia zasoby, dzięki którym pacjent jest w stanie sam wprowadzić w życie niezbędne zmiany. Szacunek dla zdania pacjenta i poszanowanie jego autonomii jest ważnym aspektem wywiadu. Pacjent powinien czuć, że w odniesieniu do zaproponowanych przez specjalistę rozwiązań ma zawsze wolny wybór, a poszanowanie jego autonomii nie wynika z braku troski o dobro pacjenta. Rzeczą bardzo przydatną w wydobywaniu odpowiedniej motywacji u pacjenta jest sporządzenie swoistego bilansu zysków i strat w odniesieniu do aktualnego sposobu odżywiania 127

4

5 oraz w przypadku zmiany nawyków żywieniowych. Taka namacalna identyfikacja konsekwencji aktualnego jak i zmienionego sposobu odżywiania wpływa w znaczącym stopniu na sposób postrzegania problemu przez pacjenta. Rzeczą niezbędną do przeprowadzenia wywiadu dającego konstruktywne efekty jest dobry kontakt lekarza i dietetyka z pacjentem. Aktywne słuchanie, brak oceniania oraz okazywanie zrozumienia pacjentowi to najistotniejsze cechy takiego kontaktu. Lekarz i dietetyk poprzez zapewnianie poczucia bezpieczeństwa pacjentowi i wzmacnianie w nim poczucia własnej skuteczności powinien być dla pacjenta wsparciem w całym procesie leczenia. zwykle na początku rozmowy. W kolejnym etapie ważny jest aspekt edukacyjny i informacyjny w stosunku do pacjenta. Lekarz i dietetyk występuje jako opiekun naukowy udziela wskazówek, pozwalając jednocześnie na samodzielną pracę i samodzielne podjęcie decyzji przez pacjenta. Końcowy etap rozmowy to często wskazywanie pewnych rozwiązań, które pacjent może, ale nie musi przyjąć. Ostateczny wybór należy zawsze do pacjenta. * Cytaty zamieszczone w tekœcie pochodz¹ z konferencji Psychologia w leczeniu oty³oœci (Poznañ, czerwiec 2012). Style komunikacji z pacjentem W kontakcie pacjent lekarz i dietetyk mogą być przydatne różne style komunikacji, takie jak kierowanie (directing style), podążanie (following style) oraz prowadzenie (guiding style). Najbardziej pożądany, a zarazem kompetentny styl komunikacji z pacjentem opiera się na włączeniu wszystkich trzech sposobów oraz elastycznym przechodzeniu pomiędzy nimi w zależności od sytuacji *. W czasie jednej rozmowy z pacjentem styl może zmieniać się kilka razy, w zależności od szczegółowego aspektu rozmowy w danej chwili, od aktualnej potrzeby pacjenta (rodzaj problemu, z jakim pacjent przychodzi), oraz od rodzaju pacjenta (cechy charakteru pacjenta). Na dokładne zrozumienie punktu widzenia pacjenta i jego problemu pozwala styl podążanie, przyjmowany Wybrana literatura: 1. Juruć A., Wierusz-Wysocka B., Bogdański P., Psychologiczne aspekty jedzenia i nadmiernej masy ciała, Farmacja Współczesna, 2011, 4, s Lemmens S.G., Rutters F., Born J.M., Westerterp Plantenga M., Stress augments food wanting and energy intake in visceral overweight subjects in the absence of hunger, Psychology and Behavior 2011, 103, pp Materiały z konferencji Psychologia w leczeniu otyłości (30 czerwca 2012 roku w Poznaniu, organizator: Centrum Edukacji i Poradnictwa Żywieniowego Nutri Center, patronat: Polskie Towarzystwo Badań nad Otyłością, osoba prowadząca: Agata Juruć psycholog, dietetyk). 4. M. Pilska, M. Jeżewska-Zychowicz, Psychologia żywienia. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo SGGW, Warszawa Jak rozmawiać z osobą otyłą: 4 zasady przewodnie wywiadu motywującego prowadzone przez lekarza i dietetyka: 1. Powstrzymywanie ruchu korygującego nakazywanie pacjentowi określonych zachowań nie prowadzi do zamierzonych efektów (naturalna tendencja do stawiania oporu w momencie nakazów i przymusu). 2. Zrozumienie motywacji pacjenta. 3. Słuchanie pacjenta zrozumienie jego punktu widzenia. 4. Wzmacnianie pacjenta udzielanie wsparcia. Źródło: Materiały z konferencji Psychologia w leczeniu otyłości, Poznań, czerwiec