Realizacja praw pacjenta podczas porodu w szpitalu

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ XXI ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 DOBROSTAN I SPOŁECZEŃSTWO 1 Gdański Uniwersytet Medyczny, Klinika Położnictwa Medical University of Gdansk, Department of Obstetrics 2 Uniwersytet Gdański, Instytut Psychologii Institute of Psychology, University of Gdansk ZOFIA PANKRAC 1, EWA FILIPSKA - KOZAK 2, AGATA HOFMAN 2, BOGUMIŁA KIEŁBRATOWSKA 1 Realizacja praw pacjenta podczas porodu w szpitalu Implementation of patient's rights during childbirth in hospital Słowa kluczowe: prawa pacjenta, poród, system, Key words: patient's rights, childbirth, system Niewiele jest publikacji polskojęzycznych, które przedstawiałyby prawa pacjenta w kompleksowy sposób. Trudna sytuacja, w jakiej obecnie znajduje się cały system opieki zdrowotnej w Polsce koncentruje uwagę opinii publicznej na stronie finansowej, podczas gdy w centrum tego systemu jest pacjent. Mając na uwadze sprawne funkcjonowanie systemu opieki zdrowotnej w Polsce, konieczna jest dbałość zarówno o zaplecze materialne, jak i realizację praw pacjenta, a zdarza się także, że dbałość o przestrzeganie praw pacjenta korzystnie wpływa na sytuację materialną. Problematyczność zagadnień związanych z prawami pacjenta w Polsce wiąże się także z tym, że w środowisku medycznym bywają one odbierane jako podważanie autorytetu i próbę sprawowania kontroli. Szczególnym rodzajem praw pacjenta są prawa rodzącej kobiety, ponieważ narodziny dziecka stanowią nie tylko wydarzenie medyczne, ale przede wszystkim jedno z najistotniejszych doświadczeń w życiu kobiet i całych rodzin. Dlatego tak ważne jest, aby dołożyć wszelkich starań, by doświadczenie to było dla kobiety i jej rodziny wspaniałym przeżyciem. Jednocześnie jest to sytuacja szczególna także dla zagadnienia praw pacjenta, ponieważ podczas porodu należy brać pod uwagę dobro nie tylko kobiety, ale także rodzącego się dziecka. Kobiety często nie są świadome należnych sobie podstawowych praw.

2 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo Praca ma na celu zwrócenie uwagi na problematyczność zagadnienia realizacji praw pacjenta podczas porodu w warunkach szpitalnych w Polsce. Prawa pacjenta, podobnie jak pozostałe prawa człowieka opierają się na przekonaniu o godności, autonomii i wolności ludzkiej należnych człowiekowi niezależnie od sytuacji. Ponadto prawa pacjenta stanowią szczególny rodzaj praw człowieka z uwagi na to, że dotyczą sytuacji, w których pacjent ze względu na chorobę jest słaby i wymagający szczególnej ochrony. Szczególny charakter praw pacjenta wiąże się także ze swoistością relacji łączących pacjenta i personel medyczny. Relacje te cechuje nierówność z uwagi na to, że pacjent jest laikiem, jeśli chodzi o wiedzę medyczną, tak więc w tej kwestii pozostaje zależny od profesjonalistów. Relacje pomiędzy personelem medycznym udzielającym świadczeń ochrony zdrowia a pacjentem przyjmującym te świadczenia współcześnie rzadko bywają pozostawione uregulowaniom obyczajowości, etyki zawodowej lub indywidualnie zawieranych umów, a częściej są przedmiotem regulacji ustawowej. Postęp w dziedzinie technologii medycznej sprawił, że stosunek do porodu uległ znacznej zmianie. W latach 70. XX wieku opracowano w jednej z klinik ginekologiczno położniczych w Dublinie zestaw procedur zatytułowany aktywne prowadzenie porodu, którego celem było zapobieżenie wzrostowi liczby cesarskich cięć. Zbiór zasad przedstawiał scenariusz prawidłowo przebiegającego porodu, który powinien rozpocząć się przebiciem błon płodowych, w I okresie porodu szyjka powinna rozwierać się z prędkością 1 cm na godzinę, a parcie nie powinno trwać dłużej, niż dwie godziny. W innym przypadku poród wymagał interwencji medycznej z zastosowaniem różnych technik [1]. Przyjęcie powyższych zasad w salach porodowych nie zaowocowało jednak rozwiązaniem istniejących problemów, a nawet przysporzyło nowych. Związane były one po pierwsze z tym, że wiele stosowanych technik wprowadzano bez ich wcześniejszej, klinicznej oceny, a po drugie z tym, że stosowano je rutynowo u wszystkich rodzących, podczas gdy w zamyśle miały być stosowane w porodach problematycznych. Postępująca medykalizacja porodu zmieniła także rolę kobiety w tym procesie, sprowadzając ją do biernego uczestnictwa w określonych działaniach i procedurach. Światowa Organizacja Zdrowia oceniała rzeczywiste skutki powszechnego stosowania technologii medycznej, przez zespoły złożone z położnych i położników, lekarzy pediatrów, psychologów i konsumentów. Wynikiem tych prac było opracowanie definicji dla określenia medykalizacja, która została zdefiniowana jako proces, w którego wyniku pewne naturalne dla życia człowieka zdarzenia są traktowane jak problemy medyczne, które wymagają diagnozy i kontroli z uwagi na ryzyko i patologię [2]. Z uwagi na to, że począwszy od lat 70. XX wieku poród zmedykalizowany stał się normą w krajach Zachodu, Światowa Organizacja Zdrowia w raporcie pt. Opieka w czasie porodu normalnego na nowo definiuje określenie porodu normalnego : Poród normalny zaczyna się w sposób spontaniczny; niskie ryzyko występuje na początku i utrzymuje się do końca porodu. Dziecko rodzi się spontanicznie w ułożeniu główkowym, pomiędzy 37 a 42 tygodniem ciąży. Po porodzie matka i dziecko są w 298

3 Zofia Pankrac, Ewa Filipska-Kozak, Agata Hofman, Bogumiła Kiełbratowska Realizacja praw pacjenta podczas porodu w szpitalu dobrym stanie zdrowia. Odwołując się do szacunków Światowej Organizacji Zdrowia poród normalny w każdej populacji cechuje około 70 80% kobiet [3]. W Polsce podstawowe zapisy odnośnie praw pacjenta znajdują się w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a także w szeregu ustaw szczegółowych. Zebrane zostały także wspólnie w jeden dokument pn. Karta Praw Pacjenta. Bardziej szczegółowe ustawy precyzują zapisy Konstytucji. Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych określa, że świadczenia opieki zdrowotnej realizowane są przede wszystkim na podstawie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego, a finansowane są ze środków publicznych. W świetle zapisów ustawy świadczenie zdrowotne udzielane są według zasady równego traktowania i solidarności społecznej, a także z uwzględnieniem równego dostępu świadczeń i możliwości wyboru świadczeniodawców. Według ustawy wszystkie kobiety, bez względu na to, czy są ubezpieczone, mają prawo do świadczeń w czasie ciąży, porodu oraz połogu [4]. Każdy z.o.z. w Polsce jest w sposób formalnie zobligowany do przestrzegania praw pacjenta, a regulaminy wewnętrzne placówek nie mogą naruszać praw pacjenta określonych w ustawach (art. 18 ust. 2) [5]. Obowiązki lekarza odnośnie praw pacjenta zostały określone także w Ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty. W ustawie o zawodach pielęgniarki i położnej podkreślono samodzielność zawodu pielęgniarki i położnej i określono zakres obowiązków zawodowych. Zarówno lekarz, pielęgniarka i położna powinni wykonywać swoje obowiązki zgodnie z aktualną wiedzą medyczną, dostępnymi im metodami i środkami, ze szczególną starannością oraz zgodnie z zasadami etyki zawodowej (art. 4 ustawy lekarskiej; art. 18 ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej) [6]. Na jakość świadczeń zdrowotnych, oprócz prawa, wpływ ma także działalność akcji społecznych na rzecz upowszechnienia praw pacjenta. W dziedzinie opieki okołoporodowej najbardziej znaczącą organizacją jest Fundacja Rodzić Po Ludzku, która istnieje od 1996 r. Fundacja jest pozarządowa organizacją pożytku publicznego, która działa na rzecz poprawy opieki okołoporodowej oraz na rzecz kobiet ciężarnych i matek małych dzieci. Prawa pacjenta, aby były skuteczne, wymagają środków ochrony prawnej pozwalających na dochodzenie swoich praw w sytuacji ich łamania. W Polsce, pacjent którego prawa zostały naruszone, może bezpośrednio zwrócić się do instancji międzynarodowej. Z pomocą jednostkom, wobec których doszło do naruszenia praw pacjenta przyjść mogą także instytucje Rzecznika Praw Pacjenta przy Narodowym Funduszu Zdrowia, Biura Praw Pacjenta przy Ministrze właściwym ds. zdrowia oraz Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej Okręgowej Izby Lekarskiej. Do Rzecznika Praw Pacjenta można złożyć skargę, jeżeli do naruszenia praw pacjenta doszło w zakładzie opieki zdrowotnej lub placówce praktyki lekarskiej, które mają kontrakt z NFZ. Prawa pacjenta mają szeroki kontekst, ponieważ oprócz swoistych praw przysługujących pacjentom zakładów opieki zdrowotnej czy innych placówek praktyki medycznej, obejmują także uniwersalne prawa człowieka, dlatego zaprezentowano te 299

4 300 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo prawa, które w sposób szczególny dotyczą pacjentki w sytuacji porodu w warunkach szpitalnych: prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom wiedzy medycznej, prawo do informacji o swoim stanie zdrowia, prawo do wyrażenia zgody albo odmowy na udzielenie określonych świadczeń, prawo do intymności i poszanowania godności w czasie porodu, prawo do umierania w spokoju i godności, prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez osobę bliską lub inną osobę wskazaną przez siebie, prawo do kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego z osobami z zewnątrz, prawo do opieki duszpasterskiej, prawo do informacji o prawach pacjenta. Ciąża i poród głęboko angażują całą pacjentkę, nie tylko jej ciało, ale przede wszystkim jej tożsamość i psychikę. Prawa pacjenta za pomocą ustaw nakładają na położne i cały personel medyczny obowiązek nie tylko miłego obsłużenia pacjentki, ale także włączenia jej do procesu leczenia jako jego pełnoprawnej uczestniczki, a na sali porodowej zapewnienia jej możliwości decydowania o jakości narodzin własnego dziecka. Poza obowiązującymi prawami pacjenta, położna w kontakcie z pacjentką powinna pamiętać także o etyce zawodowej. Badanie realizacji praw pacjenta podczas porodu w warunkach szpitalnych realizowane w Szpitalu Specjalistycznym im. św. Wojciecha Gdańsk Zaspa miało na celu pozyskanie opinii kobiet na temat przestrzegania praw pacjenta podczas porodu w sytuacji szpitalnej. Spojrzenie z perspektywy kobiet, których te prawa bezpośrednio dotyczą, jest niezwykle istotna dla uzyskania całościowego obrazu problemu z punktu widzenia pacjentek sali porodowej i zbadanie przestrzegana są praw pacjenta. Metodą pozyskania opinii kobiet na badany temat jest sondaż, a jedną z jego technik badawczych technika wywiadu, w której jako narzędziem posłużono się ankietą. Próbą badawczą objęto 186 respondentek, pacjentek rodzących w Szpitalu Specjalistycznym im. św. Wojciecha Gdańsk - Zaspa. Dobór respondentek dokonany został w sposób losowy - prosty, aby zapewnić przedstawicielkom różnych grup społeczno-demograficznych jednakowe szanse znalezienia się w badanej próbie. ANALIZA WYNIKÓW BADAWCZYCH Większość kobiet, które wzięły udział w badaniu znajdowała się pomiędzy 25 a 34 rokiem życia (63,4%, 118 osób). Drugą pod względem liczebności grupę stanowiły osoby pomiędzy 35 a 44 rokiem życia (28,0%, 52 osoby). Osoby mające 24 lata lub mniej stanowiły 8,6% wszystkich badanych, wśród których nie znalazła się ani jedna kobieta w wieku 45 lat lub więcej. Znaczna większość respondentek (53,8%, 100 osób) posiadała wyższe wykształcenie, 16,1% (30 osób) legitymuje się wykształceniem średnim ogólnokształcącym, 10,8% (20 osób) wykształceniem zawodowym,

5 Zofia Pankrac, Ewa Filipska-Kozak, Agata Hofman, Bogumiła Kiełbratowska Realizacja praw pacjenta podczas porodu w szpitalu a wykształceniem średnim technicznym lub policealnym - po 9,7% (po 18 osób). Najliczniej reprezentowane zawody wśród respondentek to sprzedawczyni (8,6%), nauczycielka (6,5%) i ekonomistka (6,5%) oraz pielęgniarka (5,4%). Stosunkowo liczną grupę stanowiły także osoby bez zawodu lub nie pracujące (4,3%). Z uwagi na miejsce prowadzenia badania, najliczniejszą grupę respondentek stanowiły mieszkanki miasta powyżej mieszkańców (45,3%, 82 osoby). Kolejne pod względem liczebności grupy stanowiły osoby z miasta od do mieszkańców (18,8%, 34 osoby) oraz mieszkanki wsi (16,0%, 29 osób). Najmniej licznie reprezentowane były osoby mieszkające w małych i średnich miastach (odpowiednio 8,8% i 11,0%). Pięć osób nie udzieliło żadnej odpowiedzi na to pytanie. Dla zdecydowanej większości kobiet biorących udział w badaniu był to pierwszy poród (51,6%, 95 osób) lub drugi (36,4%, 67 osób). W badaniu wzięło udział także 20 kobiet rodzących po raz trzeci (10,9%) oraz 2 kobiety po raz piąty (1,1%). Dwie osoby nie udzieliły odpowiedzi na to pytanie. Zdecydowana większość kobiet, które wzięły udział w badaniu, urodziło dziecko siłami natury (84,1%, 143 osoby). Cesarskie cięcie wykonano na 15,9% kobiet, a porodu zabiegowego nie miała żadna respondentka. Większość kobiet do 34 roku życia rodziło po raz pierwszy (62,5% w grupie wiekowej do 24 lat oraz 64,7% - od 25 do 34 lat), podczas gdy starsze kobiety częściej rodziły po raz drugi (50% tej kategorii wiekowej) i trzeci (26,9%). Jednakże dla 19,2% kobiet od 35 lat wzwyż (10 osób) był to pierwszy poród. Liczba ta stanowi 5,4% wszystkich respondentek, które odpowiedziały na to pytanie. Dla osób z wykształceniem wyższym, policealnym lub średnim ogólnokształcącym częściej był to pierwszy lub drugi poród, podczas gdy trzeci lub piąty częściej zdarzał się pośród kobiet z zawodowym lub średnim technicznym wykształceniem. Największą ilość porodów (5) przebyły 2 kobiety o wykształceniu średnim ogólnokształcącym. Większość osób mieszkających w dużych miastach rodziło po raz pierwszy lub drugi, podczas gdy trzeci lub piąty poród dotyczył 25,0% mieszkanek małych miast (do mieszkańców) i 20,7% mieszkanek wsi. Największą ilość porodów (5) przebyły dwie kobiety mieszkające na wsi. Większość respondentek deklarowało, że znało wcześniej prawa pacjenta podczas porodu w warunkach szpitalnych. Odsetek ten wynosił od 97,3% w przypadku prawa do informacji o swoim stanie zdrowia do 66,1% - w odniesieniu do prawa do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez bliską osobę. Pytanie o znajomość prawa do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez bliską osobę częściej także pomijano w odpowiedzi, niż inne (5,4% wszystkich odpowiedzi na to pytanie). Wskazuje to z pewnością, co wynika z odpowiedzi na dalsze pytania ankiety) na pewną trudność w rozumieniu tego prawa w sytuacji, gdy związane jest to z dodatkową opłatą lub gdy bliska osoba nie może uczestniczyć w porodzie przez cięcie cesarskie. Na powyższe zależności nie miał wpływu wiek respondentek, wykształcenie, miejsce zamieszkania czy liczba przebytych porodów. 301

6 Liczba Liczba Ogółem Liczba Liczba ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo Tabela 1. Znajomość praw pacjenta podczas porodu w warunkach szpitalnych Wyszczególnienie Tak % Nie % Brak danych % Razem % Znajomość prawa pacjenta do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom wiedzy medycznej Znajomość prawa pacjenta do informacji o swoim stanie zdrowia Znajomość prawa pacjenta do wyrażenia zgody albo odmowy na udzielenie określonych świadczeń Znajomość prawa pacjenta prawo do intymności i poszanowania godności w czasie porodu Znajomość prawa pacjenta do umierania w spokoju i godności Znajomość pacjenta do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez osobę bliską lub inną osobę wskazaną przez siebie Znajomość prawa pacjenta do kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego z osobami z zewnątrz Znajomość prawa pacjenta do opieki duszpasterskiej ,8 15 8, , , ,3 5 2, , , , , , , ,6 10 5, , , , , , , , , , , ,8 10 5, , , , , , ,0 Znajomość prawa pacjenta do informacji o prawach pacjenta ,6 10 5, , ,0 Zdecydowana większość kobiet uznała pomoc medyczną świadczoną podczas porodu za bardzo dobrą (77,7% wszystkich osób, które udzieliły odpowiedź na to pytanie). Ocenę słabą lub bardzo słabą wystawiły zaledwie 4 panie, które stanowiły 2,2% wszystkich respondentek. Słabsze oceny poziomu świadczeń medycznych częściej dotyczyły osób o wykształceniu zawodowym, podczas gdy w pozostałych kategoriach zdecydowaną więk- 302

7 Zofia Pankrac, Ewa Filipska-Kozak, Agata Hofman, Bogumiła Kiełbratowska Realizacja praw pacjenta podczas porodu w szpitalu szość stanowiły oceny bardzo dobre lub dobre. Na ocenę poziomu świadczeń medycznych podczas porodu nie miał wpływu wiek respondentek, miejsce zamieszkania, liczba przebytych porodów czy rodzaj ostatniego porodu. Istotne natomiast okazało się w odpowiedzi na to pytanie to, czy pacjentka znała wcześniej prawo pacjenta do świadczeń medycznych na profesjonalnym poziomie. Słabsze oceny wystawiły bowiem osoby, które zadeklarowały, że znały wcześniej to prawo. Jednocześnie w kategorii tej aż 80,6% odpowiedzi to bardzo dobra ocena poziomu świadczeń medycznych. Większość kobiet było informowanych cały czas o stanie zdrowia swoim i dziecka oraz o przebiegu porodu (72,8% wszystkich osób, które odpowiedziały na to pytanie) lub otrzymywało większość informacji (22,8%). Kobiety, dla których otrzymane informacje były zdawkowe lub przekazane w sposób niezrozumiały stanowiły 2,2%, podczas gdy osoby, które nie były w ogóle informowane 1,1%. W tym przypadku także na odpowiedzi wpływ miał fakt znajomości prawa pacjenta do informacji o swoim stanie zdrowia. Wśród osób, które znały wcześniej to prawo pojawił się cały zakres odpowiedzi, podczas gdy odpowiedzi osób nie znających tego prawa były jednolite. Odsetek respondentek, u których zastosowano indukcję porodu przez podanie oksytocyny (51,6%) oraz tych, którym jej nie podano był zbliżony (47,3%). Wśród pacjentek, którym podano oksytocynę, 60,6% (57 osób) zapytano o zgodę, podczas gdy 33% (31 osób) nie. U 6 osób zastosowano indukcję porodu na własne życzenie (6,4%). U większości badanych kobiet (67,6% wszystkich, które odpowiedziały na to pytanie) zastosowano znieczulenie. W tej grupie o zgodę nie pytano w 19,5% kobiet, a stosunkowo większy odsetek stanowiło zastosowanie znieczulenia na prośbę kobiet (26,0%). Nacięcie krocza zastosowano u 77,0% badanych respondentek, spośród których aż 68,1% nie zapytano o zgodę. Odsetek zastosowania cięcia krocza na życzenie pacjentki wyniósł 4,3%. Nieznacznie częściej indukcję porodu stosowano w młodszej kategorii wiekowej, niż w starszej. Odsetek porodów indukowanych wśród kobiet do 24 roku życia wyniósł 62,5%, wśród kobiet w wieku od 25 do 34 lat 51,7%, a wśród kobiet od 35 roku życia wzwyż 50,0%. Rzadsze stosowanie indukcji w starszej kategorii wiekowej może wynikać z ilości przebytych porodów wieloródki. W badaniu zaznaczyła się także odwrotnie proporcjonalna zależność pomiędzy liczbą przebytych porodów, a zastosowaniem środków znieczulających. Odsetek przypadków zastosowania środków wśród kobiet rodzących po raz pierwszy wyniósł 75,8%, podczas gdy wśród rodzących po raz drugi 59,7%, a po raz trzeci 60,0%. u żadnej z 2 pacjentek rodzących po raz piąty nie zastosowano środków znieczulających. Częstość zastosowania nacięcia krocza okazała się zależna zarówno od wieku, jak i liczby przebytych porodów. Wśród kobiet do 24 roku życia odsetek przypadków zastosowania nacięcia krocza wyniósł aż 87,5%, podczas gdy w najstarszej kategorii wiekowej, od 35 lat, już 73,1%. 303

8 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo Podobnie w przypadku liczby porodów u kobiet rodzących po raz pierwszy odsetek zastosowań nacięcia krocza wyniósł 84,9%, podczas gdy wśród rodzących po raz drugi i trzeci wyniósł odpowiednio 71,6% i 70,0%. U żadnej z 2 kobiet rodzących po raz piąty nie zastosowano nacięcia krocza. Zaledwie 4 respondentki (2,2%) odmówiły zgody na określone świadczenia. Na pytanie, jakie to były świadczenia uzyskano jednakże tylko jedną odpowiedź dotyczącą niezgody na piłkę jako przyrząd pomocny przy porodzie. Na kwestię realizacji prawa do zachowania intymności i godności osobistej podczas porodu respondentki odpowiadały w dwóch pytaniach. Zdecydowana większość kobiet na pytanie, jak oceniają zachowanie własnej intymności podczas porodu odpowiadało bardzo dobrze (57,5%, 107 osób) lub dobrze (32,3%, 60 osób). Odpowiedzi: słabo lub bardzo słabo stanowiły odpowiednio 4,3% i 2,2%. Czynniki wpływające pozytywnie na ocenę zachowania intymności podczas porodu wymieniane przez respondentki obejmują: osobną salę porodu, zasłony zapewniające poczucie intymności, zwyczaj zamykania drzwi przez personel medyczny, opiekę jednej położnej oraz ograniczoną ilość osób obecnych przy porodzie. Czynniki wymieniane jako niesprzyjające zachowaniu intymności podczas porodu to przede wszystkim duża liczba personelu obecnego przy porodzie, ale także tak subiektywne stwierdzenia, jak: czułam się mało ważna. Odsetek kobiet, które miały poczucie godności osobistej podczas porodu także stanowi zdecydowaną większość łącznie 92,5%, podczas gdy osoby, które takiego poczucia nie miały 5,4%. Czynniki wpływające pozytywnie na zachowanie poczucia godności podczas porodu to w opinii respondentek: zasłanianie pomieszczenia, niewielka ilość osób obecnych przy porodzie, traktowanie z szacunkiem przez personel medyczny, delikatne podejście i duża kultura osobista personelu, informowanie o wszystkim przez personel medyczny. Czynniki wpływające negatywnie na poczucie godności osobistej wymieniane przez badane kobiety obejmują: badanie przez dużą liczbę personelu, spośród którego wiele osób się nie przedstawiało, możliwość słyszenia innych pacjentek i bycia słyszanym przez nie, nie wykonanie przed porodem lewatywy, a także sam ból porodowy, który powoduje brak godności człowieka. We wszystkich kategoriach wiekowych większości kobiet towarzyszyła podczas porodu bliska osoba, choć odsetek ten był najwyższy w kategorii od 25 do 34 lat. Podobnych zależności ze względu na wykształcenie respondentek, miejsce zamieszkania czy liczbę przebytych porodów nie stwierdzono w badaniu. Wśród osób, które deklarowały, że znały wcześniej prawo pacjenta do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez bliską osobę, odsetek porodów rodzinnych był znacznie wyższy (90,9%), niż wśród pozostałych osób (69,8%). Większość badanych kobiet kontaktowało się z bliskimi podczas porodu (78,0%, 145 osób). Powody, dla których pozostałe 22,0% tego nie robiło sprowadzają się do tego, że takie było życzenie pacjentki. 304

9 Zofia Pankrac, Ewa Filipska-Kozak, Agata Hofman, Bogumiła Kiełbratowska Realizacja praw pacjenta podczas porodu w szpitalu Zdecydowana większość osób oceniło dostęp do kontaktu z bliskimi podczas porodu bardzo dobrze (56,0% wszystkich kobiet, które udzieliły odpowiedzi na to pytanie) lub dobrze (35,2%). Jako czynniki wpływające pozytywnie na ów dostęp kobiety wymieniały: możliwość korzystania bez ograniczeń z telefonu czy czas dla rodziny po porodzie. Kobiety wskazywały natomiast na przepełniony, ciasny pokój odwiedzin jako utrudnienie kontaktu z bliskimi podczas pobytu na oddziale położniczym, po porodzie. Osoby kontaktujące się z bliskimi podczas porodu stanowiły większość we wszystkich wyodrębnionych kategoriach wiekowych, jednakże odsetek ich był najwyższy w kategorii od 35 lat. Zdecydowana większość kobiet nie skorzystało z opieki duszpasterskiej (93,4% wszystkich kobiet, które odpowiedziały na to pytanie). Wskazując na powody tego, badane kobiety najczęściej mówiły, że nie chciały, nie odczuwały potrzeby lub nie było na to czasu. Zdarzały się jednak także takie odpowiedzi, jak: nie wiedziałam, że można lub jestem protestantką, które wskazują na niedostatek informacji w tym względzie, zwłaszcza w odniesieniu do przedstawicieli innych wyznań. Z uwagi na to, że większość badanych kobiet nie korzystało z opieki duszpasterskiej, największą grupę odpowiedzi na pytanie o ocenę dostępu do tej opieki stanowiły odpowiedzi: trudno powiedzieć (68,1% wszystkich odpowiedzi na to pytanie). Pozostałe odpowiedzi jednakże wskazują na bardzo dobrą (56,0%) lub dobrą (35,2%) ocenę dostępu. Znaczna liczba osób (42) w ogóle nie udzieliła odpowiedzi na to pytanie. Jako czynniki decydujące o dobrym dostępie do opieki duszpasterskiej respondentki wskazywały na przejrzyste informacje na tablicach ogłoszeń oraz na stałą obecność księdza. Odsetek osób, które zapoznały się w szpitalu z informacją o prawach pacjenta wyniósł 68,7% (w odniesieniu do ogółu respondentek, które odpowiedziały na to pytanie). Powody, dla których pozostałe osoby nie zapoznały się z tą informacją to: brak czasu, chęci lub potrzeby, szybki poród oraz fakt, ze respondentki znały swoje prawa już wcześniej. Odpowiedzi nie dostałam takiej informacji pojawiły się dwukrotnie. Najwięcej respondentek oceniło dostęp w szpitalu do informacji o prawach pacjenta jako dobry (42,9% ogółu pacjentek, które odpowiedziały na to pytanie). Drugą pod względem liczebności kategorią odpowiedzi były wskazania na bardzo dobry dostęp (33,0%). Odpowiedzi oceniające ów dostęp jako słaby lub bardzo słaby stanowiły łącznie 6,6% odpowiedzi. Najmłodsze pacjentki (do 24 lat) rzadziej zapoznawały się z prawami pacjenta, niż pozostałe. Odsetek osób w tej grupie wiekowej, które były tą informacją zainteresowane wyniósł 37,5%, podczas gdy w pozostałych grupach od 71,1% wśród osób między 25 a 34 rokiem życia do 73,1% w przypadku osób od 35 roku życia. Ze swoimi prawami częściej zapoznawały się pacjentki z wykształceniem wyższym, policealnym lub średnim ogólnokształcącym, niż osoby z wykształceniem zawodowym lub średnim technicznym. Częściej także zapoznawały się z prawami pacjenta mieszkanki dużych miast, niż wsi. 305

10 306 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo Wykształcenie respondentek miało również wpływ na ocenę dostępu do informacji o prawach pacjenta. Osoby z wykształceniem wyższym oceniały ten dostęp bardzo dobrze i dobrze częściej, niż przedstawicieli pozostałych kategorii wykształcenia, podczas gdy wśród osób z wykształceniem zawodowym zdecydowanie dominowały odpowiedzi trudno powiedzieć. Podobnych zależności w odniesieniu do wieku respondentek, miejsca zamieszkania czy liczby przebytych porodów nie stwierdzono w badaniu. Respondentki, które deklarowały, że znały wcześniej prawo pacjenta do informacji o swoich prawach w większości dobrze oceniały dostęp do informacji o prawach pacjenta w szpitalu, podczas gdy wśród osób, które tego prawa nie znały dominuje odpowiedź trudno powiedzieć. Odpowiedzi osób znających to prawo charakteryzuje także większa różnorodność, niż pozostałe. Respondentki charakteryzujące się wyższym, policealnym lub średnim technicznym wykształceniem oceniały zachowanie intymności wykształceniu oceniały zachowanie intymności i godności osobistej podczas porodu wyżej, niż przedstawicielki pozostałych kategorii wykształcenia. Podobnej zależności odnośnie wieku, miejsca zamieszkania, liczby przebytych porodów czy rodzaju ostatniego porodu nie stwierdzono w badaniu. Osoby, które deklarowały, że znały wcześniej prawo pacjenta do zachowania intymności i godności osobistej także w tym przypadku oceniały realizację tego prawa negatywnie częściej, niż pozostałe osoby. Zdecydowana większość badanych kobiet (83,2% wszystkich respondentek, które odpowiedziały na to pytanie) skorzystało z prawa do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez bliską osobę. Powody, dla którego pozostałym 31 osobom nie towarzyszyła bliska osoba, sprowadzają się do tego, że takie było życzenie rodzącej lub partnera. Zdecydowana większość badanych kobiet określiło dostęp bliskich osób do uczestniczenia w porodzie jako bardzo dobry (80,3% wszystkich kobiet, które odpowiedziały na to pytanie) lub dobry (12,4%). Pozostałe odpowiedzi stanowiły 7,3%, przy czym 6,2% dotyczyło odpowiedzi: trudno powiedzieć. Jako czynniki utrudniające bliskim osobom dostęp do uczestniczenia w porodzie respondentki podawały fakt, że przy porodzie mogła być tylko 1 osoba lub, że nie można było uczestniczyć w porodzie przez cięcie cesarskie. WNIOSKI 1. Trzy czwarte respondentek deklarowało wcześniejszą znajomość praw pacjenta. 2. Zdecydowana większość kobiet twierdziła, że pomoc medyczna świadczona podczas porodu jest bardzo dobra, a prawo do poszanowania intymności i godności osobistej było ocenione dobrze. 3. Udział respondentek, które deklarowały, że przez cały czas były informowane o swoim stanie zdrowia i dziecka oraz o przebiegu porodu był najwyższy. 4. Połowa respondentek twierdziła, że nie pytano o zgodę na wykonanie czynności medycznych, np. nacięcie krocza. 5. Kontakt z rodziną i osobami bliskimi pacjentki uznały za zadowalający.

11 Zofia Pankrac, Ewa Filipska-Kozak, Agata Hofman, Bogumiła Kiełbratowska Realizacja praw pacjenta podczas porodu w szpitalu 6. Większość pacjentek nie wiedziała, że ma prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej przez wskazaną osobę. PODSUMOWANIE Przeszkodę w realizacji praw pacjenta jest medykalizacja porodu, która objawia się m.in. zwiększoną ilością interwencji medycznych w proces porodu czy też zawężaniem roli położnych do pomocniczej, na rzecz lekarzy podczas porodu. Przyczyną medykalizacji porodów w Polsce jest też społeczne postrzeganie porodu jako wydarzenia, które zagraża życiu i powinno przebiegać pod kontrolą lekarską. W relacji między pacjentem i personelem medycznym, personel często postrzega prawa pacjenta jako dodatek do świadczeń medycznych, zamiast jej nieodłączną część. Nieprzestrzeganie praw pacjentki na świadczenie medyczne podczas porodu sprawia, że rola pacjentki ma nadal charakter podrzędny. Konieczne zatem jest stworzenie poprzedzonych interdyscyplinarną debatą rozwiązań systemowych, które umożliwią zmianę na wszystkich poziomach i będą sprzyjały realizacji praw pacjentki rodzącej. PIŚMIENNICTWO 1. Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78, zmiany: Dz. U. z 1995 r. Nr 66, poz.334; z 1996 r. Nr 139, poz.646; z 1997 r. Nr 141, poz. 943; z 1999 r. Nr 5, poz.32 oraz z 2001 r. Nr 154, poz.1792) (56) 2. Wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich dr Janusza Kochanowskiego do Ministra Zdrowia z dn , (97) 3. Boratyńska M., Konieczny P.: Prawa pacjenta, Warszawa: Difin Wagner, M.: Fish can't see the water: the need to humanize birth w: International Journal of Gynecology and Obstetrics za: Opieka okołoporodowa w Polsce i przestrzeganie praw pacjenta w świetle opinii konsumenckiej. Analiza danych z lat Wagner, M.: Pursuing the birth machine, Camperdown ACE Graphics za: Opieka okołoporodowa w Polsce i przestrzeganie praw pacjenta w świetle opinii konsumenckiej. Analiza danych z lat WHO: Poród nie jest chorobą. za: Opieka okołoporodowa w Polsce i przestrzeganie praw pacjenta w świetle opinii konsumenckiej. Analiza danych z lat (5, 27) WHO 1997, Care in normal birth. za: Opieka okołoporodowa w Polsce i przestrzeganie praw pacjenta w świetle opinii konsumenckiej. Analiza danych z lat

12 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo STRESZCZENIE Przeszkodą w realizacji praw pacjenta jest medykalizacja porodu, która objawia się m.in. zwiększoną ilością interwencji medycznych w proces porodu czy też zawężaniem roli położnych do pomocniczej, na rzecz lekarzy podczas porodu. Przyczyną medykalizacji porodów w Polsce jest też społeczne postrzeganie porodu jako wydarzenia, które zagraża życiu i powinno przebiegać pod kontrolą lekarską. W relacji między pacjentem i personelem medycznym, personel często postrzega prawa pacjenta jako dodatek do świadczeń medycznych, zamiast jej nieodłączną część. Nieprzestrzeganie praw pacjentki na świadczenie medyczne podczas porodu sprawia, że rola pacjentki ma nadal charakter podrzędny. Konieczne zatem jest stworzenie poprzedzonych interdyscyplinarną debatą rozwiązań systemowych, które umożliwią zmianę na wszystkich poziomach i będą sprzyjały realizacji praw pacjentki rodzącej. ABSTRACT An obstacle in implementation of patient s rights is medicalization of childbirth, where the symptoms are e.g. Increased quantity of medical interventions during childbirth or diminishing role of the midwives to assistance only, promoting at the same time the role of the doctors. The reason of medicalization of childbirth in Poland is also social view of childbirth as an event, chich may causa death and should be under constant doctor s supervision. In the relationship between the patient and medical stuff, medical stuff often perceived patient s rights as a supplement to medical services, instead of it s integral part. Not respecting patient s rights for medical services during childbirth results in patient s role being still. It is necessary though to create. An interdisciplinary debate of systematic solutions, which will enable the change on all levels and will encourage respecting patient s rights during childbirth. Artykuł zawiera znaków ze spacjami 308