Reforma walutowa i bankowa w dziewiętnastowiecznej Wielkiej Brytanii

Transkrypt

1 Reforma walutowa i bankowa w dziewiętnastowiecznej Wielkiej Brytanii Autor: Matt McCaffrey Źródło: mises.org Tłumaczenie: Monika Kozikowska W obliczu faktu, że zarówno banki centralne, jak i komercyjne upadają na całym świecie, staje się coraz bardziej oczywiste, iż problemy polityki pieniężnej, z którymi się aktualnie zmagamy, są tak skomplikowane, że nie wystarczy już prawidłowe zastosowanie reguły Taylora. Być może zabrzmi to banalnie, ale prawdą jest, że potrzebujemy wielkiej reformy polityki pieniężnej. Celem niniejszego artykułu nie jest zarekomendowanie konkretnego rozwiązania, ale przeanalizowanie ważnego z punktu widzenia historii przykładu tego, jak należy (albo raczej jak nie należy) prowadzić politykę pieniężną i przeprowadzać reformy. W połowie dziewiętnastego wieku w Wielkiej Brytanii toczyła się długa i ożywiona debata na temat ograniczenia władzy Banku Anglii. Gdy w latach Wielka Brytania zdecydowała się porzucić system waluty złotej na rzecz niewymienialnego na złoto pieniądza papierowego, rozpoczęły się problemy gospodarcze. Powrót do waluty wymienialnej w roku 1821 nie zapobiegł kryzysowi finansowemu, który nastąpił w 1825 roku i który wzbudził szerokie zainteresowanie kwestią pieniądza oraz problemami banków. Nad rozpaczliwą potrzebą przeprowadzenia reformy pieniężnej dyskutowano praktycznie we wszystkich kręgach społecznych. W niedługim czasie podczas tej dysputy wyłoniły się dwie szkoły, które zaczęły być znane jako szkoła obiegu pieniężnego (Currency School) oraz szkoła bankowości (Banking School) 1. Celem obu tych ugrupowań było znalezienie takiej metody ograniczenia

2 (bądź nieograniczania) praktyk stosowanych przez banki, która doprowadziłaby do ustabilizowania się gospodarki. Spór między tymi obiema szkołami wielokrotnie analizowano jedynie poprzez skupienie się wokół opinii głównych przedstawicieli, przez co zaniedbano powinność jego szerszego wyjaśnienia oraz wskazania, jak ważny wpływ wywarł on na ekonomię. Zdarza się, że nawet wybitni historycy myśli ekonomicznej całkowicie pomijają tę kwestię. Dla przykładu, Joseph Schumpeter nazwał ową dysputę jedynie efemeryczną kontrowersją ( ephemeral controversy [1954] 1963, p. 725), podczas gdy dla ekonomistów takich jak Mises czy Rothbard, spór ten stanowi moment przełomowy. Rothbard włożył wiele trudu w wyjaśnienie tego jakże ważnego okresu w historii ekonomii, opisując go w jednej ze swoich prac. Mimo że obie szkoły w tej dyspucie opowiadały się za banknotami w pełni wymienialnymi na pieniądz kruszcowy, różniły się podglądami co do konieczności nałożenia na banki emisyjne innych ograniczeń, oprócz tych dotyczących wymienialności pieniądza, mających na celu zabezpieczenie systemu bankowego. Szkoła obiegu pieniężnego, reprezentowana m.in. przez J.R. McCullocha, George a Normana, Samuela Loyda (Lorda Overstone) i Roberta Torrensa ostro krytykowała politykę Banku Anglii oraz żądała ograniczenia jego roli w zwiększaniu podaży banknotów. Szkoła ta dostrzegła, choć niewystarczająco, że nadmierna emisja banknotów przez Bank Anglii i jego oddziały stała się przyczyną wahań koniunktury. W pewnym stopniu reprezentanci tego nurtu dali też początek teorii cyklu koniunkturalnego, którą później rozwinął Mises. Dlatego też szkoła obiegu pieniężnego szukała sposobów na to, jak można by ograniczyć emisję nadmiernej ilości banknotów przez Bank Anglii. Za naczelną uważała ona tzw. zasadę Currency principle, według której odpowiednie wyregulowanie emisji banknotów nastąpi, gdy banknoty zostaną poddane takim samym wahaniom, jak waluta będąca czystym metalem (Daugherty 1942). Ujmując to w inny sposób, moglibyśmy powiedzieć, że zawsze istnieje ryzyko emisji nadmiernej ilości banknotów. Z tego właśnie powodu emisja ta powinna być ściśle nadzorowana w taki sposób, aby banknoty funkcjonowały jedynie jako symbol pieniądza kruszcowego (Wu[1939] 2007, 130). W odpowiedzi na działania Banku Anglii, szkoła obiegu pieniężnego zaproponowała

3 proste, aczkolwiek dość mocne, ograniczenie możliwości banku konieczność posiadania 100% rezerwy na pokrycie emisji nowych banknotów. Zasada Currency principle wkrótce odniosła zwycięstwo na gruncie legislacyjnym. W 1844 roku uchwalono Akt Bankowy (Bank Charter Act), popularnie zwany ustawą Peela, na cześć Sir Roberta Peela, wybitnego członka szkoły obiegu pieniężnego. Podzieliła ona Bank Anglii na dwa oddziały: pierwszy miał się zajmować emisją banknotów, a drugi depozytami. Ustawa nałożyła obowiązek posiadania stuprocentowego pokrycia emisji banknotów 2. Jednakże założenia szkoły obiegu pieniężnego odnośnie reformy oparte zostały na poważnym błędzie. W jej mniemaniu depozyty na żądanie, w przeciwieństwie do banknotów, nie były pieniędzmi i dlatego też nie odgrywały żadnej ważnej roli ani w polityce banku, ani podczas kryzysu finansowego. W rezultacie ustawa Peela zupełnie pomijała kwestie związane z depozytami Banku Anglii. Druga szkoła tego sporu, szkoła bankowości (początkowo reprezentowana przez m.in. Johna Fullartona i Thomasa Tooke a), zaatakowała ten podział na banknoty i depozyty, które jak argumentowano spełniały taką samą funkcję gospodarczą. Mimo że mieli rację w tej kwestii, wyciągnęli błędny wniosek, iż jedyne ograniczenie, jakie powinno się nałożyć na banknoty oraz depozyty, to kwestia wymienialności na pieniądz kruszcowy. Wszelkie inne ograniczenia negatywnie według nich wpłynęłyby na ekspansję kredytową mającą na celu sprostanie wzrostowi podaży w gospodarce. Stanowisko szkoły bankowości w tej sprawie widoczne jest w zasadzie, która mówi, że to właśnie konkurencja na rynku bankowym należycie kontroluje liczbę banknotów w obrocie i że nie dojdzie do nadwyżki banknotów w stosunku do potrzeb rynku, jeśli zachowa się pieniądz wymienialny (Viner 1937, 223). Dlatego też banki są instrumentami biernymi, które zwiększają i redukują liczbę udzielanych kredytów jedynie po to, by dostosować się do potrzeb gospodarki. Innymi słowy, banki nie mogłyby udzielać kredytów w nadmiernej liczbie choćby nawet bardzo się starały, ponieważ każda nadwyżka środków udzielonych w ramach kredytów i tak wróciłaby do banku. Jednakże Mises, podobnie jak kilkoro innych ekonomistów, zwrócił uwagę, że popyt na kredyty związane z działalnością gospodarczą jest ściśle uzależniony od polityki banku, a zwłaszcza od oprocentowania nakładanego przez banki. Stopa procentowa może zostać

4 obniżona poniżej stopy naturalnej, sztucznie zawyżając w ten sposób popyt na kredyty. Dlatego też w opinii szkoły bankowości działalność banku w zakresie udzielania kredytów nie powinna podlegać żadnym restrykcjom. Tuż po uchwaleniu ustawy Peela Bank Anglii, mimo że zastosował się do obowiązujących zasad dotyczących nowych ograniczeń emisji banknotów, rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę ekspansję swej działalności depozytowej. Ekspansja kredytowa przyczyniła się do powstania bańki spekulacyjnej, która z kolei spowodowała spadek rezerw pieniądza kruszcowego Banku Anglii oraz zaskutkowała ogromną paniką na rynku w 1847 roku. Przepis ustawy Peela mówiący o konieczności posiadania przez banki stuprocentowej rezerwy w cennym kruszcu został uchylony, by wspomóc bank centralny i jego oddziały, podważając w ten sposób zasadność wprowadzenia tego ograniczenia. Kryzys z 1847 roku uderzył w reputację szkoły obiegu pieniężnego. Jednakże, jak podkreślali Rothbard i Mises, winą nie należy obarczać jej głównych doktryn, a raczej błędne założenie dotyczące rozróżnienia banknotów i depozytów. Niemniej jednak fakt, iż ten system bankowy poniósł klęskę tuż po reformie szkoły obiegu pieniężnego, spowodował, że wyglądało to na winę samej szkoły i jej błędnej zasady, a ograniczenie banku centralnego mogłoby jedynie doprowadzić do katastrofy gospodarczej. W tej sytuacji, poglądy szkoły bankowości zyskały większy rozgłos, mimo że one również nie były wolne od wad. Krytyka błędów popełnionych przez szkołę obiegu pieniężnego oraz nieskuteczność ustawy Peela, jeśli chodzi o zapobieżenie kryzysowi finansowemu, przyczyniły się do tego, że doktryny szkoły bankowości, choć nie do końca słuszne, zostały uznane za wiodące. Podstawy teorii pieniądza i bankowości wyznaczone przez takich ekonomistów jak Tooke bądź Fullarton zostały następnie rozwinięte m.in. przez Johna Stuarta Milla, Karola Marksa, Rudolfa Hilferdinga, a nawet Johna Meynardsa Keynesa. Teoria ta wywarła znaczne wpływy na wiele późniejszych nurtów myśli ekonomicznej. Natomiast podglądy szkoły obiegu pieniężnego, mimo iż miały oparcie w prawie, nie zyskały uznania wśród następnych pokoleń myślicieli ani nie odniosły takiego zwycięstwa jak szkoła bankowości. Społeczeństwo oraz ekonomiści uznali postępowanie według zasady propagowanej przez szkołę obiegu pieniężnego za katastrofalne. Z tego powodu uważa się, że wszelkie ograniczenia nałożone na bank centralny nie są w stanie

5 pomóc w łagodzeniu kryzysu, a w najgorszym razie mogą nawet stanowić poważną przeszkodę uniemożliwiającą bezpiecznie wykonywanie czynności bankowych. Pomimo faktu, że ustawa Peela teoretycznie obowiązywała aż do pierwszej wojny światowej (oraz obowiązuje do dziś, choć w wielce zmienionej formie), była nieustannie zawieszana w okresach, gdy następował kryzys, a wszelkie postulaty dotyczące sposobu zakończenia kryzysu wysuwane przez szkołę obiegu pieniężnego spotykały się z natychmiastową dezaprobatą społeczeństwa. Szkołę tę spotkała jednak pewna rekompensata, kiedy w 1912 roku Mises opublikował Theorie des Geldes und der Umlaufsmittel. W swojej książce Mises podjął się poprawy błędnych założeń szkoły obiegu pieniężnego oraz rozwinął ich teorie, podejmując się w ten sposób kompleksowego wyjaśnienia istoty cyklu koniunkturalnego. Mises zauważył, że szkoła bankowości miała rację, twierdząc, że banknoty i depozyty na żądanie pełnią taką samą funkcję gospodarczą i dlatego też z punktu widzenia polityki pieniężnej powinno się je traktować tak samo. Jednak zanim książka ujrzała światło dzienne, teoria pieniądza zaczęła już zmierzać w zupełnie innym kierunku. W pierwszych dekadach dwudziestego wieku popularne stały się podglądy takich ekonomistów, jak Irving Fisher oraz John Maynard Keynes, a wcześniejsze teorie oraz pytania, na które poszukiwano odpowiedzi, odeszły w zapomnienie. Wraz ze wzrostem popularności takich szkół myśli ekonomicznej, jak keynesizm i monetaryzm, a także ich licznych odmian, wiele problemów, które nurtowały przedstawicieli szkoły obiegu pieniężnego, zeszło na boczny tor. Zamiast zająć się działaniem banku w zakresie ekspansji kredytowej oraz efektami owej ekspansji, zaczęto poświęcać czas rozmyślaniom nad bankiem centralnym i jego umiejętnym sterowaniem gospodarką poprzez politykę pieniężną. Zaprzepaszczono szansę na przeprowadzenie reformy pieniężnej na wzór tej, która została zapoczątkowana przez spór między szkołą obiegu pieniężnego a szkołą bankowości. Porażka, jaką poniosła w tym sporze szkoła obiegu pieniężnego, podkreśla, jak istotne jest, by opierać politykę gospodarczą oraz reformy na teorii mającej solidne fundamenty. Błędy w założeniach, które na pierwszy rzut oka mogą wydawać się mało istotne, mogą wywrzeć ogromny wpływ na historię

6 monetarną danego państwa. W obecnych czasach, kiedy mamy do czynienia z poważnym kryzysem finansowym, po raz pierwszy od bardzo dawna podważa się podstawy aktualnego systemu oraz powszechnie panującą opinię na temat pieniądza i bankowości. Miejmy nadzieję, że nauczyliśmy się wystarczająco wiele na błędach z przeszłości i wystarczy nam sił na odpowiednie przeprowadzenie reformy pieniężnej, tak aby przyszłe pokolenia nie musiały spoglądać na obecne czasy jak na kolejną zmarnowana szansę na dokonanie radykalnych zmian. Bibliografia: Daugherty, Marion R The Currency-Banking Controversy, Part I". Southern Economic Journal 9 (2): Schumpeter, Joseph A. [1954] The History of Economic Analysis. New York: Oxford University Press. Smith, Vera C The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative. Indianapolis: Liberty Press. Viner, Jacob Studies in the Theory of International Trade. New York: Harper and Brothers Publishers. White, Lawrence H Free Banking in Britain: Theory, Experience, and Debate, New York: Cambridge University Press. Wu, Chi-Yuen An Outline of International Price Theories. Reprint, Auburn, Alabama: Ludwig von Mises Institute, Podane szkoły można by podzielić jeszcze bardziej szczegółowo na przykład na Currency, Banking i Free-Banking Schools (White 1984), bądź według Smitha (1990) na cztery szkoły: Currency School, z których jedna popierała, a druga była przeciwko bankowi centralnemu oraz na Banking School, z których podobnie jedna popierała, a druga była przeciwko bankowi centralnemu. Niemniej jednak, te dodatkowe wyszczególnienia nie stanowią kluczowej kwestii w naszej dyskusji. 2 Dokładnie przepis ten mówił iż można emitować banknoty do wysokości funtów, a powyżej tej wysokości, jeśli chciało się emitować banknoty, należało posiadać na nie stuprocentowe pokrycie w pieniądzu kruszcowym.