UNIWERSYTET WARSZAWSKI WYDZIAŁ HISTORYCZNY INSTYTUT HISTORYCZNY MAREK OLKUŚNIK PODRÓŻ, TURYSTYKA I WYPOCZYNEK POZAMIEJSKI

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "UNIWERSYTET WARSZAWSKI WYDZIAŁ HISTORYCZNY INSTYTUT HISTORYCZNY MAREK OLKUŚNIK PODRÓŻ, TURYSTYKA I WYPOCZYNEK POZAMIEJSKI"

Transkrypt

1 UNIWERSYTET WARSZAWSKI WYDZIAŁ HISTORYCZNY INSTYTUT HISTORYCZNY MAREK OLKUŚNIK PODRÓŻ, TURYSTYKA I WYPOCZYNEK POZAMIEJSKI W ŚWIADOMOŚCI SPOŁECZEŃSTWA WARSZAWY NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Marii Nietykszy WARSZAWA

2 WSTĘP Uzasadnienie wyboru tematu. Podróże i turystyka znane były od zarania dziejów. Do połowy XIX wieku podejmowały je przede wszystkim wąskie, elitarne kręgi społeczne. Odkąd jednak stały się ogólnie dostępne, a zwłaszcza odkąd zyskały wymiar masowości mało kogo pozostawiały obojętnym. Budziły pragnienia, podziw, zazdrość, a niekiedy drwinę czy wręcz potępienie. Szczególne znaczenie miały wojaże mieszkańców miast. Miasto tradycyjnie, niemal od starożytności, budziło obok podziwu i fascynacji - także niechęć. Już od najdawniejszych czasów ci, którzy mogli sobie na to pozwolić, opuszczali przestrzeń miejską, by móc choćby na pewien czas - znaleźć się w warunkach bardziej sprzyjających naturalnym potrzebom człowieka: bliżej przyrody, pośród czystego powietrza i otwartych przestrzeni. Rzymscy patrycjusze wznosili wygodne wille poza stolicą Imperium. W epoce nowożytnej, gdy miasta poczęły się przeludniać, monarchowie, arystokraci, najzamożniejsi przedsiębiorcy starali się spędzać czas w ekskluzywnych rezydencjach z dala od miejskich wyziewów, od tłumu i zgiełku. We Włoszech narodził się obyczaj wilegiatury. Rozmaite bywały motywacje towarzyszące dawnym dążeniom. Schyłek wieku XVIII i wiek XIX przyniosły nowe uzasadnienia dla postaw przeciwnych życiu miejskiemu. Sentymentalizm i romantyzm zwróciły uwagę na duchowe wartości tkwiące w przyrodzie, w środowisku naturalnym. Mocnych, racjonalnych argumentów uzasadniających użyteczność, czy wręcz nieodzowność wypoczynku lub kuracji poza miastem dostarczyły naukowe osiągnięcia doby pozytywizmu. W Europie Zachodniej mniej więcej od połowy XIX wieku czasowe opuszczenie miasta uważano za szczególnie istotne dla przedstawicieli środowisk narażonych na uciążliwe warunki egzystencji i pracy w molochach skupiających dziesiątki i setki tysięcy mieszkańców. Rozwój komunikacji i pojawienie się kategorii czasu wolnego przyczyniły się do upowszechnienia modelu wypoczynku poza miastem. Z czasem rekreacja na łonie natury, kuracje u wód, dalsze podróże a nawet ambitne turystyczne wyprawy stały się na tyle masowe i częste, że zaczęto traktować je jako trwały, niezbędny składnik codziennego życia społeczeństw Zachodu 1. Nie inaczej działo się na ziemiach polskich. Na ich liczne i wyraźne 1 A. Mączak, Peregrynacje, wojaże, turystyka, Warszawa 2001, s ; Historia życia prywatnego. Tom 4. Od rewolucji francuskiej do I wojny światowej, red. M. Perrot, Wrocław 1999, s

3 ślady natrafia każdy, kto analizuje nawet całkiem inne przejawy ludzkiej aktywności. Socjologowie czy etnologowie, badając społeczeństwo współczesne, wnikliwie opisują omawiane zjawiska. Bogatą literaturę poświęcili im autorzy zachodni, przede wszystkim angielscy i amerykańscy, którzy zajmowali się rozmaitymi aspektami podróży w przeszłości, w tym - co miało dla mnie zasadnicze znaczenie w wieku XIX 2. Historykom polskim tymczasem wydają się one kwestiami marginalnymi, które choć dostrzegane i znane, nie stanowią wszakże godnego przedmiotu dogłębnej analizy. Wydaje się, że w Polsce jak dotąd nie podjęto badań nad podróżami w sposób odpowiadający wadze, znaczeniu i atrakcyjności tego zjawiska. Nie oznacza to bynajmniej, że temat podróży i wypoczynku nie jest obecny w polskiej literaturze historycznej. Zagadnienia te omówione zostały w najobszerniejszej syntezie historii kultury materialnej Polski 3. Maria Wojecka Baranowska, opisując turystykę i wyjazdy wypoczynkowe, zwróciła uwagę na popularność tych dziedzin aktywności, przede wszystkim w środowisku inteligencji. Jako popularne formy rekreacji autorka wymieniła wyprawy rowerowe i kajakarskie, turystykę górską. Wspomniała o organizacjach turystycznych Galicji i Królestwa Polskiego. Wśród uczestników zagranicznych wojaży wypoczynkowych dostrzegła przedstawicieli warstw wyższych. Scharakteryzowała obyczaj wilegiatury i kuracyjnych wyjazdów do uzdrowisk. Bardzo ciekawe, choć co oczywiste - krótkie, syntetyczne ujęcie Wojeckiej Baranowskiej koncentruje się jedynie na materialnym aspekcie opisanych form wypoczynku. Nieco miejsca tematowi podróży poświęca także najnowsza synteza dziejów obyczajów w Polsce 4. Przyjęta przez autorów periodyzacja spowodowała, że w jednym, obszernym rozdziale omówiony został cały wiek XIX wraz z okresem międzywojennym. Nie wprowadzono przy tym żadnych wewnętrznych cezur. Biorąc pod uwagę nadzwyczajną dynamikę zmian i wyraźną odrębność Dwudziestolecia, wydaje się to zabiegiem dość ryzykownym zwłaszcza w kontekście polskim. We fragmencie poświęconym turystyce i rekreacji Dobrochna Kałwa wspomina takie formy aktywności jak spacery po parkach, jednodniowe majówki podmiejskie, lecznicze wyjazdy do uzdrowisk. Wskazuje również na wzrastającą popularność turystyki, odkrycie Tatr, wyjazdy nad morze. Te ostatnie łączy 2 Wiele pozycji literatury anglojęzycznej i rosyjskiej zostało wykorzystanych w rozdziale I niniejszej pracy, poświęconym Londynowi i Petersburgowi. Tam też zawarte jest dokładne omówienie opracowań i źródeł. 3 Historia kultury materialnej Polski w zarysie, red. W. Hensel, J. Pazdur, Tom VI od 1870 do 1918 roku, Wrocław 1979, s Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, red. A. Chwalba, Warszawa 2008, s

4 jednak z okresem międzywojnia. Jako formę podróżowania najuboższych wymienia pielgrzymki do popularnych sanktuariów i kolonie letnie dla dzieci. Badaczka zwraca również uwagę na rolę turystyki masowej w poszerzaniu wiedzy o świecie 5. Bogato prezentuje się dorobek polskiej historiografii dotyczący peregrynacji epoki nowożytnej. Mam tu na myśli zwłaszcza wartościowe, krytyczne wydania opisów wojaży Polaków 6, opracowania relacji osób Polskę odwiedzających 7, czy pracę poświęconą kulturze podróży wieku XVI i XVII 8. Nadzwyczaj interesująca jest monografia wypoczynku w dobie Polski Ludowej autorstwa Pawła Sowińskiego 9. Bogaty materiał źródłowy zawiera antologia relacji z podróży po Galicji w I poł. XIX w. 10 oraz nadzwyczaj ciekawy zbiór fragmentów utworów dotyczących odkrywania i poznawania Tatr od schyłku XVIII po pierwsze lata XX wieku 11. Tym niemniej literatura dotycząca wieku XIX nie przedstawia się imponująco. Istnieje wprawdzie wiele opracowań dotyczących poszczególnych miejscowości (Zakopane 12, Nałęczów 13, Kahlberg 14 [Krynica Morska]); poszczególnych organizacji turystycznych - jak choćby Towarzystwo Tatrzańskie 15 ; konkretnych sposobów wypoczynku (np. taternictwo 16 ) lub twórców polskiej turystyki 17. Dziejom turystyki na ziemiach polskich poświęcone są ogólne syntezy w formie skryptów akademickich 18. Znaczną wartość ma wnikliwa, obszerna, najnowsza praca Krzysztofa R. Mazurskiego, poświęcona turystyce w Sudetach 19. W ostatnich latach próbę syntetycznego ujęcia materialnego wymiaru funkcjonowania uzdrowisk na terenie Królestwa Polskiego i ziem zabranych oraz życia codziennego bawiących w nich 5 Tamże, s T. Billewicz, Diariusz podróży po Europie w latach , opr. M. Kunicki Goldfinger, Warszawa 2004; Jasia Ługowskiego podróże do szkół w cudzych krajach: , opr. K. Muszyńska, przeł. J. Sękowski, Warszawa T. Chynczewska Hennel, Rzeczpospolita XVII wieku w oczach cudzoziemców, Wrocław A. Mączak, Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII wieku, Warszawa P. Sowiński, Wakacje w Polsce Ludowej. Polityka władz i ruch turystyczny ( ), Warszawa Romantyczne wędrówki po Galicji, opr. A. Zieliński, Wrocław Tatrami urzeczeni. Dawna turystyka w słowie i obrazie. Wybór i opracowanie R. Hennel, Warszawa Zakopane. Czterysta lat dziejów, red. R. Dutkowa, t. I, II, Kraków 1991; A. D. Sznapik, Tatrzańska Arkadia. Zakopane jako ośrodek artystyczno-intelektualny od około 1880 do 1914 roku, Warszawa M. Tarka, Dzieje Nałęczowa, Nałęczów D. Barton, Dzieje kąpieliska i kurortu w Krynicy Morskiej, Sztutowo W. Krygowski, Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Warszawa Kraków B. Chwaściński, Z dziejów taternictwa. O górach i ludziach, Warszawa M. Pinkwart, Zakopiańskim szlakiem Walerego i Stanisława Eljaszów, Warszaw Kraków 1988; A.Wrzosek, Tytus Chałubiński. Życie działalność naukowa i społeczna, Warszawa 1970; B. Petrozolin Skowrońska, Król Tatr z Mokotowskiej 8. Portret doktora Tytusa Chałubińskiego, Warszawa J. Gaj, Dzieje turystyki w Polsce, Warszawa 2008; M. Lewan, Zarys dziejów turystyki w Polsce, Warszawa K. R. Mazurski, Historia turystyki sudeckiej, Kraków

5 kuracjuszy podjęła Elżbieta Mazur 20. Rozmaitym aspektom podróży w II poł. XIX i na początku XX wieku poświęcone są szkice i artykuły składające się na tom studiów Europejczyk w podróży, niedawno wydany przez Ewę Ihnatowicz i Stefana Ciarę 21. Wyjątkowa w polskim dorobku, znana książka Antoniego Mączaka 22, choć mająca popularnonaukowy charakter, wciąż stanowi zachętę i inspirację do dalszych badań. W chwili, gdy zakończyłem pracę nad niniejszą rozprawą, ukazała się obszerna monografia Dariusza Opalińskiego poświęcona polskim, dziewiętnastowiecznym przewodnikom turystycznym 23. Badacz poddał gruntownej analizie formę i treść bedekerów, dokładnie przyjrzał się ich autorom, scharakteryzował krąg potencjalnych odbiorców. Skoncentrował się na wątkach odnoszących się do szeroko rozumianej kultury materialnej podróży, zwrócił także uwagę na przemiany dokonujące się w mentalności dawnych wojażerów. Pionierskie opracowanie Opalińskiego będzie stanowić z pewnością cenną pomoc dla historyków podejmujących badania nad dziewiętnastowiecznymi podróżami Polaków, zwłaszcza że wciąż wyraźny jest brak solidnej syntezy, która omawiałaby wszelkie aspekty peregrynacji i turystyki w wieku XIX. Skromnie przedstawia się wątek podróży i rekreacji w historiografii dotyczącej XIXwiecznej Warszawy 24. Stefan Kieniewicz w fundamentalnej syntezie dziejów miasta w latach poświęcił tym zagadnieniom bardzo krótki fragment 25. Dodać należy, że także w podstawowych opracowaniach dotyczących poszczególnych grup społecznych Warszawy drugiej połowy XIX wieku temat wypoczynku, a zwłaszcza podróży, potraktowany jest pobieżnie 26. Nie zmienia to w niczym faktu, że te nadzwyczaj wartościowe prace stanowiły punkt wyjścia dla podjęcia badań nad interesującą mnie problematyką. 20 E. Mazur, Stan uzdrowisk w Królestwie Polskim i zachodnich guberniach Cesarstwa Rosyjskiego na przełomie XIX i XX w., Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 2008, nr 1; Życie codzienne w uzdrowiskach w Królestwie Polskim i zachodnich guberniach Cesarstwa Rosyjskiego na przełomie XIX i XX w., Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 2008, nr Europejczyk w podróży , red. E. Ihnatowicz, S. Ciara, Warszawa A. Mączak, Peregrynacje, wojaże, turystyka, Warszawa D. Opaliński, Przewodniki turystyczne na ziemiach polskich w okresie zaborów. Studium historycznoźródłoznawcze, Krosno Wyjątek stanowi ciekawa, popularnonaukowa praca Władysława Lecha Karwackiego, Zabawy na Bielanach, Warszawa S. Kieniewicz, Warszawa w latach , Warszawa 1976, s I. Ihnatowicz, Obyczaj wielkiej burżuazji warszawskiej, Warszawa 1971; J. Leskiewiczowa, Warszawa i jej inteligencja po powstaniu styczniowym, Warszawa 1961; S. Kowalska Glikman, Drobnomieszczaństwo w dziewiętnastowiecznej Warszawie, Warszawa 1987; M. Siennicka, Rodzina burżuazji warszawskiej i jej obyczaj, Warszawa 1998; A. Żarnowska, Robotnicy Warszawy na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1985; J. Żurawicka, Inteligencja warszawska w końcu XIX wieku, Warszawa

6 Niniejsza praca nie rości sobie pretensji do wypełnienia istniejącej luki w polskiej historiografii. Mając świadomość niewyczerpanego niemal bogactwa źródeł, sądzę, że próba nakreślenia wszechstronnej, pełnej panoramy zjawisk związanych z podróżą i wypoczynkiem choćby w samej tylko drugiej połowie XIX wieku stanowczo przekracza możliwości jednego historyka. Stąd też, podejmując badania nad tematem niniejszej rozprawy, ograniczyłem i sprecyzowałem krąg interesujących mnie zagadnień. Za pole obserwacji przyjąłem Warszawę na przełomie XIX i XX wieku. Większość poddanych analizie źródeł powstała w ostatniej dekadzie mijającego i pierwszych czternastu latach nowego stulecia (lata ), lub dotyczy tego okresu. Ponieważ coraz powszechniejszemu opuszczaniu miasta w celach wypoczynkowych sprzyjało stworzenie dogodnej sieci połączeń kolejowych w latach 60-ych, sięgnąłem także do świadectw wcześniejszych, od lat 70-ych XIX w. poczynając. Pozwoliło to zwrócić uwagę na dynamikę interesujących mnie zjawisk. Warszawa była w badanym okresie ośrodkiem, którego społeczność mogła i chciała kopiować mody płynące z Zachodu. Stan infrastruktury komunikacyjnej umożliwiał rozwój podróży, turystyki i wypoczynku. Przedmiotem moich poszukiwań badawczych nie były jednak wszelkie aspekty kultury materialnej i duchowej związanej z tymi formami aktywności. Interesowało mnie miejsce, jakie pozamiejska rekreacja zajmowała w świadomości badanej społeczności. Zasadniczym celem badań było prześledzenie, w jaki sposób obyczaje, mody, wzorce związane ze spędzaniem czasu wolnego poza miastem przenikały pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi. Wojaże, kuracje, wilegiatura czy choćby krótkie wypady za miasto nie interesowały mnie same w sobie. Nie starałem się odtwarzać precyzyjnie ich obrazu. Pragnąłem zbadać, jak były one postrzegane, jak je traktowano, oceniano, jaką pełniły rolę w kreowaniu wizerunku poszczególnych warstw. I wreszcie jak środowiska składające się na mozaikę społeczeństwa Warszawy II poł. XIX wieku tłumaczyły, uzasadniały swe dalsze i bliższe wyjazdy ze stolicy. By pogłębić ocenę analizowanych problemów, dokonałem porównania z analogicznymi zjawiskami, występującymi w tym samym czasie w Londynie i Petersburgu. Podejmując zadanie zbadania miejsca podróży, turystyki i wypoczynku w świadomości społeczeństwa Warszawy, należy przede wszystkim określić, jakie konkretnie zjawiska związane z opuszczaniem miasta przez jego mieszkańców stanowią przedmiot niniejszych dociekań. Zdefiniowanie, znalezienie wspólnego mianownika dla wielorakich form spędzania czasu wolnego poza miastem nie jest sprawą prostą i jednoznaczną. Zwłaszcza, jeżeli chcieć porównać tak odmienne i różnorodne rodzaje aktywności, jak te 6

7 podejmowane przez środowiska arystokratyczne, burżuazyjne, inteligenckie, drobnomieszczańskie czy wreszcie robotnicze. Z pozoru wydaje się, iż zestawianie ze sobą luksusowej podróży do modnego uzdrowiska i niedzielnej majówki na Saskiej Kępie jest pozbawione sensu i że ta druga w żadnym razie nie może być traktowana jako typ podróży czy choćby pozamiejskiego wypoczynku. Czy rzeczywiście? Wszystkie grupy społeczne XIX-wiecznej Warszawy pragnęły, choćby na krótki czas, opuścić miasto. Warstwy zamożniejsze, dysponujące czasem wolnym i odpowiednimi środkami finansowymi nie miały w tym zakresie żadnych ograniczeń i swobodnie wybierały miejsca i sposoby wypoczynku. Znacznie liczniejsi reprezentanci środowisk gorzej sytuowanych i nie korzystających na szerszą skalę z dostępności czasu wolnego, musieli zadawalać się ekwiwalentami dalekiej podróży. Praktykowali to, na co w danej sytuacji mogli sobie pozwolić. W związku z tym, zasadne wydaje się branie pod uwagę bardzo różnych rodzajów wypoczynku poza murami Warszawy. Ewentualne wątpliwości rozwiewa odwołanie się do dorobku warsztatu socjologicznego. Co więcej, myśl socjologiczna sugeruje podjęcie ciekawych tropów badawczych i interpretacyjnych, które umożliwiają bardziej wnikliwe przyjrzenie się zasadniczemu wątkowi mojej pracy: sposobom i drogom naśladowania czy wręcz kopiowania pewnych sposobów zachowań pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi. Podróże i turystyka w badaniach socjologicznych. Współczesna literatura socjologiczna skupia swą uwagę na próbie definicji i interpretacji zjawisk podróży i turystyki. Socjologowie szukają odpowiedzi na pytania: czym jest podróżowanie; jakie jest jego znaczenie; jakie pełni funkcje w życiu społecznym; jak jest postrzegane przez opinię publiczną; do jakich zmian społecznych prowadzi zarówno wśród podróżujących, jak i wśród społeczności odwiedzanych? Socjologia traktuje turystykę i podróż jako atrybuty nowoczesności. Badacze chętnie jednak odwołują się do przykładów z odległej niekiedy przeszłości. Wskazują na cechy podróżowania wspólne dla czasów minionych i obecnych. Dla historyka śledzącego społeczne zachowania, postawy, a zwłaszcza funkcjonowanie aktywności podróżniczej w świadomości społecznej inspirujące i wartościowe może być odwołanie się do koncepcji i teorii socjologicznych. Szczególnie interesujące wydają się te, które dotyczą typologii turystów, motywów podróżowania, zmian dokonujących się w społeczeństwie pod wpływem turystyki. Analizę współczesnych teorii 7

8 socjologii turystyki i podróży przedstawili w swych syntetycznych opracowaniach Krzysztof Przecławski 27 i Krzysztof Podemski 28. Krzysztof Przecławski przedmiot swych zainteresowań nazywa turystyką. Może to budzić pewne wątpliwości, gdyż mianem tym określa bardzo rozmaite formy aktywności podróżniczej, które z potocznym rozumieniem turystyki raczej nie są kojarzone. Aby uzasadnić przyjęcie określonej terminologii, Przecławski dokonuje przeglądu światowej literatury socjologicznej i zestawia sformułowane przez badaczy definicje podróży i turystyki. Odwołując się do klasyfikacji wprowadzonych przez L. Nettekovena, M. Boyera i V. Smith, Przecławski określa turystykę jako aktywność: dobrowolną; związaną ze zmianą stałego miejsca pobytu zarówno poprzez podróż polegającą na permanentnym przemieszczaniu się, jak i poprzez udanie się w określone miejsce na pobyt czasowy; podejmowaną dla przyjemności, w celach poznawczych lub zdrowotnych (leczniczych); i wreszcie wykorzystującą czas wolny od zajęć zarobkowych lub codziennych obowiązków 29. Nie sposób nie zauważyć, że w takim ujęciu na miano turysty zasługiwałby kuracjusz, poddawany zabiegom terapeutycznym w stacji klimatycznej, czy utracjusz, trwoniący fortunę w jaskini hazardu. Kłóci się to zatem ze zdroworozsądkowym pojmowaniem turystyki jako aktywności nastawionej przede wszystkim na poznawanie miejsc odwiedzanych ze względu na ich odmienność. Przecławski ponadto przeprowadza typologię turystów i rodzajów turystyki, dokonuje klasyfikacji motywów podejmowania podróży. Zwraca uwagę, że za kryteria klasyfikacji mogą posłużyć następujące zagadnienia: kto turystykę uprawia; jak wiele poświęca na nią czasu; czy jest ona uprawiana indywidualnie czy grupowo; czy ma charakter kwalifikowany specjalistyczny czy amatorski; kto organizuje wyjazd i jaki jest jego przebieg; jakie są koszty wyjazdu, rodzaje zakwaterowania, środki transportu; jaki jest cel wyjazdu. Autor zwraca jednakże uwagę, że tego rodzaju typologia musi mieć charakter czysto teoretyczny, niepełny i umowny 30. Przecławski przytacza, uznawane za klasyczne, typologie M. Bassanda i E. Cohena. Rozwijając klasyfikację Bassanda, proponuje wyróżnienie wśród turystów następujących typów: poznawczego (zainteresowanego obcowaniem z naturą, kulturą lub napotykanymi ludźmi); integratywnego (dążącego do budowania relacji z grupą); zadaniowego (stawiającego sobie za cel podejmowanie konkretnych działań); rozrywkowego; 27 K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Kraków K. Podemski, Socjologia podróży, Poznań K. Przecławski, op. cit., s K. Przecławski, op. cit., s

9 wyczynowego; kontemplacyjnego; zdrowotnego 31. Za szczególnie interesującą uznaje Przecławski typologię turystów, zaproponowaną przez Erica Cohena, który za kryterium klasyfikacji uznał głębokość kontaktu z kulturą zbiorowości odwiedzanej 32. Wyróżnił przy tym: turystę masowego, podróżującego w sposób zorganizowany; turystę masowego, podróżującego indywidualnie; explorera odkrywcę, nastawionego na poznanie, ale z zachowaniem standardów pewnego komfortu podróży; i, na koniec, driftera tułacza, dla którego wędrówka wiąże się z pełną integracją ze środowiskiem odwiedzanym 33. Przytoczone typologie, przy wszelkich zastrzeżeniach i wątpliwościach, stanowiły dla mnie swego rodzaju klucze interpretacyjne, które wykorzystałem w niniejszej rozprawie. Pozwoliły one na dokładniejszą charakterystykę zachowań badanych jednostek i grup społecznych. Umożliwiły prześledzenie, które z opisywanych przez socjologię typów były szczególnie charakterystyczne dla poszczególnych warstw i środowisk warszawskiej zbiorowości. Podobnie, przy analizie różnorakich uzasadnień, jakie towarzyszyły podejmowaniu podróży i wypoczynku poza miastem przez mieszkańców Warszawy w II połowie XIX wieku, odwoływałem się do schematu, przytoczonego przez Krzysztofa Przecławskiego za M. Bocheńską. Model ów wskazuje następujące możliwe motywy aktywności turystycznej: poznawczy; wynikający z chęci opuszczenia miejsca stałego pobytu; pragnienie spędzenia czasu z kimś bliskim; poszukiwanie nowych znajomości; zaspokojenie potrzeb emocjonalnych czy estetycznych; zaspokojenie potrzeb twórczych; względy zdrowotnolecznicze 34. Za szczególnie istotne dla koncepcji niniejszej pracy należy uznać przytoczone przez Przecławskiego motywy związane z pragnieniem pozostawania w zgodzie ze stereotypami, z normami obowiązującymi w środowisku, do którego się należy. ( ) płynące ze swoistego snobizmu, z chęci utrzymania lub podwyższenia prestiżu społecznego 35. Według mnie właśnie tego rodzaju motywy stanowiły decydujący czynnik w kopiowaniu, naśladowaniu form zachowań elit przez warstwy usytuowane niżej w hierarchii społecznej. Zasadniczą część książki Przecławskiego zajmuje przegląd ówczesnego dorobku socjologii turystyki oraz charakterystyka kierunków prowadzonych badań i teorii socjologicznych, odnoszących się do tego zjawiska 36. Autor przedstawia własną analizę 31 K. Przecławski, op. cit., s K. Przecławski, op. cit., s Tamże. 34 K. Przecławski, op. cit., s K. Przecławski, op. cit., s K. Przecławski, op. cit., s

10 turystyki jako czynnika przemian społecznych wśród gospodarzy, jak i wśród przybyszów 37, skupiając swą uwagę zwłaszcza na tym pierwszym środowisku. Wiele miejsca poświęca wychowawczym i etycznym walorom turystyki 38. Fragmenty te odnoszą się bezpośrednio do zjawisk współczesnych lub wręcz formułują pewne postulaty na przyszłość. Mają przeto mniejsze znaczenie dla historyka, badającego miejsce podróży i wypoczynku w świadomości społecznej schyłku XIX wieku. Nowszą i znacznie bogatszą od krótkiej syntezy Przecławskiego jest Socjologia podróży Krzysztofa Podemskiego. We wstępie autor uzasadnia przyjęcie terminologii odmiennej od stosowanej wcześniej przez socjologię. Dystansuje się od stosowania pojęć turystyka i socjologia turystyki. Stwierdza, że turystyka jest zjawiskiem odrębnym od podróży: jest jednym z jej rodzajów. Turystyka w tym znaczeniu to <<utowarowiona>> podróż, podróż świadczona jako usługa, produkt na sprzedaż, dobro konsumpcyjne 39. Turystyka współczesna, według autora, ma charakter zorganizowany, jest równoznaczna z usługą - produktem oferowanym przez biura podróży, ma pewną określoną, zamkniętą formułę. Tak jednoznaczne ujęcie turystyki budzi pewne wątpliwości. Jest ono może użyteczne (co zresztą zaznacza Podemski 40 ) z punktu widzenia marketingowego, komercyjnego jako kategoria służąca do opisu współczesnego rynku usług turystycznych, dostarczanych przez touroperatorów. Nie odpowiada jednak potocznemu, tradycyjnemu rozumieniu turystyki jako poznawczej aktywności podejmowanej często indywidualnie, poza jakimikolwiek biurami czy instytucjami. Krzysztof Podemski, nie chcąc zawężać swych rozważań do form określonych przez siebie mianem turystyki, wprowadza termin podróży i socjologii podróży. Za podróż uważa mobilność przestrzenną człowieka, której rezultatem jest opuszczenie <<domu>> i zmiana dotychczasowego środowiska, przynajmniej społecznego ( ) i geograficznego ( ), a często i kulturowego 41. Wiąże się zatem podróż z rzeczywistą zmianą miejsca w przestrzeni i rzeczywistym, a nie wyimaginowanym znalezieniem się w innym otoczeniu 42, co daje 37 K. Przecławski, op. cit., s K. Przecławski, op. cit., s K. Podemski, op. cit., s Tamże. 41 K. Podemski, op. cit., s K. Podemski, op. cit., s

11 możność autentycznego, wielozmysłowego kontaktu z odmienną rzeczywistością 43. Dokonując skrótowej, syntetycznej analizy przemian podróżowania na przestrzeni wieków, stwierdza Podemski, że zjawisko to stało się nierozerwalnym elementem społeczeństwa nowoczesnego 44. Traktowanie podróży jako elementu nowoczesności wynika z interpretacji jej historycznych form, przytoczonej przez Podemskiego według Hansa Joachima Knebla. Niemiecki socjolog wyróżnił trzy fazy rozwojowe zjawiska podróży. Podróż turystyczna narodzić się miała wraz z rozpowszechnieniem obyczaju grand tour edukacyjnokrajoznawczych wypraw młodych przedstawicieli elit w epoce nowożytnej. Epoka Oświecenia spopularyzowała wyprawy kuracyjne. Knebel oba te zjawiska zalicza do pierwszej fazy i określa jako podróże sterowane tradycją. Druga faza to podróż wewnątrzsterowna, określona potrzebami jednostki. Charakterystyczne są dla niej podróże do wód i peregrynacje romantyczne, związane z modnym na początku XIX wieku kultem natury. Trzecia faza to podróż zewnątrzsterowna, kreowana przez biura podróży i przewodniki Baedekera 45. Jej początki wyznacza powstawanie pierwszych agencji turystycznych Cooka w Wielkiej Brytanii w roku 1841 i firmy Stangen we Wrocławiu w Jako pierwsze oferowały one podróż jako gotowy, całościowy produkt 46. Korzystanie z podobnej oferty w kolejnych latach stało się główną formą podróżowania dla przyjemności - w czasie wolnym. Obszerną część swej pracy Podemski poświęcił na wnikliwą analizę teoretycznego ujęcia podróży w naukach społecznych 47. Autor omówił najważniejsze koncepcje dotyczące relacji pomiędzy podróżnikami a odwiedzaną społecznością. Alfred Schultz i Tzvetan Todorov interpretują je jako styczność interakcję pomiędzy daną grupą społeczną a obcym 48. Podemski skupia swą uwagę na kwestii podróży jako kontaktu kulturowego. Dokładnie streszcza poglądy Louisa Turnera i Johna Asha, postrzegających współczesne podróże jako swoistą kontynuację kolonializmu: nowocześni turyści to nowe wcielenie barbarzyńców ( The Golden Hords ), poszukujących tym razem 4 x S : sun, sand, sea, sex 49. Wnikliwie zostały przez Podemskiego przedstawione koncepcje socjologiczne 43 K. Podemski, op. cit., s K. Podemski, op. cit., s K. Podemski, op. cit., s K. Podemski, op. cit., s K. Podemski, op. cit., s K. Podemski, op. cit., s K. Podemski, op. cit., s

12 odnoszące się do podróży jako rodzaju pielgrzymowania w poszukiwaniu własnej tożsamości (Victor Turner, Eric Cohen, Nelson H. H. Graburn) 50. Ze względu na charakter moich rozważań szczególnie interesująca wydaje się, szeroko omówiona przez Podemskiego, koncepcja Erica Cohena. Bada on podróż jako rezultat zaciekawienia turysty odmiennością - obcością. Traktuje podróżnika jako jednostkę dążącą do zapoznania się z czymś nowym, nieznanym. Zdaniem Cohena, istotą turystycznego doświadczenia jest właśnie chęć zaspokojenia ciekawości. W tym celu turysta opuszcza dom, udaje się w podróż. Jednocześnie pragnie zachować pewien standard warunków egzystencji, do jakich przywykł. Chce, by wokół niego rozpościerała się bańka środowiskowa, odpowiadająca jego wymaganiom i dająca poczucie bezpieczeństwa. Dlatego właśnie nowoczesna turystyka, od chwili jej narodzin w połowie XIX wieku, ewoluowała ku znanemu współcześnie modelowi package tour wyjazdowej imprezy oferującej dostęp do wszelkich atrakcji i wygód 51. Cohen wyodrębnia pięć typów doświadczenia turystycznego: typ rekreacyjny nastawiony na poszukiwanie przyjemności; typ poszukujący odmiany; poszukujący doświadczenia; eksplorujący; egzystencjalny 52. Wskazane przez Cohena typy składają się na rodzaj panoramy, umożliwiającej klasyfikowanie motywów, jakie mobilizowały do podejmowania podróży bohaterów niniejszej rozprawy. Krzysztof Podemski zwraca uwagę, że motywy podróży cele, uzasadniające jej przedsiębranie, wymagały przekonującej artykulacji, zwłaszcza dawniej, gdy zjawisko podróżowania upowszechniało się pośród szerszych warstw społecznych. Omawiając teorię Nelsona H. H. Graburna, Podemski przypomina, że bardzo mocno przeciwstawia on podróżowanie codzienności 53. Graburn dowodzi istnienia wyraźnej dychotomii: podróż codzienność, turystyka praca, przyjemność obowiązek. W tym kontekście można spojrzeć na pełne determinacji próby warstw niższych, polegające na choćby krótkim, ale możliwie spektakularnym opuszczeniu miasta właśnie po to, by jak najsilniej doświadczyć odmienności. 50 K. Podemski, op. cit., s K. Podemski, op. cit., s Tamże. 53 K. Podemski, op. cit., s

13 Opisując kwestię semiotyki podróży nadawania temu zjawisku konkretnych znaczeń Krzysztof Podemski przytacza interesujące wnioski Judith Adler 54. Socjolożka traktuje podróż i podróżowanie jako sztukę, szczególnie, gdy ich celem jest odkrywanie nieznanego. W jej interpretacji dawne, XVIII i XIX-wieczne podróże poświęcone były w głównej mierze zdobywaniu wiedzy. Wymagały przez to rzetelnego przygotowania, nauki języka. Ich wartość, wynikające z nich ewidentne korzyści pozwalały na ich szczególne uzasadnianie. Spostrzeżenia amerykańskiej badaczki wydają się nader interesujące, gdy skonfrontujemy je z zaleceniami, znanymi z XIX-wiecznej prasy kobiecej. Na łamach czasopism wzywano czytelniczki, by starannie planowały i organizowały swe wojaże tak, by jak najbardziej z nich skorzystać. Warto podkreślić, że Adler w rozważaniach na temat wartości podróży i sposobów jej uzasadniania stwierdzała, że wojaż służy autokreacji; jest środkiem do nadawania znaczenia samemu sobie, a także swej grupie społecznej 55. Może zatem być traktowany jako sposób budowania wizerunku, manifestowania aspiracji i podkreślania własnego prestiżu. Spośród omówionych przez Krzysztofa Podemskiego teorii zwraca uwagę koncepcja Chrisa Rojka. Uważa on podróż za produkt kultury. Dostrzega w niej formę spędzania wolnego czasu determinowaną przez wzorce stworzone przez kulturę masową 56. Pogląd ten wyraźnie koresponduje z omówioną w dalszej części tego rozdziału koncepcją Deana MacCannela. Osobny rozdział Socjologii podróży jest poświęcony przeglądowi dorobku polskiej humanistyki na niwie badań zjawisk związanych z tytułową tematyką. Podemski wymienia poświęcone historii podróżowania publikacje Antoniego Mączaka, historyczno-literackie badania Janiny Abramowskiej i Stanisława Burkota. Zwraca uwagę na antropologiczne ujęcie autorstwa Wojciecha Burszty i socjologiczną analizę funkcjonowania człowieka w krajobrazie przeprowadzoną przez Andrzeja Ziemilskiego 57. Prace wymienionych autorów (oprócz Peregrynacji, wojaży, turystyki Mączaka) mają mniejsze znaczenie dla niniejszej rozprawy. Spośród omawianych przez Krzysztofa Podemskiego koncepcji socjologicznych szczególną uwagę zwracają dwie Johna Urry i Deana MacCannella. Zważywszy ich 54 K. Podemski, op. cit., s K. Podemski, op. cit., s K. Podemski, op. cit., s K. Podemski, op. cit., s

14 wartość dla prowadzonych przeze mnie badań, poddałem je głębszej analizie i wykorzystałem do interpretacji zjawisk stanowiących przedmiot mego zainteresowania. Chronologicznie wcześniejszą, ogłoszoną w roku 1976, a wydaną po polsku w 2002, jest klasyczna dziś praca Deana MacCannella Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej 58. Istota jego koncepcji opiera się na przekonaniu, że turystyka może służyć typologii struktury społecznej. MacCannell wyraża przeświadczenie, że podróże i zwiedzanie jako formy spędzania czasu wolnego stanowią ważny element samoidentyfikacji grup społecznych. Potwierdzenie podstawowych wartości społecznych zaczyna dokonywać się poza pracą i szukać sobie miejsca w rzeczywistości czasu wolnego i próżnowania 59. Ponadto, według autora Turysty, zupełnie szczególną rolę w stratyfikacji społeczeństwa odgrywa światopogląd. Przy czym: Grupa nie kreuje światopoglądu; to światopogląd kreuje grupę 60. Mechanizm formowania światopoglądu związany jest z przeżywaniem doświadczenia kulturowego. Dostarcza ono modelu, który poprzez medium wywiera określony wpływ na jednostki i grupy społeczne. Całokształt zjawisk związanych z doświadczeniem kulturowym MacCannell określił jako produkcję kulturową. Polega ona na propagowaniu, lansowaniu pewnego modelu na przykład wzorca zachowania czy elementu obyczaju. Służyć temu może prowadzenie kampanii reklamowych, publikowanie w prasie atrakcyjnych opisów różnych form aktywności, organizowanie starannie wyreżyserowanych wydarzeń czy celebrowanie masowych uroczystości. Mają one sprawiać, że dany model staje się modny, pożądany. Coraz szersze kręgi społeczeństwa zaczynają go uznawać za wartościowy i godny naśladowania. Siła perswazji produkcji kulturowych powoduje, że jest on powielany i upowszechniany. Staje się przez to elementem nowoczesności 61. Zdaniem amerykańskiego socjologa modele kulturowe cechuje ogromna atrakcyjność, a co za tym idzie siła oddziaływania, biorąca się z poglądu o ich wyższości nad doświadczeniem indywidualnym. Stąd też mają one wraz z całymi produkcjami kulturowymi istotne znaczenie dla definiowania poszczególnych grup społecznych. Podatność i reakcja na produkcje kulturowe mogą bowiem określać przynależność do określonych grup, które spaja poczucie wspólnoty wynikające z podobnego postrzegania 58 D. MacCannell, Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, Warszawa D. MacCannell, op. cit s D. MacCannell, op. cit s D. MacCannell, op. cit, s

15 różnych przejawów rzeczywistości 62. Co ciekawe, MacCannell twierdzi, że ekspansja nowych stylów życia, wynikająca z reprodukcji modeli kulturowych, ma o wiele większe znaczenie niż zwykłe naśladownictwo elit. Kopiowanie różnych form aktywności wynika bowiem z faktu, iż podoba się nie tyle to, jakie one są, ale to jak funkcjonują one w zbiorowych wyobrażeniach. Dean MacCannell podkreśla ścisły związek swej teorii ze współczesnością, z nowoczesnym społeczeństwem postindustrialnym. Czy można spróbować zastosować ją do opisania podróży i wypoczynku warszawiaków przełomu wieków? Przemawiają za tym: po pierwsze - określone przez MacCannella atrybuty nowoczesności (całkiem pasujące do interesujących mnie realiów) 63 ; po drugie - niektóre uważane przezeń za na wskroś współczesne (a obserwowane i przed wiekiem) zjawiska - na przykład muzeifikacja pracy (na przykład obserwowanie przez turystów autentycznego procesu produkcji w zakładach przemysłowych) 64 ; po trzecie - odwoływanie się samego autora do rezultatów badań nad turystyką początków XX wieku 65. Albo zatem teoria MacCannella ma wymiar uniwersalny i może być wykorzystana do analizy zachowań turystów i podróżników z przełomu XIX i XX wieku, albo też ówczesna turystyka posiadała cechy na tyle nowoczesne, że odpowiadałyby cechom turystyki dzisiejszej. W każdym razie jak sądzę pewne elementy koncepcji MacCannella można odnieść do podróży i wypoczynku niektórych przynajmniej grup społeczeństwa Warszawy końca XIX wieku. Rozrywkom tym oddawały się bowiem warstwy zamożniejsze i w pewnym sensie nowoczesne : mobilne, wykształcone, aktywnie uczestniczące w tworzeniu i percepcji kultury, a przy tym zdolne do kształtowania modeli zachowań. Modeli, które po upowszechnieniu za pośrednictwem mediów - były następnie naśladowane przez szersze rzesze społeczeństwa. Pracą nowszą, a w dodatku odnoszącą się po części do poglądów MacCannella, jest książka Johna Urry Spojrzenie turysty (wydanie angielskie 1989, polskie 2007) 66. Autor zdecydowanie opowiada się za stosowaniem terminu turystyka dla opisu interesujących nas form aktywności jednostek i grup społecznych. Wyszczególnia przy tym następujące cechy turystyki : Przede wszystkim podejmowana jest w czasie wolnym. Polega na przemieszczaniu się, bądź pobycie czasowym poza miejscem zamieszkania i miejscem pracy. 62 D. MacCannell, op. cit, s D. MacCannell, op. cit, s D. MacCannell, op. cit, s D. MacCannell, op. cit, s J. Urry, Spojrzenie turysty, Warszawa

16 Wiąże się z przyjemnymi doznaniami. Poprzedzona jest oczekiwaniem, wynikającym z funkcjonowania w świadomości społecznej swoistej kreacji wizerunku form doświadczenia turystycznego. Krajobraz i architektura oglądane przez turystów są wyraźnie odmienne od tych, które otaczają ich na co dzień. Turystyka jest udziałem znacznej części populacji społeczeństw nowoczesnych i generuje rozległy rynek specjalistycznych usług 67. Urry krytycznie odnosi się do poglądu, jakoby socjologia turystyki była czymś błahym i banalnym. Przeciwnie, uważa, że badanie zjawiska niecodziennego, wyjątkowego pozwala na wyraźniejsze dostrzeżenie tego, co powszechne i normalne 68. Podkreśla wyjątkowe znaczenie turystyki w świecie nowoczesnym, traktując ją jako wyznacznik statusu społecznego 69. Obszerną część pracy autor poświęca omówieniu teoretycznych perspektyw w badaniach nad turystyką, dokonując przy tym przeglądu najistotniejszych dyskusji i kontrowersji w kręgu socjologii turystyki. Autor Spojrzenia omawia polemikę pomiędzy Deanem MacCannellem a Danielem Boorstinem, z których pierwszy twierdził, że turyści poszukują autentyczności swoistego sacrum poza własną codziennością, a drugi utrzymywał, że zaledwie zadawalają się sztucznie preparowanymi dla nich pseudowydarzeniami 70. Podobnie sprawę ujmuje Maxine Feifer 71. Urry przywołuje spór, czy nowoczesny turysta jest elementem zamkniętego kręgu grupy, barbarzyńcą z The Golden Hordes (Luis Turner, John Ash), czy też znacząca część turystów zdecydowanie odrzuca turystykę zorganizowaną na rzecz indywidualnego doznania (Eric Cohen) 72. I wreszcie porusza istotną dla moich tropów interpretacyjnych kwestię, czy turystyka to po prostu efekt pragnienia odwrócenie porządku dnia codziennego, zaznania odmienności (Anna Gottlieb), czy też forma pielgrzymki nadającej temu zjawisku szczególny wymiar społeczny. Formułujący ten drugi pogląd Victor Turner uważa, że udająca się w podróż jednostka przechodzi przez trzy fazy: oderwania od własnego otoczenia, przebywania w antystrukturze wśród współuczestników podróży i reintegracji powrotu do macierzystego otoczenia, co wiąże się z uzyskaniem prestiżu i wyższego statusu społecznego J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s

17 Kluczowe w rozważaniach Johna Urry jest konsekwentne wiązanie turystyki z doznaniami zmysłu wzroku. Zdaniem socjologa, to właśnie patrzenie, oglądanie, podziwianie, a wręcz gapienie się jest istotą turystycznego doświadczenia 74. Autor rozwija swą koncepcję dotyczącą spojrzenia turysty odwołując się do teorii innych socjologów. Przytacza opinię Colina Campbella, że turystyka jest jedną z form konsumpcji i podlega jej regułom. Sam akt konsumowania poprzedzany jest etapem antycypacji, marzycielstwa stanowi wyobrażeniowy hedonizm. Oczekiwanie doznań, pragnienie podziwiania określonych widoków jest przy tym kreowane przez wszechobecną reklamę, podsycającą rywalizację grup społecznych w dążeniu do oglądania rzeczy coraz bardziej oryginalnych i niezwykłych 75. Na tym polu funkcjonują swego rodzaju rankingi obiektów, które należy wręcz zobaczyć, gdyż słyną z tego, że są słynne; mają rangę wyjątkowości lub same w sobie zwyczajne umieszczone są w wyjątkowym kontekście 76. John Urry zwraca przy tym uwagę, że cechą nowoczesności jest odejście także i w dziedzinie turystyki od konsumpcji masowej: zunifikowanej, fordowskiej do konsumpcji zindywidualizowanej, postfordowskiej, w której jednostki samodzielnie wyznaczają cele i kształtują modele turystycznej aktywności 77. Bardzo interesujący dla historyka jest rozdział, w którym Urry przedstawia swą koncepcję narodzin i ewolucji nowoczesnej turystyki. Analizuje przy tym przemiany w angielskich kurortach nadmorskich od początku XIX do schyłku XX wieku. Stwierdza, że początki masowej turystyki związane są z procesami rozwoju brytyjskiej klasy robotniczej, demokratyzacji i urbanizacji 78. Poglądy i ustalenia Urry ego w tej materii znajdują pewne odzwierciedlenie w pracach brytyjskich autorów, omówionych we fragmencie niniejszej rozprawy, poświęconym obyczajom wypoczynkowym w uzdrowiskach Wielkiej Brytanii. Większość oryginalnych, autorskich rozważań Johna Urry jest w istocie poświęcona analizie jak najbardziej współczesnych zjawisk związanych z turystyką. Swój historyczny wywód socjolog wieńczy refleksją nad przemianami aktualnie dokonującymi się w brytyjskich kurortach nadmorskich i w ogóle w wakacyjnych obyczajach Brytyjczyków 79. Autor wiele miejsca poświęca przemysłowi turystycznemu. Relacjonuje, jak nadmierny popyt ze strony wypoczywających wpływa na degradację atrakcyjnych turystycznie obszarów. 74 J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s

18 Opisuje, jak zatłoczenie odstręcza przedstawicieli klasy średniej, nastawionych na romantyczne doświadczenie i spragnionych indywidualnej percepcji, od spędzania wakacji w miejscach masowo odwiedzanych przez gości nastawionych na zbiorowe doświadczenie turystyczne, łaknących wręcz znalezienia się wśród licznych rzesz podobnych im turystów 80. Współczesną turystykę Urry analizuje w kontekście globalizacji 81. Odwołuje się do pojęć modernizmu i postmodernizmu 82. Przytacza koncepcję habitus Pierre a Bourdieu, by opisać rolę współczesnej klasy usługowej nowego drobnomieszczaństwa, inteligencji w tworzeniu wzorów turystycznych zachowań i roli mediów w ich upowszechnianiu 83. John Urry, podobnie jak Dean MacCannell, skupia swą uwagę na turystyce współczesnej, nowoczesnej. Wskazywane przez obu autorów znamiona nowoczesności budzą nieodparte skojarzenia z zachowaniami podróżników turystów również i w drugiej połowie XIX wieku. Indywidualne podejmowanie wyzwań, pragnienie obcowania z naturą, manifestowanie chęci oszczędności 84, odrzucanie zorganizowanych form wakacji, upodobanie do prawdziwości, popularność modelu autentycznej wsi 85 - wszystkie te zjawiska występowały u schyłku XIX stulecia. Może nie powszechnie, w skali masowej, ale z pewnością możemy je obserwować w relacjach najbardziej świadomych, najambitniejszych podróżników. Ludzie ci wielką wagę przykładali do nadawania swym wojażom szczególnej wartości. Można wręcz odnieść wrażenie, że tego rodzaju turyści stanowili w interesującym nas okresie znacznie większą część środowiska praktykującego podróżowanie niż dzisiaj. Analizując współczesną, nowoczesną turystykę, Urry określa ją jako grę. Korzystający z usług turystycznych klienci poddają się tej grze. Na przykład przyjmują rolę dzieci w zorganizowanych wycieczkach z przewodnikiem, czy poszukują przyjemności w bawieniu się możliwością łamania przyjętych norm życia codziennego na przykład w stylu ubierania się, pory snu, picia alkoholu 86. Przejawem owej gry jest akceptowanie przez turystów przygotowywanej specjalnie dla nich stylizacji, podziwianie nowo kreowanych obiektów turystycznych. Jako przykład mnożenia obiektów turystycznych podaje autor masowe 80 J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s

19 tworzenie wciąż nowych muzeów 87, konstruowanie lub rekonstruowanie różnego rodzaju przestrzeni tak, by turysta mógł więcej widzieć i samemu być widzianym 88. Dla Urrye ego fundamentalnym elementem doświadczenia turystycznego jest spojrzenie, oglądanie, pragnienie, by posiąść wzrokiem 89. Stąd też za integralną część rozwoju nowoczesnej turystyki autor uznaje fotografię. Jest ona dlań sposobem materializacji, utrwalenia doświadczenia. Konstatacja ta prowadzi do odważnej, może nawet nieco przesadnej, konkluzji: Dokładnie w latach miały miejsce następujące wydarzenia: wynaleziono aparat fotograficzny, Thomas Cook zorganizował pierwszą zbiorową wycieczkę, otwarto pierwszy hotel kolejowy, uruchomiono pierwszy transoceaniczny liniowiec pasażerski i pierwszy dyliżans na Dzikim Zachodzie. W związku z tym, jak powiada Urry: Rok 1840 jest zatem jednym z tych momentów krytycznych, w których świat zostaje wprawiony w ruch, by przybrać nieodwracalnie nową strukturę. Jest to moment, w którym <<spojrzenie turysty>>, owa szczególna kombinacja wspólnej podróży, pragnienia podróżowania oraz technik reprodukcji fotograficznej, staje się centralnym elementem zachodniej nowoczesności. ( ) Od 1840 roku turystyka i fotografia tak się ze sobą zlały, że ich dziejów nie sposób omawiać osobno 90. Zdaniem Urry ego rozwój obu tych związanych ze sobą zjawisk doprowadził do uczynienia z podróżowania nie tylko atrybutu nowoczesności, ale też do nadania mu rangi niezbywalnego prawa współczesnego człowieka prawa do pokonywania przestrzeni, brania udziału w zdarzeniach na żywo, doświadczania współobecności innych. Podróżowanie stało się po prostu nierozerwalną częścią życia 91. Ponieważ zasadniczym przedmiotem niniejszych rozważań jest świadomość społeczna, przystępując do jej analizy i interpretacji wziąłem pod uwagę nie tylko współczesne koncepcje socjologiczne, ale sięgnąłem również do teorii klasycznych, dawniejszych. Uznałem za pożyteczne zwrócenie uwagi na te spośród nich, które odwoływały się do zjawiska czasu wolnego; sposobu kopiowania naśladowania wzorców zachowań poprzez poszczególne grupy społeczne; postrzegania rozmaitych form aktywności jako oznak prestiżu społecznego. Za szczególnie wartościowe uznałem prace Thorsteina Veblena i Floriana Znanieckiego. Powstały one w czasach, których dotyczy niniejsza rozprawa (Veblen) lub niedługo po nich (Znaniecki). 87 J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s J. Urry, op cit.s

20 Praca Veblena, amerykańskiego socjologa norweskiego pochodzenia, ukazała się w Stanach Zjednoczonych po raz pierwszy w 1899 r. Dziś, nieco może anachroniczna, pozostająca pod wpływem marksistowskiej koncepcji antagonizmów klasowych, wydała mi się jednak ciekawa, głównie ze względu na to, że diagnozuje ona społeczeństwo w tym właśnie momencie historii, którego dotyczy moja rozprawa. Dla Veblena, przedstawiciela klasycznej socjologii, zasadniczym czynnikiem różnicującym społeczeństwo jest praca. Ściślej - pozycja jednostek i grup społecznych wobec niej, stosunek do niej, jej wpływ na zachowanie i możliwości działania ludzi. To praca różnicuje społeczeństwo, to ona wpływa na stratyfikację grup społecznych. Założenie to jest, co należy przypomnieć, odmienne od tego, które przyjął Dean MacCannel nawiązując zresztą do veblenowskiej koncepcji. Veblen, piętnując istnienie klasy próżniaczej, twierdzi, iż jedną z jej najważniejszych cech jest próżnowanie na pokaz ostentacyjne stronienie od pracy i oddawanie się zajęciom nieprodukcyjnym. Uważa, że manifestowanie posiadania dużej ilości wolnego czasu, celebrowanie go było atrybutem przynależności do warstw wyższych, uprzywilejowanych, a zarazem wzbudzających podziw i cieszących się znacznym prestiżem 92. Co więcej, zdaniem Veblena ów styl życia stanowił przedmiot zazdrości warstw niższych, wydawał się tak atrakcyjny, że budził chęć naśladowania przez grupy społeczne usytuowane niżej w hierarchii. Kopiowanie atrakcyjnych wzorców miałoby się odbywać bezpośrednio pomiędzy warstwami sąsiadującymi ze sobą tak, że powstawałaby swoista gradacja typów próżniaczych zachowań 93. Klasa próżniacza cieszy się najwyższym prestiżem w społeczeństwie i uznane przez nią wartości obowiązują w całym społeczeństwie, stają się miernikami prestiżu. Przestrzeganie w miarę możliwości tych norm obowiązuje wszystkie klasy znajdujące się niżej na drabinie społecznej. W nowoczesnych społeczeństwach cywilizowanych linie podziału między klasami częściowo się zatarły, w następstwie czego normy przyzwoitości i <<wymogi szacowności>> ustawione przez klasę wyższą wywierają w zasadzie przemożny wpływ na wszystkie klasy społeczne, do najniższych włącznie. Wzorcem dla każdej z warstw staje się styl życia obowiązujący w najbliższej warstwie wyższej i cała energia zostaje skoncentrowana na dostosowaniu się do owego wzorca. Pod groźbą utraty dobrego imienia i szacunku dla samego siebie, trzeba podporządkować się tym obowiązującym przepisom, przynajmniej na zewnątrz 94. Analizując funkcjonowanie zjawiska naśladownictwa sposobów wypoczywania poza miastem w dziewiętnastowiecznej 92 T. Veblen, Teoria klasy próżniaczej, Warszawa 1971, s T. Veblen, op. cit., s T. Veblen, op. cit. s

Dr Barbara Klassa Zakład Metodologii Historii i Historii Historiografii Instytut Historii Uniwersytet Gdański

Dr Barbara Klassa Zakład Metodologii Historii i Historii Historiografii Instytut Historii Uniwersytet Gdański Dr Barbara Klassa Zakład Metodologii Historii i Historii Historiografii Instytut Historii Uniwersytet Gdański 1. Przedmiot: Historia historiografii Rok: IV Semestr: VII Studia: stacjonarne 2. Ilość godzin:

Bardziej szczegółowo

studiów HISTORIA TURYSTYKI I REKREACJI TR/1/PP/HTR 14 4

studiów HISTORIA TURYSTYKI I REKREACJI TR/1/PP/HTR 14 4 kod nr w planie ECTS Przedmiot studiów HISTORIA TURYSTYKI I REKREACJI TR/1/PP/HTR 14 4 Kierunek Turystyka i Rekreacja Poziom kształcenia I stopnia Rok/Semestr I/1 Typ przedmiotu Przedmiot obowiązkowy y

Bardziej szczegółowo

studiów HISTORIA TURYSTYKI I REKREACJI TR/1/PP/HTR 14 4

studiów HISTORIA TURYSTYKI I REKREACJI TR/1/PP/HTR 14 4 kod nr w planie ECTS Przedmiot studiów HISTORIA TURYSTYKI I REKREACJI TR/1/PP/HTR 14 4 Kierunek Turystyka i Rekreacja Poziom kształcenia I stopnia Rok/Semestr I/1 Typ przedmiotu Przedmiot obowiązkowy y/

Bardziej szczegółowo

1. Badania jakościowe 2. Etnografia 3. Istota badań etnograficznych 4. 3 zasady metodologiczne badań 5. 3 etapy doboru próby w badaniach 6.

1. Badania jakościowe 2. Etnografia 3. Istota badań etnograficznych 4. 3 zasady metodologiczne badań 5. 3 etapy doboru próby w badaniach 6. 1. Badania jakościowe 2. Etnografia 3. Istota badań etnograficznych 4. 3 zasady metodologiczne badań 5. 3 etapy doboru próby w badaniach 6. Elementy badań 7. Raport etnograficzny 8. Przykłady 9. Podsumowanie

Bardziej szczegółowo

Referat: Krytyczne czytanie w polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej

Referat: Krytyczne czytanie w polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej Propozycje zintegrowanych programów edukacji zatwierdzone przez Ministra Edukacji Narodowej do użytku szkolnego odpowiadają założeniom uprzednio opracowanej przez MEN Podstawie programowej kształcenia

Bardziej szczegółowo

Streszczenie rozprawy doktorskiej MODEL FUNKCJONOWANIA GOSPODARKI KREATYWNEJ W PROCESIE WZROSTU GOSPODARCZEGO

Streszczenie rozprawy doktorskiej MODEL FUNKCJONOWANIA GOSPODARKI KREATYWNEJ W PROCESIE WZROSTU GOSPODARCZEGO Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu Wydział Finansów i Zarządzania Streszczenie rozprawy doktorskiej mgr Magdalena Krawiec MODEL FUNKCJONOWANIA GOSPODARKI KREATYWNEJ W PROCESIE WZROSTU GOSPODARCZEGO Praca

Bardziej szczegółowo

Powstanie nauki o organizacji

Powstanie nauki o organizacji Wiesław Gonciarski Powstanie nauki o organizacji Zainteresowanie problemami funkcjonowania organizacji datuje się od starożytności. Budowa sumeryjskich kanałów, egipskich piramid, greckich zespołów miejskich,

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Od autora... 9

Spis treści. Od autora... 9 Spis treści Od autora...................................................... 9 Rozdział I Powstanie i rozwój socjologii............. 13 1. Źródła wiedzy o społeczeństwie..................................

Bardziej szczegółowo

Efekty kształcenia dla kierunku studiów ENGLISH STUDIES (STUDIA ANGLISTYCZNE) studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki

Efekty kształcenia dla kierunku studiów ENGLISH STUDIES (STUDIA ANGLISTYCZNE) studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Załącznik nr 2 do Uchwały Nr XXIII 24.5/15 z dnia 25 marca 2015 r. Efekty kształcenia dla kierunku studiów ENGLISH STUDIES (STUDIA ANGLISTYCZNE) studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Umiejscowienie

Bardziej szczegółowo

ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE Na skrzydłach przyjaźni czyli o relacjach.

ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE Na skrzydłach przyjaźni czyli o relacjach. ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE Na skrzydłach przyjaźni czyli o relacjach. Powiedz mi, a zapomnę. Pokaż mi, a zapamiętam. Pozwól mi zrobić, a zrozumiem. Konfucjusz DIAGNOZA PROBLEMU Co powoduje, że grupa rówieśnicza

Bardziej szczegółowo

ANKIETA SAMOOCENY OSIĄGNIĘCIA KIERUNKOWYCH EFEKTÓW KSZTAŁCENIA

ANKIETA SAMOOCENY OSIĄGNIĘCIA KIERUNKOWYCH EFEKTÓW KSZTAŁCENIA Szanowny Studencie, ANKIETA SAMOOCENY OSIĄGNIĘCIA KIERUNKOWYCH EFEKTÓW KSZTAŁCENIA bardzo prosimy o anonimową ocenę osiągnięcia kierunkowych efektów kształcenia w trakcie Twoich studiów. Twój głos pozwoli

Bardziej szczegółowo

Wprowadzenie do socjologii. Barbara Szacka. Spis treści

Wprowadzenie do socjologii. Barbara Szacka. Spis treści Wprowadzenie do socjologii Barbara Szacka Spis treści CZĘŚĆ PIERWSZA. PROLEGOMENA Rozdział I. CHARAKTER SOCJOLOGII I HISTORYCZNE WARUNKI JEJ POWSTANIA 1. Przedsocjologiczna wiedza o społeczeństwie Przedsocjologiczna

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne niezbędne do otrzymania przez ucznia śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych. z przedmiotu etyka

Wymagania edukacyjne niezbędne do otrzymania przez ucznia śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych. z przedmiotu etyka Wymagania edukacyjne niezbędne do otrzymania przez ucznia śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych z przedmiotu etyka Klasa 5, rok szkolny 2017/2018 dr Grzegorz Rostkowski Odniesienia do podstawy

Bardziej szczegółowo

Recenzja opracowania M. Bryxa. pt: Rynek nieruchomości. System i funkcjonowanie.

Recenzja opracowania M. Bryxa. pt: Rynek nieruchomości. System i funkcjonowanie. C:\DOKUMENTY\RECENZJE\Recenzja M. Bryxa rynek.doc Recenzja opracowania M. Bryxa pt : Rynek nieruchomości. System i funkcjonowanie. Rynek nieruchomości jest w Polsce stosunkowo nowym, lecz wzbudzającym

Bardziej szczegółowo

CHARAKTERYSTYKA DRUGIEGO STOPNIA POLSKIEJ RAMY KWALIFIKACJI DLA KIERUNKU: NAUKI O RODZINIE

CHARAKTERYSTYKA DRUGIEGO STOPNIA POLSKIEJ RAMY KWALIFIKACJI DLA KIERUNKU: NAUKI O RODZINIE CHARAKTERYSTYKA DRUGIEGO STOPNIA POLSKIEJ RAMY KWALIFIKACJI DLA KIERUNKU: NAUKI O RODZINIE STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA (POZIOM 6) PROFIL OGÓLNOAKADEMICKI Objaśnienie oznaczeń: P6S kod składnika opisu kwalifikacji

Bardziej szczegółowo

Konkursy Przedmiotowe w roku szkolnym 2017/2018

Konkursy Przedmiotowe w roku szkolnym 2017/2018 PROGRAM MERYTORYCZNY KONKURSU HISTORYCZNEGO DLA UCZNIÓW GIMNAZJÓW WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO I. CELE KONKURSU kształcenie umiejętności samodzielnego zdobywania wiedzy historycznej; rozbudzanie ciekawości

Bardziej szczegółowo

TEMATY Z JĘZYKA POLSKIEGO NA MATURĘ USTNĄ na rok 2010/ 2011 w ZSP im. Orląt Lwowskich w Stopnicy

TEMATY Z JĘZYKA POLSKIEGO NA MATURĘ USTNĄ na rok 2010/ 2011 w ZSP im. Orląt Lwowskich w Stopnicy TEMATY Z JĘZYKA POLSKIEGO NA MATURĘ USTNĄ na rok 2010/ 2011 w ZSP im. Orląt Lwowskich w Stopnicy LITERATURA 1. "Żyć życiem innym niż większość". Twoje rozważania o wybranych bohaterach literackich idących

Bardziej szczegółowo

Trendy w rozwoju i promocji produktów turystycznych w oparciu o prezentowane przykłady

Trendy w rozwoju i promocji produktów turystycznych w oparciu o prezentowane przykłady Trendy w rozwoju i promocji produktów turystycznych w oparciu o prezentowane przykłady Adam Mikołajczyk, BEST PLACE INSTITUTE Cieszyn, 21.09.2017 Co ma pływ na rozwój i promocję produktów turystycznych?

Bardziej szczegółowo

Kryteria oceniania osiągnięć ucznia z przedmiotu wiedza o kulturze. Klasa I. Wymagania przedmiotowo-programowe

Kryteria oceniania osiągnięć ucznia z przedmiotu wiedza o kulturze. Klasa I. Wymagania przedmiotowo-programowe Kryteria oceniania osiągnięć ucznia z przedmiotu wiedza o kulturze Klasa I Skala ocen celujący bardzo dobry Wymagania przedmiotowo-programowe - wykazuje zaangażowanie w realizację projektów związanych

Bardziej szczegółowo

HISTORIA KLASA III GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA

HISTORIA KLASA III GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA 2016-09-01 HISTORIA KLASA III GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA Cele kształcenia wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje

Bardziej szczegółowo

PREFERENCJE TURYSTYCZNE STUDENTÓW AKADEMII IM. JANA DŁUGOSZA W CZĘSTOCHOWIE TOURIST PREFERENCES OF JAN DŁUGOSZ ACADEMY STUDENT S

PREFERENCJE TURYSTYCZNE STUDENTÓW AKADEMII IM. JANA DŁUGOSZA W CZĘSTOCHOWIE TOURIST PREFERENCES OF JAN DŁUGOSZ ACADEMY STUDENT S Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogiki i Administracji w Poznaniu Nr 3 2007 Maria Pyzik, Joanna Rodziewicz-Gruhn, Karol Pilis, Cezary Michalski Instytut Kultury Fizycznej Akademii im. Jana Długosza

Bardziej szczegółowo

określone Uchwałą Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 156/2012/2013

określone Uchwałą Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 156/2012/2013 Załącznik Nr 2.9 do Uchwały Nr 156/2012/2013 Senatu UKW z dnia 25 września 2013 r. EFEKTY KSZTAŁCENIA określone Uchwałą Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 156/2012/2013 z dnia 25 września 2013

Bardziej szczegółowo

Mikroświaty społeczne wyzwaniem dla współczesnej edukacji

Mikroświaty społeczne wyzwaniem dla współczesnej edukacji Mikroświaty społeczne wyzwaniem dla współczesnej edukacji Mikroświaty społeczne wyzwaniem dla współczesnej edukacji Pod redakcją naukową Martyny Pryszmont-Ciesielskiej Copyright by Uniwersytet Wrocławski

Bardziej szczegółowo

HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego)

HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) 2019-09-01 HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) Treści z podstawy programowej przedmiotu POZIOM PODSTAWOWY (PP) SZKOŁY BENEDYKTA Podstawa programowa HISTORIA klasa 1 LO (4-letnie po

Bardziej szczegółowo

określone Uchwałą Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 156/2012/2013

określone Uchwałą Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 156/2012/2013 Załącznik Nr 2.9 do Uchwały Nr 156/2012/2013 Senatu UKW z dnia 25 września 2013 r. EFEKTY KSZTAŁCENIA określone Uchwałą Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 156/2012/2013 z dnia 25 września 2013

Bardziej szczegółowo

EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW: PEDAGOGIKA. I. Umiejscowienie kierunku w obszarze kształcenia wraz z uzasadnieniem

EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW: PEDAGOGIKA. I. Umiejscowienie kierunku w obszarze kształcenia wraz z uzasadnieniem EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW: PEDAGOGIKA Poziom kształcenia Profil kształcenia Tytuł zawodowy absolwenta studia I stopnia ogólnoakademicki licencjat I. Umiejscowienie kierunku w obszarze kształcenia

Bardziej szczegółowo

EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW NAUK O RODZINIE STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA - PROFIL OGÓLNOAKADEMICKI

EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW NAUK O RODZINIE STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA - PROFIL OGÓLNOAKADEMICKI EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW NAUK O RODZINIE STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA - PROFIL OGÓLNOAKADEMICKI Umiejscowienie kierunku w obszarach kształcenia Kierunek studiów nauki o rodzinie należy do obszarów

Bardziej szczegółowo

PROPONOWANE TEMATY/ZAGADNIENIA NA XX POWSZECHNY ZJAZD HISTORYKÓW POLSKICH LUBLIN 2019 ZESPÓŁ PROGRAMOWY HISTORIA XIX WIEKU

PROPONOWANE TEMATY/ZAGADNIENIA NA XX POWSZECHNY ZJAZD HISTORYKÓW POLSKICH LUBLIN 2019 ZESPÓŁ PROGRAMOWY HISTORIA XIX WIEKU Uniwersytet Śląski Zakład Historii XIX wieku PROPONOWANE TEMATY/ZAGADNIENIA NA XX POWSZECHNY ZJAZD HISTORYKÓW POLSKICH LUBLIN 2019 ZESPÓŁ PROGRAMOWY HISTORIA XIX WIEKU Pracownicy Zakładu Historii XIX wieku

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO - OCENIANIE BIEŻĄCE, SEMESTRALNE I ROCZNE (2015/2016)

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO - OCENIANIE BIEŻĄCE, SEMESTRALNE I ROCZNE (2015/2016) WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO - OCENIANIE BIEŻĄCE, SEMESTRALNE I ROCZNE (2015/2016) Ocena dopuszczająca: Ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który opanował wiadomości i umiejętności określone

Bardziej szczegółowo

RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA: DZIAŁANIA SPOŁECZNE, GRUPA SPOŁECZNA, ZACHOWANIA ZBIOROWE, Jagoda Mrzygłocka-Chojnacka

RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA: DZIAŁANIA SPOŁECZNE, GRUPA SPOŁECZNA, ZACHOWANIA ZBIOROWE, Jagoda Mrzygłocka-Chojnacka RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA: DZIAŁANIA SPOŁECZNE, GRUPA SPOŁECZNA, ZACHOWANIA ZBIOROWE, Jagoda Mrzygłocka-Chojnacka DZIAŁANIA SPOŁECZNE Aktor społeczny jako podmiot działający (jednostka, grupa, zbiorowość)

Bardziej szczegółowo

Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Wydział Nauk Społecznych. Efekty kształcenia

Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Wydział Nauk Społecznych. Efekty kształcenia Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Załącznik nr 74 do uchwały nr Senatu Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach z dnia 29 maja 2012 r. Efekty kształcenia dla: nazwa kierunku poziom kształcenia profil kształcenia

Bardziej szczegółowo

Załącznik nr 1WZORCOWE EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW PEDAGOGIKA STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA PROFIL OGÓLNOAKADEMICKI

Załącznik nr 1WZORCOWE EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW PEDAGOGIKA STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA PROFIL OGÓLNOAKADEMICKI Dz.U. z 2013 poz. 1273 Brzmienie od 31 października 2013 Załącznik nr 1WZORCOWE EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW PEDAGOGIKA STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA PROFIL OGÓLNOAKADEMICKI Umiejscowienie kierunku

Bardziej szczegółowo

Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Bartosza Rymkiewicza pt. Społeczna odpowiedzialność biznesu a dokonania przedsiębiorstwa

Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Bartosza Rymkiewicza pt. Społeczna odpowiedzialność biznesu a dokonania przedsiębiorstwa Prof. dr hab. Edward Nowak Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Katedra Rachunku Kosztów, Rachunkowości Zarządczej i Controllingu Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Bartosza Rymkiewicza pt. Społeczna odpowiedzialność

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI Wstęp... 9 Wykaz skrótów... 13 Rozdział 1. Prawo podatkowe w systemie prawa... 15 1.1. Uwagi wprowadzające... 16 1.2. Prawo podatkowe jako gałąź prawa... 16 1.2.1. Przesłanki uzasadniające

Bardziej szczegółowo

BADANIE DIAGNOSTYCZNE

BADANIE DIAGNOSTYCZNE Centralna Komisja Egzaminacyjna BADANIE DIAGNOSTYCZNE W ROKU SZKOLNYM 2011/2012 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI GRUDZIEŃ 2011 Numer zadania 1. 2.

Bardziej szczegółowo

EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW ZARZĄDZANIE STUDIA I STOPNIA PROFIL PRAKTYCZNY

EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW ZARZĄDZANIE STUDIA I STOPNIA PROFIL PRAKTYCZNY WYŻSZA SZKOŁA BEZPIECZEŃSTWA z siedzibą w Poznaniu EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW ZARZĄDZANIE STUDIA I STOPNIA PROFIL PRAKTYCZNY UMIEJSCOWIENIE KIERUNKU W OBSZARZE Kierunek studiów zarządzanie

Bardziej szczegółowo

Socjologia mobilności. Tomasz Pogorzelec

Socjologia mobilności. Tomasz Pogorzelec Recenzje Book reviews Socjologia mobilności Tomasz Pogorzelec Instytut Socjologii, Uniwersytet Rzeszowski, al. Rejtana 16c, 35-959 Rzeszów szang_ti@o2.pl John Urry: Socjologia mobilności. Warszawa 2009:

Bardziej szczegółowo

Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy

Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Sztuka zarabiania na wypoczynku Aleksandra Ruta Uniwersytet w Białymstoku 8 października 2015 r. Sztuka. zarabiania Sztuka (łac.ars, grec. techne) w starożytności i średniowieczu

Bardziej szczegółowo

Kierunkowe efekty kształcenia. dla kierunku KULTUROZNAWSTWO. Studia pierwszego stopnia

Kierunkowe efekty kształcenia. dla kierunku KULTUROZNAWSTWO. Studia pierwszego stopnia Załącznik nr 1 do Uchwały nr 41/2014/2015 Senatu Akademickiego Akademii Ignatianum w Krakowie z dnia 26 maja 2015 r. Kierunkowe efekty kształcenia dla kierunku KULTUROZNAWSTWO Studia pierwszego stopnia

Bardziej szczegółowo

Efekty kształcenia dla kierunku studiów Bezpieczeństwo Wewnętrzne

Efekty kształcenia dla kierunku studiów Bezpieczeństwo Wewnętrzne Efekty kształcenia dla kierunku studiów Bezpieczeństwo Wewnętrzne Jednostka prowadząca kierunek studiów: Wydział Nauk Humanistycznych i Społecznych Kierunek studiów: Bezpieczeństwo wewnętrzne Poziom kształcenia:

Bardziej szczegółowo

WSHiG Karta przedmiotu/sylabus

WSHiG Karta przedmiotu/sylabus WSHiG Karta przedmiotu/sylabus KIERUNEK SPECJALNOŚĆ TRYB STUDIÓW SEMESTR Turystyka i Rekreacja Obsługa Ruchu Turystycznego, Hotelarstwo i Gastronomia, Zarządzanie i Marketing w Hotelarstwie, Gastronomii,

Bardziej szczegółowo

I.2 Matryca efektów kształcenia: filolo drugiego stopnia WIEDZA. MODUŁ 21 Nau społeczne - przedmiot doo wyboru. MODUŁ 20 Seminarium magisterskie

I.2 Matryca efektów kształcenia: filolo drugiego stopnia WIEDZA. MODUŁ 21 Nau społeczne - przedmiot doo wyboru. MODUŁ 20 Seminarium magisterskie I.2 Matryca efektów kształcenia: filolo drugiego stopnia Efekty kształcenia na kierunku Opis kierunkowych efektów kształcenia Odniesienie efektów do obszaru wiedzy MODUŁ 20 Seminarium magisterskie Seminarium

Bardziej szczegółowo

Uchwała o zmianach w programie studiów doktoranckich. 1. Plan roku I studiów doktoranckich obejmuje następujące przedmioty:

Uchwała o zmianach w programie studiów doktoranckich. 1. Plan roku I studiów doktoranckich obejmuje następujące przedmioty: Uchwała o zmianach w programie studiów doktoranckich 1. Plan roku I studiów doktoranckich obejmuje następujące przedmioty: a) Konwersatorium I 30 godzin 3 ECTS b) Konwersatorium II 30 godzin 3 ECTS c)

Bardziej szczegółowo

Percepcja siebie i świata uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym pochodzących z rodzin pełnych i niepełnych

Percepcja siebie i świata uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym pochodzących z rodzin pełnych i niepełnych Percepcja siebie i świata uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym pochodzących z rodzin pełnych i niepełnych Percepcja, czyli świadome reagowanie na bodziec zewnętrzny, umożliwia dziecku zdobywanie informacji

Bardziej szczegółowo

Turystyka wobec regionu, w którym się rozwija,

Turystyka wobec regionu, w którym się rozwija, Wykład 6. GOSPODARKA TURYSTYCZNA 1 1. Pojęcie i istota gospodarki turystycznej: Gospodarkę turystyczną określa się jako kompleks różnorodnych funkcji gospodarczych i społecznych, bezpośrednio lub pośrednio

Bardziej szczegółowo

Pedagogika autorytarna. Geneza, modele, przemiany

Pedagogika autorytarna. Geneza, modele, przemiany Pedagogika autorytarna Geneza, modele, przemiany Małgorzata Kosiorek Pedagogika autorytarna Geneza, modele, przemiany Oicyna Wydawnicza Impuls Kraków 2007 Copyright by Oicyna Wydawnicza Impuls, Kraków

Bardziej szczegółowo

Podstawy balonowych kreacji

Podstawy balonowych kreacji Strona1 Jakub B. Bączek Podstawy balonowych kreacji Wydawnictwo: STAGEMAN POLSKA Copyright: Jakub B. Bączek Warszawa 2011 www.stageman.pl Strona2 WPROWADZENIE Animacja czasu wolnego to jeszcze słabo rozpowszechniony

Bardziej szczegółowo

Tematyka prac licencjackich proponowana przez promotorów Katedry Turystyki i Promocji Zdrowia

Tematyka prac licencjackich proponowana przez promotorów Katedry Turystyki i Promocji Zdrowia Katedra Turystyki i Promocji Zdrowia Główne tematy naukowo-badawcze podejmowane w katedrze: Turystyka kulturowa w Polsce i na świecie. Wpływ walorów turystycznych, historycznych i kulturowych miast na

Bardziej szczegółowo

Program Wychowawczy Społecznego Gimnazjum Stowarzyszenia Muzyków Polskich PRO ARTE w Łodzi

Program Wychowawczy Społecznego Gimnazjum Stowarzyszenia Muzyków Polskich PRO ARTE w Łodzi Program Wychowawczy Społecznego Gimnazjum Stowarzyszenia Muzyków Polskich PRO ARTE w Łodzi Nadrzędnym celem wychowawczym Społecznego Gimnazjum Stowarzyszenia Muzyków Polskich PRO ARTE jest wspomaganie

Bardziej szczegółowo

Spis treści. [Część pierwsza. Zakres socjologii] Rozdział 1. Czym jest socjologia? Rozdział 2. Pola badań socjologicznych...

Spis treści. [Część pierwsza. Zakres socjologii] Rozdział 1. Czym jest socjologia? Rozdział 2. Pola badań socjologicznych... Spis treści Przedmowa do wydania polskiego (Elżbieta Hałas)...... XI Od Wydawcy............................ XXXIII Florian Znaniecki i jego życie (Helena Znaniecka Lopata).. Wybrane dzieła Floriana Znanieckiego.............

Bardziej szczegółowo

WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ

WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ Poniżej zapisano ogólne i szczegółowe wymagania podstawy programowej kształcenia ogólnego z historii na III etapie kształcenia,

Bardziej szczegółowo

MATURA 2010/2011 TEMATY DO EGZAMINU USTNEGO I. LITERATURA

MATURA 2010/2011 TEMATY DO EGZAMINU USTNEGO I. LITERATURA MATURA 2010/2011 TEMATY DO EGZAMINU USTNEGO I. LITERATURA 1.Różne obrazy przyrody w literaturze. Omów sposoby ich kreowania w wybranych utworach 2.Metamorfoza bohatera literackiego i jej sens. Omów problem,

Bardziej szczegółowo

Warszawa, październik 2009 BS/134/2009 WZORY I AUTORYTETY POLAKÓW

Warszawa, październik 2009 BS/134/2009 WZORY I AUTORYTETY POLAKÓW Warszawa, październik 2009 BS/134/2009 WZORY I AUTORYTETY POLAKÓW We współczesnym społeczeństwie dość często mówi się o upadku autorytetów. Poruszane są kwestie braku wzorów osobowych zarówno w działalności

Bardziej szczegółowo

Dr hab. prof. AWF Jolanta Żyśko www.zysko.pl

Dr hab. prof. AWF Jolanta Żyśko www.zysko.pl Dr hab. prof. AWF Jolanta Żyśko www.zysko.pl Pojęcie i cechy kultury masowej Wzory socjokulturowe cielesności i sprawności fizycznej Wzory lansowane przez mass media a wzory realizowane Kultura masowa

Bardziej szczegółowo

Turystyka Władysław W. Gaworecki

Turystyka Władysław W. Gaworecki Turystyka Władysław W. Gaworecki Przedmiotem rozważań zawartych w książce jest turystyka, jej rodzaje, uwarunkowania cywilizacyjne, tendencje rozwoju i konsekwencje społeczno-ekonomiczne dla różnych dziedzin

Bardziej szczegółowo

I. Plan studiów doktoranckich. 1. Plan roku I studiów doktoranckich obejmuje następujące przedmioty:

I. Plan studiów doktoranckich. 1. Plan roku I studiów doktoranckich obejmuje następujące przedmioty: Uchwała o zmianach w programie studiów doktoranckich na Wydziale Stosowanych Nauk Społecznych i Resocjalizacji z siedzibą w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych oraz Międzywydziałowych Środowiskowych

Bardziej szczegółowo

Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe. Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87

Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe. Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87 Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87 2006 Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności

Bardziej szczegółowo

Technikum Nr 2 im. gen. Mieczysława Smorawińskiego w Zespole Szkół Ekonomicznych w Kaliszu

Technikum Nr 2 im. gen. Mieczysława Smorawińskiego w Zespole Szkół Ekonomicznych w Kaliszu Technikum Nr 2 im. gen. Mieczysława Smorawińskiego w Zespole Szkół Ekonomicznych w Kaliszu Wymagania edukacyjne niezbędne do uzyskania poszczególnych śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych z obowiązkowych

Bardziej szczegółowo

Koncepcja pracy Przedszkola Miejskiego nr 21 w Olsztynie

Koncepcja pracy Przedszkola Miejskiego nr 21 w Olsztynie Koncepcja pracy Przedszkola Miejskiego nr 21 w Olsztynie KONCEPCJA PRACY PRZEDSZKOLA MIEJSKIEGO NR 21 W OLSZTYNIE Misją naszego przedszkola jest tworzenie klimatu zapewniającego wszechstronny rozwój wszystkich

Bardziej szczegółowo

Pedagogika współczesna

Pedagogika współczesna Pedagogika współczesna Sebastian Bakuła Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Struktura wykładu Wprowadzenie Pedagogika jako nauka: przedmiot, metody

Bardziej szczegółowo

Pojęcie myśli politycznej

Pojęcie myśli politycznej Myśl polityczna Pojęcie myśli politycznej Myśl polityczna obejmuje całość zagadnień odnoszących się bezpośrednio do działalności politycznej stanowi zbiór wyobrażeń dotyczących organizacji państwa oraz

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z plastyki w klasie 1 gimnazjum

Wymagania edukacyjne z plastyki w klasie 1 gimnazjum Wymagania edukacyjne z plastyki w klasie 1 gimnazjum Zgodnie z Podstawą Programową jako priorytetowe przyjmuje się na lekcjach plastyki w gimnazjum wymagania ogólne: 1. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie

Bardziej szczegółowo

Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Gastronomii w Poznaniu SYLABUS. Moduł (typ) przedmiotów: Katedra Zarządzania i Marketingu

Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Gastronomii w Poznaniu SYLABUS. Moduł (typ) przedmiotów: Katedra Zarządzania i Marketingu Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Gastronomii w Poznaniu SYLABUS Profil kształcenia: ogólnoakademicki Stopień studiów: II Kierunek studiów: Turystyka i Rekreacja Specjalność: Semestr: Forma studiów: Nazwa przedmiotu:

Bardziej szczegółowo

Przemiana jako przekształcenie, zmiana, stanie się innym niż poprzednio itp. pod wpływem oddziały- wania określonych czynników.

Przemiana jako przekształcenie, zmiana, stanie się innym niż poprzednio itp. pod wpływem oddziały- wania określonych czynników. Wykład 8. TURYSTYKA JAKO CZYNNIK PRZEMIAN 1 1. Istota i zakres przemian: Przemiana jako przekształcenie, zmiana, stanie się innym niż poprzednio itp. pod wpływem oddziały- wania określonych czynników.

Bardziej szczegółowo

Moja mała Ojczyzna Program ścieżki - edukacja regionalna - dziedzictwo kulturowe w regionie rawskim.

Moja mała Ojczyzna Program ścieżki - edukacja regionalna - dziedzictwo kulturowe w regionie rawskim. Moja mała Ojczyzna Program ścieżki - edukacja regionalna - dziedzictwo kulturowe w regionie rawskim. Program szkoły zakłada wychowanie i przygotowanie człowieka do rozumienia otaczającego go świata. Człowiek

Bardziej szczegółowo

Instytut Ekonomiczny

Instytut Ekonomiczny Kod przedmiotu: PLPILA0-IEEKO-L-6s16-01TIHS Pozycja planu: D16 C1 C C3 C4 C5 INFORMACJE O PRZEDMIOCIE A. Podstawowe dane 1 Nazwa przedmiotu Socjologia turystyki Rodzaj przedmiotu Specjalnościowy/Obowiązkowy

Bardziej szczegółowo

Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy

Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Tworzenie produktu turystycznego Sztuka zarabiania na wypoczynku dr Marcin Haberla Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu 2 grudnia 2013 r. Historia turystyki STAROŻYTNOŚĆ

Bardziej szczegółowo

Bartosz Rakoczy * w obszarze specjalnym o charakterze ekologicznym], Rzeszów 2013 (review)

Bartosz Rakoczy * w obszarze specjalnym o charakterze ekologicznym], Rzeszów 2013 (review) Bartosz Rakoczy * Recenzja monografii autorstwa Prof. Jerzego Stelmasiaka pt. Interes indywidualny a interes publiczny w ochronie środowiska w obszarze specjalnym o charakterze ekologicznym, Rzeszów 2013

Bardziej szczegółowo

Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku SYLABUS W ROKU AKADEMICKIM 2012/2013 i 2013/2014

Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku SYLABUS W ROKU AKADEMICKIM 2012/2013 i 2013/2014 Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku SYLABUS W ROKU AKADEMICKIM 2012/2013 i 2013/2014 Jednostka organizacyjna: Rodzaj studiów i profil: Nazwa przedmiotu: Wydział Turystyki i Rekreacji I stopień

Bardziej szczegółowo

Opis zakładanych efektów kształcenia. Absolwent studiów drugiego stopnia: WIEDZA

Opis zakładanych efektów kształcenia. Absolwent studiów drugiego stopnia: WIEDZA Nazwa wydziału: Wydział Polonistyki Nazwa kierunku studiów: wiedza o teatrze Obszar kształcenia w zakresie: nauk humanistycznych Poziom kształcenia: studia drugiego stopnia Profil kształcenia: profil ogólnoakademicki

Bardziej szczegółowo

Program doradztwa dla szkół ponadgimnazjalnych

Program doradztwa dla szkół ponadgimnazjalnych Program doradztwa dla szkół ponadgimnazjalnych L.p. DZIAŁ TEMATYCZNY/ OBSZAR TREŚCI KSZTAŁCENIA/ TEMAT CEL ODBIORCA EFEKTY KSZTAŁCENIA WIEDZA UMIEJĘTNOŚCI POSTAWY 1. Samoocena/ samopoznanie Zainteresowania

Bardziej szczegółowo

HISTORIA KLASA I GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA

HISTORIA KLASA I GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA 2016-09-01 HISTORIA KLASA I GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA Cele kształcenia wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je

Bardziej szczegółowo

WSHiG Karta przedmiotu/sylabus

WSHiG Karta przedmiotu/sylabus h WSHiG Karta przedmiotu/sylabus KIERUNEK SPECJALNOŚĆ TRYB STUDIÓW SEMESTR Turystyka i rekreacja Obsługa Ruchu Turystycznego, Hotelarstwo i Gastronomia, Zarządzanie i Marketing, Gastronomii, Turystyce

Bardziej szczegółowo

-- prowadzi i dokumentuje działania związane z aktywnością kulturalną i samokształceniem

-- prowadzi i dokumentuje działania związane z aktywnością kulturalną i samokształceniem KRYTERIA OCENIANIA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA 2 Z PRZEDMIOTU WIEDZA O KULTURZE (opracowane w oparciu o aktualną podstawę programową MEN oraz program nauczania i podręcznik Wydawnictwa Polskiego w Wołominie Wiedza

Bardziej szczegółowo

PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE

PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. Zadanie 1. (0 1) 6. Dziedzictwo antyku. Uczeń: 1) charakteryzuje

Bardziej szczegółowo

WYDZIAŁ ARCHITEKTURY WNĘTRZ I SCENOGRAFII KIERUNEK ARCHITEKTURA WNĘTRZ STUDIA II STOPNIA STACJONARNE ROK AKADEMICKI 2018/2019 PROGRAM PRACOWNI

WYDZIAŁ ARCHITEKTURY WNĘTRZ I SCENOGRAFII KIERUNEK ARCHITEKTURA WNĘTRZ STUDIA II STOPNIA STACJONARNE ROK AKADEMICKI 2018/2019 PROGRAM PRACOWNI WYDZIAŁ ARCHITEKTURY WNĘTRZ I SCENOGRAFII KIERUNEK ARCHITEKTURA WNĘTRZ STUDIA II STOPNIA STACJONARNE ROK AKADEMICKI 2018/2019 PROGRAM PRACOWNI 1. NAZWA PRACOWNI Pracownia Architektury Wnętrz II 2. KIEROWNIK

Bardziej szczegółowo

Spis treści. 1. Wstęp... 57

Spis treści. 1. Wstęp... 57 W poszukiwaniu kobiecości zbiór rozważań socjologicznych..... 11 Przyjaźnie kobiece w sytuacji nawiązywania nowych związków romantycznych (Barbara Chmielewska)......................... 15 1. Wstęp....................................................

Bardziej szczegółowo

Opis kierunkowych efektów kształcenia

Opis kierunkowych efektów kształcenia Efekty kształcenia na kierunku Opis kierunkowych efektów kształcenia Odniesienie efektów kształcenia do obszaru wiedzy Filozofia bezpieczeństwa (W, Ćw, S, B) Geografia bezpieczeństwa (W, Ćw, S, B) Historia

Bardziej szczegółowo

Opis zakładanych efektów kształcenia

Opis zakładanych efektów kształcenia Załącznik do uchwały nr 72 Senatu Uniwersytetu Zielonogórskiego z dnia 30 stycznia 2013 r. Opis zakładanych efektów kształcenia Nazwa kierunku studiów: Administracja Obszar kształcenia: obszar kształcenia

Bardziej szczegółowo

Matryca efektów kształcenia dla programu kształcenia na kierunku Socjologia Studia pierwszego stopnia

Matryca efektów kształcenia dla programu kształcenia na kierunku Socjologia Studia pierwszego stopnia Załącznik nr 4 do Uchwały nr 1647 Senatu Uniwersytetu w Białymstoku z dnia 17 grudnia 2014 r. Matryca efektów kształcenia dla programu kształcenia na kierunku Socjologia Studia pierwszego stopnia Efekty

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA NA OCENY Z HISTORII W GIMNAZJUM

WYMAGANIA NA OCENY Z HISTORII W GIMNAZJUM WYMAGANIA NA OCENY Z HISTORII W GIMNAZJUM Ocenę dopuszczającą(2)otrzymuje uczeń, który opanował wiadomości i umiejętności na poziomie wymagań koniecznych, a jego działania mają charakter przede wszystkim

Bardziej szczegółowo

Program zajęć artystycznych w gimnazjum

Program zajęć artystycznych w gimnazjum Program zajęć artystycznych w gimnazjum Klasy II Beata Pryśko Cele kształcenia wymagania ogólne I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji percepcja sztuki. II. Tworzenie wypowiedzi

Bardziej szczegółowo

Zdzisława Piątek. o śmierci. seksie. i metodzie in vitro. universitas

Zdzisława Piątek. o śmierci. seksie. i metodzie in vitro. universitas Zdzisława Piątek o śmierci seksie i metodzie in vitro universitas Na ironię zakrawa fakt, iż nauka, która nigdy nie dążyła do odkrycia prawd absolutnych, a wręcz odcinała się od takich poszukiwań,

Bardziej szczegółowo

Acta Universitatis Nicolai Copernici Pedagogika XXXI/2015 Nauki Humanistyczno-Społeczne Zeszyt 426. DOI:

Acta Universitatis Nicolai Copernici Pedagogika XXXI/2015 Nauki Humanistyczno-Społeczne Zeszyt 426. DOI: RECENZJE OMÓWIENIA Acta Universitatis Nicolai Copernici Pedagogika XXXI/2015 Nauki Humanistyczno-Społeczne Zeszyt 426 DOI: http://dx.doi.org/10.12775/aunc_ped.2015.010 Tomasz Różański Wydział Nauk Pedagogicznych

Bardziej szczegółowo

LITERATURA. Bohater z książką w ręku. Omów wpływ lektur na życie postaci literackich na podstawie analizy wybranych przykładów.

LITERATURA. Bohater z książką w ręku. Omów wpływ lektur na życie postaci literackich na podstawie analizy wybranych przykładów. Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im. Jana Pawła II Tematy na ustną część egzaminu maturalnego z języka polskiego stara formuła w roku szkolnym 2018/2019. LITERATURA 1 Nr Temat Uwagi Artysta jako bohater

Bardziej szczegółowo

PROGRAM WYCHOWAWCZY SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 15 W KROŚNIE

PROGRAM WYCHOWAWCZY SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 15 W KROŚNIE PROGRAM WYCHOWAWCZY SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 15 W KROŚNIE W wychowaniu chodzi właśnie o to, ażeby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem o to ażeby bardziej był, a nie tylko więcej miał, aby poprzez

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Wstęp Rozdział I Systemy polityczne problemy ogólne Rozdział II Historyczne systemy polityczne. Rewolucje demokratyczne..

Spis treści. Wstęp Rozdział I Systemy polityczne problemy ogólne Rozdział II Historyczne systemy polityczne. Rewolucje demokratyczne.. Spis treści Wstęp... 7 Rozdział I Systemy polityczne problemy ogólne... 11 Rozdział II Historyczne systemy polityczne. Rewolucje demokratyczne.. 27 Rozdział III Demokracja i totalitaryzm. Kryzys polityczny

Bardziej szczegółowo

Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce : kwartalnik dla nauczycieli nr 4,

Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce : kwartalnik dla nauczycieli nr 4, Ewa Dybowska "Być czy mieć" wartości w edukacji wczesnoszkolnej : recenzja książki: Beata Wołosiuk, "Wychowanie do wartości w edukacji wczesnoszkolnej", Wydawnictwo KUL, Lublin 2010 Edukacja Elementarna

Bardziej szczegółowo

BADANIE DIAGNOSTYCZNE

BADANIE DIAGNOSTYCZNE Centralna Komisja Egzaminacyjna BADANIE DIAGNOSTYCZNE W ROKU SZKOLNYM 2011/2012 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI GRUDZIEŃ 2011 Numer zadania 1. 2.

Bardziej szczegółowo

Koncepcja pracy MSPEI

Koncepcja pracy MSPEI Międzynarodowa Szkoła Podstawowa Edukacji Innowacyjnej w Łodzi to Szkoła Kompetencji Kluczowych posiadająca i rozwijająca nowatorskie spojrzenie na kształtowanie postaw i umiejętności zgodnie z Europejskimi

Bardziej szczegółowo

ZESPÓŁ SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH W KLESZCZOWIE. Liceum Ogólnokształcące Technikum Nowoczesnych Technologii PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA ETYKA

ZESPÓŁ SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH W KLESZCZOWIE. Liceum Ogólnokształcące Technikum Nowoczesnych Technologii PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA ETYKA ZESPÓŁ SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH W KLESZCZOWIE Liceum Ogólnokształcące Technikum Nowoczesnych Technologii PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA ETYKA Realizowany przez nauczyciela etyki: Mgr Ewę Szczepaniak-Sieradzką

Bardziej szczegółowo

PG im. Tadeusza Kościuszki w Kościerzycach nadzór pedagogiczny nauczanie problemowe

PG im. Tadeusza Kościuszki w Kościerzycach nadzór pedagogiczny nauczanie problemowe Problem badawczy: to pewna trudność (praktyczna lub teoretyczna), która rozwiązywana jest na drodze aktywności badawczej; jest to trudna i niepewna sytuacja, zawierająca niepełne dane; stanowi pewien rodzaj

Bardziej szczegółowo

2. Zdefiniuj pojęcie mitu. Na wybranych przykładach omów jego znaczenie i funkcjonowanie w kulturze.

2. Zdefiniuj pojęcie mitu. Na wybranych przykładach omów jego znaczenie i funkcjonowanie w kulturze. ZWIĄZKI LITERATURY Z INNYMI DZIEDZINAMI SZTUKI 1. Dawne i współczesne wzorce rodziny. Omawiając zagadnienie, zinterpretuj sposoby przedstawienia tego tematu w dziełach literackich różnych epok oraz w wybranych

Bardziej szczegółowo

Współpraca międzynarodowa miast województwa łódzkiego

Współpraca międzynarodowa miast województwa łódzkiego WYŻSZA SZKOŁA STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH W ŁODZI WYDZIAŁ STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH I DYPLOMACJI Michał Adamski Współpraca międzynarodowa miast województwa łódzkiego Praca doktorska napisana pod kierunkiem

Bardziej szczegółowo

KARTA KURSU. Socjologia. Kod Punktacja ECTS* 3. Koordynator Dr hab. Piotr Stawiński, prof. UP Zespół dydaktyczny

KARTA KURSU. Socjologia. Kod Punktacja ECTS* 3. Koordynator Dr hab. Piotr Stawiński, prof. UP Zespół dydaktyczny KARTA KURSU Nazwa Nazwa w j. ang. Socjologia Sociology Kod Punktacja ECTS* 3 Koordynator Dr hab. Piotr Stawiński, prof. UP Zespół dydaktyczny Opis kursu (cele kształcenia) Celem zajęć jest dostarczenie

Bardziej szczegółowo

Warszawa, październik 2013 BS/135/2013 WYJAZDY WYPOCZYNKOWE I WAKACYJNA PRACA ZAROBKOWA UCZNIÓW

Warszawa, październik 2013 BS/135/2013 WYJAZDY WYPOCZYNKOWE I WAKACYJNA PRACA ZAROBKOWA UCZNIÓW Warszawa, październik 2013 BS/135/2013 WYJAZDY WYPOCZYNKOWE I WAKACYJNA PRACA ZAROBKOWA UCZNIÓW Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 11 stycznia 2013 roku Fundacja

Bardziej szczegółowo

SYSTEM STOPNI HARCERSKICH

SYSTEM STOPNI HARCERSKICH SYSTEM STOPNI HARCERSKICH wprowadzono rozkazem Naczelnika ZHP nr L.4/93 z dnia 23.04.1993 r. wersja elektroniczna http://www.zhp.org.pl V-06-1993/04/23 2 Rola stopnia w metodzie harcerskiej V-06-1993/04/23

Bardziej szczegółowo

STRESZCZENIE ROZPRAWY DOKTORSKIEJ

STRESZCZENIE ROZPRAWY DOKTORSKIEJ STRESZCZENIE ROZPRAWY DOKTORSKIEJ Imię i nazwisko autora rozprawy: mgr Paulina Mamiedow Stopień / tytuł naukowy oraz imię i nazwisko promotora rozprawy: dr hab. Mariusz Gizowski Temat rozprawy doktorskiej:

Bardziej szczegółowo

SYLABUS DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA (skrajne daty) Wydział Wychowania Fizycznego

SYLABUS DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA (skrajne daty) Wydział Wychowania Fizycznego Załącznik nr 4 do Uchwały Senatu nr 430/01/2015 SYLABUS DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA 2016-2019 (skrajne daty) 1.1. PODSTAWOWE INFORMACJE O PRZEDMIOCIE/MODULE Nazwa przedmiotu/ modułu Historia turystyki Kod

Bardziej szczegółowo

Efekty kształcenia dla kierunku studiów Etyka prowadzonego w Instytucie Filozofii UJ. Studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki

Efekty kształcenia dla kierunku studiów Etyka prowadzonego w Instytucie Filozofii UJ. Studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Efekty kształcenia dla kierunku studiów Etyka prowadzonego w Instytucie Filozofii UJ Studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Lp. K_W01 K_W02 Nazwa Wydziału: Wydział Filozoficzny Nazwa kierunku

Bardziej szczegółowo