RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH

Transkrypt

1 INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BIAŁYMSTOKU RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO W LATACH BIBLIOTEKA MONITORINGU ŚRODOWISKA BIAŁYSTOK 2010

2 NAKŁAD ZAKUPIONO ZE ŚRODKÓW: Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku PUBLIKACJĘ OPRACOWAŁY ZESPOŁY PRACOWNIKÓW: Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Białymstoku: mgr inż. Grzegorz Bok, mgr inż. Magdalena Kiercul, mgr inż. Anna Panasewicz, mgr inż. Anna Pawluczuk, mgr inż. Magdalena Sochoń Delegatury w Łomży: mgr inż. Katarzyna Cybulska, mgr inż. Alicja Godula, Delegatury w Suwałkach: mgr inż. Alfred Dorochowicz, mgr inż. Agata Martyna Zega Koordynator opracowania: mgr inż. Grażyna Żyła-Pietkiewicz Redakcja merytoryczna: mgr inż. Grzegorz Bok, mgr inż. Alicja Godula, mgr inż. Alfred Dorochowicz Autor fot. na okładce: Magdalena Sochoń W opracowaniu wykorzystano dane oraz opracowania: Państwowego Monitoringu Środowiska Głównego Urzędu Statystycznego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego Urzędu Miasta Białystok Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej Oddział we Wrocławiu Redaktorzy wydawnictwa: Janina Demianowicz, Marta Drozdowska-Bednarz Korekta: zespół Copyright by Inspekcja Ochrony Środowiska Copyright by Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych Białystok 2010 ISSN ISBN Wydawca: Skład: Druk: Agencja Wydawniczo-Edytorska EkoPress Andrzej A. Poskrobko, tel Podlaska Spółdzielnia Produkcyjo-Handlowo-Usługowa ul. 27 Lipca 40/3, Białystok, tel Nakład 1000 egz.

3 3 PRZEDMOWA Niniejsza publikacja jest szóstą edycją Raportu o stanie środowiska województwa podlaskiego w latach.... Jej celem jest cykliczne prezentowanie stanu środowiska i zachodzących i nim zmian. Raport... ma charakter popularyzatorski i kierowany jest do tych wszystkich, których interesuje wiedza o środowisku, a w szczególności do osób mających wpływ na politykę rozwoju województwa. Wnioski zawarte w niniejszym zestawieniu opracowano przede wszystkim na podstawie wyników badań prowadzonych w systemie Programu Państwowego Monitoringu Środowiska. Program ten, udoskonalany na przestrzeni lat, kiedy zwracano szczególną uwagę na (będące podstawą wiarygodności danych) odpowiednią jakość prowadzonych badań i weryfikację ich wyników, stał się najbardziej wiarygodnym źródłem informacji na temat stanu środowiska w Polsce. Należy pamiętać, że w tym samym czasie ewolucji uległa również metodyka ocen dziś, oprócz wdrażania nowoczesnych technik informatycznych (modelowanie, prognozowanie, analiza zdjęć satelitarnych) stosuje się także analizę zależności pomiędzy przyczynami wynikającymi z działalności gospodarczej człowieka a ich skutkami dla środowiska (presje, stan, reakcje). Mam nadzieję, że wnioski płynące z Raportu... pomogą w określaniu strategii, priorytetów i kierunków działań proekologicznych na Podlasiu, a jego lektura przyczyni się do podniesienia świadomości ekologicznej mieszkańców regionu, w tym do zapoznania się z głównymi problemami otoczenia przyrodniczego i zakresem działań Inspekcji Ochrony Środowiska. Propagując ideę szerokiego informowania mieszkańców Podlasia o stanie środowiska, zachęcam również do odwiedzenia strony internetowej Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Białymstoku ( Witryna udostępnia szereg aktualnych publikacji przedstawiających w sposób bardziej szczegółowy zagadnienia poruszane w Raporcie.... Pragnę podziękować zespołowi autorskiemu za zaangażowanie w proces przygotowywania materiałów, a także Wojewódzkiemu Funduszowi Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku za pomoc finansową w wydaniu publikacji. Podlaski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska mgr inż. Grażyna Żyła-Pietkiewicz

4

5 SPIS TREŚCI 5 I INFORMACJE O REGIONIE I SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ... 7 II POWIETRZE III WODA IV GOSPODARKA ODPADAMI V OCHRONA POWIERZCHNI ZIEMI VI HAŁAS VII POLA ELEKTROMAGNETYCZNE VIII DZIAŁALNOŚĆ INSPEKCYJNO-KONTROLA IX UPOWSZECHNIANIE INFORMACJI O ŚRODOWISKU X OCHRONA PRZYRODY BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKI Załącznik 1 KLASYFIKACJA RZEK WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO ZA 2008 ROK Załącznik 2 WYKAZ ODCINKÓW RZEK BADANYCH W 2007 ROKU PODATNYCH NA EUTROFIZACJĘ Załącznik 3 WYKAZ ODCINKÓW RZEK BADANYCH W 2008 ROKU PODATNYCH NA EUTROFIZACJĘ Załącznik 4 OCENA EUTROFIZACJI RZEK ZE ŹRÓDEŁ KOMUNALNYCH W LATACH Załącznik 5 OCENA EUTROFIZACJI JEZIOR I ZBIORNIKA SIEMIANÓWKA W LATACH Załącznik 6 WYKAZ OCZYSZCZALNI ODPROWADZAJĄCYCH ŚCIEKI DO WÓD POWIERZCHNIOWYCH POWYŻEJ 5 M 3 /D (STAN Z ROKU) Załącznik 7 SKŁADOWISKA ODPADÓW INNYCH NIŻ NIEBEZPIECZNE I OBOJĘTNE, NA KTÓRYCH SKŁADOWANE SĄ ODPADY KOMUNALNE, PRZEZNACZONE DO EKSPLOATACJI PO ROKU Z NIEZBĘDNYM ZAKRESEM DOSTOSOWANIA Załącznik 8 TABELA SKŁADOWISK ODPADÓW INNYCH NIŻ NIEBEZPIECZNE I OBOJĘTNE, NA KTÓRYCH SKŁADOWANE SĄ ODPADY KOMUNALNE, PRZEZNACZONE DO ZAMKNIĘCIA W 2009 ROKU Załącznik 9 ZESTAWIENIE PUNKTÓW POMIAROWYCH I WYNIKÓW BADAŃ HAŁASU KOMUNIKACYJNEGO WYKONANEGO PRZEZ WIOŚ W 2007 ROKU Załącznik 10 ZESTAWIENIE PUNKTÓW POMIAROWYCH I WYNIKÓW BADAŃ HAŁASU KOMUNIKACYJNEGO WYKONANEGO PRZEZ WIOŚ W BIAŁYMSTOKU W 2008 ROKU

6 Na rybach rozlewiska Narwi (fot. M. Sochoń)

7 7 INFORMACJE O REGIONIE I SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ

8 8 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM Informacja o regionie i sytuacja społeczno-gospodarcza Informacja o regionie i sytuacja społeczno-gospodarcza Informacja o regionie i sytuacja społeczno-gospodarcza Informacja o regionie i sytuacja społeczno-gospodarcza POŁOŻENIE I PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY WOJEWÓDZTWA Województwo podlaskie położone jest w północno- -wschodniej części Polski. Zajmuje obszar km 2, co stanowi 6,4% powierzchni Polski (6 miejsce wśród 16 województw). Graniczy z 3 województwami: warmińsko-mazurskim, mazowieckim i lubelskim oraz z 2 państwami: Białorusią i Litwą. Region rozciąga się wzdłuż malowniczej Niziny Podlaskiej oraz polskiej części Pojezierza Litewskiego, sąsiadując z Pojezierzem Mazurskim, Niziną Północnomazowiecką i Niziną Południowopodlaską. Zachodnie fragmenty, w okolicy Łomży, wchodzą w skład Niziny Mazowieckiej. Od wschodu, na długości około 245,9 km graniczy z Białorusią, od północy, na 104,3-kilometrowym odcinku z Litwą. Administracyjnie województwo podlaskie podzielone jest na 14 powiatów ziemskich i 3 grodzkie: Białystok (miasto jest stolicą województwa ponad 292 tys. mieszkańców), Łomża i Suwałki (mapa 1.1). Obszar województwa tworzy 118 gmin w tym: 13 miejskich, 23 miejsko-wiejskich i 82 wiejskie. UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI TERENU Według podziału fizjograficznego Polski, teren województwa podlaskiego należy do prowincji Nizin Wschodniobałtycko-Białoruskich, podprowincji Pojezie rzy Wschodniobałtyckich i podprowincji Nizin (Wysoczyzn) Podlasko-Białoruskich. Głównymi makroregionami województwa podlaskiego są: Nizina Północnopodlaska i Pojezierze Litewskie. Nizina Północnopodlaska; pod względem geomorfologicznym stanowi zdenudowane wysoczyzny staroglacjalne przecięte wyraźnymi szlakami odpływu wód; w granicach makroregionu można wyróżnić osiem zróżnicowanych regionów: Wysoczyznę Kolneńską, Kotlinę Biebrzańską, Wysoczyznę Białostocką, Wzgórza Sokólskie, Wysoczyznę Wysokomazowiecką, Dolinę Górnej Narwi, Równinę Bielską i Wysoczyznę Drohiczyńską; przez tę ostatnią przebiegają silnie zdenudowane moreny stadium Warty zlodowacenia środkowopolskiego, wyznaczające granicę Niziny Północnopodlaskiej; rzeźba wy- Mapa 1.1. Podział administracyjny województwa podlaskiego powiaty (opracowanie: WIOŚ) soczyzn falista i falisto-pagórkowata jest najwyraźniej zachowana na wysoczyznach: Białostockiej i Kolneń skiej, osiągająca kulminację na Wzgórzach Sokólskich (ponad 200 m n.p.m.), a w dolinach rzek i Równinie Bielskiej jest płaska i lekko falista. Pojezierze Litewskie; większa jego część leży na terytorium Litwy. Zachodnia część Pojezierza Litewskiego, znajdująca się w granicach Polski, często zwana Pojezierzem Suwalsko-Augustowskim, została podzielona na cztery mezoregiony; w województwie podlaskim znajdują się trzy z nich: Pojezierze Zachodniosuwalskie, Pojezierze Wschodniosuwalskie i Równina Augustowska; rzeźba pagórkowata jest bardzo wyraźna, szczególnie w północnej części regionu z kulminacją Góry Rowelskiej (298,1 m n.p.m.), z deniwelacjami sięgającymi 120 m na przestrzeni 0,5 km (w rejonie jez. Jaczno); Równina Augustowska charakteryzuje się rzeźbą falistą z nielicznymi pagórkami.

9 KLIMAT Klimat województwa zalicza się do klimatu umiarkowanego przejściowego z zaznaczającymi się wpływami kontynentalnymi. Średnia roczna temperatura wynosi ok. 7 C. Średni roczny opad wynosi 580 mm, z czego 60% opadów przypada na okres od kwietnia do września. Znaczna cześć opadów atmosferycznych spada w postaci śniegu. Pokrywa śnieżna pojawia się zazwyczaj już w listopadzie i znika w marcu. Dość wczesny początek chłodniejszych dni i późne ich zakończenie sprawia, że okres wegetacyjny trwa ok. 190 dni w roku. W ostatnich latach obserwuje się wzrost średnich temperatur i zmniejszenie wielkości średniej opadów. HYDROGRAFIA Sieć rzeczną województwa podlaskiego tworzą dorzecza Wisły (z większymi rzekami: Narwią, Biebrzą Nurcem i Bugiem), Niemna (rzeka Czarna Hańcza z dopływami: Marychą i Szeszupą) oraz Pregoły (z dopływami: Błędzianką i Bludzią). Zlewnie największych rzek posiadają w większości cechy typowe dla zlewni nizinnych. Dominują meandrujące koryta rzek, tworzące rozległe doliny, często o charakterze podmokłym i bagienno-torfowym. Znaczne obszary pokrywają łąki i powierzchnie leśne, w tym obszary objęte, ze względu na walory przyrodnicze, różnorodnymi formami ochrony. Sieć wód stojących województwa stanowi około 280 jezior. Zdecydowana większość znajduje się w północnej części województwa na Pojezierzu Wigierskim oraz w rejonie Pagórków Augustowskich. Pozostały obszar województwa jest ubogi w wody stojące. Jego zasoby stanowią nieliczne jeziora: Rajgrodzkie, Dręstwo, Kolno oraz sztuczne zbiorniki zaporowe (np. Siemianówka, o pow. maksymalnej ha i ponad 70 mniejszych o powierzchniach od kilku do kilkunastu hektarów) wybudowane w ramach realizacji programu małej retencji. Wśród największych jezior województwa można wymienić: Wigry (2 118,3 ha), Rajgrodzkie (1 503,2 ha) Gaładuś (728,6 ha), Sajno (522 ha) Dręstwo (504,2 ha). Położone jest tu również najgłębsze jezioro w Polsce Hańcza (głębokość 108,5 m). Sieć wodną województwa uzupełniają stawy i kanały. Największym i niewątpliwie najbardziej znanym jest Kanał Augustowski, który łączy zlewnię Biebrzy i Czarnej Hańczy. Główne zasoby wód podziemnych zgromadzone są w 3 udokumentowanych zbiornikach: pradoliny Biebrzy, pradoliny Supraśli i Sandru Kurpie. Łączna wielkość zasobów eksploatacyjnych oceniana jest na 661,3 hm 3. Pochodzą one, w ponad 97%, z utworów czwartorzędowych. ZASOBY NATURALNE Województwo podlaskie nie należy do obszarów bogatych w surowce mineralne. Zasoby regionu to, w większości, niepodlegające eksploatacji złoża rud żelaza z pierwiastkami ziem rzadkich (położone dość głęboko na terenie Suwalskiego Parku Krajobrazowego i w jego okolicy) oraz surowce mineralne wykorzystywane w budownictwie. Na terenie województwa pozyskiwane są surowce mineralne należące do kopalin pospolitych kruszywa naturalne, żwiry, surowce ilaste do produkcji ceramiki budowlanej (piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych, piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej, torfy, kreda pisząca i kreda jeziorna). Łącznie na obszarze województwa udokumentowano 270 złóż kopalin pospolitych, z czego 220 stanowią złoża kruszywa naturalnego. W rejonie Augustowa i Supraśla podlaskich ośrodków uzdrowiskowych, występują także złoża leczniczych borowin. Pod względem wielkości zasobów przeważają złoża średnie i małe. Powierzchnia terenu zajęta przez użytki kopalne, lub taka, na której zalegają złoża stanowi ok. 0,6% całkowitej powierzchni województwa podlaskiego. DEMOGRAFIA Podlasie jest regionem o wielokulturowych i wielonarodowościowych tradycjach. Zamieszkują tu, obok Polaków: Białorusini, Litwini, Ukraińcy, Tatarzy, Rosjanie i Romowie. Wielokulturowość podkreślają liczne zabytki architektury sakralnej, obiekty architektury ludowej czy też bogate tradycje folkloru obszarów pogranicza. Województwo podlaskie zamieszkuje stosunkowo mała liczba osób 3,13% ludności Polski co stanowi 1191,5 tys. mieszkańców, z czego 59,6% to ludność żyjąca w miastach (średnia dla Polski 61,1%) w tym 45% ludności miejskiej województwa zamieszkuje w stolicę województwa Białystok. Wiejską sieć osadniczą tworzy miejscowości wiejskich. Średnio na jedną miejscowość wiejską przypadało ok. 125 mieszkańców (w kraju ok. 260). Wskaźniki średniego zaludnienia gmin są niższe od średnich krajowych o ok %. Niski stopień urbanizacji powoduje, że wskaźnik liczby ludności na 1 km 2 jest najniższy w kraju i wynosi 59 osób (Polska 122). Wykres 1.1. Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie podlaskim w latach (źródło: GUS) 9

10 10 Informacja o regionie i sytuacja społeczno-gospodarcza Informacja o regionie i sytuacja społeczno-gospodarcza Informacja o regionie i sytuacja społeczno-gospodarcza Informacja o regionie i sytuacja społeczno-gospodarcza Ludność w wieku produkcyjnym stanowi ok. 63,1% populacji, przedprodukcyjnym (poniżej 17 lat) 19,7%, a poprodukcyjnym 17,2%. Pomimo znaczącego zmniejszenia stopy bezrobocia rejestrowanego, które jest zauważalne od 2002 r. (wykres 1.1), nadal znaczna część populacji województwa pozostaje bez pracy. W 2008 r. w województwie podlaskim wskaźnik ten wyniósł 9,7% (Polska 9,5%). GOSPODARKA Województwo podlaskie jest regionem zdominowanym przez rolnictwo. W przemyśle kluczową pozycję zajmuje produkcja i przetwórstwo artykułów spożywczych. Gospodarka rozwija się systematycznie, ale udział PKB na tle kraju jest bardzo mały. W 2007 r. stanowił jedyne 2,3% co uplasowało województwo na przedostatnim miejscu w kraju. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca, wynosił zł 74,2% średniej krajowej, ulega on jednak systematycznemu wzrostowi (wykres 1.2). Potencjał wytwórczy województwa zlokalizowany jest głównie w sektorze prywatnym. Podmioty gospodarcze w 2008 r. stanowiły łącznie jednostek, z tego 96,6% w sektorze prywatnym. Sektor ten systematycznie wzrasta (w 2000 r. stanowił 78,5% zarejestrowanych podmiotów). Przeciętne miesięczne wynagrodzenie wyniosło 2781,21 zł, co stanowiło 88,1% średniej krajowej. Produkcja sprzedana przemysłu na 1 mieszkańca kształtowała się na poziomie ok. 12,7 tys. zł. Znaczący udział mają w niej małe i średnie przedsiębiorstwa 43%. Dynamika zmian w 2008 r. wyniosła 101,4% w stosunku do poprzedniego roku (Polska ok. 104%). Wykres 1.2. Wartość PKB na 1 mieszkańca w województwie podlaskim w latach (źródło: GUS) Najwyższą wartość produkcji sprzedanej stanowił sektor przetwórstwa przemysłowego 90,4% (produkcja artykułów spożywczych i napojów 47,8%, produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny 8,6%, produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych 8,2%, produkcja maszyn i urządzeń 6,6%, produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych 2,8%, produkcja wyrobów z metali 2,8%, produkcja mebli 2,3%). Pozostałe sektory wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i wodę osiągnęły wartość produkcji sprzedanej na poziomie 8,1%, a górnictwo 1,5%. Województwo podlaskie to region o charakterze rolniczym. Użytki rolne zajmują 60,6% ogólnej powierzchni województwa (średnia w Polsce 60,7%). Największy udział mają grunty orne 63%, łąki trwałe 17%, pastwiska trwałe 16%. Sady stanowiły jedynie 0,5%. Funkcjonuje tu gospodarstw rolnych, z czego 99,9% to gospodarstwa indywidualne. Najwięcej gospodarstw stanowią gospodarstwa małe. Gospodarstwa duże (powyżej 50 ha) stanowiły niecałe 1%. Rolnicza przestrzeń produkcyjna charakteryzuje się niską przeciętną jakością gleb i niekorzystnymi warunkami klimatycznymi (dominują użytki rolne IV i V klasy 46% i 29,5%, praktycznie nie występują użytki klasy I i II, a okres wegetacji jest krótszy średnio o 3-4 tygodnie niż w zachodniej części kraju). Głównymi uprawami w województwie są: uprawa zbóż podstawowych (pszenica, żyto), zbóż pastewnych i oraz ziemniaków. Plony zebrane z 1 ha wyniosły: 190 dt zbóż, 471 dt ziemniaków, 26 dt rzepaku i rzepiku. Duży udział użytków zielonych, tworzy dobre warunki do chowu bydła mlecznego i mięsnego. Pogłowie bydła na 100 ha w 2008 r. wyniosło 73,4 szt. a trzody chlewnej 51,2 szt. Wielkość produkcji zwierzęcej na 1 ha użytków w 2008 r. kształtowała się na poziomie 191,1 kg żywca rzeźnego w przeliczeniu na mięso oraz 1723 litrów mleka (16,1% produkcji krajowej mleka, drugie miejsce w kraju za woj. mazowieckim). Podlaskie mleczarnie są największymi i najnowocześniejszymi wytwórniami produktów mlecznych w kraju. Część produkcji eksportuje się na bardzo wymagające rynki Europy Zachodniej. Nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca województwa wyniosły w 2008 r zł. Ulegają systematycznemu wzrostowi (w 2000 r zł), choć są niższe o ok. 30% od średniej krajowej. W celu aktywizacji rozwoju gospodarczego, na terenie województwa utworzono tzw. Suwalską Specjalną Strefę Ekonomiczną. Tworzą ją 4 wydzielone obszary: na terenie Suwałk, Ełku, Gołdapi oraz Grajewa o łącznej powierzchni 288,94 ha, na których przedsiębiorcy prowadzą działalność gospodarczą na preferencyjnych warunkach. Atutem województwa są stale rozwijane ekologiczne formy produkcji stwarzające jednocześnie mniejsze zagrożenia dla środowiska. W 2007 r. atesty gospodarstw ekologicznych posiadało 847 gospodarstw, które prowadziły działalność na obszarze ok. 15,3 tys. ha.

11 POWIETRZE 11

12 12 RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze PRESJE Stan powietrza w Polsce zależy głównie od wielkości i przestrzennego rozkładu emisji ze źródeł stacjonarnych i mobilnych, wynika również z przepływów na dalsze odległości oraz przemian fizykochemicznych zachodzących w atmosferze. Procesy te mają wpływ zarówno na kształtowanie się tzw. tła zanieczyszczeń, które jest wynikiem ustalania się stanu równowagi dynamicznej w dalszej odległości od źródeł emisji, jak również na występowanie podwyższonych stężeń w rejonie bezpośredniego oddziaływania emitorów. Antropogeniczne zanieczyszczenia powietrza mają niezwykle istotny wpływ na zdrowie człowieka i kondycje ekosystemów. Niektóre z nich wykazują właściwości mutagenne (np. benzo(a)piren) lub kumulują się w organizmach żywych. Wpływają również na procesy niszczenia materiałów wytworzonych przez człowieka np. poprzez intensyfikację procesów korozji. W województwie podlaskim najbardziej uprzemysłowione tereny zlokalizowane są w południowo zachodniej części i w większych ośrodkach miejskich. Głównymi źródłami emisji zanieczyszczeń do powietrza są ciepłownie miejskie i przemysłowe oraz rozproszone źródła emisji z sektora komunalno bytowego a także zanieczyszczenia komunikacyjne. Do zakładów szczególnie uciążliwych ze względu na emisje do atmosfery w 2008 r. zaliczono 58 podmiotów, przy czym większość (ok. 80%) posiadała urządzenia do redukcji zanieczyszczeń pyłowych. Jedynie 6 zakładów posiadało urządzenia do redukcji zanieczyszczeń gazowych. Do największych źródeł zanieczyszczeń przemysłowych należą: Elektrociepłownia S.A. Białystok; Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej w Łomży; Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej, Ciepłownia Zachód Białystok; Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Suwałkach; Krajowa Spółka Cukrowa S.A., Oddział Cukrownia Łapy w Łapach; Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej GIGA w Augustowie; Zambrowskie Ciepłownictwo i Wodociągi w Zambrowie; Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej w Grajewie; PFLEIDERER S.A. w Grajewie; Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego Łapy. Na znacznej części obszarów województwa o lokalnej wielkości emisji decyduje emisja powierzchniowa z niedużych obiektów mieszkalnych, przemysłowych czy usługowych ogrzewanych indywidualnie, których podstawowym paliwem jest węgiel kamienny. Jego spalanie skutkuje wyższymi stężeniami zanieczyszczeń pyłu i dwutlenku siarki, szczególnie w sezonie grzewczym. Znaczącym źródłem zanieczyszczeń powietrza, zwłaszcza emisji tlenków azotu, pyłów i węglowodorów, jest transport drogowy. Wielkość emisji tych zanieczyszczeń systematycznie rośnie wraz ze wzrostem liczby pojazdów. Do substancji mających największy udział w emisji zanieczyszczeń, pochodzących głównie z procesów spalania energetycznego należą: dwutlenek siarki, tlenki azotu, tlenek węgla i pyły. Wykres 2.1. Emisja dwutlenku węgla z zakładów szczególnie uciążliwych w latach w województwie podlaskim (źródło: GUS) Największy udział (ok. 99%) w ogólnej emisji zanieczyszczeń do powietrza ma dwutlenek węgla (wykres 2.1). W województwie podlaskim wielkość emisji dwutlenku węgla (CO 2 ) z zakładów szczególnie uciążliwych charakteryzowała się od 2003 r. wyraźnym trendem malejącym. W grupie zanieczyszczeń podstawowych emitowanych do powietrza największą uwagę zwrócono w ostatnich latach na zanieczyszczenie pyłem zawieszonym, a szczególnie jego drobniejszymi frakcjami PM10 i PM2.5 (o średnicy ziaren <10 i 2,5 mikrometrów) ze względu na zagrożenia dla zdrowia. Drobne frakcje pyłu praktycznie nie opadają i łatwo wnikają do organizmu drogą inhalacji. Na powierzchni cząsteczek osadzają się różnego rodzaju groźne substancje, w tym kancerogenne, które łatwo przedostają się do krwiobiegu. Pył drobny powstaje m. in. w procesach spalania energetycznego, spalania paliw w silnikach samochodowych, w wyniku pożarów lasów oraz w niektórych pro-

13 cesach przemysłowych, ale jego głównym źródłem jest spalanie paliw w sektorze komunalno-bytowym. Udział poszczególnych frakcji w pyle emitowanym z poszczególnych sektorów gospodarki jest zróżnicowany, zależy on m. in. od technologii i specyfiki źródła oraz zastosowanych technologii ochrony powietrza. Ponadto na stężenie tego zanieczyszczenia w powietrzu duże znaczenie ma tzw. emisja wtórna niezorganizowana. Nie można pominąć też stale rosnącego ruchu samochodowego, który przyczynia się do zwiększenia zanieczyszczenia. Łączna emisja zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych utrzymywała się w latach na podobnym poziomie. W latach zauważalny był, podobnie jak w przypadku emisji CO 2, nieznaczny trend malejący (wykres 2.2). Wykres 2.2. Emisja zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych w latach w województwie podlaskim (źródło: GUS) Całkowita emisja zanieczyszczeń gazowych (bez CO 2 ) z zakładów szczególnie uciążliwych pochodziła prawie w całości ze spalania paliw (wykres 2.3). W latach obserwowano wzrost emisji SO 2, trend ten uległ odwróceniu i od 2005 r. emisja systematycznie maleje. Od 2002 r. w nieznacznym stopniu wzrosła emisja CO, natomiast emisja NO x nie ulegała zasadniczym zmianom. Emisję podstawowych zanieczyszczeń powietrza w układzie przestrzennym przestawiono na mapach STAN MONITORING POWIETRZA Konieczność prowadzenia stałego monitoringu powietrza wynika z zagrożeń dla środowiska, jakie mogą wystąpić podczas emisji różnorodnych związków zanieczyszczających powietrze atmosferyczne. W wyniku działalności gospodarczej następują zmiany składu chemicznego powietrza atmosferycznego powodując zaburzenia równowagi panującej w środowisku. W prawodawstwie polskim zaszło wiele istotnych zmian związanych z ochroną środowiska. Oprócz kontrolowanych dotychczas siedmiu rodzajów zanieczyszczeń (NO 2, SO 2, CO, pył zawieszony PM10, ołów w pyle, O 3, C 6 H 6 ), badaniami monitoringowymi objęto nowe substancje: arsen, kadm, nikiel, oraz benzo(α)piren w pyle zawieszonym PM10. Wyznaczono również nowe normy: tzw. docelowe poziomy substancji w powietrzu, cele długoterminowe i częstotliwość przekraczania w roku. Ze względu na wprowadzenie dość rygorystycznych norm jakości, przewidziano docelowe ich zastosowanie w pewnym horyzoncie czasowym. Ocena stopnia zanieczyszczenia powietrza na terenie woj. podlaskiego dokonywana jest poprzez badania monitoringowe zawartości substancji w powietrzu przy uwzględnieniu analizy zmian wielkości zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery. Na terenie województwa sieć pomiarową monitoringu powietrza stanowią stacje zlokalizowane w: Wykres 2.3. Emisja zanieczyszczeń gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych w latach w województwie podlaskim (źródło: GUS) 13

14 14 Mapa 2.1. Emisja CO 2 (źródło: UMWP) Mapa 2.2. Emisja pyłu (źródło: UMWP) Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Mapa 2.3. Emisja dwutlenku azotu (źródło: UMWP) Mapa 2.4. Emisja dwutlenku siarki (źródło: UMWP)

15 15 Białymstoku: 2 stacje tła miejskiego (ul. Waszyngtona i Legionowa) i 1 stacja tła podmiejskiego (ul. 27 Lipca). Prowadzone są na nich pomiary zanieczyszczeń gazowych, a na stacji przy ul. Legionowej pomiary pyłu zawieszonego PM10 oraz metali w pyle zawieszonym; Łomży (ul. Sikorskiego) 1 stacja tła miejskiego. Prowadzone są na niej pomiary zanieczyszczeń gazowych i pyłowych; Suwałkach (ul. Pułaskiego) 1 stacja tła miejskiego. Prowadzone są na niej pomiary zanieczyszczeń gazowych i pyłowych; miejscowości Borsukowizna (gm. Krynki) 1 stacja tła wiejskiego. Prowadzony jest na niej pomiar zanieczyszczeń gazo wych, w tym ozonu. Sieć stacji stacjonarnych uzupełniają badania wykonywane przez laboratorium mobilne imisji będące na wyposażeniu WIOŚ. Oceny jakości powietrza wykonane na podstawie pomiarów uzyskanych w ostatnich latach wskazują, że województwo podlaskie wraz z aglomeracją białostocką należy do obszarów, na których stwierdzono występowanie ponadnormatywnych ilości pyłu zawieszonego PM10. Pomiar pyłu oraz zawartości metali w pyle prowadzony jest od 2004 r. Uzyskane w latach wyniki stężeń zasygnalizowały problem z dotrzymaniem norm dopuszczalnych tego zanieczyszczenia. W omawianym okresie wystąpiły przekroczenia dopuszczalnych stężeń dobowych w Białymstoku, jednakże ich liczba była mniejsza od dopuszczalnej (35 dni w roku). Podobna sytuacja wystąpiła w Łomży i Suwałkach. Należy jednak zaznaczyć, że we wcześniejszych latach liczba dni z przekroczeniami była znacznie większa. Zmiany stężeń średniorocznych pyłu PM 10 przedstawia wykres 2.4. Wykres 2.4. Średnie roczne stężenia pyłu PM10 na wybranych stanowiskach pomiarowych w latach w województwie podlaskim (źródło: WIOŚ, PMŚ) Fot. Monitoring powietrza stacja tła miejskiego w Białymstoku Ocena pomiarów stężeń zanieczyszczeń gazowych na terenie województwa nie wykazała problemów z dotrzymaniem norm, z wyjątkiem ozonu. Wyniki badań z lat wykazują, iż maksymalne wartości SO 2 w tym okresie stanowiły 20% normy dopuszczalnej, CO 15%, NO 2 50%, benzenu 50%, oraz NO x 20% (wykresy 2.5, 2.6). Zanieczyszczenie powietrza ozonem zależy od stężeń jego prekursorów, do których należą tlenki azotu i węglowodory oraz od warunków atmosferycznych. Pomiary ozonu (wykres 2.7) wykonywane na wszystkich stanowiskach pomiarowych wykazały przekroczenie normowanej wartości celu długoterminowego. Notowano również przekroczenia poziomu docelowego ozonu, ale liczba dni z przekroczeniami była mniejsza od dopuszczalnej (25 dni w roku).

16 16 Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze PROGRAMY BADAŃ WYKONANE W LABORATORIUM MOBILNYM Wykres 2.5. Średnie roczne stężenia dwutlenku siarki na wybranych stanowiskach pomiarowych w latach w województwie podlaskim (źródło: WIOŚ, PMŚ) Wykres 2.6. Średnie roczne stężenia dwutlenku azotu na wybranych stanowiskach pomiarowych w latach w województwie podlaskim (źródło: WIOŚ, PMŚ) Wykres 2.7. Średnia arytmetyczna z liczby dni ze stężeniami 8-godz. ozonu wyższymi od 120 μg/m 3 w latach w województwie podlaskim (źródło: WIOŚ, PMŚ) Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku dysponuje laboratorium mobilnym pomiarów imisji, które prowadzi badania powietrza w wytypowanych miejscowościach województwa na potrzeby klasyfikacji stref. W 2008 r. badania wykonywano w Siemiatyczach. Wyniki wykonanych pomiarów wykazały, że stężenia normowanych zanieczyszczeń gazowych SO 2, NO 2, i CO były niskie (maksymalne wartości mierzonych zanieczyszczeń nie przekroczyły ok. 60% norm dopuszczalnych). Zanotowano natomiast przekroczenia dopuszczalnego poziomu dobowego pyłu PM10. Maksymalna odnotowana wartość wyniosła 68,1 μg/m 3

17 17 (przy normie 50 μg/m 3 ). Ich przyczyną mogły być specyficzne (niekorzystne do rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń) warunki meteorologiczne w sezonie grzewczym, przy dużym udziale niskiej emisji na terenie miasta. Średnie roczne stężenie pyłu PM10 wyniosło 22,1 μg/m 3 (przy normie rocznej 40 μg/m 3 ). W sezonie letnim, w trakcie pomiarów, zanotowano również dni z przekroczeniami dopuszczalnego poziomu ozonu (wartości 8-godzinne). KLASYFIKACJA STREF WEDŁUG ZANIECZYSZCZEŃ Podstawową oceną jakości powietrza służącą do stwierdzenia zachowania norm jakości, a w przypadku ich niedotrzymania do wdrożenia programów naprawczych, jest coroczna ocena wykonywana na podstawie art. 89 Ustawy Prawo Ochrony Środowiska z 27 kwietnia 2001 r. Należy podkreślić, że wprowadzone w 2008 r. nowe unormowania prawne, w odniesieniu do poprzednich ocen, poszerzyły zakres aktualnej oceny o porównanie wyników z wartościami poziomów docelowych oraz ce- Fot. Monitoring powietrza laboratorium mobilne lów długoterminowych. Nastąpiły również zmiany w podziale zadań i kompetencji administracji terenowej. Wojewódzki inspektor przekazuje wykonaną ocenę Marszałkowi Województwa, który na tej podstawie określa kierunki dalszych działań, wydaje stosowne decyzje i odpowiada za ich realizację. Przekazywana jest również Głównemu Inspektorowi Ochrony Środowiska zobowiązanemu do przekazania wyników ocen w z terenu całego kraju Komisji Europejskiej. Oceny jakości powietrza dokonuje się w strefach, którymi są: aglomeracja o liczbie mieszkańców powyżej 250 tysięcy; obszar jednego lub więcej powiatów położonych na obszarze tego samego województwa, niewchodzący w skład aglomeracji. Wykaz stref z terenu województwa podlaskiego przestawia tabela 2.1. Podstawę klasyfikacji stref w oparciu o wyniki rocznej oceny stanowią: dopuszczalny poziom substancji w powietrzu (w niektórych przypadkach, określono dozwoloną liczbę przekroczeń dopuszczalnego poziomu); dopuszczalny poziom substancji w powietrzu powiększony o margines tolerancji (dozwolone przypadki przekroczeń poziomu dopuszczalnego odnoszą się także do jego wartości powiększonej o margines tolerancji); poziom docelowy (poziom ten ma być osiągnięty w danym okresie czasu a w przypadku ozonu określono dozwoloną liczbę przekroczeń tego poziomu); poziom celów długoterminowych (poziom ten ma być osiągnięty w długim okresie czasu, z wyjątkiem sytuacji, gdy nie może być osiągnięty za pomocą ekonomicznie uzasadnionych działań technicznych i technologicznych). Klasyfikacji dokonuje się oddzielnie ze względu na cele: ochronę zdrowia (dla terenu kraju w tym uzdrowisk); ochronę roślin (dla terenu kraju z wyłączeniem miast na prawach powiatu). Tabela 2.1. Wykaz istniejących powiatów oraz nowe strefy utworzone na potrzeby oceny jakości powietrza na terenie województwa podlaskiego L.p. Nazwa strefy Kod strefy Nazwy powiatów, z których składa się strefa Kody powiatów, z których składa się strefa 1. białostocka PL p.01 p. białostocki grajewska PL p.01 p. grajewski łomżyńsko-kolneńska PL z.02 p. łomżyński p. kolneński zambrowsko- p. zambrowski PL z.02 -wysokomazowiecka p. wysokomazowiecki suwalsko-augustowska PL.20,09.z.03 p. augustowski p. suwalski p. sejneński moniecko-sokólska PL z.02 p. moniecki p. sokólski bielsko-siemiatycka PL z.03 p. hajnowski p. bielski p. siemiatycki aglomeracja białostocka PL a.01 p. m. Białystok m. Łomża PL m.01 p. m. Łomża m. Suwałki PL m.01 p. m Suwałki

18 18 Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze WYNIKI KLASYFIKACJI STREF WOJEWÓDZTWA W 2008 ROKU Poziomy dopuszczalne W 2008 r. nie stwierdzono przekroczeń poziomów dopuszczalnych (dla kryteriów ochrony zdrowia i ochrony roślin). Poprzednie oceny ( ) wskazywały na problem z dotrzymaniem dobowej normy pyłu zawieszonego PM10 w strefach powiatów grodzkich: miasta Białystok i miasta Łomża (wykres 2.4). W kolejnych ocenach ( ) zasygnalizowano również przypadki przekraczania dobowego poziomu dopuszczalnego dla pyłu PM10, jednakże ilość dni z przekroczeniami była mniejsza niż w latach ubiegłych (dopuszcza się przekroczenie poziomów dobowych 35 dni w roku). Przyczyny lepszej oceny jakości powietrza mogły być spowodowane korzystniejszymi warunkami klimatycznymi stosunkowo ciepłą zimą, co w konsekwencji miało wpływ na zmniejszenie ilości spalonego paliwa w celach grzewczych. Poziomy docelowe i cele długoterminowe W 2008 r. stwierdzono przekroczenia celów długoterminowych dla ozonu (dla kryteriów ochrony roślin i ochrony zdrowia). Pomiary z lat nie pozostawiają wątpliwości, że na terenie województwa występuje problem z dotrzymaniem normy. Należy jednak zauważyć, że jest to problem globalny (mapa 2.5), wywołany antropogeniczną emisją tlenków azotu i lotnych związków organicznych (źródłem jest głównie komunikacja drogowa). Mapa 2.5. Liczba dni z przekroczeniami ozonu w Europie lato 2008 r. (źródło: EEA) W przypadku pozostałych zanieczyszczeń (As, Cd, Ni, benzo(a)pirenu) nie zanotowano przekroczeń poziomów docelowych oraz celów długoterminowych. Jedynie przeprowadzone wstępne badania benzo(a)pirenu zasygnalizowały problem z dotrzymaniem poziomu docelowego w Łomży i Suwałkach. MONITORING CHEMIZMU OPADÓW ATMOSFERYCZNYCH I DEPOZYCJI ZANIECZYSZCZEŃ DO PODŁOŻA 1 Monitoring Chemizmu Opadów Atmosferycznych i Depozycji Zanieczyszczeń do Podłoża uruchomiony został jako jeden z podsystemów Państwowego Monitoringu Środowiska w 1998 r. Badania w pełnym cyklu rocznym przeprowadzono po raz pierwszy w 1999 r. Celem tego monitoringu jest określanie, w skali kraju, rozkładu ładunków zanieczyszczeń wprowadzanych z mokrym opadem do podłoża w ujęciu czasowym i przestrzennym. Systematyczne badania składu fizyczno-chemicznego opadów oraz równoległe obserwacje i pomiary parametrów meteorologicznych dostarczają informacji o obciążeniu obszarów leśnych, gleb i wód powierzchniowych substancjami deponowanymi z powietrza (związkami zakwaszającymi, biogennymi i metalami ciężkimi), tworząc podstawy do analizy istniejącego stanu. Jednostką nadzorującą, z ramienia Głównego Inspek toratu Ochrony Środowiska, działalność systemu monitoringu chemizmu opadów jest Wrocławski Oddział Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, który prowadzi badania monitoringowe, nadzoruje bank danych, przygotowuje raporty i opracowania. W ramach realizacji programu, Instytut współpracuje z wojewódzkimi inspektoratami ochrony środowiska. Laboratorium IMGW we Wrocławiu jest odpowiedzialne za prowadzenie testów jakości analiz wykonywanych w laboratoriach wojewódzkich inspektoratów ochrony środowiska w zakresie oznaczanych parametrów oraz za wdrażanie optymalnych metodyk analitycznych. Krajową sieć pomiarowokontrolną monitoringu stanowi 25 stacji badawczych chemizmu opadów (stacje synoptyczne IMGW), gwarantujących reprezentatywność pomiarów dla oceny obszarowego rozkładu zanieczyszczeń oraz 162 posterunki opadowe charakteryzujące średnie pole opadowe dla obszaru Polski (mapa 2.6). 1 Opracowano na podstawie: R. Twarowski, E. Liana, T. Gendolla, Moni toring Chemizmu Opadów Atmosferycznych i Depozycji Zanieczyszczeń do Podłoża w latach Wyniki badań monitoringowych w województwie podlaskim w 2008 roku, IMGW, Wrocław 2009.

19 19 Mapa 2.6. Sieć stacji pomiarowo-kontrolnych Ogólnopolskiego Monitoringu Chemizmu Opadów Atmosferycznych i Oceny Depozycji Zanieczyszczeń do Podłoża eba Gdask winoujcie Chojnice Olsztyn Suwaki Toru podlaskie Biaystok Gorzów Wlkp. Pozna Warszawa-Okcie Zielona Góra Kalisz Wodawa Legnica Sulejów Wrocaw nieka Kodzko Sandomierz Racibórz Katowice Nowy Scz Stacje pomiaru chemizmu Stacje opadowe Kasprowy Wierch Lesko Na stacjach zbierany jest, w sposób ciągły, opad atmosferyczny mokry. Analizy składu wykonywane są w cyklach miesięcznych. Równolegle z poborem próbek opadu prowadzone są inne pomiary i obserwacje: wysokości i rodzaju opadu, kierunku i prędkości wiatru oraz temperatury powietrza. Ponadto, na każdej stacji badawczej chemizmu, w zebranych dobowych próbkach wykonywany jest na bieżąco (po zakończeniu doby opadowej) pomiar odczynu ph. Na posterunkach opadowych dokonuje się tylko pomiaru wysokości opadów. Zakres analizy miesięcznej próbki opadów obejmuje oznaczenia związków kwasotwórczych, biogennych i metali (w tym metali ciężkich), tj. zawartości: chlorków, siarczanów, azotynów i azotanów, azotu amonowego, azotu ogólnego, fosforu ogólnego, potasu, sodu, wapnia, magnezu, cynku, miedzi, żelaza, ołowiu, kadmu, niklu, chromu i manganu oraz odczynu ph i przewodności elektrycznej właściwej. Analizy składu fizykochemicznego opadów wykonywane są przez akredytowane laboratoria wojewódzkich inspektoratów ochrony środowiska. W województwie podlaskim wykonuje je laboratorium WIOŚ w Białymstoku. Na podstawie danych uzyskanych z sieci krajowej, opracowywane są mapy rozkładu przestrzennego wysokości opadów i stężeń substancji zawartych w opadach oraz wielkości ich depozycji na obszarze Polski i jej poszczególnych województw. WYNIK BADAŃ W 2008 r. (podobnie jak w latach poprzednich) wojewódzką sieć pomiarową stacji badawczych chemizmu opadów stanowiły 2 stacje położone w Suwałkach i Białymstoku oraz 11 posterunków opadowych. Poniżej przedstawiono obciążenie powierzchniowe substancjami deponowanymi z powietrza: związkami zakwaszającymi i biogennymi, metalami ciężkimi wnoszonymi wraz z wodami deszczowymi w województwie podlaskim w 2008 r. oraz ilości deponowanych substancji z opadami z podziałem na powiaty. Wielkości te porównano z depozycją dla pozostałych województw. Przedstawiono także tendencję zmian stężeń zanieczyszczeń mających główny wpływ na zanieczyszczenie gleb i wód w latach ODCZYN (ph), (ocena stopnia zakwaszenia wód opadowych) średnia wartość ph ważona wynosiła na stacji w Suwałkach 5,64, a w Białymstoku 5,05. W przypadku 33% próbek stwierdzono kwaśne deszcze wartości odczynu były niższe od ph = 5,6 (oznaczającej naturalny stopień zakwaszenia wód opadowych) wskazując na zawartość w nich mocnych kwasów mineralnych. W wieloleciu stwierdzono spadek ilości kwaśnych deszczy (opadów z odczynem poniżej wartości 5,6 ph) o 17%, a w porównaniu z rokiem 2007 o 3%.

20 20 Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze SIARCZANY głównym źródłem zanieczyszczenia jest sektor energetyczny. Wniesiony, wraz z opadami w 2008 roku, ładunek siarczanów w porównaniu do wartości z lat kształtował się na poziomie wartości średniej (wykres 2.8). Wykres 2.8. Zmiany obciążenia powierzchni siarczanami w latach (źródło: IMGW, PMŚ) Średnie obciążenie powierzchni siarczanami wyniosło 14,62 kg SO 4 /ha. Wielkość zanieczyszczenia na tle Polski pokazuje, że województwo podlaskie jest jednym z najmniej zanieczyszczonych obszarów (mapa 2.7). ładunek LEGENDA rok badań Mapa 2.7. Roczne ładunki jednostkowe siarczanów [w kg SO 4-2 /ha] wniesione przez opady atmosferyczne w 2008 r. na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa podlaskiego i jego poszczegól nych powiatów (źródło: IMGW, PMŚ) opad

21 21 AZOTYNY I AZOTANY wniesiony wraz z opadami ładunek azotynów i azotanów w porównaniu do średniego z lat wzrósł o 18,4% (wykres 2.9). Średnie obciążenie powierzchni województwa wynosiło 3,29 kg N/ha. Największe obciążanie ładunkami zanotowano w powiecie siemiatyckim. W porównaniu do Polski, podlaskie wraz z województwami warmińskim, pomorskim, kujawsko-pomorskim i wielkopolskim, jest najmniej obciążone ładunkami tego zanieczyszczenia (mapa 2.8). Wykres 2.9. Zmiany obciążenia powierzchni azotanami i azotynami w latach (źródło: IMGW, PMŚ) LEGENDA ładunek opad rok badań Mapa 2.8. Roczne ładunki jednostkowe azotynów i azotanów [w kg N/ha] wniesione przez opady atmosferyczne w 2008 r. na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa podlaskiego i jego poszczególnych powiatów

22 22 Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze AZOT OGÓLNY należał w 2008 roku do wskaźników, których ładunek wzrósł w porównaniu do średniego z lat o 27,9% (wykres 2.10). Wykres Zmiany obciążenia powierzchni azotem ogólnym w latach (źródło: IMGW, PMŚ) Średnie obciążenie powierzchni województwa azotem ogólnym wynosiło 11,77 kg N/ha. Na tle kraju województwo podlaskie plasowało się wśród województw o średnim wskaźniku tego zanieczyszczenia (mapa 2.9). ładunek LEGENDA rok badań Mapa 2.9. Roczne ładunki jednostkowe azotu ogólnego [w kg N/ha] wniesione przez opady atmosferyczne w 2008 r. na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa podlaskiego i jego poszczególnych powiatów opad

23 23 FOSFOR OGÓLNY w latach obserwowany był wyraźny trend malejący stężenia tego wskaźnika w województwie podlaskim. W 2008 roku wniesiony wraz z opadami ładunek wzrósł jednak aż o 50% w stosunku do średniej z lat Średnie obciążenie powierzchni województwa wzrosło z 0,26 kg P/ha w 2006 r. do 0,411 kg P/ha w roku 2008 (wykres 2.11). Wysokie obciążenie ładunkami wykazuje prawie cały rejon województwa z wyjątkiem powiatów suwalskiego, hajnowskiego i siemiatyckiego. Na tle kraju województwo podlaskie plasowało się wśród wysoko zanieczyszczonych rejonów kraju(mapa 2.10). Wykres Zmiany obciążenia powierzchni fosforem ogólnym w latach (źródło: IMGW, PMŚ) LEGENDA ładunek opad rok badań Mapa Roczne ładunki jednostkowe fosforu ogólnego [w kg P/ha] wniesione przez opady atmosferyczne w 2008 r. na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa podlaskiego i jego poszczególnych powiatów

24 24 Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze OŁÓW w 2008 roku stwierdzono wzrost depozycji ołowiu o 42,6% w stosunku do średniej Średnie obciążenie powierzchni województwa wynosiło 0,0134 kg Pb/ha i było prawie dwukrotnie wyższe niż notowane w roku 2006 (wykres 2.12). Wykres Zmiany obciążenia powierzchni ołowiem w latach (źródło: IMGW, PMŚ) Rozkład tego zanieczyszczenia na tle województwa jest dosyć równomierny, gdyż jego źródłem jest transport drogowy. Na tle kraju województwo podlaskie charakteryzuje się wartościami średnimi. Podwyższona zawartość uwidacznia się głównie na południu Polski, gdzie źródłami emisyjnymi są również niektóre zakłady przemysłowe (mapa 2.11). ładunek LEGENDA rok badań Mapa Roczne ładunki jednostkowe ołowiu [w kg Pb/ha] wniesione przez opady atmosferyczne w 2008 r. na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa podlaskiego i jego poszczególnych powiatów opad

25 25 CYNK jego obecność wskazuje na zanieczyszczenia przemysłowe. W stosunku do średniej z wielolecia, w woj. podlaskim w 2008 r. nastąpił wzrost o 52,3%. Średnie obciążenie powierzchni województwa wyniosło 0,434 kg Zn/ha (wykres 2.13). Największe obciążenie ładunkami zanotowano w rejonie północnym województwa co wskazuje na napływ tego zanieczyszczenia z dalszych odległości. Na tle kraju województwo podlaskie plasuje się wśród województw średnio zanieczyszczonych (mapa 2.12). Wykres Zmiany obciążenia powierzchni cynkiem w latach (źródło: IMGW, PMŚ) LEGENDA ładunek opad rok badań Mapa Roczne ładunki jednostkowe cynku [w kg Zn/ha] wniesione przez opady atmosferyczne w 2008 r. na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa podlaskiego i jego poszczególnych powiatów

26 26 Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze CHROM należy do substancji, których wniesiony na teren województwa ładunek w 2008 roku wzrósł aż o 55% w stosunku do średniej z wielolecia Średnie obciążenie powierzchni województwa to 0,0031 kg Cr/ha (wykres 2.14). Wykres Zmiany obciążenia powierzchni chromem ogólnym w latach (źródło: IMGW, PMŚ) Największe obciążenie ładunkami zanotowano w rejonie północnym województwa, co może wskazywać na napływowy charakter tego zanieczyszczenia, tym bardziej, że do najbardziej zanieczyszczonych województw obok podlaskiego należy również województwo warmińsko-mazurskie (mapa 2.13). ładunek LEGENDA rok badań Mapa Roczne ładunki jednostkowe chromu [w kg Cr/ha] wniesione przez opady atmosferyczne w 2008 r. na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa podlaskiego i jego poszczególnych powiatów opad

27 27 KADM w przeciwieństwie do ww. substancji w 2008 roku nastąpił spadek depozycji kadmu o 27,3% w stosunku do ładunku średniego z lat Obciążenie ładunkami kadmu w wieloleciu ma trend malejący, a w 2008 r. wynosiło 0,00080 kg Cd/ha (wykres 2.15). Rozkład przestrzenny tego zanieczyszczenia na tle województwa jest równomierny i najniższy w skali całego kraju. Jego źródłami są zarówno transport, jak i niektóre zakłady przemysłowe (mapa 2.14). Wykres Zmiany obciążenia powierzchni kadmem w latach (źródło: IMGW, PMŚ) LEGENDA ładunek opad rok badań Mapa Roczne ładunki jednostkowe kadmu [w kg Cd/ha] wniesione przez opady atmosferyczne w 2008 r. na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa podlaskiego i jego poszczególnych powiatów

28 28 Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze Powietrze NIKIEL należy głównie do zanieczyszczeń przemysłowych. W 2008 roku podobnie jak dla kadmu, zanotowano tu spadek depozycji o 20%. Średnie obciążenie powierzchni województwa wynosiło 0,0036 kg Ni/ha (wykres 2.16). Wykres Zmiany obciążenia powierzchni niklem w latach (źródło: IMGW, PMŚ) Przestrzenny rozkład ładunków na terenie województwa był bardzo równomierny. We wszystkich powiatach stwierdzono najniższy z zanotowanych, poziom zanieczyszczenia, a zatem na tle całego kraju województwo podlaskie plasuje się wśród województw najmniej zanieczyszczonych (mapa 2.15). ładunek LEGENDA rok badań Mapa Roczne ładunki jednostkowe niklu [w kg Ni/ha] wniesione przez opady atmosferyczne w 2008 r. na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozkład ładunków wniesionych na obszar województwa podlaskiego i jego poszczególnych powiatów opad

29 Roczny sumaryczny ładunek jednostkowy badanych substancji zdeponowany w 2008 r. na obszarze województwa podlaskiego wyniósł 47,7 kg/ha i był mniejszy niż średni dla całego obszaru Polski o 11,2%. W porównaniu z rokiem 2007 nastąpił jednak wzrost rocznego obciążenia o 12,4%, przy niższej średniorocznej sumie wysokości opadów o 5,8 mm. Największym ładunkiem zostały obciążone powiaty: siemiatycki, z najwyższymi ładunkami (w porównaniu do obciążenia pozostałych powiatów) siarczanów, azotynów i azotanów, azotu ogólnego, potasu, miedzi, manganu, kadmu, niklu i jonów wodorowych; bielski, z ładunkami azotu amonowego i wapnia. Najmniejsze obciążenie powierzchniowe wystąpiło w powiatach: suwalskim (43,2 kg/ha) i łomżyńskim (43,5 kg/ha) z najniższym, w stosunku do pozostałych powiatów, obciążeniem w przypadku powiatu suwalskiego ładunkami siarczanów, azotynów i azotanów, azotu amonowego, azotu ogólnego, potasu i manganu, a w przypadku powiatu łomżyńskiego: chlorków, sodu, potasu, wapnia, magnezu, cynku, miedzi i kadmu. Ocena wyników dziesięcioletnich badań monitoringowych chemizmu opadów atmosferycznych i depozycji zanieczyszczeń do podłoża prowadzonych w sposób ciągły w okresie lat wykazała, że depozycja roczna analizowanych substancji wprowadzonych wraz z opadami na obszar województwa podlaskiego w 2008 r., w stosunku do średniej z wielolecia , dla większości składników była większa, a całkowite roczne obciążenie powierzchniowe obszaru województwa ładunkiem badanych substancji deponowanych z atmosfery przez opad mokry było większe od średniego z poprzednich lat badań o 18,4% przy wyższej średniorocznej sumie wysokości opadów o 10,5%. Jednocześnie w tym samym okresie stwierdzono na terenie województwa spadek ilości kwaśnych deszczy o 17%. Wniesiony wraz z opadami w 2008 r. ładunek chlorków, w porównaniu do średniego z lat , wzrósł o 52,7%, ładunek azotynów i azotanów o 18,4%, azotu amonowego o 12,9%, azotu ogólnego o 27,9%, fosforu ogólnego o 50,0%, potasu o 12,8%, wapnia o 16,1%, magnezu o 47,6%, cynku o 52,3%, miedzi o 30,7%, żelaza o 98,3%, ołowiu o 42,6%, chromu o 55,0% i manganu o 3,7%. Ładunki siarczanów i sodu kształtowały się na poziomie wartości średniej, natomiast nastąpił spadek depozycji kadmu o 27,3%, niklu o 20,0% i jonów wodorowych o 40,1%. Badania przeprowadzone w 2008 r. wskazują, że depozycja zanieczyszczeń atmosferycznych nadal stanowi znaczące źródło zanieczyszczeń, negatywnie wpływające na środowisko województwa podlaskiego, w szczególności na jego ekosystemy wodne i leśne. REAKCJE Ocenę efektów działań podejmowanych na rzecz poprawy jakości powietrza można przedstawić poprzez analizę zmian PKB (wskaźnika rozwoju gospodarki) w odniesieniu do wielkości emisji podstawowych zanieczyszczeń (wykres 2.17). W latach w województwie podlaskim produkt krajowy brutto wzrósł o 54% Porównanie ze zmianami emisji SO 2 i CO 2 wykazało, że w latach wraz ze wzrostem PKB odnotowano wzrost stężeń a od 2005 r. trend ten uległ pozytywnej zmianie sumaryczne roczne wielości emisji znacząco zmalały, czego przyczyną mogły być działania podejmowane w przemyśle na rzecz ograniczenia emisji. Na terenie województwa rozwiązania wymaga problem ograniczenia niskiej emisji (wyraźne negatywne oddziaływanie na jakość powietrza w sezonie grzewczym) powstającej w wyniku spalania przeważnie węgla. Czynnikami powodującymi wzrost kumulacji zanieczyszczeń są występujące zimą niekorzystne warunki meteorologiczne (słabe wiatry i inwersje temperatury). Władze próbują rozwiązać problem emisji powierzchniowej poprzez wdrożenie ustaleń zawartych w programach ochrony powietrza. Ich realizacja powinna przyczynić się do rozwiązania problemów jakości powietrza w województwie podlaskim. Wykres Zmiany emisji dwutlenku siarki, tlenków azotu i dwutlenku węgla z zakładów szczególnie uciążliwych na tle zmian PKB w latach w województwie podlaskim (2000 r. 100%) (źródło: GUS) Prace nad pierwszymi programami rozpoczęły się na skutek wykonania przez Inspektorat oceny jakości powietrza za 2005 r., która wykazała przekroczenia norm zapylenia w Białymstoku i Łomży. Z uwagi na szereg barier, ich opracowanie i uchwalenie przez władze miast zajęło dłuższy czas (uchwalone zostały w maju 2009 r.). Zgodnie z przyjętą dyrektywą 2008/50/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy, plany ochrony powietrza (w polskim prawodawstwie zwane programami), w przypadku przekroczenia wartości dopuszczalnych, których termin wejścia w życie minął, mają określać odpowiednie działania tak, aby okres, w którym nie są one dotrzymane był jak naj- 29