UMASOWIENIE CZY DEMOKRATYZACJA? ROSNĄCA LICZBA STUDENTÓW

Transkrypt

1 UMASOWIENIE CZY DEMOKRATYZACJA? ROSNĄCA LICZBA STUDENTÓW W POLSCE A TRADYCJA LIBERAL ARTS EDUCATION Daniel Kontowski Uniwersytet Warszawski Streszczenie Niniejszy artykuł stanowi próbę znalezienia w liberal education alternatywy dla negatywnej koncepcji studiów uniwersyteckich w dyscyplinach humanistycznych i społecznych. Z jednej strony autor argumentuje, że aktualny system nie kładzie wystarczającego nacisku na dydaktykę, co wynika z braku założeń o celu procesu edukacyjnego na studiach. Z drugiej strony zauważa, że model liberal education opiera się w dużej mierze na ideale wykształconego człowieka, zmiennym historycznie, ale zawsze istotnym dla procesu edukacji. Po przywołaniu ograniczeń myślenia o umasowieniu studiów uniwersyteckich (rzekomo odpowiedzialnym za niski poziom studiów), przeanalizowane zostają główne założenia liberal education oraz jej współczesna kondycja w USA. Artykuł kończy się refleksją nad rozwojem inicjatyw spod znaku liberal education na świecie, ich związkami z demokracją i możliwymi korzyściami z upowszechnienia znajomości tej filozofii edukacyjnej dla ostatnio znów gorącej polskiej debaty edukacyjnej. Wprowadzenie Rosnący dostęp do kształcenia trzeciego stopnia budzi w środowiskach akademickich Polski mieszane uczucia. Kadra akademicka, zwłaszcza na uczelniach publicznych, równie często narzeka na niedofinansowanie swojej pracy, co na umasowienie studiów. Zarzut interesujący ze strony bezpośrednich beneficjentów wzrostu bez studentów nie ma zajęć, bez zajęć nie ma pracy dla większości naukowców. ISSN , Nr 4 (16) 2013, s

2 Ponieważ studia na uniwersytecie traktowane są w naszym kraju jako udział w kulturze wysokiej par excellence, jako złoty graal edukacji, który powinien być dostępny tylko dla wspaniałych i nielicznych, nikogo nie dziwi odnoszenie terminu umasowienie do szkolnictwa wyższego. Wydaje się, że Jose Ortega y Gasset patronuje sporej części debat nad dostępem do studiów. Co więcej, używanie takiego wartościującego określenia nie spotyka się z protestami, przystoi ludziom najwyższej kultury. Na wiarę przyjmowane jest przekonanie, że sam ilościowy przyrost liczby osób posiadających status studenta automatycznie przekłada się na spadek poziomu nauczania i dewaluację dyplomów. Zastanawiający jest jednak fakt, że w USA podczas debat nad szkolnictwem wyższym pomija się termin umasowienie, mówi w zamian o rosnącym egalitaryzmie amerykańskiego społeczeństwa, po II wojnie światowej przejawiającym się m.in. w otwartym dostępie do studiów. W tym bardziej optymistycznym modelu sama liczba studentów nie jest uważana za dowód upadku standardów kształcenia 1, ale świadectwo rosnącej sprawiedliwości społecznej i szans rozwoju obywateli. Sama liczba studentów w kraju nie jest przedstawiana jako konieczne zagrożenie dla jakości oferty edukacyjnej, a wewnętrzne zróżnicowanie systemu edukacji pozwala odpowiadać na potrzeby różnych kategorii studentów. Wierzę, że tego rodzaju argumentacja jest czymś więcej niż tylko przykładem politycznej poprawności, pozostaje też w zgodzie z etosem dydaktyka w dużo większym stopniu niż taktyka odrzucania w imię niskich standardów. 1. Filozofia edukacji w Polsce Na wstępie chciałbym zaznaczyć, że poniższy tekst dotyczy edukacji w zakresie nauk społecznych i humanistycznych, z których specyfiką jestem najlepiej zapoznany. Trudno oprzeć się wrażeniu, że podstawową różnicą pomiędzy polską a amerykańską debatą nad studiami jest samo podejście do kształcenia obywateli. Można je sprowadzić do kilku tez Po pierwsze, kluczowym oczekiwaniem wobec wykształcenia studentów w Polsce jest dobre przygotowanie ich do podjęcia studiów doktoranckich/specjalistycznych. I tak pomimo różnorodnych zapewnień o wszechstronnym kształceniu absolwentów, wykładowcy cenią najbardziej studentów podobnych do siebie. Systemy nagród dla studentów stanowią lustrzane odbicie kryteriów oceny kadry akademickiej (referaty, publikacje, prace badawcze). Uczelnie rzadko, i najczęściej pod wpływem presji z góry, realizują choćby najmniejsze elementy programu kształcenia poza swoimi murami; w zakresie nauk humanistycznych i społecznych są to głównie obowiązkowe praktyki studenckie. Dominującą wartością jest reprodukcja systemu. W tym sensie uczelnie, zwłaszcza publiczne, funkcjonują na zasadzie obiegu zamkniętego, robiąc jedynie okazjonalne ukłony z wyżyn własnej autonomii ku nizinom rynku pracy (do korzeni społeczeństwa obywatelskiego nigdy się nie zniżając). Po drugie, publiczne mechanizmy fundowania dydaktyki (nie badań) stanowią model sprawowania nadzoru, a nie wprowadzania innowacji. Na osi autonomia-sprawozdawczość polskie uczelnie lokują się niebezpiecznie blisko bieguna kontroli: nie spotkałem się jeszcze z akademikiem, który by nie narzekał na rosnącą biurokratyzację nauczania, ale jednocześnie niewielu z nich rozumie, że konserwa- 1 Taki dowód ogłaszany jest przez neokonserwatywną część opinii publicznej od czasów Williama Bennetta i Allana Blooma. 70

3 tywny trend do kontrolowania wydatków publicznych jest zjawiskiem dotykającym zarówno UE, jak i USA, i nic nie zapowiada jego końca. Ma on też swoje uzasadnienie 2. W tej sytuacji ciężko jest się spodziewać, że najlepsza dydaktyka rozwinie się w systemie edukacyjnym opartym o środki publiczne. Założeniu, że najlepszymi dydaktykami są najlepsi badacze, zbyt często przeczy praktyka nauczania. Publiczna krytyka codzienności na polskich uczelniach (zwłaszcza publicznych) dotyka najczęściej takich wymiarów kształcenia jak: lekceważący stosunek kadry akademickiej do studentów 3 ; przestarzałe metody nauczania (zwłaszcza nieudolne wykorzystywanie nowych technologii lub ich całkowite lekceważenie, głównie poza obszarem nauk ścisłych); umasowienie, czyli (chyba?) przepełnienie sal wykładowych niekompetentnymi młodymi ludźmi dla utrzymania dużego poziomu zatrudnienia źle opłacanej kadry naukowej. System nagród dla naukowców nie obejmuje prawie wcale osiągnięć dydaktycznych 4, co stawia pod znakiem zapytania sensowność obecnie przeprowadzanej ewaluacji zajęć uniwersyteckich. Stopa zwrotu tego rodzaju ankiet na UW czy UJ mieści się między 10 a 20%: jak widać, sami studenci nie spodziewają się realnych skutków działania, którego wprowadzenie zostało wymuszone przez górę. W związku z powyższym z jednej strony panuje przekonanie, że studiowanie jest jedynie wymaganym przez obecny rynek pracy sposobem uzyskania niezbędnych certyfikatów, nieprzekładających się w konieczny sposób na konkretne umiejętności, wiedzę czy ogólną orientację w świecie. Z drugiej strony zauważa się, że proces ten nie należy do bardzo nieprzyjemnych, że ze względu na niewielkie wymagania na wielu kierunkach daje się łatwo pogodzić z drugim fakultetem i/lub pracą zawodową, otwiera również możliwości życia za granicą. Póki student studiuje, bardzo często w jego relacjach z kadrą akademicką działa zasada: jeżeli ty nie będziesz wymagać zbyt wiele ode mnie, ja nie będę zanadto wymagający wobec Ciebie. 2. Gdy rośnie ilość, spada jakość pozorne wynikanie Studia mające wytworzyć kopie naukowców nie muszą jednak z konieczności wiązać wzrostu liczby studiujących ze spadkiem poziomu uzyskiwanego wykształcenia. Żeby móc przyjąć takie założenie, trzeba wcześniej zgodzić się na hipotezę wrodzonych zdolności umysłowych rozdzielonych w każdym społeczeństwie według krzywej Gaussa, jak czynią autorzy The Bell Curve, Richard J. Herrnstein i Char- 2 Więcej informacji na ten temat zawierają następujące publikacje: Schmidtlein, F. A., Berdahl R. O., Autonomy and Accountability: Who Controls Academe? [w:] Altbach P. G., Gumport P. J., Berdahl R. O. (red.), American Higher Education in the Twenty-First Century. Social, Political, and Economic Challenges, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2011, s Liczne krytyki tych dzisiejszych studentów ze strony akademików-publicystów cierpią głównie na słabo maskowanej pogardzie dla wiedzy i przygotowania młodych ludzi (bez zastanawiania się nad jego źródłami i własnym wkładem w niezbyt imponujący efekt końcowy). Za przykład tego rodzaju podejścia mogą posłużyć teksty Jana Hartmana na łamach Polityki i Gazety Wyborczej wiosną 2013 r. 4 Podobnie np. indywidualna opieka nad studentami studiów międzyobszarowych nie jest zaliczana przez wydziały do pensum, zaś wypłacane wynagrodzenie finansowe jest symboliczne. 71

4 les Murray 5. W tym modelu, inteligencja w każdym pokoleniu rozkłada się na kształt dzwonu i jest dziedziczona: jeżeli tak jest, wtedy przyjęcie powiedzmy 50% danego pokolenia na studia, w przeciwieństwie do 10% najlepszych, skutkuje obniżeniem poziomu. A dokładniej, skutek ten wywołuje niechęć do odrzucenia 80% nie spełniających wyśrubowanych wymogów kandydatów. Oczywisty problem z tym modelem wynika z faktu, że samo pojęcie inteligencji jest zbyt mało precyzyjne, by móc na nim budować twierdzenia dotyczące sprawiedliwości społecznej. Ale nawet pomijając ten zarzut, jak błyskotliwie zauważa Leon Botstein 6, sami autorzy The Bell Curve stwierdzają, iż nie ma dowodów na to, by przygotowanie młodych ludzi do studiowania spadło przez ostatnie cztery dekady, kiedy nastąpiła najbardziej radykalna demokratyzacja szkolnictwa wyższego 7. Nie ma też wyraźnego powodu, aby sądzić, że całej krzywej Gaussa nie można przesunąć w prawo 8 podnosząc nie tylko średni poziom intelektualny populacji, ale też tych najlepszych i najsłabszych, przy wszystkich wątpliwościach co do sensowności użycia tego terminu. Sama książka Herrnsteina i Murraya stanowi świetny dowód nie na dziedziczenie, ale na środowiskowe wpływy wykształcenia. Innymi słowy, w Polsce brakuje przekonania, że jeśli przybędzie nam ludzi, którzy spędzają więcej czasu w systemie edukacji, wszystkim nam będzie się w przyszłości żyło lepiej. I jest tak nawet, jeżeli jednocześnie wierzymy już, że bez studiów można podjąć jedynie pracę o charakterze technicznym, że osoby wykształcone zarabiają lepiej i odprowadzają większe składki na ubezpieczenia społeczne. Co więcej choć zdaje się to nikogo nie obchodzić mają zazwyczaj mniej radykalne poglądy, wykazują się większą tolerancją, częściej głosują, są bardziej skłonne do wykazywania troski o dobro wspólne czy są bardziej kreatywne. Wydaje mi się jednak, że jest jeszcze drugi powód, dla którego konotacje przyrostu liczby studentów są w Polsce niemal wyłącznie negatywne. Okres PRL-u, w którym nastąpił radykalny wzrost poziomu wykształcenia, nie kojarzy nam się dzisiaj z tym strasznym spadkiem jakości, chociaż w stosunku do odpowiednich wskaźników z II RP był to wręcz radykalny skok rozdano dyplomy ukończenia różnych poziomów edukacji, a przecież z nielicznymi wyjątkami nie uznajemy ich dzisiaj za polityczne, niezasłużone czy służące jedynie przechowaniu bezrobocia. Rozważając zmiany dokonujące się w III RP musimy pamiętać, że wzrosła nie tylko liczba studentów, ale i liczebność kadry naukowej. Panuje też przekonanie, że m. in. ze względu na niewielkie zarobki na państwowych uczelniach, niepewną przyszłość prywatnych i bardzo niską jakość wielu budynków dydaktycznych, laboratoriów, wielu z najlepszych absolwentów uciekło do biznesu i tam już pozostało. Tutaj dochodzimy, moim zdaniem, do sedna problemu: kadra akademicka była bezpośrednim beneficjentem wzrostu liczby przyjęć na uczelniach, zarówno prywatnych, jak i publicznych. Dzięki długo nieograniczanej wieloetatowości i pozadydaktycznym kryteriom oceny pracy naukowej, więcej studentów oznaczało więcej dochodów dla osób po doktoracie. Jeżeli nawet istnieją naciski, by studentów przepuszczać dalej, to bez współpracujących wykładowców nie byłoby to możliwe. Jeżeli promotorzy akceptują jawne plagiaty, robią to na własny rachunek. Publicznie ogłaszanym problemem nie jest kwestia niskich standardów czyli jakość kształcenia ale liczba kształconych osób. Listkiem figowym jest zawsze umasowienie. 5 Herrnstein, R. J., Murray C., The Bell Curve. Intelligence and Class Structure in American Life, The Free Press, New York, London, Toronto, Sydney, Tokyo, Singapore Botstein L., Jefferson s Children. Education and the Promise of American Culture, Doubleday, New York et al, 1997, s Na przykład wyniki SAT spadły średnio o 10%, podczas gdy liczba studentów podwoiła się, por. tamże, s Tamże, s

5 Kto jednak decyduje o minimalnej i maksymalnej ilości osób w grupie zajęciowej? Przecież ani minister, ani wolny rynek. To są najbardziej autonomiczne decyzje uczelni. Podobnie program zajęć i wymagania stawiane studentom. Nawet w ciemnych czasach minimów ministerialnych kreatywność wydziałów w dopasowywaniu swoich rzeczywistych zasobów kadrowych do płynących z Hożej 9 wytycznych nazw przedmiotów uratowała uczelnie publiczne przed niejednym kłopotem. Odnoszę też wrażenie, że można mówić o pewnej hipokryzji środowiska, które hojnie powiększa swoje szeregi bo zajęcia dla doktorantów też się wliczają do pensum, zaś promotorstwo doktoratów liczy się w konkursach nie mając możliwości późniejszego zatrudnienia młodych doktorów czy wypłacenia im uczciwej pensji. Niedostrzeganym problemem wiążącym się z pogłębiającym się niżem demograficznym będzie konieczność zwolnienia wielu pracowników nauki, zwłaszcza młodych, kiedy całkowita liczba studentów w kraju będzie odpowiadać obecnym studentom uczelni publicznych 10. W warunkach niepewności znowu rozpocznie się ucieczka pod opiekuńcze skrzydła państwa, spod których niewielu miało odwagę uciec całkowicie, często pozostając w systemie podwójnego zatrudnienia. 3. Myśląc inaczej: filozofia liberal education Dla odmiany, pozytywny model kształcenia kojarzony z American dream i wyjątkowym statusem edukacji w Ameryce, gdzie celem od zawsze było upowszechnianie wykształcenia daje podstawy do mówienia o demokratyzacji szkolnictwa wyższego. I nie chodzi tutaj o same liczby przyjęć (z których najważniejsze są te dotyczące mniejszości i pierwszych w danej rodzinie studentów), ale też o charakter/cel wykształcenia 11. Alternatywą dla modelu polskiego może być edukacja liberalna, której jedną z definicji cytuję poniżej: Liberal Education is an approach to learning that empowers individuals and prepares them to deal with complexity, diversity, and change. It provides students with broad knowledge of the wider world (e.g. science, culture, and society) as well as in-depth study in a specific area of interest. A liberal education helps students develop a sense of social responsibility, as well as strong and transferable intellectual and practical skills such as communication, analytical and problem-solving skills, and a demonstrated ability to apply knowledge and skills in real-world settings. The broad goals of liberal education have been enduring even as the courses and requirements that comprise a liberal education have changed over the years. Today, a liberal education usually includes a general education curriculum that provides broad learning in multiple disciplines and ways of knowing, along with more in-depth study in a major Na ulicy Hożej w Warszawie mieści się Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 10 Instytut Sokratesa, Demograficzne tsunami, Warszawa W Polsce nie prowadzi się dyskusji na ten temat, ograniczając się do narzekań na to, że wielu młodych ludzi po studiach nie ma pracy, korporacje nie ufają dyplomom nawet najlepszych szkół wyższych a dla wielu osób prawdziwa nauka wykonywanego zawodu rozpoczyna się dopiero po otrzymaniu zatrudnienia. 12 AAC&U (American Association of Colleges and Universities), What is a 21st Century Liberal Education?,

6 Biorąc pod uwagę również inne definicje, liberal education można przybliżyć wymieniając następujące elementy: 1) Intensywna praca z wykładowcą i innymi uczestnikami, regularne prace pisemne i przekazywanie informacji zwrotnej, dyskutowanie efektów swojej pracy (z tego powodu małe grupy i wysokie koszty takiej edukacji) liberal pedagogy, student-centered pedagogy; 2) Breadth plus some depth połączenie studiów specjalistycznych w konkretnej dziedzinie nauki z zapoznaniem studenta z innymi dyscyplinami; współcześnie można określać to jako liberal arts education, z tym zastrzeżeniem, że główny kierunek studiów nie może być profesjonalny. 3) Kształtowanie obywateli zdolnych do poruszania się w świecie i angażowania się na rzecz innych a więc całościowy rozwój studenta, nie zaś głównie przygotowanie do pełnienia roli wydajnego elementu systemu gospodarczego 13 ; 4) Budowanie wspólnoty studentów w danym koledżu, wykorzystywanie zróżnicowania perspektyw, zbliżanie studentów z innymi grupami na kampusie 14. Mam głębokie przekonanie, że liberal education w swoim najlepszym wydaniu uważa pozorne rozmijanie się kompetencji wymaganych na rynku pracy z programem studiów (licencjackich) za całkowicie normalne zjawisko. I jednocześnie co chyba najbardziej dziwi wielu amerykańskich wykładowców przyjeżdżających do Polski studia w tym modelu nie są otaczane aurą elitaryzmu, kojarzoną z Oxfordem, Cambridge i Ivy League 15. W istocie, większość koledży budowana była w USA wkrótce po założeniu nowych miasteczek, a przyświecające im ideały stanowiły wyjątkową mieszankę oświecenia, republikanizmu i chrześcijańskiej troski o dusze młodych ludzi. Z tego powodu nie tylko duże uniwersytety zaczęły powstawać dopiero na początku XX wieku, ale też długo nie doszło do centralizacji szkolnictwa, którą możemy obserwować w Polsce, gdzie większość uczelni mieści się w miastach wojewódzkich. Idea koledżu, małej instytucji edukacyjnej zapraszającej studentów do czteroletniej przeprowadzki do bardzo małych miasteczek, wydaje się z naszej perspektywy irracjonalna, kłóci się z elitarnym przekonaniem, że tylko najlepsi badacze osiągają najlepsze efekty w kształceniu studentów, nie daje się pogodzić z wyłącznie naukowym przygotowaniem przyszłych absolwentów ani (pozornie) z koniecznością budowania CV podczas studiów poprzez zdobywanie doświadczenia w miejscach pracy dającego anonimowość miasta. 13 Na przykład: Modern liberal arts education is a system of higher education designed to foster in students the desire and capacity to learn, think critically, and communicate proficiently, and to prepare them to function as engaged citizens. It is distinguished by a flexible curriculum that allows for student choice and demands breadth, as well as depth, of study, and by a student centered pedagogy that is interactive and requires students to engage directly with critical texts within and outside of the classroom, J. Becker, What a Liberal Arts Education is... and is Not, opublikowany 2003: , s Tego rodzaju spojrzenie na edukację liberalną zyskuje sobie zwolenników zwłaszcza od lat osiemdziesiątych; może być wykorzystywane zarówno przez zwolenników edukacji wielokulturowej jak i osoby sympatyzujące z hasłami komunitarian. Przełamywanie indywidualizmu studentów w drodze do wspólnotowości wymaga innego podejścia niż tradycyjne (także w przypadku liberal education), które przez niektórych nazywane jest postliberalnym, C. A. Bowers, Elements of a Post-Liberal Theory of Education, Teachers College Press, New York and London Przy czym rokrocznie Ivies przyjmują około 60 tys. studentów, wobec tys. rozdawanych w całym systemie dyplomów ukończenia studiów licencjackich. 74

7 Ten pomysł na studia jest zupełnie inny, ale też w przeciwieństwie do polskiego paradygmatu edukacyjnego, zakłada pewien cel studiowania, model osoby wykształconej. Słuszne byłoby stwierdzenie, że akademicy jak i szersza opinia publiczna kłóci się o jego kształt, że różne typy instytucji posiadają różne cele edukacji, ale przynajmniej nie można zanegować jego potrzeby, która leży u podstaw tych dyskusji i zróżnicowania. Przekonanie o społecznej odpowiedzialności instytucji edukacyjnych nie jest w Ameryce niczym nowym ani kontrowersyjnym. Amerykanie zawsze uważali, że szkoły są nasze, stąd społeczności lokalne nie tylko wywierały wpływ i okazywały troskę o szkoły podstawowe i średnie, ale też władze (nawet stanowe) ze zmiennym szczęściem starały się wpływać na to, co działo się na uczelniach: także tych prywatnych. Pierwszeństwo dydaktyki przez badaniami, zwłaszcza w koledżach, było bardzo długo niezagrożone. Szkoły wszystkich poziomów miały przygotowywać obywateli demokracji 16, którzy będą orientowali się w rzeczywistości, umieli myśleć krytycznie, rozumieli sens historii swojego kraju (a od pewnego czasu też reszty świata), potrafili działać w grupie, argumentować w mowie i piśmie czy brać udział w debatach politycznych; będą wreszcie rozumieli sens zaangażowania w sprawy wspólnoty i wykazywać gotowość do służby publicznej czy charytatywności. USA to nie tylko kraj ław przysięgłych, ale też system edukacyjny, którego siła w dużej mierze pochodzi z dobrowolnych wpłat absolwentów na rzecz swoich uczelni. W Polsce rzecz niebywała. 4. Dwie tradycje liberal education Istniejące różnice w edukacji na świecie można próbować wiązać z podziałem na anglosaski model liberal education i dominujący w Europie Środkowo-Wschodniej uniwersytet humboldtowski. Ale tego rodzaju historyczne wyjaśnienie może zaciemniać fakt, ze amerykański model małych, w większości prywatnych, liberal arts colleges nie jest tylko reliktem przeszłości i nadal wzbudza emocje. Bruce Kimball, w książce opublikowanej po raz pierwszy w 1986 roku, stara się prześledzić historię pojęcia liberal education od początków cywilizacji grecko-rzymskiej 17. Jego praca jest niezwykle cennym otrzeźwieniem dla czytelnika, który może czuć się trochę zagubiony w poszukiwaniu sensu/ rdzenia pojęcia liberal education. Jak zauważa współczesny autor: Obecnie język liberal education używany jest niemal w każdej misji instytucji, choć często jako pusta retoryka 18. Podejście Kimballa jest nominalistyczne, empiryczne i systematyczne; przywiązany do pragmatyzmu, proponuje potraktować stosowanie pojęć liberal education oraz liberal arts za dobrą monetę i porównać, jakie znaczenia są do nich przypisywane przez różne społeczności (communities of interpreters) 16 Stąd idea open access, zgodnie z którą do community college ma prawo pójść każdy uczeń, który ukończył szkołę średnią, niezależnie od wyniku. 17 Kimball B. A., Orators & Philosophers: A History of the Idea of Liberal Education, College Entrance Examination Board, New York Harward D. W., The Theoretical Arguments and Themes, [w:] Harward D. W. (red.), Transforming Undergraduate Education: Theory that Compels and Practices that Succeed, Rowman & Littlefield Publishers, Lanham, Boulder, New York, Toronto, Plymouth 2012, s

8 oraz jaka była dynamika zmian tych zastosowań w czasie 19. Kimball wyróżnia w końcu dwie silne tradycje mówienia o edukacji liberalnej: filozoficzną (od Platona i Arystotelesa, przez św. Tomasza i scholastykę, a potem odnowioną w drugiej połowie XIX w. przez Cornell University, Johns Hopkins University, Charlesa W. Eliota, Johna Deweya i harwardzki raport General Education in a Free Society); retoryczną (od Izokratesa 20 i Cycerona, przez Augustyna, potem Petrarkę, Erazma i Lutra, założycieli Harvardu i Yale, Matthew Arnolda, W.E.B. DuBois i A.G. Dilla, na Robercie Hutchinsie i Jacquesie Maritainie kończąc) 21. Doprowadzając swoją analizę do lat dziewięćdziesiątych (choć jednocześnie stwierdzając, że po II Wojnie Światowej nie pojawiły się naprawdę nowe postulaty 22 ), Kimball przedstawia argumenty na poparcie swojej tezy o dychotomicznej tradycji liberal education. Jednocześnie podkreśla, że często sami analizowani autorzy (często praktycy edukacji) nie zdawali sobie sprawy ze znaczenia swoich wyborów i ich miejsca na mapie tradycji liberal education 23.Już w tym miejscu można więc zaznaczyć, że zaprezentowana na początku definicja liberal education nie jest ani powszechna, ani ahistoryczna. Niemniej jednak podwójna nić wpleciona w liberal education pozwala zrozumieć wewnętrzne napięcia w ramach systemu kształcenia studentów w USA, jak też sens różnicy pomiędzy tą istotną częścią amerykańskiego systemu a tym, czego jesteśmy świadkami w Polsce. 5. Kształt i znaczenie liberal education dzisiaj Obecnie w USA co roku rozdawanych jest około 2 milionów dyplomów poniżej licencjata oraz mln dyplomów licencjackich w instytucjach raportujących do departamentu Edukacji (obsługujących ok. 80% studentów) 24. Pokazuje to jednocześnie rozmiar dropout rate: na 20 mln studentów przyjmowanych każdej jesieni 12 mln przypada na instytucje czteroletnie 25, ale co roku tylko 1.6 mln szczęśliwie kończy ten etap edukacji. W ciągu czterech lat mniej więcej połowa studentów wypada z systemu (albo powtarza rok, najczęściej w innej instytucji). Z 7,5 mln studentów w instytucjach dwuletnich tylko 0,6 mln kończy je dyplomem (do daje analogiczny odsetek na poziomie 80%), mimo iż junior colleges pomyślane były jako instytucje powszechne, przygotowujące do wykonywania średnio skomplikowanych zawodów. W USA spotyka się to z wyrazami troski o wyrównywanie szans przez edukację, które ciągle nie działa tak, jak powinno. 19 Kimball B. A., Orators & Philosophers, dz. cyt., s. ix. 20 Warto wiedzieć, że doktorat o Izokratesie napisał u Leo Straussa Allan Bloom, za: Romano C., America the Philosophical, Alfred A. Knopf, New York 2012, s Kimball B. A., Orators & Philosophers, dz. cyt., s. xii-xiii. 22 Co jest oczywiście stwierdzeniem wysoce kontrowersyjnym, por. tamże s Zgodnie z podkreślaną przez wielu niechęcią Amerykanów do systemowej analizy i badania przeszłości dla niej samej. Pogląd ten wywodzi się przynajmniej od Tocqueville a, pozostaje też obiektem silnej kontrowersji, zwłaszcza w zakresie jego implikacji o niefilozoficzności Amerykanów, np. ostatnio Romano C., America the Philosophical, dz. cyt. 24 National Center for Education Statistics, Digest of Education Statistics 2011 (NCES ). Institute of Education Sciences, U.S. Department of Education, Washington, D.C Tradycyjne, selektywne koledże są w USA czteroletnie, tzw. community college prowadzące politykę otwartych drzwi dwuletnie (z opcją późniejszego transferu najlepszych studentów na trzeci rok do instytucji czteroletniej). 76

9 Jaka część tej grupy rzeczywiście realizuje to, co nazwane zostało liberal education? Potrzebne będzie rozróżnienie często mylonych terminów. - Artes liberales to trivium (gramatyka, dialektyka, retoryka) a potem quadrivium (geometria, arytmetyka, astronomia i muzyka) czyli program studiów jednolitych magisterskich na średniowiecznym uniwersytecie, przygotowujących do specjalizacji w teologii, prawie czy medycynie. - Liberal arts stanowią humanities 26, social sciences i sciences a więc dziewiętnastowieczne dyscypliny naukowe charakterystyczne dla uniwersytetów, w przeciwieństwie do inżynierii, rolnictwa, prawa, medycyny czy biznesu, o charakterze bardziej profesjonalnym Liberal arts colleges to według AAC&U instytucje wyższego kształcenia ułatwiające kontakty między kadrą akademicką a studentami, kładące nacisk na liberal arts disciplines 28. Poniższa tabela przedstawia liczbę dyplomów Associate oraz Bachelor nadanych w USA w poprzedniej dekadzie, w rozbiciu na poszczególne dyscypliny. 26 AAC&U nie wymienia arts jako odrębnej dyscypliny w ramach liberal arts. Często można się spotkać ze zbitkami arts & humanities oraz arts & sciences. Ze względu na konotacje polityczne, zauważalne jest odchodzenie od przymiotnika liberal przy określaniu dyscyplin (liberal arts), pozostawiając go przy nazwach instytucji (liberal arts college). 27 Podział na dyscypliny liberal arts i vocational nie odzwierciedla europejskiego podziału na uniwersytety i szkoły zawodowe (jak politechniki, akademie medyczne, szkoły artystyczne, szkoły wojskowe itd.) i odnosi się wyłącznie do poziomu undergraduate. Na przykład bibliotekoznawstwo, teologia, zarządzanie czy pedagogika zaliczane są do dyscyplin zawodowych. Ostatnia klasyfikacja sporządzona przez Carnegie Foundation w oparciu o kody CIP, nadawane przez Department of Education, dzieli wszystkie 150 dyscyplin i subdyscyplin na arts & sciences oraz professions ( ). Do liberal arts disciplines zalicza się zazwyczaj: English language and literature, foreign languages, letters, liberal and general studies, life sciences, mathematics, physical sciences, psychology, social sciences, visual and performing arts, area and ethnic studies, multi- and interdisciplinary studies, philosophy and religion, Ferrall V. E., Liberal Arts at the Brink, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts; London, England 2011, s Warto zauważyć, że nie pojawia się wyróżnienie poziomu kształcenia. Wiele liberal arts colleges nie prowadzi drogich programów graduate; więcej na ten temat można odnaleźć w klasyfikacjach Carnegie Foundation od 2001 r. Dyskusję na temat kolejnych klasyfikacji instytucji edukacyjnych publikowanych przez Carnegie Foundation oraz jeszcze bardziej krytykowanych przez administrację koledży, ale najpopularniejszych dziennikarskich rankingów U.S. News nad World Report, znaleźć można w: Ferrall V. E., Liberal Arts, dz. cyt., s Ten typ instytucji to przede wszystkim małe, prywatne residential liberal arts colleges (np. Bates College, zał. w ale również otwierane w ramach dużych publicznych uniwersytetów badawczych tzw. honors colleges (np. Honors College w Oakland University, otwarty w 1957 r., samodzielne publiczne honors colleges (np. New College of Florida, zał. w 1960r., obecnie część stanowego systemu edukacji Florydy, Evergreen State College, zał. w 1971, 77

10 Dyplomy Associate i Bachelor a poszczególne dyscypliny liberal arts w latach przyrost N % % kobiet N % % kobiet % % kobiet Associate's Degrees , ,2 849, ,4 54,8 Liberal arts and sciences, general studies and humanities 187,454 33,2 62,8 284,775 33,5 61,1 51,9 47,9 Visual and performing arts 17, ,2 19,567 2,3 60,7 14,4 30,5 Multi/interdisciplinary studies 11,784 2, , Social sciences and history 5,136 0, , Psychology 1,455 0, , Physical sciences and science technologies 2,471 0, , w sumie liberal arts ,4 39,9 343,384 35,8 52,34 Bachelor's Degrees 1,237, ,650, Social sciences and history 127,101 10, ,780 10, Psychology 74, ,216 5, Visual and performing arts 58,791 4, ,802 5, English language and literature/letters Liberal arts and sciences, general studies and humanities 50, ,231 3, ,104 2, ,953 2, Multi/interdisciplinary studies 27,936 2, ,648 2, Physical sciences and science technologies Foreign languages, literatures and linguistics 18,427 1, ,379 1, ,886 1, ,516 1, ,4 32,3 w sumie liberal arts 408, , ,28 Źródło: na podstawie Digest of Education Statistics 2011, wiersze podsumowujące liberal arts obliczenia własne. 30 Dyscypliny wyróżnione oryginalnie przez Carnegie Foundation, por. Ferrall V. E., Liberal Arts, dz. cyt., s. 9. Ze względu na niejasny status biological and biomedical sciences nie wliczam ich do liberal arts. 78

11 Powyższe dane są pouczające z kilku względów: Po pierwsze, ostatnia dekada przyniosła wzrost ilości wszystkich nadanych dyplomów we wszystkich dyscyplinach, a zauważalne spadki dotyczą wyłącznie odsetka kobiet uzyskujących dyplomy z zakresu Education oraz Computer and information sciences. Po drugie, w żadnej z wielu kategorii liberal arts w ciągu dekady nie nastąpił spadek liczby nadanych dyplomów Associate i Bachelor. Przeciwnie, nadano prawie 120 tys. dyplomów Associate i 130 tys. dyplomów Bachelor (odpowiednio przyrost o 52 i 33 %). Po trzecie, dyscypliny wyszczególnione jako liberal arts generalnie zachowały swoja pozycję na tle innych dziedzin nauki pod względem dyplomów undergraduate: udział tych dyscyplin na poziomie Associate spadł z prawie 40% do prawie 36%, natomiast na poziomie Bachelor utrzymuje się 33 procentowy udział liberal arts. Oznacza to, że co trzeci student w instytucjach pozwalających ubiegać się o Pell Grants wybiera liberal arts and sciences daje to w sumie ponad 540 tys. absolwentów tych dyscyplin na tym poziomie każdego roku (na 1,650 mln studentów uzyskujących tytuł Bachelor). Po czwarte, na obu poziomach kobiety stanowią większość populacji studentów liberal arts, podobnie jak w całej populacji (wyjątek stanowią physical sciences ok 40% i ostatnio social sciences 49,6%). Wreszcie po piąte, wąsko pojmowana dziedzina liberal arts and sciences którą reprezentują głównie colleges of liberal arts and sciences nie straciła na znaczeniu przez ostatnią dekadę. Skupiając się na poziomie Bachelor (ponieważ programy te są czteroletnie), w 2010 nadano niemal 47 tys. dyplomów, przy 36 tys. w Daje to przyrost o 30%, podczas gdy przyrost wszystkich dyplomów bachelor w tym okresie wyniósł 33,3%. Jak widać, pogłoski o śmierci koledzy liberalnych są mocno przesadzone; można nawet argumentować, że ich pozycja na rynku edukacyjnym nie uległa osłabieniu przez ostatnią dekadę 31. Pomimo presji ekonomicznej, rosnących kosztów nauki i krytyki prasowej, a także mimo alarmujących głosów profesorów i administratorów, liberal arts colleges przyciągają względnie stały odsetek studentów podobnie jest w skali kraju ze sztukami wyzwolonymi tout court. Nie jest to z pewnością okres wielkiego wzrostu popularności tego rodzaju edukacji, ale też nie można mówić o zasadniczym kryzysie 32. Wręcz przeciwnie: w ciągu ostatniej dekady liczba dyplomów nadawanych w humanistyce i naukach społecznych 33 wzrosła o ponad 100 tys., stanowiąc ¼ całego wzrostu w sektorze Bachelor s degrees. Oznacza to, że co czwarty nowy student w ostatniej dekadzie zdecydował się na humanistykę i nauki społeczne i wytrwał w swoim wyborze Te dane, dotyczące USA, są bardzo pouczające także pod względem porównania z globalnymi trendami. W skali światowej, kraje uprzemysłowione mają generalnie więcej studentów w dyscyplinach technicznych i ściśle naukowych niż w liberal arts, które dominują w krajach rozwijających się (wyjątkiem są np. Chiny), por. Altbach, P. G., Patterns of Higher Education Development, [w:] Altbach P. G., Gumport P. J., Berdahl R. O. (red.), American Higher, dz. cyt., s Jakkolwiek czas pokaże, jak ostatni kryzys finansowy wpłynie na liczbę rodziców skłonnych płacić za tego rodzaju wykształcenie. 33 Odpowiednio 1., 3., 4., 5., 6., i 8. kategoria 34 Warto przypomnieć, że powyższe rządowe dane ograniczone są do instytucji non-profit stanowią więc około 2/3 danych dla całego kraju. Rzetelnych danych o wszystkich studentach nie ma, natomiast instytucje ubiegające się o Title IV stanowią klasyczne rozwiązanie, tj. angażują studentów w pełnym wymiarze godzin i większość z nich jest w wieku lata. 79

12 Można zaryzykować stwierdzenie, że trend malejącego znaczenia liberal arts został zatrzymany. Oczywiście, 3% studentów w liberal arts colleges (prywatnych, a także niektórych publicznych) czy 33% kończących studia w dyscyplinach tradycyjnych, nie są może wielkim osiągnięciem i z całą pewnością nie przypomina sytuacji sprzed wieku. Z drugiej jednak strony, jeremiady na upadek sztuk wyzwolonych często wiązanych z komercjalizacją edukacji należy przyjmować cum grano salis. Te 3% dzisiaj stanowi w liczbach bezwzględnych tyle samo, co 100% w 1920 roku a nie można zapominać, że w tym okresie edukacja liberalna stanowiła już tylko jedną z wielu opcji, niekoniecznie najpopularniejszą wśród studentów 35. Jeżeli sytuacja finansowa koledży rzeczywiście zmusza je do otwierania programów zawodowych i zwiększania liczby przyjmowanych studentów 36, to nie dzieje się tak wyłącznie z powodu malejącego zapotrzebowania na ten typ edukacji. Choć trzeba jednocześnie przyznać, że to, co studenci otrzymują jako liberal education zmienia się i same dane liczbowe pochodzące od agend rządowych nie mogą być w tej kwestii rozstrzygające. Zakończenie: liberal education alternatywą dla myślenia o edukacji w Polsce Ponieważ Europa Środkowo-Wschodnia od ponad dwóch dekad stała się arena kilku poważnych inicjatyw inspirowanych bądź powiązanych z tradycja edukacji liberalnej, warto dobrze zrozumieć jej zasadniczy charakter. Jednym z centralnych punktów jest przekonanie o konieczności zaangażowania studentów i ich dobrego przygotowania do życia w demokracji. Po części na pewno z tego powodu inicjatywy wspierane np. przez Open Society Institute (m. in. ECLA Berlin, European University Budapest czy Smolny College w Petersburgu). Liberal education jest z pewnością szerszym programem studiów niż obowiązujący w Polsce model Humboldtowski, ale jej wewnętrzne zróżnicowanie także dzięki odmianom europejskim pozwala zauważyć, że rozłożenie akcentów może być różne zależnie od celu edukacji, o którego ciągłe formowanie będę apelować. Bez tej świadomości nasze podejście do studiów czyni z nich rodzaj rzadkiego dobra, którego wartość spada na skutek upowszechnienia. Wierzę, że tego rodzaju podejście jest zasadniczo błędne, a zajmowanie przez akademików pozycji Cerbera zamiast Sokratesa z całą pewnością jest pomysłem chybionym. Tylko efekt skali w edukacji pozwoli na opłacalność zróżnicowania i innowacji w programach studiów. Być może najlepszy czas na studia jakie znamy przypada podczas obecnego liceum, i pojawiają się głosy, że należy znieść gimnazjum, przyspieszyć szkołę średnią i ukończyć licencjat przed dwudziestką 37. Ale bez upowszechnienia umiejętności, które potrafimy dotychczas skutecznie wpajać tylko na studiach, żadna demokracja nie będzie godna swojej nazwy. Szkoła zawodowa nie nauczy nikogo używania rozumu i dyskusji a nie znam żadnego problemu społecznego, który da się na dłuższą metę rozwiązać z jego pominięciem. W chwili, gdy połowa maturzystów kontynuuje naukę na uczelniach, ekonomiczny argument za podejmowaniem studiów przestaje wystarczać, zaś podszyte elitaryzmem wymówki kadry akademickiej nie odpowiadają na pytanie, czego właściwie spodziewamy się po programach kształcenia w szkolnictwie wyższym. W szerszym spojrzeniu na rolę studiów w demokratycznym społeczeństwie bardzo 35 W roku 1900 ok. 70% studentów odbierało liberal arts degree, por. Ferrall V. E., Liberal Arts, dz. cyt., s Tamże, s Tak argumentuje Botstein L., Jefferson s Children, dz. cyt., s

13 pomogłaby nam znajomość amerykańskiego modelu koledżu i charakteru obietnicy, która jest kierowana do studentów niezależnie od dyscypliny studiów. Dzięki temu moglibyśmy spojrzeć na umasowienie studiów bardziej jak na szansę niż zagrożenie. Rosnąca liczba studentów to zarazem szansa i wyzwanie. Szansa na większe zróżnicowanie oferty edukacyjnej studiów przez wyartykułowanie celu oferowanych wariantów edukacji. Ale też wyzwanie, by poszukać części wspólnej doświadczenia studentów wszystkich tych modeli które obejmują w sumie co drugiego młodego człowieka. Gdy uczelnie przesuwają się z marginesów społeczeństwa do jego centrum, muszą zmienić swój stosunek do ogółu obywateli i zacząć zastanawiać się, jak mogą im pomóc, a nie jak pogardzać i odrzucać wszystko, co nie jest elitarne. Filozofia stojąca za liberal education była demokratyczna z tego powodu, że wierzyła, iż każdy może skorzystać na odrobinie autorefleksji i zdobywania wiedzy. Zamiast biadolić, że studenci nie są tacy jak kiedyś (a jak wiemy, tego rodzaju nostalgia rzadko ma jakiekolwiek podstawy), akademicy i administratorzy uczelni powinni zaproponować nową społeczną misję uczelni, zwłaszcza tych, które ochoczo wyciągają rękę po publiczny grosz. Brak takich działań szkodzi wszystkim zainteresowanym. Mam nadzieję, że model liberal education może być inspiracją do przeprowadzania tego rodzaju dyskusji. 81

14 Bibliografia 1. AAC&U (American Association of Colleges and Universities), What is a 21st Century Liberal Education?, 2. Altbach, P. G., Patterns of Higher Education Development, [w:] Altbach P. G., Gumport P. J., Berdahl R. O. (red.), American Higher Education in the Twenty-First Century. Social, Political and Economic Challenges, Johns Hopkins University Press, Baltimore Aud, S. (et al.), The Condition of Education 2012 (NCES ), U.S. Department of Education, National Center for Education Statistics: 4. Becker, J., What a Liberal Arts Education is... and is Not, opublikowany 2003: 5. Botstein, L., Jefferson s Children. Education and the Promise of American Culture, Doubleday, New York et al, Bowers, C. A., Elements of a Post-Liberal Theory of Education, Teachers College Press, New York and London Ferrall, V. E., Liberal Arts at the Brink, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts; London, England Harward D. W., The Theoretical Arguments and Themes, [w:] Harward D. W. (red.), Transforming Undergraduate Education: Theory that Compels and Practices that Succeed, Rowman & Littlefield Publishers, Lanham, Boulder, New York, Toronto, Plymouth Herrnstein, R. J., Murray C., The Bell Curve. Intelligence and Class Structure in American Life, The Free Press, New York, London, Toronto, Sydney, Tokyo, Singapore Instytut Sokratesa, Demograficzne Tsunami. Raport Instytutu Sokratesa na temat wpływu zmian demograficznych na szkolnictwo wyższe do 2020 roku, Warszawa 2011, opublikowany 2011, Kimball, B. A., Orators & Philosophers: A History of the Idea of Liberal Education, College Entrance Examination Board, New York National Center for Education Statistics, Digest of Education Statistics 2011 (NCES ). Institute of Education Sciences, U.S. Department of Education, Washington, D.C Romano, C., America the Philosophical, Alfred A. Knopf, New York Schmidtlein, F. A., Berdahl R. O., Autonomy and Accountability: Who Controls Academe? [w:] Altbach P. G., Gumport P. J., Berdahl R. O. (red.), American Higher Education in the Twenty-First Century. Social, Political, and Economic Challenges, Johns Hopkins University Press, Baltimore