Zapis na sąd polubowny powinien mieć formę pisemną. Jednak Kodeks postępowania cywilnego, w

Transkrypt

1 Arbitraż w CAM Arbitraż jest jedną z tzw. alternatywnych metod rozwiązywania sporów (ADR Alternative Dispute Resolution). Najważniejsze przepisy dotyczące sądownictwa polubownego znajdują się w części piątej Kodeksu postępowania cywilnego. Aktualne unormowania postępowania arbitrażowego zostały wprowadzone ustawą z dnia 28 lipca 2005r. Ich kształt jest w znacznej mierze determinowany przepisami tzw. ustawy modelowej UNCITRAL. Ustawa modelowa została opracowana przez Komisję Prawa Handlowego ONZ i przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Pełni rolę modelową i harmonizacyjną postępowań arbitrażowych na całym świecie. Postępowania sądowe w różnych krajach różnią się od siebie ze względu na inne uwarunkowania społeczne i kultury prawne. Natomiast celem arbitrażu jest rozstrzyganie przede wszystkim sporów o gospodarczych, niejednokrotnie pomiędzy podmiotami pochodzącymi z różnych krajów. Pożądane jest więc ujednolicenie zasad postępowań arbitrażowych, tak aby wprowadzić element pewności obrotu także na etapie rozstrzygania sporów. Sądy polubowne rozstrzygają sprawy wewnątrzkrajowe, jak i międzynarodowe, które charakteryzują się tzw. zdatnością ugodową. Zgodnie z art kpc jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, strony mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spory o prawa majątkowe lub spory o prawa niemajątkowe - mogące być przedmiotem ugody sądowej, z wyjątkiem spraw o alimenty. Wyłączone spod rozpoznania przez sąd polubowny są w szczególności sprawy o charakterze rodzinnym, które ze względu na rodzaj rozstrzygnięcia nie mogą zakończyć się ugodą (np. sprawy o rozwód czy separację). Szczególne uregulowanie dotyczy również sporów z zakresu prawa pracy. W tym przypadku zapis na sąd polubowny może zostać zawarty dopiero po powstaniu sporu i wymaga zachowania zwykłej formy pisemnej tj. formy dokumentu z własnoręcznymi podpisami stron. Oznacza to, że nie można wprowadzać klauzuli arbitrażowej np. do umowy o pracę. Podstawą do rozpoznania sprawy przez sąd arbitrażowy jest istnienie ważnej i skutecznej klauzuli arbitrażowej zwanej również zapisem na sąd polubowny. Klauzula arbitrażowa może stanowić rodzaj samodzielnej umowy lub części innej umowy. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego wymagają, aby zapis na sąd polubowny wskazywał przedmiot sporu lub stosunek prawny, z którego spór wyniknął lub może wyniknąć. Zapis na sąd polubowny może zostać zawarty w statucie spółki 1

2 handlowej albo w statucie spółdzielni lub stowarzyszenia. Posiada wówczas moc wiążącą zarówno podmiot (spółka, spółdzielnia, stowarzyszenie), jak i jego wspólników lub członków. Zapis na sąd polubowny powinien mieć formę pisemną. Jednak Kodeks postępowania cywilnego, w ślad za ustawą modelową UNCITRAL przyjmuje, że wymaganie dotyczące formy zapisu na sąd polubowny jest spełnione także wtedy, gdy zapis został zamieszczony w wymienionych między stronami pismach lub oświadczeniach złożonych za pomocą środków porozumiewania się na odległość, które pozwalają utrwalić ich treść. Dotyczy to przede wszystkim elektronicznych form komunikacji takich jak poczta elektroniczna czy faks. Możliwe jest także powołanie się w umowie na oddzielny dokument zawierający postanowienie o poddaniu sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego, jeżeli umowa ta jest sporządzona na piśmie, a to powołanie się jest tego rodzaju, że czyni zapis na sąd polubowny częścią składową umowy. Poddanie określonego stosunku prawnego pod rozpoznanie sądu polubownego oznacza wyłączenie rozpoznania sprawy przez sąd państwowy. Wniesienie sprawy objętej zapisem na sąd polubowny do sądu powszechnego będzie skutkowało odrzuceniem pozwu. Jest to istotna konsekwencja podpisania przez strony klauzuli arbitrażowej, która nie zawsze jest brana pod uwagę w chwili podpisywania kontraktu. Często strony dowiadują się dopiero w momencie zaistnienia sporu, że sprawa musi zostać przedstawiona sądowi polubownemu. Sąd polubowny może mieć charakter stały lub jednorazowy (ad hoc). W Polsce funkcjonuje szereg stałych sądów polubownych posiadających ustalone regulaminy, tabele kosztów postępowania oraz listy arbitrów. Niektóre z nich mają charakter ogólny jak np. Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie, zaś niektóre mają charakter specjalistyczny, dedykowany poszczególnym gałęziom gospodarki, np. Sąd Polubowny przy Związku Banków Polskich w Warszawie. Stałe sądy polubowne posiadają zwykle odpowiednie zaplecze infrastrukturalne pozwalające na prowadzenie rozpraw, przechowywanie akt czy administrowanie korespondencją stron. Z tego względu stałe sądy polubowne są uprawnione do przechowywania akt sprawy we własnych archiwach, z obowiązkiem udostępniania ich sądowi oraz innym upoważnionym organom (np. prokuraturze). Sądy polubowne ad hoc z natury rzeczy są pozbawione stałego zaplecza. Nie oznacza to jednak, że działają one mniej sprawnie niż sądy stałe. Sposób działania sądu ad hoc zależy w znacznej mierze od postanowień stron i arbitrów. W przypadku wniesienia sprawy do sądu polubownego ad hoc 2

3 kluczowe będzie uzgodnienie pomiędzy stronami reguł postępowania. Może to nastąpić już w klauzuli arbitrażowej albo być przedmiotem odrębnego porozumienia. Niejednokrotnie strony przedkładające sprawę sądom polubownym ad hoc zobowiązują je do przeprowadzenia postępowania według regulaminu jednego ze stałych sądów polubownych. Brak zaplecza infrastrukturalnego może rodzić niepewność np. co do miejsca i sposobu przeprowadzenia rozprawy. Należy jednak podkreślić, że nie w każdym procesie arbitrażowym konieczne jest zarządzenie rozprawy. Równie dobrze sprawa może zostać rozpoznana przy pomocy środków porozumiewania się na odległość bez konieczności spotkania stron czy członków trybunału arbitrażowego. W odróżnieniu do stałych sądów polubownych sądy arbitrażowe ad hoc po zakończeniu postępowania muszą składać akta w sądzie powszechnym, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy gdyby nie została podpisana klauzula arbitrażowa. Wszczęcie postępowania arbitrażowego wiąże się z koniecznością ustalenia, że sprawa podlega rozpoznaniu sądu polubownego. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego upoważniają sąd polubowny do orzekania o swej właściwości, w tym o istnieniu, ważności albo skuteczności klauzuli arbitrażowej. Należy przy tym podkreślić, że klauzula arbitrażowa cechuje się pewną autonomią. Dlatego zgodnie z przepisem art par. 1 kpc nieważność albo wygaśnięcie umowy podstawowej, w której zamieszczono zapis na sąd polubowny, samo przez się nie oznacza nieważności lub wygaśnięcia zapisu. Sąd polubowny może badać swoją właściwość zarówno na wniosek strony, jak i z własnej inicjatywy. W tym zakresie może podjąć dwie decyzje: uznać się za właściwy i podjąć się rozpoznania sprawy albo uznać się za niewłaściwy i odmówić rozpoznania sprawy. Bezwzględnie obowiązujące przepisy Kodeksu postępowania cywilnego przewidują możliwość złożenia zażalenia do sądu powszechnego tylko na decyzję o przyjęciu sprawy do rozpoznania przez sąd polubowny. Natomiast w przypadku stwierdzenia niewłaściwości sądu polubownego strona ma otwartą drogę do skierowania sprawy do postępowania przed sądem powszechnym. Kolejnym zagadnieniem wstępnym jest ustalenie składu sądu arbitrażowego. W tym zakresie istnieje bardzo wiele możliwości. Skład sądu może być jednoosobowy lub wieloosobowy. Liczba arbitrów może być parzysta lub nieparzysta. Arbitrzy mogą być nominowani z listy arbitrów rekomendowanych przez stałe sądy polubowne albo spoza listy, np. z grona autorytetów posiadających szczególny zasób wiedzy z danej dziedziny. Pełnienie roli arbitra w sądzie polubownym nie jest zarezerwowane wyłącznie dla prawników. Tam gdzie spór ma charakter techniczny albo dotyczący specjalistycznej dziedziny gospodarki celowe może być powołanie 3

4 arbitra posiadającego wykształcenie i doświadczenie zawodowe w tej dziedzinie. Warto przy tym zauważyć, że trybunał arbitrażowy nie musi orzekać na podstawie przepisów prawa, ale nawet na podstawie ogólnych zasad prawa czy zasad słuszności. Przy orzekaniu zawsze bierze się pod uwagę ustalone zwyczaje mające zastosowanie do danego stosunku prawnego. W zależności od decyzji stron lub uregulowań stałych sądów polubownych, którym strony przedstawiły sprawę arbitrzy mogą być wyznaczani przez strony, organ nominujący albo nawet losowani. W ostateczności, w przypadku szczególnych trudności z wyłonieniem trybunału arbitrażowego, do wyborów arbitrów może zostać zaangażowany sąd powszechny. Na marginesie można jedynie wspomnieć, że wybór składu orzekającego jest dla stron kluczowym elementem postępowania i zwykle dokonywany jest starannie. Może się jednak zdarzyć, że strony nadużywają swoich uprawnień w zakresie wyboru czy wyłączenia arbitrów jedynie w celu obstrukcji postępowania. Warto również zauważyć, że od orzekania w sądach arbitrażowych wyłączeni są czynni sędziowie sądów powszechnych. Podstawowymi kryteriami jakie musi spełniać każdy arbiter jest niezawisłość i bezstronność. Niezawisłość arbitrów oznacza brak jakiejkolwiek zależności arbitra od strony. Arbiter jest bezstronny wówczas, gdy nie żywi do żadnej ze stron takich emocji, które mógłby rodzić uzasadnioną wątpliwość co do tego, że rozpozna sprawę w sposób obiektywny. Nie ma przy tym znaczenia czy arbiter wyznaczany jest przez stronę czy też przez inny podmiot, każdy z arbitrów musi posiadać powyższe przymioty. Standardem jest ujawnianie przez kandydatów na arbitrów wszelkich stosunków łączących ich ze stronami lub pełnomocnikami, tak aby w dalszym toku postępowania uniknąć jakichkolwiek podejrzeń o stronniczość lub zawisłość od strony. W przypadku, gdy zachodzą okoliczności, które budzą uzasadnione wątpliwości co do bezstronności lub niezależności arbitra strona może wnosić o jego wyłączenie od rozpoznania sprawy. Wniosek o wyłączenie arbitra może być rozpoznany przez sąd powszechny albo w trybie określonym przez strony. Podstawą wniosku o wyłączenie arbitra może być także brak odpowiednich kwalifikacji. Wyłączenia arbitra może żądać nawet ta strona, która sama go powołała, jednak dotyczy to tylko tych przyczyn, o których się dowiedziała po jego powołaniu. Standardy etyczne arbitrów oraz możliwość ich odwołania stanowią gwarancję sprawiedliwego rozpoznania sprawy. Początkiem postępowania przed sądem arbitrażowym jest wniesienie pozwu albo wezwania na arbitraż. Wezwanie na arbitraż to pismo zawierające żądanie rozpoznania sprawy w postępowaniu przed sądem polubownym. Zgodnie z art kpc wezwanie na arbitraż powinno dokładnie określić strony i przedmiot sporu oraz wskazywać zapis na sąd polubowny, na podstawie którego postępowanie ma być prowadzone, a także zawierać wyznaczenie arbitra, jeżeli należy to do strony, 4

5 która dokonuje wezwania na arbitraż. Wezwanie na arbitraż może być połączone z pozwem, jednak nie jest wykluczone, że pozew zostanie złożony dopiero po ustaleniu skuteczności klauzuli arbitrażowej i wyłonieniu sądu arbitrażowego. Strony mogą uzgodnić język lub języki, w których będzie prowadzone postępowanie. W braku takiego uzgodnienia, o języku lub językach postępowania decyduje sąd polubowny. Uzgodnienie stron lub decyzja sądu polubownego powinny znaleźć zastosowanie do wszystkich oświadczeń pisemnych stron, rozprawy oraz orzeczeń i zawiadomień sądu polubownego. Wydaje się naturalne, że w przypadku postępowań angażujących strony pochodzące z jednego kraju, które są rozstrzygane przez arbitrów tej samej narodowości, język stron będzie także językiem arbitrażu. Pewne problemy mogą powstać w przypadku sporów transgranicznych. W takim przypadku strony mogą albo zdecydować się na prowadzenie postępowania w języku neutralnym lub w języku jednej ze stron, oczywiście przy zachowaniu zasady równości stron. Sposób postępowania przed sądem arbitrażowym również może być przedmiotem uzgodnień stron lub uregulowań regulaminów stałych sądów polubownych. Jak wspominano wyżej możliwe jest rozstrzygnięcie sprawy bez przeprowadzenia rozprawy. Standardem w postępowaniu arbitrażowym, odróżniającym arbitraż od sądownictwa powszechnego jest możliwość przedkładania pisemnych zeznań świadków. Jest to instytucja zaczerpnięta z prawa anglosaskiego, które pozwala fachowym pełnomocnikom stron na przygotowywanie protokołów przesłuchań świadków. Jeżeli z pisemnego zeznania świadka nie wynikają żadne okoliczności, które byłyby pomiędzy stronami sporne lub z innych względów kontestowane, można poprzestać na ujawnieniu pisemnego zeznania. Natomiast w razie potrzeby świadek może zostać wezwany na rozprawę celem bezpośredniego przesłuchania. Takie rozwiązanie bardzo usprawnia postępowanie w sprawach, które są skomplikowane pod względem faktycznym i oparte w zasadniczej części na dokumentach. W takim przypadku pisemne zeznania świadków stanowią uzupełnienie dokumentacji wyjaśniające skomplikowane zagadnienia stanu faktycznego lub intencje i działanie stron. W toku postępowania dowodowego sąd arbitrażowy nie może stosować środków przymusu. W braku możliwości wykonania czynności sąd polubowny może zwrócić się o przeprowadzenie dowodu lub wykonanie innej czynności do sądu rejonowego, w którego okręgu dowód lub czynność powinna być przeprowadzona. W postępowaniu dowodowym przed sądem rejonowym mogą wziąć udział strony i arbitrzy z prawem zadawania pytań. Z drugiej strony nic nie stoi na przeszkodzie aby wyposażyć sąd polubowny w możliwość zobowiązywania stron do przedkładania 5

6 dowodów i wyciągania odpowiednich wniosków procesowych z odmowy przedstawienia dowodu znajdującego się w wyłącznym posiadaniu jednej ze stron. Taka regulacja obowiązuje na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego i znakomicie pełni rolę dyscyplinującą strony. Tempo postępowania arbitrażowego powinno stanowić jego główny atut. Co prawda w postępowaniu arbitrażowym wprowadzona jest dodatkowa faza postępowania spowodowana koniecznością wyłonienia składu orzekającego i ustalenia właściwości, jednak sąd polubowny nie musi borykać się z problemami charakterystycznymi dla sądów powszechnych. Można spodziewać się, że sąd arbitrażowy nie będzie tak obłożony sprawami jak sąd powszechny, który wykonuje władzę państwową w zakresie rozstrzygania sporów. Stosowanie przez sądy państwowe władzy wiąże się z koniecznością dostosowania standardów procesowych do poziomu chroniącego najsłabszych uczestników postępowania. Zważywszy zaś, że postępowanie przed sądem polubownym jest dobrowolne i zwykle toczy się pomiędzy podmiotami zainteresowanymi procesem i postępującymi starannie, w postępowaniu arbitrażowym pewne rygory mogą zostać złagodzone z korzyścią dla szybkości postępowania. Ilość spraw z konieczności wnoszonych do sądu powszechnego często rodzi problemy z wyznaczaniem terminów rozpraw wynikające z ograniczonej liczby sędziów i dostępnych pomieszczeń. W postępowaniu przed sądem polubownym rozprawa nie musi być wyznaczana albo może odbywać się np. za pośrednictwem telekonferencji. Częstokroć czynnikiem przedłużającym postępowanie przed sądem powszechnym są mało elastyczne regulacje dotyczące doręczeń. Natomiast w postępowaniu przed sądem polubownym można wprowadzić elektroniczne doręczenia pism i zawiadomień, co pozwala na skrócenie okresów oczekiwania na wyznaczenie rozprawy czy wymiany pism. Postępowanie arbitrażowe daje stronom bardzo podobne możliwości jak postępowanie przed sądem powszechnym. Dotyczy to min. postępowania zabezpieczającego. W tym zakresie polskie prawo przewiduje swoistą dwutorowość. Zabezpieczenie może zostać udzielone przez sąd polubowny albo przez sąd państwowy. Postanowienie sądu polubownego o zastosowaniu tymczasowego środka zabezpieczającego podlega wykonaniu po nadaniu mu klauzuli wykonalności przez sąd powszechny. Może to dotyczyć także postanowienia zagranicznego sądu arbitrażowego. Oznacza to, że po udzieleniu zabezpieczenia przez sąd polubowny strona musi zwrócić się do sądu powszechnego o zatwierdzenie jego wykonalności. Zgodnie z przepisem art kpc strona może zwrócić się do sądu państwowego o udzielenie zabezpieczenia nawet w trakcie postępowania przed sądem polubownym i nie będzie to stanowiło naruszenia klauzuli arbitrażowej. Oznacza to jednak rezygnację z pewnej części poufności postępowania, przynajmniej w zakresie dotyczącym wniosku 6

7 o zabezpieczenie. Ciekawym rozwiązaniem w postępowaniu zabezpieczającycm przed sądem polubownym jest przepis art kpc, który przewiduje roszczenie odszkodowawcze przysługujące stronie zobowiązanej przeciwko stronie, której udzielono zabezpieczenia. Roszczenie to przysługuje jeżeli zastosowanie zarządzonego przez sąd polubowny tymczasowego środka zabezpieczającego było oczywiście nieuzasadnione. Roszczenie o naprawienie szkody może być dochodzone także w toczącym się postępowaniu przed sądem polubownym. Jest to mechanizm chroniący uczestnika postępowania przed wykorzystaniem przez jego przeciwnika faktu, że udzielenie zabezpieczenia nie wymaga ścisłego udowodnienia wszystkich okoliczności, lecz jedynie ich uprawdopodobnienia. Bardzo istotną odrębnością postępowania arbitrażowego jest wyrokowanie oraz postępowanie związane z wykonaniem i wzruszeniem wyroku. Wyrok sądu polubownego powinien być sporządzony na piśmie i podpisany przez arbitrów, którzy go wydali. Wyrok sądu polubownego uzyskuje moc prawną z chwilą podpisania go przez wymaganą liczbę arbitrów. Z mocy przepisu art par. 2 kpc wyrok powinien zawierać motywy rozstrzygnięcia. Wyrok sądu polubownego nie musi być ogłaszany, ale jest z urzędu doręczany stronom. Każda ze stron może wnosić o sprostowanie w tekście wyroku niedokładności, błędów pisarskich albo rachunkowych lub innych oczywistych omyłek. W przypadku zaistnienia wątpliwości co do treści wyroku każda ze stron może wnosić o ich rozstrzygnięcie. Natomiast w przypadku, gdy wyrok nie dotyczy wszystkich roszczeń jakie zostały przedstawione do rozstrzygnięcia sądu polubownego, strony mogą złożyć wniosek o jego uzupełnienie. W przypadku postępowań jednoinstancyjnych opisane wyżej wnioski wyczerpują możliwości stron w zakresie zweryfikowania prawidłowości i kompletności wyroku. Niektóre stałe sądy polubowne przewidują postępowania dwuinstancyjne, pozwalające na merytoryczną kontrolę instancyjną prawidłowości rozstrzygnięcia. Regułą jest jednak postępowanie jednoinstancyjne pozwalające stronie niezadowolonej z rozstrzygnięcia jedynie na złożenie skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego jest kierowana do sądu powszechnego i stanowi rodzaj nadzwyczajnego środka odwoławczego. Można ją oprzeć wyłącznie na przesłankach enumeratywnie wyliczonych w przepisie art par. 1 i 2 kpc. Przesłanki te dotyczą zasadniczych wad proceduralnych postępowania przed sądem polubownym takich jak nieważność klauzuli arbitrażowej, pozbawienie strony możliwości obrony swoich praw, naruszenie powagi rzeczy osądzonej czy uzyskanie wyroku przy pomocy przestępstwa. Pewne możliwości wyjścia 7

8 poza zamknięty katalog przesłanek uchylenia wyroku sądu polubownego daje przepis art par. 2 pkt 2 kpc, który przewiduje uchylenie wyroku sądu polubownego w przypadku, gdy jest on sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej. Wprowadzenie klauzuli generalnej porządku publicznego daje sądom orzekającym pewne możliwości dostosowania orzecznictwa do nieprzewidywanych sytuacji faktycznych. Niemniej jednak w orzecznictwie przyjmuje się, że przy rozpoznawaniu sprawy i wyrokowaniu sąd polubowny nie jest związany przepisami prawa materialnego ani prawa formalnego, byle tylko nie naruszył praworządności i dobrych obyczajów Z tego względu sąd powszechny, właściwy do rozpoznawania skargi, może kontrolować prawidłowość rozstrzygnięcia sądu arbitrażowego w bardzo wąskim zakresie. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego przewidują, że w przypadku złożenia skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego sąd powszechny może zawiesić postępowanie aby umożliwić sądowi polubownemu ponowne podjęcie postępowania w celu usunięcia podstaw do uchylenia wyroku sądu polubownego. Sąd powszechny rozpoznający skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego jest uprawniony do wstrzymania wykonania wyroku sądu polubownego, chociaż decyzję o wstrzymaniu może uzależnić od złożenia zabezpieczenia. Uwzględniając skargę sąd powszechny uchyla wyrok sądu polubownego. W takim przypadku sprawa powinna zostać ponownie rozpoznana przez sąd polubowny, chyba że podstawą do uchylenia wyroku była np. nieważność klauzuli arbitrażowej. Wyrok sądu polubownego, który nie został skutecznie zaskarżony posiada moc prawną na równi z wyrokiem sądu powszechnego. Wymaga to uznania wyroku arbitrażowego albo stwierdzenia jego wykonalności przez sąd powszechny. Uznanie przez sąd powszechny dotyczy wyroków, które nie nadają się do wykonania w drodze egzekucji. Natomiast sąd powszechny nadaje klauzule wykonalności tym wyrokom arbitrażowym, które nadają się do wykonania w drodze egzekucji. Sąd odmawia uznania albo stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego, jeżeli według przepisów ustawy spór nie może być poddany pod rozstrzygnięcie sądu polubownego lub jego zaakceptowanie byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej. Zasady dotyczące uznawania i stwierdzania wykonalności wyroków odnoszą się także do ugody zawartej przed sądem polubownym. Można oczekiwać, że w obliczu rosnącej ilości spraw natury cywilnej postępowanie arbitrażowe będzie cieszyło się rosnącą popularnością. Wydaje się, że powinno to powodować wzrost liczby 8

9 stałych sądów polubownych, które dają stronom większą pewność utrzymywania standardów administrowania sprawą i wysokiej jakości orzecznictwa. Mam nadzieję, że w przyszłości niesformalizowane i sprawne postępowanie arbitrażowe będzie stanowić wartościową alternatywę dla systemu sądownictwa powszechnego. 9