GUZY PRZYSADKI patogeneza diagnostyka - leczenie. I Łódzkie Spotkania Przysadkowe

Transkrypt

1 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 003; 6 (54) SYMPOZJUM GUZY PRZYSADKI patogeneza diagnostyka - leczenie I Łódzkie Spotkania Przysadkowe Łódź, 8-0 stycznia 004 r. ORGANIZATORZY: Polskie Towarzystwo Neuroendokrynologii Polskie Towarzystwo Endokrynologiczne Polskie Towarzystwo Neurochirurgów Instytut Endokrynologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Wielce Szanowni Państwo, Drogie Koleżanki i Koledzy! Jestem zaszczycona faktem, że po raz kolejny mogę powitać Państwa w Łodzi, mieście czterech kultur, których ślady odnajdziecie w jego klimacie, architekturze i tradycji, do których nawiązuje współczesność. Okazja do naszego spotkania jest szczególna, a jest nią Jubileusz 70-lecia urodzin i 50-lecia pracy naukowej naszego nauczyciela i mistrza Profesora Marka Pawlikowskiego, wielkiej osobowości polskiej endokrynologii. Kolejnym powodem naszego spotkania jest sympozjum poświęcone guzom przysadki, tematowi, który okazał się niezwykle gorącym i ważkim problemem na I Zjeździe Polskiego Towarzystwa Neuroendokrynologii w Łodzi we wrześniu 00 r. Budzi radość i dumę liczne grono tak wybitnych specjalistów, którzy zaszczycili swoim udziałem nasze sympozjum. Szczególną radość sprawia nam obecność naszych znamienitych gości i przyjaciół: Profesor Jacqueline Trouillas z Lyonu oraz Profesora Rudolfa Fahlbuscha z Erlangen, których udział w sympozjum podnosi rangę naszego spotkania. Witam wszystkich gorąco w Łodzi, liczę na wspaniałą wymianę doświadczeń i nawiązanie współpracy oraz życzę miłych wrażeń z pobytu w naszym mieście. 79

2 Materiały naukowe - I ŁÓDZKIE SPOTKANIA PRZYSADKOWE Prof. dr hab. n. med. Marek Pawlikowski W siedemdziesiątą rocznicę urodzin i pięćdziesięciolecie pracy naukowej. Marek Pawlikowski urodził się 3 grudnia 933 roku w Poznaniu, w rodzinie o utrwalonych tradycjach pracy lekarskiej i naukowej. Jego ojciec, Tadeusz Ewaryst Pawlikowski był lekarzem, wówczas doktorem medycyny i starszym asystentem Katedry Histologii i Embriologii Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Poznańskiego, a matka, Amelia Wacława z Lewandowiczów, asystentką w Katedrze Etnografii tego Uniwersytetu. We wrześniu 939 roku Tadeusz Pawlikowski jako lekarz-oficer uczestniczył w kampanii wrześniowej, był jeńcem wojennym, a po zwolnieniu z obozu połączył się z żoną i synem w Łodzi, gdzie u matki Amelii Pawlikowskiej rodzina spędziła lata okupacji. Rodzice kilkuletniego Marka kultywując rodzinne tradycje patriotyczne uczestniczyli w ruchu oporu, pomagając i lecząc osoby ukrywające się przed władzami okupacyjnymi. Marek Pawlikowski uczył się w czasie okupacji na tajnych kompletach. Po wojnie był uczniem I Liceum im. Mikołaja Kopernika w Łodzi, uzyskując w roku 95 maturę z wyróżnieniem. Liceum im. M. Kopernika w Łodzi było zawsze uznawane za kuźnię młodych talentów i tam właśnie Marek Pawlikowski, wykazując żywe zainteresowanie biologią, przewodniczył kołu biologicznemu. Na początku lat pięćdziesiątych rodzina Pawlikowskich przeniosła się na Śląsk w związku z objęciem przez Tadeusza Pawlikowskiego kierownictwa Katedry Histologii i Embriologii Śląskiej Akademii Medycznej. W 95 roku Marek Pawlikowski podjął studia na Wydziale Lekarskim Śląskiej Akademii Medycznej w Rokitnicy. Był to świadomy wybór medycyny, wynikający z tradycji rodzinnej, atmosfery szacunku dla nauki panującej w domu rodzinnym, a także możliwość realizacji własnych zainteresowań i pasji. Od października 953 roku, jako student trzeciego roku został zatrudniony na stanowisku młodszego asystenta w wymiarze ½ etatu w Katedrze Anatomii Prawidłowej, kierowanej przez profesora Stanisława Kohmanna. Praktyka angażowania wyróżniających się studentów w katedrach teoretycznych była w czasach niedoborów kadrowych w Uczelni dość często stosowana. Ten właśnie moment włączenia się Marka Pawlikowskiego w nurt pracy asystenckiej rozpoczyna Jego pięćdziesięcioletni staż działalności naukowodydaktycznej. Zainteresowania naukowe młodego asystenta wiązały się jednak wyraźnie z histologią. Dzięki akceptacji profesora Stanisława Kohmanna równocześnie opanowywał więc techniki histologiczne i prowadził badania z pogranicza histologii i anatomii. W czasie studiów opublikował pracę nt. anatomii porównawczej nerwu lemieszowonosowego (Folia Morphologica 956). Rok 957 był niezwykle obfitujący w przełomowe wydarzenia w życiu Marka Pawlikowskiego. Uzyskał tytuł lekarza, ożenił się z Bożeną Marią Roth, studentką medycyny, aktualnie lekarzem i specjalistką okulistyki, a wkrótce potem przeniósł się do Łodzi, gdzie Jego ojciec profesor Tadeusz Pawlikowski objął w tym czasie Katedrę Endokrynologii Akademii Medycznej. Katedra Endokrynologii w roku 975 została przekształcona w pełnoprofilowy, pierwszy i jedyny w Polsce Instytut Endokrynologii. Młody lekarz znalazł się w samym centrum rodzącej się w Polsce endokrynologii. Od października 958 roku do chwili obecnej Marek Pawlikowski jest związany z Katedrą, potem Instytutem Endokrynologii, przechodząc kolejne szczeble naukowo dydaktyczne do stanowiska dyrektora Instytutu Endokrynologii i kierownika Zakładu Endokrynologii Doświadczalnej, które pełni od 975 roku do chwili obecnej. W roku 960, na Wydziale Lekarskim Śląskiej AM uzyskał stopień naukowy doktora nauk medycznych za pracę o unerwieniu gruczołów dokrewnych, której promotorem był profesor Stanisław Kohmann. W 96 roku szkolił się w Katedrze Histologii Uniwersytetu w Paryżu pod kierunkiem profesora Rogera Coujarda. W roku 964 na Wydziale Lekarskim AM w Poznaniu uzyskał stopień naukowy docenta na podstawie rozprawy pt. Badania nad neurosekrecją obwodową. To miejsce przeprowadzania przewodu habilitacyjnego było następstwem przekonań profesora Tadeusza Pawlikowskiego, ówczesnego dziekana Wydziału Lekarskiego AM w Łodzi, który uważał, że nie wypada prowadzić postępowania habilitacyjnego swojego syna przed Radą, której przewodniczy. W tym okresie działalność naukowa Marka Pawlikowskiego pozostawała niewątpliwie pod wpływem Jego Wielkiego Ojca i Mistrza. Bez wątpienia była to droga trudna, wymagająca podwojenia wysiłków i bardzo surowo recenzowana. 79

3 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 003; 6 (54) Fot.. Marek Pawlikowski w laboratorium przy mikroskopie elektronowym lata 60-te. Fot. 3. Profesor Marek Pawlikowski, JM Rektor AM w Łodzi ( ) wręcza tytuły doctora h.c. AM w Łodzi profesorowi B. Halaszowi (Budapeszt, Węgry) i profesorowi R.J. Reiterowi (San Antonio, USA) Fot.. Marek Pawlikowski z ojcem, profesorem Tadeuszem Pawlikowski lata 70-te. W 974 roku, mając 4 lat, Marek Pawlikowski został mianowany profesorem nadzwyczajnym i był wówczas najmłodszym profesorem medycyny w Polsce, a w 985 roku otrzymał nominację na profesora zwyczajnego. Marek Pawlikowski jest specjalistą z zakresu chorób układu nerwowego. Kierownikiem Jego specjalizacji był profesor Eugeniusz Herman. Niezwykle bogaty jest wachlarz funkcji uczelnianych pełnionych przez Marka Pawlikowskiego, aż do uzyskania najwyższej godności uczelnianej JM Rektora Akademii Medycznej. Nie sposób nie spostrzec niezwykłego ciągu wydarzeń. Marek Pawlikowski, syn Rektora Akademii Medycznej w Łodzi (Tadeusz Pawlikowski ), również Rektor tej uczelni w okresie , jest mistrzem kolejnych Rektorów, profesora Henryka Stępnia i profesora Andrzeja Lewińskiego. Działalność naukowa Marka Pawlikowskiego bazuje na gruntownym przygotowaniu w zakresie anatomii układu nerwowego, znakomitym opanowaniu technik histologicznych, histochemicznych i immunohistochemicznych oraz mikroskopii elektronowej, a także na klinicznej wiedzy neurologicznej. Zainteresowania naukowe Marka Pawlikowskiego koncentrują się wokół neuroendokrynologii, a do Jego najważniejszych osiągnięć naukowych należy zaliczyć: sformułowanie hipotezy tzw. neurosekrecji obwodowej, która zakłada, że miejscem produkcji neurohormonów polipeptydowych są nie tylko jądra podwzgórza, ale również zwoje układu autonomicznego i zwoje czuciowe (Endokr Pol 96; 963) badanie wpływu neurohormonów peptydowych tyreoliberyny i somatostatyny na proliferację komórkową w gruczołach dokrewnych (Endocr. Exper 975; Experientia 978), sformułowanie hipotezy o roli czynników neuroendokrynnych w patogenezie guzów przysadki (Neuroendocrinology 978; J Endocrinol 978, Endokr Pol 979), wykazanie roli prostaglandyn w mitogennym działaniu estradiolu, testosteronu i tyreotropiny (BBRC 98; J Androl 983; Endocr Exper 980), badanie powiązań między układem neuroendokrynnym a immunologicznym i wykazanie immunomodulacyjnego działania somatostatyny (Ann N.Y. Acad Sci 987), kortykoliberyny (Brain, Behavior and Immunity 988), somatoliberyny (Neuroendocrinology 989), tyreoliberyny (Neuropeptides 99; Int J Thymol. 993), benzodiazepin (J Neural Transmission 988; Thymus 988). Wyrazem uznania dla tych prac była propozycja opracowania rozdziału o 793

4 Materiały naukowe - I ŁÓDZKIE SPOTKANIA PRZYSADKOWE immunomodulacyjnym działaniu benzodiazepin w monografii pt. Peripheral Benzodiazepin Receptors (Academia Press, London 993), badania nad rolą układu renina angiotensyna w przysadce i wykazanie po raz pierwszy w piśmiennictwie światowym pobudzania proliferacji komórek przysadki przez angiotensyny II i IV (Neuroendocrinol Lett 994; BBRC 997), badania nad przeciwnowotworowym działaniem melatoniny i analogów somatostatyny (Cytobios 997, BBRC 998, Anticancer Rev 998, Neuroendocrinol Lett 00). Do pionierskich w skali kraju działań Marka Pawlikowskiego należy systematyczna diagnostyka immunohistochemiczna operowanych guzów przysadki. Wprowadzenie tej nowatorskiej techniki diagnostycznej, tak istotnej dla klasyfikacji i prognozowania guzów przysadki, było efektem współpracy z Uniwersytetem Claude Bernarda w Lyonie. W tej uczelni w Lyonie, w latach , Marek Pawlikowski był profesorem endokrynologii i chorób metabolicznych. Profesor Marek Pawlikowski jest autorem bądź współautorem 34 prac oryginalnych i 45 prac poglądowych. Jest autorem rozdziałów w licznych podręcznikach oraz współautorem i redaktorem wielu podręczników i monografii z zakresu endokrynologii, neuroedokrynologii, histologii, neurologii. Profesor Marek Pawlikowski jest od ponad 30 lat członkiem Komitetu Redakcyjnego czasopisma Endokrynologia Polska Polish Journal of Endocrinology, a także Komitetów Redakcyjnych International Journal of Thymology oraz Neuroimmunomodulation. Znaczącą cechą osobowości profesora Marka Pawlikowskiego jest umiejętność skupienia wokół siebie licznego grona uczniów, którym potrafi przekazać swój entuzjazm do pracy naukowej, ukierunkowywać ich zainteresowania, uczyć cierpliwości w osiąganiu rezultatów i krytycyzmu do uzyskanych wyników. Zawsze emanuje spokojem, rzeczowością i konsekwencją w rozwiązywaniu problemów naukowych, ale i dużą fantazją naukową w formułowaniu hipotez. Te cechy charakteru pozwoliły na wykreowanie szkoły endokrynologii, która jest niewątpliwie ewenementem w skali kraju. Profesor Marek Pawlikowski jest nauczycielem wielu wybitnych endokrynologów, promotorem 5 przewodów doktorskich, siedmiu Jego uczniów uzyskało stopień naukowy doktora habilitowanego i większość ma już tytuł profesora (Michał Karasek, Krzysztof Kula, Jolanta Kunert-Radek, Agnieszka Lachowicz-Ochędalska, Andrzej Lewiński, Gabriela Mełeń-Mucha, Henryk Stępień, a po kolokwium habilitacyjnym jest ósma osoba, Katarzyna Winczyk). Działalność profesora Marka Pawlikowskiego została uhonorowana wieloma prestiżowymi nagrodami naukowymi. Do najważniejszych należą: nagroda Łódzkiego Towarzystwa Naukowego za wybitne osiągnięcia w dziedzinie badań nad neurohormonalną kontrolą proliferacji komórkowej w gruczołach dokrewnych (984), nagroda Abbotta za całokształt badań naukowych (990), nagrody I stopnia MZiOS (979 - indywidualna za badania nad patogenezą gruczolaków przysadki oraz 6-krotnie zespołowe w okresie ). Profesor Marek Pawlikowski został odznaczony Krzyżem Kawalerskim (978) i Oficerskim (00) Orderu Odrodzenia Polski. Fot. 4. Profesor Marek Pawlikowski wykład Abbotta na XIII Zjeździe PTE w Łodzi w roku 990. Profesor Marek Pawlikowski jest również współorganizatorem Katolickiego Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Pawła II w Łodzi. Fot. 5. Profesor Marek Pawlikowski na audiencji u Ojca Świętego w Rzymie w roku

5 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 003; 6 (54) Niezwykle aktywny jest udział profesora Marka Pawlikowskiego w polskim ruchu naukowym. W latach był Prezesem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Endokrynologicznego i trzykrotnie w latach przewodniczył komitetom naukowym ogólnopolskich zjazdów PTE, a w 00 roku otrzymał godność członka honorowego tego Towarzystwa. Był też jednym z inicjatorów powołania do życia Polskiego Towarzystwa Neuroendokrynologii i na I Zjeździe PTNE w 00 roku w Łodzi został jego pierwszym prezesem. Ta nominacja była wyrazem uznania Profesora za jednego z wybitnych twórców szkoły neuroendokrynologii w Polsce. Jest członkiem Łódzkiego Towarzystwa Naukowego i przewodniczącym Wydziału IV Nauk Medycznych tego Towarzystwa. Przez wiele lat do chwili obecnej jest członkiem Centralnej Komisji ds. Tytułów i Stopni Naukowych (przedtem CKK). Wszystkie powyższe fakty potwierdzają niepodważalny autorytet Profesora w środowisku medycznym i Jego ogromne zaangażowanie w organizację życia naukowego. Fot. 6. XVII Zjazd PTE w Warszawie w roku 00. Profesor Marek Pawlikowski jest również wielkim humanistą, erudytą i filozofem, znawcą historii i literatury. Jest poetą, autorem dwóch tomików wierszy (Rzeka bez powrotu 996, Proporzec Don Kiszota 00). Aktualnie jest Prezesem Unii Polskich Pisarzy Lekarzy. Niezwykle wrażliwy wobec otaczającej rzeczywistości pisze wiersze pełne zadumy nad światem, przemijaniem, odpowiedzialnością człowieka, ale także pełne podziwu dla piękna i grozy przyrody. Pijemy wodę z Lete zmieszaną z tęsknotą i tylko czasem dryfując na fali liżąc rany zadane przez ostre kamienie wstecz spoglądamy gdzie widać z oddali umarłe nasze z przeszłych czasów cienie (Rzeka bez powrotu, Rzeka bez powrotu 996) Jego poezję cechuje głęboka refleksyjność, przeplatanie się osobistych przeżyć z ogólnoludzkimi dylematami. Pojawiają się często wyjątki autobiograficzne, nuty patriotyczne, wyraźne są też wpływy głębokiej religijności. Wznoszone są wielkie hasła: Wiara, Nadzieja, Miłość, Honor. Święty Antoni Pomóż nam odnaleźć siebie zagubionych w chaosie galaktyk rozłożonych na subkomórkowe struktury atomy i molekuły poszukujących daremnie sensu tego, co nas otacza. Pomóż nam odnaleźć drogę pustą i znajomą jak ulice rodzinnego miasta odszukać zagubione Wiarę, Nadzieję i Miłość (Święty Antoni, Proporzec Don Kiszota 00) Uderza również prostota konstrukcji wierszy, jasność i precyzja przekazu, a także niezwykła skromność Wielkiego Człowieka i krytycyzm wobec własnych dokonań. Która z wielu twarzy odbitych w lustrze pamięci jest najbardziej moja? Czy ten nastolatek pełen niepokoju który niesie z sobą krągłość nie zerwanych jabłek z rajskiego ogrodu? Czy ten młody docent pełen dobrych chęci którymi, jak wiadomo brukowane piekło? Czy ten stary profesor wielce zaskoczony że życie przeciekło między palcami i w dłoniach tak niewielki połów pozostanie? (Autoportret, Proporzec Don Kiszota 00) Rok za rokiem przemija jak za falą fala, unosi nas z sobą życie rzeka bez powrotu. Wstecz ku źródłom popłynąć prąd nam nie pozwala Jolanta Kunert-Radek Klinika Endokrynologii Instytutu Endokrynologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. 795

6 Materiały naukowe - I ŁÓDZKIE SPOTKANIA PRZYSADKOWE PROGRAM 8 stycznia 004 r. czwartek 8 00 UROCZYSTE OTWARCIE SYMPOZJUM połączone z JUBILEUSZEM 70-lecia urodzin i 50-lecia pracy naukowo-dydaktycznej PROFESORA MARKA PAWLIKOWSKIEGO Muzeum Historii Miasta Łodzi, Pałac Poznańskich, Łódź, ul. Ogrodowa 5 9 stycznia 004 r. piątek Centrum Konferencyjne Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, ul. Kopcińskiego 6/8 SESJA I Przewodniczący sesji: Marek Pawlikowski, Andrzej Radek, Stefan Zgliczyński Leczenie farmakologiczne guzów przysadki historia, stan obecny, przyszłość. M. Pawlikowski (Łódź) Advanced Technologies in Neurosurgical Treatment of Pituitary Tumors. R. Fahlbusch, B. von Keller, B. Hofmann, Ch. Nimsky, J. Kreutzer (Erlangen, Niemcy) Leczenie operacyjne gruczolaków przysadki wydzielających ACTH i powodujących objawy choroby Cushinga. G. Zieliński, J. Podgórski (Warszawa) Udary gruczolaków przysadki - leczenie zachowawcze, leczenie operacyjne. W. Bonicki, A. Kasperlik-Załuska, W. Zgliczyński, T. Gasińska, A. Kowalska, J. Kunicki, P. Poppe (Warszawa, Kielce, Katowice) Porównanie dostępów przezklinowych: podwargowego, przezprzegrodowego i przezsitowego w operacjach guzów przysadki w materiale Kliniki Neurochirurgii w Lublinie. R. Kaczmarczyk, W. Gołąbek, E. Zderkiewicz, T. Trojanowski (Lublin) Operacje przezklinowe dużych i olbrzymich gruczolaków przysadki. R. Czepko, P. Łopatka, F. Gołkowski, B. Huszno, M. Trofimiuk, M. Buziak-Bereza (Kraków) PRZERWA SESJA II Przewodniczący sesji: Włodzimierz Liebert, Włodzimierz Olszewski, Jan Podgórski Przydatność rezonansu magnetycznego w ocenie efektów leczenia operacyjnego guzów przysadki. A. Warczyńska (Warszawa) 55 0 Patomorfologiczna diagnostyka guzów przysadki. W. T. Olszewski, M. Maksymowicz (Warszawa) 0 5 Diagnostyka różnicowa rzadkich typów gruczolaków przysadki z zastosowaniem technik mikroskopii elektronowej. M. Maksymowicz, W. T. Olszewski (Warszawa) 796

7 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 003; 6 (54) 5 40 Klinicznie nieczynne guzy przysadki w świetle badań klinicznych i immunohistochemicznych. J. Kunert-Radek, A. Radek, A. Gruszka, M. Pawlikowski (Łódź) Znaczenie metaloproteaz w określeniu inwazyjności gruczolaków przysadki. W. Liebert, J. Szymaś, R. Waśko, M. Wieloch (Poznań) LUNCH SESJA III Przewodniczący sesji: Anna Kasperlik-Załuska, Rafał Tarnawski, Wojciech Zgliczyński Trudności w rozpoznawaniu i leczeniu ACTH-zależnego zespołu Cushinga. W. Zgliczyński, P. Zdunowski (Warszawa) Nowe technologie stosowane w radioterapii guzów przysadki. R. Tarnawski (Gliwice) Ocena efektów radioterapii stereotaktycznej u chorych z guzami przysadki. K. Hasse-Lazar, R. Tarnawski, W. Wieliczko, S. Pynka, B. Krzyżanowska-Świniarska, E. Paliczka, B. Jurecka-Lubieniecka, B. Jarząb (Gliwice, Szczecin) Wykorzystanie wzrokowych potencjałów wywołanych w ocenie funkcji nerwu wzrokowego. A. Grzybowski, W. Libert, A. Drużdż, N. Adamczak, A. Gołębka, W. Chudzicki (Poznań) Zastosowanie perymetrii statycznej i badań elektrofizjologicznych w diagnostyce guzów przysadki - doniesienie wstępne. A. Piekarska, W. Lubiński, W. Wieliczko, S. Pynka (Szczecin) Cewnikowanie żył szyjnych wewnętrznych jako alternatywa do cewnikowania zatok skalistych dolnych w diagnostyce choroby Cushinga. J. Pachucki, R. Maciąg, A. Kondracka, G. Zieliński, K. Podgórski (Warszawa) PRZERWA SESJA IV Przewodniczący sesji: Andrzej Łukaszyk, Ludwik K. Malendowicz, Jerzy Sowiński Neurohormony podwzgórzowe i ich analogi: zastosowanie kliniczne w diagnostyce i leczeniu guzów neuroendokrynnych. H. Stępień (Łódź) Ekspresja ghreliny i sekrecja hormonów tarczycy w warunkach doświadczalnego głodzenia szczurów. M. Ruchała, L. Rafińska, I. Pieścikowska, P. Sawiński, J. Kosowicz, A. Łukaszyk (Poznań) Beacon (białko 5. podobne do ubikwityny): ekspresja genu beacon w gruczołach dokrewnych i wpływ białka beacon (47-73) na czynność osi przysadkowo-nadnerczowej szczura. A. Ziółkowska, M. Ruciński, L. K. Malendowicz (Poznań) Podwyższone stężenie adiponektyny w surowicy u pacjentów z akromegalią. L. Siemińska, A. Lenart, J. Lenart, B. Kos-Kudła, B. Marek, M. Nowak, J. Głogowska-Szeląg, D. Kajdaniuk, W. Foltyn, J. Strzelczyk (Zabrze) Immunohistochemiczna ocena receptorów PPARγ w ludzkich gruczolakach przysadki. K. Winczyk, M. Pawlikowski (Łódź) 9 30 WIECZÓR W PUBIE 797

8 Materiały naukowe - I ŁÓDZKIE SPOTKANIA PRZYSADKOWE 0 stycznia 004 r. - sobota Centrum Konferencyjne Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, ul. Kopcińskiego 6/8 SESJA I Przewodniczący sesji: Roman Junik, Kazimierz Kochman, Barbara Krzyżanowska-Świniarska Prognostic factors in pituitary tumors: from Rat to Man. J. Trouillas (Lyon, Francja) Receptory GnRHI i GnRHII: geny, wiązanie z ligandem i przenoszenie sygnałów. K. Kochman, A. Gajewska (Jabłonna k. Warszawy) Porównanie dobowego rytmu wydzielania prolaktyny u dzieci z idiopatycznym niedoborem wzrostu i u dzieci z niedoborem hormonu wzrostu spowodowanym wrodzonymi zmianami organicznymi w okolicy podwzgórzowo-przysadkowej. R. Stawerska, J. Smyczyńska, M. Hilczer, E. Kowalska, D. Kaniewska, M. Karasek, A. Lewiński (Łódź) Porównanie rozpoznawalności hiperprolaktynemii w oparciu o poranny pomiar PRL, dobowy profil PRL i test obciążeniowy metoklopramidem. M. Piwowar, A. Kowalska, K. Krekora-Wollny (Kielce) Skuteczność działania oktreotydu LAR u chorych z guzami somatotropinoma/alphoma i somatotropinoma. R. Waśko, P. Bolko, M. Jaskuła, J. Sowiński (Poznań) Ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego u pacjentów z niedoczynnością przysadki i niedoborem hormonu wzrostu. A. Bohdanowicz-Pawlak, J. Szymczak, J. Bladowska, B. Bidzińska, G. Bednarek-Tupikowska, A. Milewicz (Wrocław) PRZERWA SESJA PLAKATOWA Przewodniczący sesji: Bogusława Baranowska, Michał Karasek, Marek Pawlikowski 3 00 ZAKOŃCZENIE SYMPOZJUM 798

9 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 003; 6 (54) STRESZCZENIA Ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego u pacjentów z niedoczynnością przysadki i niedoborem hormonu wzrostu (GH). A. Bohdanowicz-Pawlak, J. Szymczak, J. Bladowska, B. Bidzińska, G. Bednarek- Tupikowska, A. Milewicz Katedra i Klinika Endokrynologii i Diabetologii AM we Wrocławiu Katedra i Zakład Radiologii AM we Wrocławiu U dorosłych z niedoczynnością przysadki i niedoborem hormonu wzrostu (GH), obserwuje się szybszy rozwój miażdżycy i chorób układu sercowo-naczyniowego oraz większą śmiertelność z tego powodu w porównaniu ze zdrową populacją. Przyczyny tego stanu upatruje się we wzroście czynników zagrożenia miażdżycą takich jak zaburzenia lipidowe, oporność insulinowa, nadciśnienie, obniżenie aktywności fibrynolitycznej. Cel pracy: ocena czynników składających się na zespół metaboliczny w grupie pacjentów z niedoczynnością przysadki i niedoborem hormonu wzrostu (GH) leczonych substytucyjnie przy pomocy glikokortykoidów, tyroksyny i hormonów płciowych. Materiał i metody: przebadano 54 chorych z niedoczynnością przysadki i niedoborem GH w wieku 0 65 lat (9 kobiet i 5 mężczyzn), hospitalizowanych w Klinice Endokrynologii i Diabetologii AM we Wrocławiu w latach Ocenie poddano: wartości ciśnienia tętniczego, wskaźnik masy ciała (BMI), współczynnik talia/biodro (WHR), procentową zawartość tkanki tłuszczowej. W surowicy badano parametry gospodarki lipidowej, stężenia glukozy i insuliny, hormonów tropowych przysadki, estradiolu, testosteronu i tyroksyny oraz stężenie wolnego kortyzolu w moczu dobowym. Wartości ocenianych parametrów porównano z uzyskanymi w grupie kontrolnej, którą stanowiły 73 zdrowe osoby (47 kobiet i 6 mężczyzn) w odpowiednim wieku. Wyniki: stwierdzono wyższe stężenia całkowitego cholesterolu, LDL-cholesterolu i trójglicerydów oraz obniżenie HDL-cholesterolu w grupie badanej w porównaniu do grupy kontrolnej, wartości glikemii nie różniły się w obu grupach natomiast stężenie insuliny na czczo było istotnie wyższe w badanej grupie zarówno u kobiet jak i u mężczyzn w stosunku do grupy kontrolnej. Wykazano istotne różnice we wskaźnikach firi i quicki w grupie badanej w porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami. U 3% badanych stwierdzono nadciśnienie, 65% prezentowało nadwagę lub otyłość. Wykazano istotnie wyższą procentową zawartość tkanki tłuszczowej w grupie badanej niezależnie od płci w porównaniu do grupy kontrolnej. Wnioski: / U chorych z niedoczynnością przysadki i niedoborem GH obserwuje się aterogenny profil lipidowy, insulinooporność, otyłość, zwiększoną zawartość całkowitej tkanki tłuszczowej w porównaniu z osobami zdrowymi, co może być przyczyną zwiększonego ryzyka rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego. / Ponieważ zespół metaboliczny rozwija się u tych chorych pomimo stosowania konwencjonalnej terapii substytucyjnej, wydaje się zasadne dołączenie w leczeniu ludzkiego rekombinowanego GH. Dotyczy to szczególnie osób młodych, u których to leczenie może zapobiec wczesnemu rozwojowi miażdżycy i jej powikłań oraz zapewnić odpowiednią jakość życia. The cardiovascular risk of GH-deficient adolescents with hypopituitarism. A. Bohdanowicz-Pawlak, J. Szymczak, J. Bladowska, B. Bidzińska, G. Bednarek- Tupikowska, A. Milewicz Department of Endocrinology and Diabetology Wrocław Medical University Department of Radiology Wrocław Medical University Hypopituitary patients have an increased risk of cardiovascular morbidity and mortality than age - matched controls. This is likely due to increased cardiovascular risk factors (lipid disturbances, insulin resistance), increased body fat, decreased plasma fibrinolytic activity. The aim of the study was to estimate chosen risk factors of metabolic syndrome in patients with hypopituitarism and GH- deficiency, treated with conventional replacement therapy. Material and methods: 54 adults aged 0-65 (9 female and 5 male) with hypopituitarism were studied. Following parameters were estimated: blood pressure, body mass index (BMI), waist to hip ratio (WHR) and total body fat. Serum levels of lipids, glucose, insulin, pituitary hormons, estradiol, testosteron, thyroxine were measured. We estimated excretion of free cortisol in 4h urine. GH-deficiency was confirmed with insulin intravenous test (IIT) for GH in IIT 3-5 µg/ml. Control group were 73 healthy adults aged 5-65 (47 females and 6 males). Results: We observed an increase in the levels of total cholesterol, LDL-chol, triglycerides and a decrease in the level of HDL-chol. in our patients. Serum glucose levels were the same in both groups but the levels of insulin were significanly higher in the group with GHdeficiency. Significant differences in indexes Quicki and FIRI were observed. 3% of hypopituitary patients were hypertensive and 65% were overweight or obese. The percentage of total body fat was significantly higher in the studied group than in the controls. Conclusions: / Hypopituitary adolescents with GH- deficiency demonstrate an atherogenic lipids profile, insulin resistance, obesity, and higher than in the healthy controls level of total body fat. It may cause higher risk of cardiovascular disease in these patients. / GHD adults with hypopituitarism should receive human recombinant - GH together with conventional replacement therapy. GH replacement therapy, especially in young patients, may be regarded as a useful method for preventing from early onset of arteriosclerosis and it s consequences. 799

10 Materiały naukowe - I ŁÓDZKIE SPOTKANIA PRZYSADKOWE Udary gruczolaków przysadki - leczenie zachowawcze, leczenie operacyjne. W. Bonicki, A. Kasperlik-Załuska, W. Zgliczyński, T. Gasińska 6, A. Kowalska 5, J. Kunicki,3, P. Poppe 4 Kliniczny Oddział Neurochirurgii CMDiK PAN Szpital Bielański w Warszawie Klinika Endokrynologii CMKP, Warszawa 3 Zakład Anatomii Prawidłowej AM w Warszawie 4 Oddział Laryngologii Szpitala Bielańskiego w Warszawie 5 Oddział Endokrynologii, Świętokrzyskie Centrum Onkologii, Kielce 6 Klinika Endokrynologii, Śląska Akademia Medyczna w Katowicach Udary przysadki są wtórną zmiana naczyniową powstającą najczęściej w gruczolakach przysadki. Klinicznie zmiany te mogą przebiegać bezobjawowo lub pod postacią zespołu burzliwie przebiegających objawów. Celem pracy była analiza występowania, przebiegu oraz wyników leczenia udarów przysadki. Materiał: Wśród 00 chorych leczonych z powodu guzów przysadki u 57 pacjentów wystąpił objawowy udar przysadki. U chorych tych w zależności od nasilenia objawów stosowano leczenie zachowawcze lub odbarczający zabieg neurochirurgiczny. Oceny wyników leczenia dokonywano biorąc pod uwagę odległe obserwacje stanu neurologicznego oraz efekty endokrynologiczne zastosowanej terapii. Metoda: Retrospektywna analiza występowania, symptomatologii i wyników leczenia u chorych z udarem przysadki. Wyniki: U 57 (5, %) spośród 00 leczonych z powodu guzów przysadki wystąpił zespół objawów odpowiadający apopleksji przysadki, we wszystkich przypadkach badania obrazowe potwierdziły obecność wtórnych zmian naczyniowych w obrębie guza przysadki. Występowanie zmian o charakterze naczyniopochodnym było częstsze w badaniu histologicznym preparatów guza 43 przypadki. W 39 przypadkach zastosowano leczenie operacyjne, w pozostałych leczenie zachowawcze. Dobre odległe wyniki leczenia uzyskano u 34 (87 %) z 39 leczonych operacyjnie oraz u 8 (44%) z 8 leczonych zachowawczo. Wnioski: W oparciu o uzyskane wyniki najlepszą metodą leczenia pacjentów z objawowym udarem gruczolaka przysadki jest odbarczający zabieg neurochirurgiczny drogą transsfenoidalną. Pituitary Apoplexy: Surgical vs medical treatment. W. Bonicki, A. Kasperlik-Załuska, W. Zgliczyński, T. Gasińska 6, A. Kowalska 5, J. Kunicki,3, P. Poppe 4 Department of Neurosurgery of Polish Academy of Sciences, Bielanski Hospital, Warsaw Department of Endocrinology Centre for Postgraduate Medical Education, Warsaw 3 Department of Anatomy Warsaw Medical University 4 Department of Otorynolaryngology Bielanski Hospital, Warsaw 5 Department of Endocrinology, Regional Oncological Center, Kielce 6 Department of Endocrinology Silesian University, Katowice Pituitary apoplexy (PA) is a group of secondary vascular degenerative disorders in pituitary adenomas. From a clinical point of view, pituitary apoplexy is an acute clinical syndrome caused by either haemorrhagic or ischaemic infarction of pituitary adenoma. In some cases pituitary apoplexy may remain asymptomatic. The aim of the study was to summarize our observations on the diagnosis course and treatment of symptomatic cases of pituitary apoplexy. Material and Methods: a series of 00 patients with the diagnosis of pituitary tumor treated in the years , retrospective analysis of cases, course and treatment in patients with symptomatic pituitary apoplexy. The evaluation of the effects of surgical and medical treatment was based on a long-term outcome analysis. Results: Among 00 patients considered in this series 57 (5.%) patients presented with symptomatic pituitary apoplexy. In all of them the diagnostic imaging (MRI and/or CAT scan) confirmed a secondary vascular disorder in pituitary tumor. The number of incidences of vascular abnormality was significantly higher in histological examination of the tumor specimens 43 cases. The surgical treatment was performed in 39 cases of symptomatic PA, in other cases the medical treatment was applied. Good long-term clinical results were observed in 34 out of 39 patients treated surgically, and in 8 out of 8 non-surgically managed patients. Conclusions: Our long-term observations showed better results of a surgical management of patients with symptomatic PA than a medical one. It seems that the trans-sphenoidal surgery should be considered as a treatment of choice. Przerzuty raka do przysadki opis przypadków R. Czepko, P. Łopatka, D. Adamek Klinika Neurochirurgii i Pracownia Neuropatologii CM UJ w Krakowie Przerzuty raka do przysadki stanowią rzadko występującą patologię dotychczas opisano kilkadziesiąt przypadków. Ogniskiem pierwotnym jest w /3 przypadków rak sutka, w /3 rak płuc, a w /3 pozostałe narządy, lub ognisko nie jest znane. Spośród kolejnych 00 chorych operowanych drogą transsfenoidalną w Klinice Neurochirurgii w Krakowie z powodu guzów śród- lub/i nadsiodłowych było dwoje chorych z przerzutem do przysadki (%). Przypadek nr (kobieta lat 46) to przerzut raka jasnokomórkowego nerki ( miesięcy po leczeniu nowotworu pierwotnego). Przypadek nr (kobieta lat 5) przerzut raka sutka (0 lat po usunięciu nowotworu pierwotnego). Symptomatologia i obraz radiologiczny w obu przypadkach nie różniły się od typowych zmian stwierdzanych w gruczolakach śród- i nadsiodłowych. Obie chore operowane były drogą przezklinową. W przypadku nr w bezpośrednim przebiegu pooperacyjnym uzyskano poprawę stanu klinicznego i skierowano do leczenia napromienianiem. Po 7 miesiącach od leczenia nastąpiła wznowa; w przypadku nr 800

11 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 003; 6 (54) po operacji zastosowano teleradioterapię chora żyje ponad 3 lata od operacji bez cech wznowy. Autorzy analizują dane z piśmiennictwa i potwierdzają konieczność agresywnego postępowania (chirurgia + napromienianie), co w przypadkach przerzutów raka do przysadki pozwala na poprawę stanu zdrowia lub/i długotrwały okres przeżycia bez wznowy. Carcinoma pituitary metastases. Analysis of cases R. Czepko, P. Łopatka, D. Adamek Department of Neurosurgery and Department of Neuropathology, Collegium Medicum UJ, Kraków Carcinoma pituitary metastases are rare entity till now only several dozen cases have been described. In /3 of patients the primary tumour is breast cancer, in /3 - lung cancer, and in /3 of remaining patients is located in different sites or unknown. Among 00 consecutive TSS cases two patients (%) suffered from carcinoma metastasis to the pituitary. Case nr (female, 46) has had metastsis of clarocellular renal carcinoma ( months after the treatment of the primary tumour). Case nr (female, 5) metastasis of breast carcinoma (0 years after the surgery of the primary tumour) Symptomatology and radiology do not differ from typical intra- and suprasellar adenomas. Both patients were operated on with transsphenoidal approach. In the case nr directly after surgery the patient s condition improved. 7 months later recurrence of the tumour was detected on CT. In the case nr further teleradiotherapy was carried out over 3 years after the treatment the outcome is good without any signs of recurrence. The authors have analyzed the reference data. Aggressive treatment of metastasis to the pituitary, including both surgery and radiation therapy improves the quality of life and/or allows long-term survival without sings of recurrence. Operacje przezklinowe dużych i olbrzymich gruczolaków przysadki R. Czepko, P. Łopatka, F. Gołkowski, B. Huszno, M. Trofimiuk, M. Buziak-Bereza Klinika Neurochirurgii i Klinika Endokrynologii CM UJ w Krakowie Problem. Jedną z metod leczenia operacyjnego guzów o znacznym rozroście nadsiodłowym (typ B i C wg Hardy ego i Veziny) jest operacja przezklinowa. Problemem pozostaje w tych przypadkach doszczętność resekcji, sposób dalszego postępowania, oraz ewentualna konieczność ponownej operacji. Cel. Przedstawienie możliwości operacji przezklinowych w dużych i olbrzymich gruczolakach przysadki, oraz przeanalizowanie wyników leczenia. Materiał i metoda. Spośród 00 kolejnych chorych operowanych drogą przezklinową (czerwiec 996 styczeń 003), wyodrębniono grupę 48 pacjentów z makrogruczolakami o średnicy co najmniej 30 mm. Przeanalizowano wyniki leczenia z uwzględnieniem poprawy zakresu pola widzenia, stabilizacji hormonalnej i powikłań. Na podstawie bezpośrednich i odległych badań CT i MRI retrospektywnie przeanalizowano zakres resekcji guza. W ocenie wyników odległych przyjęto 4 kategorie:. wyleczenie - brak guza w MRI/CT;. rezydualny fragment guza bez objawów nadczynności hormonalnej; 3. rezydualny fragment guza poddający się leczeniu hormonalnemu; 4. guz wymagający ponownej operacji (nadczynność oporna farmakologicznie lub objaw masy). Wyniki. U 34 chorych (7%) stwierdzono znaczną poprawę pola widzenia (potwierdzoną badaniem perymetrycznym), u pogorszenie wzroku, a u pozostałych wzrok nie zmienił się. Dwoje chorych zmarło (4,%): zawał mięśnia sercowego w 3 dobie po operacji oraz zapalenie opon mózgowo rdzeniowych (płynotok) w 7 dobie po operacji. W badaniach odległych u 4 chorych (50%) nie stwierdzono guza w kontrolnych badaniach CT/MRI, rezydualny fragment guza u 4 (9%), poddający się hormonoterapii u 4 (8,3%). Do chwili obecnej czworo chorych wymagało powtórnej operacji (8,3%) jeden przezklinowo, a trzech drogą kraniotomii. Wnioski. Operacja przezklinowa jest względnie bezpieczną i skuteczną metodą leczenia także dużych i olbrzymich gruczolaków przysadki.. Nowoczesne metody neuroobrazowania umożliwiają bezpieczne monitorowanie chorych i w razie konieczności podjęcie ponownej operacji, radioterapii, lub leczenia hormonalnego. Transsphenoidal surgery of large and giant pituitary adenomas R. Czepko, P. Łopatka, F. Gołkowski, B. Huszno, M. Trofimiuk, M. Buziak-Bereza Department of Neurosurgery and Department of Endocrinology, Collegium Medicum, Jagiellonian University, Kraków Problem. Transsphenoidal surgery (TSS) is one of the methods for treatment of pituitary adenomas with significant suprasellar expansion (type B and C according to Hardy and Vezina). The remaining problems in such cases are radicalness of resection, and further treatment both conservative and surgical. Aim. The aim of this work is to analyze TSS and its outcome in large and giant pituitary adenoma. Material and method. 48 macroadenomas of at least 30 mm in diameter were selected out of 00 consecutive TSS cases (June 996 January 003). The outcome was analyzed taking into consideration improvement of visual field, hormonal stability and complications. Based on direct and late CT and MRI retrospective analysis in four categories was carried out:. no tumour on MRI/CT;. residual tumour without hormonal hyperactivity; 3. residual tumour sensitive 80

12 Materiały naukowe - I ŁÓDZKIE SPOTKANIA PRZYSADKOWE to hormonal therapy; 4. tumour submitted to second surgery. Results. In 34 cases (7%) improvement of visual field was significant and perimetrically verified, in case vision deterioration was stated, and in the rest of the cases state of vision remained unchanged. Two patients died (4.%): heart attack on 3 rd postoperative day, and meningitis (CSF leak) on 7 th day after the surgery. Late analysis revealed: in 4 cases (50%) no tumour in CT/MRI was found, in 4 cases (9%) residual tumour was found, and in 4 cases (8.3%) sensitive to hormonal therapy tumou r was detected. Till now 4 patients (8.3%) have been operated on again one by TS route, and three - by means of craniotomy. Conclusions. TSS is relatively safe and effective method, also for treatment of large and giant pituitary adenomas.. Modern neuroradiological methods allow safe postoperative monitoring, and if necessary, to perform further surgery, radiotherapy or hormonal therapy. Advanced technologies in neurosurgical treatment of pituitary adenomas R. Fahlbusch, B. von Keller, B. Hofmann, Ch. Nimsky, J. Kreutzer Neurosurgical Department, University Erlangen-Nuremberg, Germany We report on our experience with tumors of the sellar area, among them 0 rare tumors in the time from /8 to / operations were performed for pituitary adenomas and 70 for craniopharyngiomas. 90 % of the adenomas and 30 % of the craniopharyngiomas are the domain of transsphenoidal surgery. The question is whether the high efficacy of microscopic transsphenoidal surgery with its low mortality (0. % in adenoma) and morbidity (rhinorrhoea and meningitis < %) and its high percentage of selective adenomectomies (elimination of hormone excess in up to 90 % in microadenomas and preservation of the pituitary functions) can be further improved. During the last seven to eight years. Endoscopy. Neuronavigation and 3. Intraoperative MRI have been introduced as leading tools for advanced technologies in pituitary surgery.. Endoscopy: In about 500 cases endoscopic explorations were performed. A distinction should be made between pure endoscopic surgery and endoscopic-assisted neurosurgery. Both procedures offer the advantage of the direct pernasal approach via the floor of the sphenoid sinus into the sphenoid sinus without touching the nasal septum with its mucosa, thus preventing postoperative nasal packing. This advantage excludes the problems arising from blocked sinuses and gives the patient the feeling of next day home. A special advantage is the panoramic view within the sphenoid sinus revealing better anatomical landmarks, such as the prominence of the carotid artery which allows more safety and radicality of tumor resection. The diaphragma can be explored extensively within the sella when tumors have invaded the cavernous sinus as well as the clivus and the planum sphenoidale and in case of larger suprasellar tumor extension within folds of the suprasellar capsule. The main benefit is the lateral view outside the operative field visible in the microscope - onto the displaced or into the invaded cavernous sinus. In acromegalic patients even in tumors with focal invasion of the cavernous sinus, 30% have GH-levels in the normal range ( ng/ml under OGT + IGF- normal).. Neuronavigation: For preoperative virtual teaching but especially in experienced hands, neuronavigation is very helpful. Mainly in navigation microscopes the segmentation of the tumor borderline as well as such important structures as the carotid arteries can be visualized in the virtual image (MR) and are simultaneously visible in the eye field of the microscope. In cases of loss of anatomical landmarks, especially in reoperations, in anatomical variants with narrow carotid arteries (5 % of the cases) and tumors surrounding the displaced carotid artery neuronavigation is excellent and helpful to increase safety and radicality of tumor resection. 3. Intraoperative MRI: In an earlier series (03/996-07/00) we controlled transsphenoidal resection of larger hormonal inactive pituitary adenomas (n=6) and craniopharyngiomas (n=7) by means of an intraoperative low field MRI (0. Tesla Siemens Magnetom-Open). In a recent series ( ) we used a high field MRI (.5 Tesla MRI Siemens Sonata) for intraoperative resection control in 83 pituitary adenomas and 3 craniopharyngiomas. In both series the patient was positioned on the extended diagnostic table of the MRI. A modern neuronavigation microscope (Zeiss NC4) was used outside the 5 Gauss line, where it is compatible also with the high magnetic field. In both series in about / 3 of the patients with pituitary adenomas we detected overlooked tumor remnants. These residual parts could be removed totally after having a second look. In contrary to the low field MRI the examination time with high field MRI is quicker (T Haste Sequence 0 sec., T weighted images 5 min.) and of higher quality. High field MRI offers also a clear visualisation of the parasellar structures with the cavernous sinus. In general the intraoperative MRI can be regarded as a definite control examination. Until now MRI controls have been routinely performed 3 months after the operation. In suprasellar tumors removed via the frontolateral or subfrontal-translaminar approach, especially in craniopharyngiomas intraoperative MRI is also very helpful. Although the developments of endoscopy, neuronavigation and intraoperative MRI have pushed forward the limits of pituitary surgery, certain biological limitations have yet to be eliminated. Overcoming these barriers will require further technical innovation as well as integrating surgery with more precisely targeted pharmacological and biological therapies. 80

13 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 003; 6 (54) Literature from: R. Fahlbusch, Th. Heigl, W. Huk, R. Steinmeier: The role of endoscopy and intraoperative MRI in transsphenoidal pituitary surgery, Elsevier 996, p K. v. Werder, R. Fahlbusch (eds.): Pituitary adenomas from basic research to diagnosis and therapy, Elsevier 996 R. Fahlbusch, K. Thapar: New developments in pituitary surgical techniques, Baillière s Clinical Endocrinology and Metabolism, Vol. 3, No. 3, pp , 999 R. Fahlbusch, O. Ganslandt, M. Buchfelder, W. Schott, Ch. Nimsky: Intraoperative magnetic resonance imaging during transsphenoidal surgery. Journal of Neurosurgery 95 (00), Ch. Nimsky, O. Ganslandt, B. Hofmann, R. Fahlbusch: Limited benefit of intraoperative low field magnetic resonance imaging in craniopharyngiomas. Neurosurgery 53 (003), 7-8 Oznaczenia hormonalne a ocena immunohistochemiczna w gruczolakach przysadki operowanych metodą transfenoidalną F. Gołkowski, M. Trofimiuk, R. Czepko, M. Buziak-Bereza, D. Adamek, B. Huszno Katedra i Klinika Endokrynologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Klinika Neurochirurgii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Zakład Neuropatologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Tradycyjna klasyfikacja histopatologiczna guzów przysadki oparta na barwieniu eozyną i hematoksyliną jest obecnie uzupełniana technikami immunohistochemicznymi, pozwalającymi na uzyskanie bardziej precyzyjnych i istotnych klinicznie informacji dotyczących czynności hormonalnej gruczolaków przysadki. Celem badania było określenie zależności pomiędzy wynikami oznaczeń hormonalnych oraz tradycyjnej oceny histopatologicznej a wynikami badań immunohistochemicznych gruczolaków przysadki. Badanie objęło 64 pacjentów w wieku 43,9±6,3 lat, operowanych z powodu guza przysadki w latach w Klinice Neurochirurgii Collegium Medicum UJ w Krakowie. W okresie przedoperacyjnym byli oni konsultowani w Klinice Endokrynologii Collegium Medicum UJ, gdzie między innymi oznaczano poziom hormonów w surowicy krwi. W histopatologicznej ocenie materiału posługiwano się zarówno barwieniem eozyną i hematoksyliną, jak metodami immunohistochemicznymi. U 49 (76,5%) pacjentów na podstawie tradycyjnych technik barwienia rozpoznano gruczolaka chromofobowego, u (,5%) zasadochłonnego, a u 4 (%) kwasochłonnego. Dodatnie odczyny immunohistochemiczne w kierunku ACTH stwierdzono w 3 (35,9%), w kierunku TSH w 7 (0,9%), GH w 9 (9,7%), a PRL w (34,4%) przypadkach. U 9 (9,7%) chorych stwierdzono dodatnie odczyny immunohistochemiczne w kierunku co najmniej badanych hormonów. U 9 z chorych z ujemnym wynikiem badania immunohistochemicznego w oznaczeniach hormonalnych nie potwierdzono czynności wydzielniczej guza, u pozostałych pacjentów obserwowano różnego stopnia hiperprolaktynemię (8 pacjentów), podwyższony poziom hormonu wzrostu ( pacjentów), podwyższony poziom ACTH i PRL ( pacjent) lub TSH ( pacjent w tym wypadku było to wyrazem pierwotnej niedoczynności tarczycy). U wszystkich chorych z podwyższonym poziomem TSH uzyskano dodatnie odczyny immunohistochemiczne w kierunku tych hormonów. Obecność ACTH w komórkach guza potwierdzono u z 3 chorych (84,6%) z jego podwyższonym poziomem w surowicy krwi, zaś hormonu wzrostu odpowiednio u 8 z 0 pacjentów (80%). U z 8 chorych z hiperprolaktynemią (39,3%), wykazano dodatni odczyn w kierunku PRL w komórkach gruczolaka. Wnioski: dodatni odczyn immunohistochemiczny w wielu przypadkach nie łączy się z podwyższonym poziomem hormonów przysadkowych oznaczanych w warunkach podstawowych w okresie preoperacyjnym, co może wiązać się z nieprawidłową strukturą tych hormonów bądź defektem lub zmiennością ich wydzielania. Wykazanie podwyższonego poziomu ACTH, TSH lub GH pozwala się spodziewać potwierdzenia czynności hormonalnej guza badaniem immunohistochemicznym. Ujemny wynik badania immunohistochemicznego w przypadkach hiperprolaktynemii wynika z zaburzeń regulacji wydzielania PRL spowodowanych obecnością guza. Hormonal and immunohistochemical evaluation of pituitary tumours F. Gołkowski, M. Trofimiuk, R. Czepko, M. Buziak-Bereza, D. Adamek, B. Huszno Chair and Department Collegi of Endocrinology, Collegium Medicum UJ in Kraków, Department of Neurosurgery of Collegium Medicum UJ in Kraków, Neuropathology Department of Collegium Medicum UJ in Kraków Introducing of immunohistochemical assays in histopathological diagnostics of pitutary adenomas resulted in better insight into pathology and clinics of pituitary adenomas. The aim of the study was to correlate the hormonal status and hematoxylin-eosin staining results with immunohistochemical staining of pituitary tumours. The study included 64 patients aged 43.9±6.3 years, diagnosed with pituitary tumour in Endocrinology Department of Collegium Medicum UJ, who subsequently underwent transsphenoidal surgery in Neurosurgery Department of Collegium Medicum UJ. The serum pituitary hormone levels were assessed by means of radioimmuno-assays. The surgically obtained tumour tissue was evaluated both by hematoxylin-eosin and immunohistochemical staining. Using traditional staining, 49 patients (76.5%) were diagnosed with chromophobic adenoma, (.5%) with basophilic adenoma, and remaining 4 (%) with eosinophilic tumour. Immunohistochemical assays were ACTH-positive in 3 (35.9%), TSHpositive in 7 (0.9%), GH-positive in 9 (9.7%) and PRL-positive in (34.4%) cases. In 9 subjects (9.7%) immunohistochemical staining was positive for at least two pituitary hormones. In 9 out of patients with negative immunohistochemical staining no increase in serum hormone level was noted, remaining were characterized by hyperprolactinaemia (8 patients), elevated hgh levels ( patients), elevated ACTH and 803

14 Materiały naukowe - I ŁÓDZKIE SPOTKANIA PRZYSADKOWE PRL levels ( patients) or elevated TSH levels ( patient with primary hypothyroidism). Tumour cells were ACTH- positive in out of 3 patients (84.6%) with elevated serum ACTH levels, GH-positive in 8 out of 0 patients (80%) respectively and TSH-positive in all cases of increased levels of these hormones. Only out of 8 subjects (39.3%) with hyperprolactinaemia revealed positive PRL immunohistochemical staining. Conclusions: positive immunohistochemical staining often do not correlate with elevated basal serum pituitary hormone levels, which may be related to either impaired synthesis or excretion of the hormones by tumour cells. Increased serum levels of ACTH, TSH or GH are usually connected with positive immunohistochemical staining results. Hyperprolatinaemia in the cases of PRL-negative assays arises from PRL secretion defects caused by the tumour presence itself. mainly in the patients treated with radiotherapy. The coexistence of other tumours with pituitary adenomas is not yet elucidated. Among 74 cases of pituitary adenomas excised surgically between in the Clinic of Neurosurgery and Peripheral Nerve Surgery, Medical University of Lodz, 5 cases of coexistence of pituitary adenomas and other CNS tumours were found. In cases meningiomas were observed, in the other cases anaplastic glioma and glioblastoma and in one case a colloid cyst of the III ventricle. Wpływ oktreotydu i bromokryptyny na ekspresję proapoptotycznego białka Bax w guzie prolaktynowym przysadki u szczura. A. Gruszka, J. Kunert-Radek, M. Pawlikowski Współwystępowanie guzów przysadki z pierwotnymi nowotworami mózgu. Prezentacja przypadków. M.Grochal, M.Radek, A.Radek Klinika Neurochirurgii i Chirurgii Nerwów Obwodowych Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Współistnienie guzów przysadki z innymi patologiami jest znane, a wśród tych patologii do najczęstszych należą malformacje naczyniowe przedniej części koła Willisa. W piśmiennictwie relatywnie niewiele publikacji dotyczy współwystępowania guzów przysadki z pierwotnymi nowotworami mózgu. Najczęściej wymieniana jest koincydencja guzów przysadki z oponiakami, obserwowana zwłaszcza u chorych poddanych uprzednio radioterapii. Mało znana jest częstość współistnienia guzów przysadki z innymi pierwotnymi nowotworami OUN. Wśród 74 przypadków guzów przysadki operowanych w Klinice Neurochirurgii i Chirurgii Nerwów Obwodowych UM w Łodzi w latach obserwowano 5 przypadków koincydencji guza przysadki z innym pierwotnym nowotworem mózgu. Wśród nich były przypadki współistnienia guza przysadki z oponiakiem, w przypadkach guz przysadki współistniał z glejakiem anaplastycznym i wielopostaciowym, a w przypadku z torbielą koloidową III komory. Coexistence of pituitary tumours and primary brain tumours. Presentation of cases. M.Grochal, M.Radek, A.Radek Clinic of Neurosurgery and Peripheral Nerve Surgery, Medical University of Lodz The coexistence of pituitary tumours and other CNS pathologies, especially vascular malformations of the anterior part of the circle of Willis, is well known. There are not many literature data discussing coexistence of pituitary tumours and other primary brain tumours. The brain tumors most commonly coexisting with pituitary adenomas are meningiomas. They occur Instytut Endokrynologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Wiadomo, że zaburzenie mechanizmów apoptozy może prowadzić do inicjacji, progresji i powstawania przerzutów nowotworu. Wykazano również, że wiele leków przeciwnowotworowych może indukować apoptozę. We wcześniejszych badaniach stwierdzono, że agonista receptorów dopaminowych D bromokryptyna (BC) oraz analog somatostatyny oktreotyd (OCT) hamują wzrost indukowanego estrogenami szczurzego prolactinoma. Nasze wcześniejsze badania z zastosowaniem metody TUNEL wskazują, że zjawisko to związane jest z proapoptotycznym działaniem BC i, w mniejszym stopniu, OCT. Celem obecnych badań było sprawdzenie czy proapoptotyczne działanie omawianych leków wiąże się ze zwiększoną ekspresją białka Bax, należącego do rodziny białek Bcl-, która pełni znaczącą rolę w regulacji apoptozy. Doświadczenie przeprowadzono na 4-tygodniowych szczurach samcach szczepu Fischer 344. Zwierzętom implantowano podskórnie (s.c.) peletki zawierające dietylstilbestrol (DES). Sześć tygodni po implantacji szczury podzielono na grupy badawcze, którym podawano odpowiednio OCT ( x 5 µg/zwierzę/4 h s.c.), BC (3 mg/kg m.c./4h s.c.) lub OCT i BC w powyższych dawkach przez 0 dni. Ekspresję Bax oceniono metodami immunohistochemicznymi. Poziom prolaktyny (PRL) w surowicy krwi zmierzono metodami radioimmunologicznymi (RIA). U zwierząt otrzymujących OCT i BC, oddzielnie bądź w kombinacji, obserwowano znamienne zmniejszenie masy guzów i obniżenie poziomu PRL w surowicy, przy czym efekt działania BC na stężenie PRL był silniejszy niż efekt OCT. Wykazano, że OCT i BC, stosowane oddzielnie bądź łącznie, powodują znamienny wzrost ekspresji Bax w komórkach guza prolaktynowego przysadki. Uzyskane wyniki wskazują, że w mechanizmie przeciwguzowego działania bromokryptyny i, do pewnego stopnia, oktreotydu w doświadczalnym guzie prolaktynowym u szczura istotną rolę pełni indukcja apoptozy, która związana jest ze zwiększoną ekspresją białka Bax. 804

15 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 003; 6 (54) The effect of octreotide and bromocriptine on expression of a pro-apoptotic Bax protein in rat prolactinoma. A. Gruszka, J. Kunert-Radek, M. Pawlikowski Institute of Endocrinology, Medical University of Lodz It is well established that disruption of apoptosis may lead to tumor initiation, progression or metastasis. It is also well documented that many anticancer drugs induce apoptosis. In the earlier studies, the dopamine D receptor agonist bromocriptine (BC) and somatostatin analog octreotide (OCT) were found to inhibit the growth of the estrogen-induced rat prolactinoma. Our earlier investigations, applying the TUNEL method showed the involvement of the pro-apoptotic effect in the action of BC, and to a lesser degree, in the action of OCT. The aim of the present study was to investigate whether the pro-apoptotic action of these drugs involves the increased expression of Bax a member of Bcl- protein family which is known to play an important role in the regulation of apoptosis. Male four-week Fisher 344 rats were used in the experiment. The animals were implanted subcutaneously (s.c.) with capsules containing diethylstilbestrol (DES). Six weeks after the implantation the rats were given OCT ( x 5 µg/animal/4h s.c.), BC (3 mg/kg b.w./4 h s.c.) or OCT and BC at the above doses for 0 days. Bax expression was detected by immunohistochemistry. Prolactin (PRL) in blood serum was measured by radioimmunoassay (RIA). It has been found that both OCT and BC, alone or in combination, significantly reduce the tumor weight. Both OCT and BC suppressed PRL level, but the inhibitory effect of BC was stronger than that of OCT. It has been found that the treatment with OCT and BC, alone or in combination, results in a significant increase in Bax expression in the rat prolactinoma cells. Our findings indicate that anti-tumoral action of bromocriptine and, to some extent, the action of octreotide in the experimental rat prolactinoma is connected with the induction of apoptosis and is associated with increased Bax expression. Wpływ selektywnych agonistów receptorów dla somatostatyny sst, sst, sst5 oraz chimery SST/DA na wzrost komórkowy nieczynnego hormonalnie gruczolaka przysadki in vitro. A. Gruszka, J. Kunert-Radek, A. Radek, H. Pisarek, M. Pawlikowski Instytut Endokrynologii, Klinika Neurochirurgii i Chirurgii Nerwów Obwodowych Uniwersytet Medyczny w Łodzi prowadzonych w naszym Instytucie wykazały silną ekspresję podtypu receptora somatostatynowego sst5 i w mniejszym stopniu sst w omawianych guzach, natomiast podtyp ssta jest nieobecny lub wykazuje słabą ekspresję. Analogi somatostatyny będące agonistami receptorów sst5 i sst mogłyby zatem okazać się bardziej skuteczne w farmakoterapii tych guzów niż stosowane obecnie w lecznictwie analogi ukierunkowane głównie na receptory ssta (oktreotyd i lanreotyd). Wiadomo również, że guzy te mogą wykazywać także ekspresję receptorów dopaminowych D, co czyni je potencjalnymi kandydatami do leczenia chimerą analog somatostatyny/agonista receptorów dopaminowych D (SST/DA). Celem pracy była ocena wpływu analogów somatostatyny będących selektywnymi agonistami receptorów sst (BIM 396), sst (BIM 30), sst5 (BIM306), chimery SST/DA (BIM 3A387) oraz agonisty receptorów dopaminowych D bromokryptyny na wzrost komórkowy nieczynnego hormonalnie ludzkiego gruczolaka przysadki w warunkach in vitro. Materiałem badań był klinicznie nieczynny hormonalnie makrogruczolak przysadki rozpoznany u 53- letniego mężczyzny. Fragmenty pobranego podczas zabiegu operacyjnego guza po mechanicznym rozdrobnieniu zostały poddane trawieniu enzymatycznemu (kolagenaza 3 mg/ml). Uzyskaną zawiesinę komórkową inkubowano przez 4 h z wyżej wymienionymi substancjami. Wzrost komórkowy oceniono kolorymetryczną metodą Mosmanna z wykorzystaniem zestawu EZ4U (Biomedica, GmBH). Przeprowadzono również immunohistochemiczne badanie typu gruczolaka oraz dokonano oceny odczynów immunohistochemicznych dla poszczególnych podtypów receptorów somatostatynowych w badanym guzie. Wykazano znamienne zmniejszenie wzrostu komórkowego pod wpływem selektywnego agonisty receptorów sst (BIM 30) oraz selektywnego agonisty receptorów sst5 (BIM306), a także chimery SST/DA i bromokryptyny. W hodowli poddanej ekspozycji na selektywnego agonistę receptorów sst (BIM 396) obserwowano natomiast zwiększenie wzrostu komórkowego. W badaniach immunohistochemicznych stwierdzono ujemne odczyny na FSH, LH, alfa-su, TSH i HGH oraz wątpliwie dodatnie (nieswoiste?) odczyny na PRL i ACTH w większości komórek guza. Stwierdzono dodatnie odczyny na receptory somatostatynowe sst, ssta, sstb, sst3 i sst5 oraz ujemny odczyn na sst4. Uzyskane wyniki wskazują, że selektywni agoniści receptorów dla somatostatyny sst i sst5 a także chimera SST/DA są potencjalnymi kandydatami do stosowania w farmakoterapii tzw. klinicznie nieczynnych hormonalnie gruczolaków przysadki. Guzy przysadki klinicznie nieczynne hormonalnie stanowią około 30% leczonych operacyjnie makrogruczolaków przysadki. Ze względu na duże rozmiary tych guzów i ich znaczny potencjał wzrostowy efekty leczenia chirurgicznego nie są jednak zadawalające. Wstępne wyniki badań immunohistochemicznych 805

16 Materiały naukowe - I ŁÓDZKIE SPOTKANIA PRZYSADKOWE The effect of selective sst, sst, sst5 somatostatin receptors agonists and somatostatin/dopamine (SST/DA) chimera on the growth of a clinically non-functioning pituitary adenoma in vitro. A. Gruszka, J. Kunert-Radek, A. Radek, H. Pisarek, M. Pawlikowski Institute of Endocrinology Clinic of Neurosurgery and Peripheral Nerves Surgery Medical University of Lodz Clinically non-functioning pituitary tumors constitute about 30% of surgically removed pituitary macroadenomas. However, because of considerable size and growth potential, the effects of surgical treatment of these tumors are not satisfactory. Preliminary results of immunohistochemical investigations carried out in our Institute show a strong expression of sst5 somatostatin receptor subtype and, to a lesser degree, of sst in the discussed tumors, while the expression of ssta somatostatin receptor subtype is weak or absent. Somatostatin analogs acting on sst5 and sst might be more effective in pharmacological treatment of these tumors than somatostatin analogs acting mainly on ssta (octreotide and lanreotide) which are in clinical use at the present moment. It is also known that the discussed tumors may express also D dopamine receptors. Thus, they could be considered potential candidates to the treatment with a somatostatin/dopamine (SST/DA) chimera. The aim of the work was to investigate the effects of somatostatin analogs acting on sst (BIM 396), sst (BIM 30) and sst5 (BIM306) somatostatin receptor subtypes, SST/DA chimera (BIM 3A387) and D dopamine receptor agonist bromocriptine on the growth of a clinically non-functioning pituitary adenoma in vitro. Clinically non-functioning pituitary macroadenoma in 53-year-old man was surgically removed. After mechanical dispersion the tumor was enzymatically treated with collagenase (3 mg/ml). The tumor cell suspension was incubated for 4 hours with the substances mentioned above. The growth of the cells was measured using the colorimetric Mosmann method (EZ4U, Biomedica, GmBH). Moreover, immunohistochemical type of the adenoma and the somatostatin receptor subtype immunopositivity was evaluated. It was found that selective sst (BIM 30) and sst5 (BIM306) somatostatin receptors agonists, SST/DA chimera and bromocriptine significantly inhibited the tumor cell growth. Selective sst somatostatin receptors agonist (BIM 396) was shown to stimulate the cell growth. The immunohistochemical investigations revealed negative reaction for FSH, LH, alfa-su, TSH and HGH and dubiously positive (non-specific?) reaction for PRL and ACTH in most of the tumor cells. Immunopositivity for somatostatin receptor subtypes sst, ssta, sstb, sst3, sst5 and immunonegativity for sst4 was shown. These findings indicate that selective sst and sst5 somatostatin receptors agonists and SST/DA chimera are potential candidates to the pharmacological treatment of clinically non-functioning pituitary adenomas. Wykorzystanie wzrokowych potencjałów wywołanych (WPW) w ocenie funkcji nerwu wzrokowego u chorych z guzem przysadki. Usefulness of visual evoked potentials in the assessment of optic nerve function in patients with pituitary tumors. A. Grzybowski, W. Libert, A. Drużdż 3, N. Adamczak 4, A. Gołębka 5, W. Chudzicki 6 Zakład Fizyki Medycznej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Klinika Neurochirurgii Akademii Medycznej im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu 3 Oddział Neurologii Szpitala Wojskowego w Poznaniu 4 Katedra Optometrii i Biologii Narządu Wzroku Akademii Medycznej im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu 5 Oddział Okulistyki Szpitala Miejskiego ZOZ Nowe Miasto w Poznaniu 6 Oddział Okulistyczny Szpitala Wojskowego w Poznaniu Ocena efektów radioterapii stereotaktycznej u chorych z guzami przysadki K. Hasse-Lazar, R. Tarnawski, W. Wieliczko, S. Pynka 3, B. Krzyżanowska-Świniarska 3, E. Paliczka, B. Jurecka-Lubieniecka, B. Jarząb Instytut Onkologii Centrum im. M. Skłodowskiej-Curie w Gliwicach Wojewódzka Poradnia Endokrynologiczna w Szczecinie 3 Klinika Endokrynologii, Nadciśnienia Tętniczego i Chorób Przemiany Materii Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie Przewaga radioterapii stereotaktycznej nad konwencjonalną polega na możliwości podania wysokiej, jednorazowej dawki promieniowania celowanej na obszar zainteresowania (guz) przy niewielkiej dawce w zdrowych tkankach otaczających. Dlatego szczególnie korzystna jest w leczeniu tych guzów przysadki, które wymagają leczenia promieniami. Ponieważ w Polsce po raz pierwszy pojawiła się możliwość zastosowania tej terapii, postanowiliśmy monitorować jej skuteczność. Celem pracy jest wczesna ocena efektów radioterapii stereotaktycznej u pacjentów z guzami przysadki po nieskutecznym leczeniu operacyjnym. Materiał obejmuje 9 chorych (4 kobiet i 5 mężczyzn) w wieku od 8-6 lat, u których w latach przeprowadzono radioterapię stereotaktyczną. Na podstawie obrazu klinicznego i badań dodatkowych rozpoznano akromegalię (n=), chorobę Cushinga (n=), guza prolaktynowego (n=), guza nieczynnego hormonalnie (n=), u jednego z chorych leczenie przeprowadzono z powodu czaszkogardlaka, u jednej z chorych z powodu struniaka siodła tureckiego. Wszyscy chorzy przebyli nieskuteczne leczenie operacyjne. Metody: Chorzy byli napromieniani techniką stereotaktyczną, dawką jednorazową, zwykle 5 Gy na guz. Wyniki radioterapii oceniano 6 i miesięcy po przeprowadzeniu leczenia i odnoszono je do stanu sprzed leczenia. Ocenie podlegały: aktywność hormonalna guza, inne funkcje przysadki, wielkość guza oraz stan okulistyczny. Wyniki: U większości chorych z guzami czynnymi hormonalnie (3/5) nie uzyskano dotychczas remisji. 806

17 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 003; 6 (54) Jedynie u dwojga chorych z akromegalią i resztkowym guzem miesięcy po leczeniu stwierdzono ustąpienie biochemicznych objawów choroby. W obserwowanym czasie, u jednej chorej z prawidłową funkcją przysadki przed leczeniem, pojawiła się dyskretna niewydolność tyreotropowa, u pięciu innych nasiliła się już istniejąca niedoczynność przysadki (oś tyreotropowa n = 4, oś gonadotropowa n = ). W ciągu roku po radioterapii przebieg choroby był stabilny u większości chorych, niemniej tylko u dwóch stwierdzono nieznaczne zmniejszenie wymiarów guza. Progresja dotyczyła jednego chorego, którego w 3 miesiące po leczeniu skierowano do operacji. U nikogo nie oserwowano pogorszenia pola widzenia. Wnioski: Nasze doniesienie ma charakter wstępny, gdyż okres miesięcy obserwacji nie pozwala ani na pełną ocenę skuteczności radioterapii stereotaktycznej ani odległych powikłań. Podkreślić warto krótki czas leczenia, jego dobrą tolerancję oraz brak wczesnych objawów ubocznych. Evaluation of stereotactic radiotherapy in patients with pituitary tumors. K. Hasse-Lazar, R. Tarnawski, W. Wieliczko, S. Pynka 3, B. Krzyżanowska-Świniarska 3, E. Paliczka, B. Jurecka-Lubieniecka, B. Jarząb Oncology Centre M. Sklodowska Curie Institute in Gliwice Endocrinological Outpatient Department in Szczecin 3 Department of Endocrinology, Hypertension and Metabolic Diseases, Pomeranian University of Medicine in Szczecin Predominance of stereotactic radiotherapy over the conventional one depends on the possibility of administration of single high irradiation dose aimed at definite area (tumor) with a small dose for the surrounding healthy tissues. Thus, radiotherapy is particularly beneficial in treatment of the pituitary tumors that need to be treated with this procedure. We decided to screen the efficacy of this method, as there was a possibility of using it for the first time in Poland. The aim of this study is a short-time evaluation of the effects of stereotactic radiotherapy in patients with pituitary tumors after ineffective surgical treatment. The material consisted of 9 patients (4 females and 5 males) aged 8 6 treated with stereotactic radiotherapy in On the base of clinical symptoms and supplementary investigations acromegaly (n=), Cushing syndrome (n=), prolactinoma (n=), hormonally inactive tumors (n=), craniopharyngioma (n=) and chordoma of sella turcica (n=) were diagnosed. In all the cases former neurosurgical treatment was ineffective. Methods: Stereotactic radiotherapy was performed with single dose, usually 5 Gy/tumor. The results of radiotherapy were estimated 6 and months after the treatment and compared to the status before the treatment. Hormonal activity of tumor, other pituitary functions, tumor size and ophtalmological status were evaluated. Results: In most the patients with hormonally active tumors (3/5) remission was not obtained. Only in two patients with acromegaly and residual tumor, hormonal remission was recorded. During the observation, in one patient with proper pituitary function before radiotherapy, a slight thyreotropic hypofunction appeared, in five other patients former hypopituitarism increased (thyreotropic axis: n = 4, gonadotropic axis: n = ). Within a year after radiotherapy the course of the disease was stable in most the patients, nevertheless, only in two patients a slight regression of tumor volume was stated. Visual field did not deteriorate in any case. One patient had to be reoperated on 3 months after radiotherapy because of tumor progression. Conclusions: Our report is preliminary, as a - month observation does not allow either full evaluation of its efficacy or long-term complications of stereotactic radiotherapy. However, short time of treatment, good tolerance and lack of early side effects are to be stressed. Skuteczność leczenia hormonem wzrostu pacjentów z niedoborem wzrostu po wycięciu czaszkogardlaka. M. Hilczer, J. Smyczyńska, R. Stawerska, A. Lewiński Klinika Endokrynologii i Terapii Izotopowej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi Czaszkogardlak (Craniopharyngioma - CP) jest jednym z najczęstszych guzów okolicy siodła tureckiego w wieku rozwojowym, w większości przypadków upośledzającym wydzielanie hormonów przedniego płata przysadki. Zastosowanie hormonu wzrostu (GH) po wycięciu guza jest zalecanym sposobem terapii promującej wzrastanie. Cel pracy. Ocena skuteczności leczenia hormonem wzrostu pacjentów z niedoborem wzrostu po wycięciu czaszkogardlaka. Materiał i metody. Analizą objęto 7 pacjentów (6 chłopców) po wycięciu czaszkogardlaka (grupa CP), leczonych hormonem wzrostu. Pacjenci byli zakwalifikowani do terapii w wieku 3,±,7 lat (średnia±sd), przynajmniej rok po zabiegu neurochirurgicznym, po wykluczeniu wznowy guza. U wszystkich pacjentów rozpoznano wielohormonalną niedoczynność przysadki (w tym ciężki niedobór GH), a u 6 dodatkowo moczówkę prostą i prowadzono odpowiednią terapię substytucyjną. Grupę porównawczą stanowiło dzieci z idiopatycznym ciężkim niedoborem GH (grupa ighd), dobranych pod względem wieku i płci, leczonych hormonem wzrostu. U wszystkich pacjentów z obu grup leczenie substytucyjne hormonem wzrostu w średniej dawce 0,5 j/kg m.c./tydzień prowadzono przez okres przynajmniej lat, u 5 pacjentów z CP i 0 z ighd do uzyskania wzrostu końcowego. Wyniki. W momencie diagnostyki stwierdzono znamiennie (p<0,05) większy stopień niedoboru wzrostu i cięższy (p<0,005) niedobór hormonu wzrostu u dzieci z CP niż u dzieci z ighd. Podczas terapii hormonem wzrostu uzyskano w obu grupach znamienną (p<0,05) poprawę tempa wzrastania; różnice szybkości wzrastania pomiędzy grupami w poszczególnych okresach obser- 807

18 Materiały naukowe - I ŁÓDZKIE SPOTKANIA PRZYSADKOWE wacji były nieznamienne statystycznie. U pacjentów, którzy zakończyli wzrastanie poprawa wskaźnika SD wysokości ciała była znamiennie (p<0,05) większa w CP niż w ighd; wskaźnik SD wzrostu końcowego był nieznamiennie wyższy w CP (-0,3±0,7) niż w ighd (-,08±0,73). W okresie terapii u żadnego z pacjentów nie stwierdzono cech wznowy guza. Wniosek. Uzyskane wyniki wskazują na istotną skuteczność leczenia promującego wzrastanie u pacjentów z niedoborem wzrostu po wycięciu czaszkogardlaka. Effectiveness of growth hormone therapy in patients with growth deficiency after craniopharyngioma excision. M. Hilczer, J. Smyczyńska, R. Stawerska, A. Lewiński Department of Endocrinology and Isotope Therapy, Medical University of Lodz, Polish Mother s Memorial Hospital, Lodz, Poland Craniopharyngioma (CP) is the tumour of the sella turcica in children, in most cases impairing the anterior pituitary hormonal function. Growth hormone (GH) treatment, following CP excision, is a recommended growth-promoting therapy. Aim. Assessment of GH therapy effectiveness in patients with growth deficiency after CP excision. Material and Methods. The analysis comprised 7 patients (6 boys) on GH therapy after CP excision, qualified to the therapy at 3.±.7 years (average±sd), at least year after surgery, having first excluded tumour recurrence. In all the patients, multiple pituitary hormone deficiency was found (including severe GH deficiency) with, additionally, diabetes insipidus in 6 patients. Appropriate substitute therapy was introduced in all of them. The control group: children with idiopathic severe GH deficiency (ighd), age/sexmatched with CP patients. In all the patients from both groups, GH therapy (the average dose 0.5 U/kg/week) was continued for, at least, years, while in 5 patients with CP and in 0 patients with ighd up to their final height. Results. At diagnosis, a significantly (p<0.05) higher degree of growth deficiency and more severe (p<0.005) GH deficiency were found in children with CP than in those with ighd. During GH therapy, a significant (p<0.05) height velocity (HV) increase was obtained in both groups; the differences in HV between the groups, observed at different periods of time, did not attain statistical significance. In the patients, who obtained the final height, the height SD score increase was significantly (p<0.05) higher in CP than in ighd. The final height SD score was insignificantly higher in CP (-0.3±0.7) than in ighd (-.08±0.73). No tumour recurrence was observed in any of the patients. Conclusion. The obtained results indicate a significant effectiveness of growth-promoting therapy in patients with growth deficiency after CP excision. Chorzy na akromegalię w materiale własnym. R. Junik, D. Zalewska-Rydzkowska Katedra i Klinika Endokrynologii i Diabetologii AM, Bydgoszcz Cel: celem pracy była charakterystyka grupy pacjentów z akromegalią hospitalizowanych w Klinice Endokrynologii i Diabetologii AM w Bydgoszczy w latach r. Materiał i metody: przeanalizowano grupę 9 chorych w wieku od do 78 lat(średnio 5,6 lat) w tym kobiet i 7 mężczyzn. U pacjentów oprócz badania klinicznego wykonano oznaczenia laboratoryjne: GH na czczo i po glukozie, PRL na czczo i w teście z MCP, oceniono funkcję i morfologię tarczycy oraz oceniano choroby towarzyszące. Wyniki: GH na czczo: 4,9 (±5,9) ng/ml, GH po glukozie: 5,3 (±5,); PRL: 46, (±476,8) µiu/ml, po MCP: 68,9 (±667,8); TSH:,3 (±,6) µiu/ml; ft4:,0 (±0,) ng/dl. Akromegalię czynną stwierdzono u 3 osób, a hiperprolaktynemię u 5 osób. Wole guzowate bez zaburzeń funkcji tarczycy było u 0 chorych (5%), wole guzowate nadczynne w przypadku, a niedoczynność tarczycy u pacjentów. Cukrzycę typu stwierdzono u chorych, niedoczynność nadnerczy także u. Wnioski: w przebadanej grupie chorych 68% miało czynną akromegalię. Tylko osoba prezentowała objawy nadczynności tarczycy w przebiegu wola guzowatego nadczynnego, a u 5% wystąpiło wole z przebudową guzowatą bez zaburzeń funkcji tarczycy. Słowa kluczowe: akromegalia, wole guzowate Patients with acromegaly in our materials. R. Junik, D. Zalewska-Rydzkowska Department of Endocrinology and Diabetology, Medical Academy of Bydgoszcz Intent: The aim of the study was to characterize patients with acromegaly hospitalized in Department of Endocrinology and Diabetology, Medical Academy of Bydgoszcz in 000 and 00. Material and methodology: a group of 9 patients, to 78 (average 5.6) years old; women and 7 men were analysed. They were all medically examined, and laboratory tests were done: fasting GH plasma level and after glucose intake, fasting PRL plasma level and after MCP intake, thyroid glands functions and morphology as well as other concomitant diseases were examined. Results: fasting GH level 4.9(±5.9) ng/ml; GH after glucose intake: 5.3 (±5.); fasting PRL unfed 46. (±476.8) µiu/ ml, after MCP intake 68.9 (± 667.8); TSH.3 (±.6) µiu/ml; ft4.0 (±0.) ng/dl. Active acromegaly was found in 3 patients, hiperprolactinaemia in 5 patients. Nodular goiter with no functional disorders was found in 0 patients (5%), hiperthyroidism in patient, hipothyroidism in patients. Diabetes type was found in patients, hypofunction of suprarenal gland in patients too. Conclusions: in the investigated group of patients 68% had active acromegaly. Only patient (5,%) had hyperthyroidism in nodular goiter. 5% of patients had nodular goiter without functional disorders. Key words: acromegaly, nodular goiter 808

19 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 003; 6 (54) Porównanie dostępów przezklinowych: podwargowego przezprzegrodowego i przezsitowego w operacjach guzów przysadki w materiale Kliniki Neurochirurgii w Lublinie sinus, while the transethmoidal approach is effective with asymmetrical unilateral and posterior expansion of the tumour or expansion to the ethmoid cells. R. Kaczmarczyk, W. Gołąbek, E. Zderkiewicz, T. Trojanowski Katedra i Klinika Neurochirurgii i Neurochirurgii Dziecięcej Akademii Medycznej w Lublinie Katedra i Klinika Otolaryngologii Akademii Medycznej w Lublinie Dostępy przezklinowe są jednymi z podstawowych w operacjach guzów przysadki. Umożliwiają one dotarcie do siodełka tureckiego bez wykonywania kraniotomii i związanego z tym ryzyka i przy dokładnym uściśleniu wskazań są stosunkowo bezpiecznymi procedurami. Znanych jest kilka wariantów dojścia przezklinowego. W Klinice Neurochirurgii i Neurochirurgii Dziecięcej Akademii Medycznej w Lublinie stosowane są dostępy: przezsitowy przezklinowy oraz podwargowy przezprzegrodowy. Celem pracy było porównanie wyników leczenia dla uściślenia wskazań i przydatności obu tych dostępów w operacjach guzów przysadki. Dokonano oceny zalet i ograniczeń obu tych dostępów. Uzyskane wyniki wskazują, że oba są bezpieczne, przy czym dostęp przezprzegrodowy jako tzw. pośrodkowy (midline) daje większe możliwości wglądu do przestrzeni nadsiodłowej i lepszą kontrolę nad bocznymi aspektami zatoki klinowej i siodełka tureckiego. Dostęp przezsitowy z kolei okazał się wysoce przydatny w guzach o asymetrycznej ekspansji do zatoki jamistej lub do sitowia. Comparison of transsphenoidal approaches: sublabial-transseptal and transethmoidal in surgical treatment of adenomas of hypophysis in patients treated in Department of Neurosurgery in Lublin R. Kaczmarczyk, W. Gołąbek, E. Zderkiewicz, T. Trojanowski Department of Neurosurgery and Pediatric Neurosurgery, University Medical School in Lublin Department of Otholaryngology University Medical School in Lublin Transsphenoidal approaches are the basic ones in surgical treatment of hypophyseal tumours. They allow access to sella turcica without performing risky craniotomy, and, after establishing accurate indications, are relatively safe procedures. There are a few variants of transsphenoidal approach. In our Department we perform the sublabial-transseptal and transethmoidal approaches to sella turcica. The aim of this paper was to compare the results of surgical treatment to specify the indications, and to utilise these two approaches more precisely. An evaluation of advantages and limitations of these approaches was performed. The results indicate that both variants are safe. The transseptal-transsphenoidal approach, as the midline one, allows a better view of suprasellar area and better control of lateral aspects of sella turcica and sphenoid Receptory GnRH I i GnRH II: geny, wiązanie z ligandem i przenoszenie sygnałów. K. Kochman, A. Gajewska Instytut Fizjologii i Żywienia Zwierząt im. J.Kielanowskiego PAN, Jabłonna GnRH odgrywa kluczową rolę w reprodukcji, a wiele jego analogonów znalazło zastosowanie w leczeniu chorób endokrynnych i neuroendokrynych. Neuropeptyd ten jest pulsacyjnie uwalniany z zakończeń nerwowych podwzgórza do krążenia wrotnego przysadki i przenoszony do komórek gonadotropowych, gdzie wiążąc się ze swoistym receptorem na błonie komórkowej stymuluje uwalnianie i biosyntezę gonadotropin (LH i FSH). Do niedawna ssaczy GnRH (GnRH I) uważany był za jedyny neuropetyd regulujący uwalnianie gonadotropin; jednakże badania ostatnich lat wykazały, iż wsród kręgowców rozpowszechniona jest również inna forma neuropeptydu GnRH II (pierwotnie wyizolowanego z podwzgórz kurczęcych). Peptyd ten również znacząco stymuluje uwalnianie LH, co dowodzi, iż jest drugim, obok formy klasycznej, neurohormonem zaangażowanym w regulację uwalniania gonadotropin. Aktywność biologiczna neuropetydów przenoszona jest za pośrednictwem dwóch odrębnych i specyficznych dla każdego z nich, receptorów GnRH. Wprawdzie oba receptory wiążą się z białkiem G (G qα ) i pośredniczą w wewnątrzkomórkowych przemianach prowadzących do syntezy fosforanów inozytolu, jednakże precyzyjna analiza struktury dowiodła zasadniczych różnic w ich budowie i funkcjonowaniu. Receptor GnRH I odznacza się brakiem wewnątrzkomórkowego łańcucha na C-końcu cząsteczki receptora, czego funkcjonalną konsekwencją jest brak internalizacji i desentyzacji receptora po związaniu się z GnRH I. Natomiast receptor GnRH typu II posiada dość długi, podlegający fosforylacji po stymulacji przez GnRH II, łańcuch C-końcowy wewnątrz komórki, dzięki czemu możliwa jest internalizacja i desensytyzacja receptora tego typu. Należy jednak podkreślić, iż przedłużona stymulacja receptora GnRH I prowadzi w konsekwencji do zahamowania uwalniania gonadotropin, obniżenia syntezy receptorów trójfosforanu inozytolu i zmniejszenia mobilizacji jonów Ca + w komórkach przysadki. Stwierdzono również, iż wiązanie kompleksów metali dwuwartościowych z GnRH I do receptora GnRH I moduluje sygnalizację w komórkach gonadotropowych poprzez stymulację wczesnej syntezy camp. Poznano budowę genów dla obu receptorów (gen dla GnRH I zlokalizowany jest na chromosomie 4 zaś gen dla GnRH II na chromosomie ) składających się z trzech eksonów i dwóch intronów oraz zidentyfikowano sekwencje regulatorowe na końcach 5 tych genów. 809

20 Materiały naukowe - I ŁÓDZKIE SPOTKANIA PRZYSADKOWE GnRH I and GnRH II receptors: genes, ligand binding and intracellular signaling. K. Kochman, A. Gajewska Kielanowski Institute of Animal Physiology and Nutrition, Polish Academy of Sciences, Jablonna near Warsaw GnRH plays an essential role in the process of reproduction, and its numerous analogs are useful tools in many neuroendocrine and endocrine diseases treatment. GnRH is pulsatily released from the hypothalamic nerve endings directly into the portal vein system. After binding with specific membrane receptors at the gonadotrope cells GnRH activates intracellular signaling system leading to the stimulation of both biosynthesis and release of gonadotropins (LH and FSH). Formerly mammalian GnRH (GnRH I) were recognized as the exclusive neuropeptide crucial for the regulation of release and biosynthesis of gonadotropins, but in the last years another form of GnRH (GnRH II) was identified and characterized. GnRH II, primarily isolated from chicken hypothalami, has appeared to be widely distributed among different vertebrates and has been shown to potently stimulate LH release, thus providing evidence that gonadotropin release in mammals is under control of both forms of neurohormone. Biological activity of GnRH I and GnRH II forms is transferred through separate and specific receptors belonging to G-protein family. Though both receptors bind G qα protein and induce intracellular phosphoinositol synthesis, there are significant differences in their structure and functioning. GnRH I receptor is characterized by the lack of the intracellular C-terminus tail, which in consequence leads to the lack of receptor internalization and desensitization after its activation by GnRH I. The second form of receptor, GnRH II-R, posesses long C-terminal intracellular tail which is phosphorylated due to the receptor activation and, as a result of this process, receptor undergoes internalization and desensitization. Nevertheless, it must be stressed out that prolonged GnRH I receptor stimulation leads to the inhibition of gonadotropins release, decrease of both the phosphoinositol receptor synthesis and calcium mobilization within gonadotrope cells. Moreover, it has been also shown that complexes of divalent metal with GnRH I after binding with GnRH I receptor can modulate intracellular signaling through stimulation of early camp synthesis. So far, both genes encoding GnRH I-R and GnRH-I receptor forms have been cloned and characterized. Both genes are composed of 3 exons and introns (GnRH I receptor gene lies within chromosome 4, while GnRH II receptor form is localized on chromosome ) and regulatory sequences within 5 part of these genes have been identified. Limfocytarne zapalenie przysadki jako następstwo infekcji bakteryjnej A. Kowalska, D. Gąsior-Perczak, K. Krekora- Wollny, M. Kurasandzis-Szalecka Dział Endokrynologii, Świętokrzyskie Centrum Onkologii w Kielcach Szpital Miejski w Kielcach Wprowadzenie: Limfocytarne zapalenie przysadki jest rzadką chorobą, zwykle dotyczącą kobiet w okresie okołoporodowym. Charakteryzuje się naciekaniem limfocytarnym i uszkodzeniem przysadki z różnym stopniem niedoczynności jej przedniego płata. Zajęcie procesem autoimmunologicznym tylniego płata jest rzadsze, jakkolwiek pacjenci z moczówką prostą byli opisywani. Celem pracy jest prezentacja chorej diagnozowanej i leczonej w Dziale Endokrynologii ŚCO w Kielcach, u której zapalenie przysadki poprzedzone było ostrą infekcją. Opis przypadku: chora PK, lat 9, przeniesiona z Oddziału Chorób Wewnętrznych gdzie przebywała z powodu silnych bólów głowy, gorączki do 39 o C, bólów gardła z rozpoznaniem ostrego zapalenia migdałków. W trakcie pobytu w Oddziale wystąpiła poliuria i polidypsja, co skłoniło do przekazania chorej do Działu Endokrynologii. W oparciu o wyniki badań hormonalnych rozpoznano niedoczynność przysadki w zakresie osi gonadowej, nadnerczowej oraz hiperprolektynemię. Dodatni test wazopresynowo-odwodnieniowy wykazał niedoczynność tylnego płata przysadki. Celem ustalenia przyczyny uszkodzenia przysadki wykonano badanie płynu mózgowo-rdzeniowego (b. ogólne, posiew, BK, komórki neo, markery nowotworowe AFP, B-hCG) oraz badanie rezonansu magnetycznego, które uwidoczniło zmiany ok. nadsiodłowej i tylnej części mostka ulegające silnemu wzmocnieniu kontrastowemu. U chorej rozpoznano limfocytarne zapalenie przysadki. Do leczenia włączono sterydy, Adiuretin, skojarzoną terapię estrogenowo-progesteronową. Uzyskano ustąpienie dolegliwości, pełną regresję zmian w obrazie MRI jednak bez powrotu funkcji hormonalnej. Wnioski: Limfocytowe zapalenie przysadki może być poprzedzone infekcją bakteryjną. Nacieki zapalne mogą występować także poza przysadką u naszej chorej w pniu mózgu. Leczenie sterydami jest postępowaniem skutecznym i ma znaczenie zarówno diagnostyczne jak i terapeutyczne. Lymphocytic hypophysitis associated with the acute nasalaryngeal infection. Case Report A. Kowalska, D. Gąsior-Perczak, K. Krekora-Wollny, M. Kurasandzis-Szalecka Department of Endocrinology, Hollycross Cancer Center in Kielce General Hospital in Kielce Background: Lymphocytic hypophysitis is a rare disorder predominantly affecting females during the antepartum or postpartum period. It is characterised by destruction of pituitary gland and limphocytic infiltration, probably by an autoimmune process leading to a pituitary mass lesion and/or various degrees of hypopituitarism. The lesion is usually confined to the adenohypophysis. Posterior pituitary gland or stalk involvement is rare, although patients presented with diabetes insipidus have been reported. Aim: This work is aimed at presenting the case of lymphocytic hypophysitis (LH) associated, which was treated in our hospital. Case: A 9-year-old woman, diagnosed on internalward because of bad headaches, fever (39 o C), sore 80