dr Jan Mojak Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Katolicki Uniwersytet Lubelski Zastaw na wierzytelnościach

Transkrypt

1 dr Jan Mojak Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Katolicki Uniwersytet Lubelski Zastaw na wierzytelnościach 1. Zastaw należy, obok hipoteki, do najważniejszych rzeczowych zabezpieczeń wierzytelności. Zgodnie z art k.c., zastaw polega na obciążeniu rzeczy ruchomej prawem, które pozwala wierzycielowi zastawniczemu (zastawnikowi) na dochodzenie zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy (zastawcy), wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne 1. Kodeks cywilny reguluje przede wszystkim zastaw na rzeczach ruchomych (art. art ), który też w praktyce obrotu występuje najczęściej 2. Jednakże art. art k.c. odnoszą się do zastawu na prawach zbywalnych, co oznacza dopuszczalność ustanawiania zastawu również na wierzytelnościach, o ile są one zbywalne. Instytucja zastawu na prawach w ogóle, a na wierzytelnościach w szczególności, odgrywa w obrocie gospodarczym, głównie bankowym, coraz większą rolę, co oczywiście zmusza do jej chociażby skrótowego omówienia. 1 Szerzej por. J. Skąpski, Zastaw na rzeczach ruchomych, według kodeksu cywilnego, Studia Cywilistyczne" 1966, t. VIII; J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, Warszawa 1994, s. 265 i n.; F. Zoll, Prawo cywilne, prawa zastawnicze, Kraków 1937; Z.K. Nowakowski, Zastaw, w:] System prawa cywilnego, t. II. Prawo własności i inne prawa rzeczowe, Ossolineum 1977, s. 822 i n. 2 Ustawodawca polski roz i ABGB rozróżniają wyraźnie pojęcie prawo zastawu" (Pfandrecht) od zastawu" (Pfand), które oznacza rzecz oddaną w zastaw. Por. J. Skąpski, op. cit., s

2 Zastaw na wierzytelnościach Według art. 328 k.c., do zastawu na wierzytelnościach stosuje się przede wszystkim odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego o zastawie na rzeczach ruchomych. W świetle tego przepisu należy najpierw rozważyć, jakie wierzytelności mogą być zabezpieczone poprzez ustanowienie zastawu na wierzytelnościach. Akcesoryjność zastawu domaga się istnienia wierzytelności zabezpieczonej tym prawem. Zastaw może zabezpieczać zarówno wierzytelności pieniężne, jak i niepieniężne, chociaż w praktyce najczęściej służy on wzmocnieniu wierzytelności bankowych, wynikających z umów kredytowych. Wierzytelności niepieniężne są zabezpieczone przez zastaw pośrednio 3, gdyż z przedmiotu zastawu zastawnik może zaspokoić dopiero wierzytelność odszkodowawczą o charakterze pieniężnym, powstałą wskutek niewykonania (lub nienależytego wykonania) zobowiązania niepieniężnego. Z mocy art k.c. prawo zastawu może być ustanowione również w celu zabezpieczenia wierzytelności przyszłej lub warunkowej. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na to, że ustanowienie zastawu w celu zabezpieczenia wierzytelności przyszłych, powstających pod warunkiem zawieszającym, przełamuje zasadę akcesoryjności zastawu. Jednakże zastawnik będzie mógł skorzystać z zastawu w celu zaspokojenia przysługujących mu praw dopiero po przekształceniu się wierzytelności przyszłej lub warunkowej w pełną, istniejącą, identyfikowalną wierzytelność 4. Ściśle zaś biorąc - zastawnik będzie mógł realizować swoje prawo dopiero wtedy, gdy owa pełna" wierzytelność nie zostanie przez dłużnika wykonana. W odniesieniu do wierzytelności ograniczonej warunkiem rozwiązującym nie budzi wątpliwości fakt, że po spełnieniu się warunku rozwiązującego zastaw wygasa wraz z wierzytelnością. 1 1 Por. A. Klein, Elementy stosunku prawnego prawa rzeczowego, Wrocław 1976, s Por. w doktrynie niemieckiej W. Petereit, Forderungen und Rechte ais Sicherungsmitłel, w: Reclit der Kreditsicherheiten in europeischen Landem, T. I. Bundesrepublik Deutschland, Berlin, s

3 REJENT Nr 10 - październik 1994 r. W bankowych stosunkach kredytowych często nie określa się najwyższej sumy zabezpieczenia, chociaż umowa kredytowa, wraz z umową o ustanowienie zastawu, powinny precyzyjnie identyfikować stosunek zobowiązaniowy, z którego wynika zabezpieczona wierzytelność. Wierzytelność oraz zabezpieczający ją zastaw muszą przysługiwać tej samej osobie. Gdyby doszło do rozdzielenia podmiotowego tych dwóch praw, to zastaw wygaśnie (art. 323 k.c.) 5. Do zastawu na prawach, w tym również na wierzytelnościach, stosuje się m.in. następujące zasady charakterystyczne dla zastawu na rzeczach ruchomych. Realizacja uprawnień zastawnika z obciążonej wierzytelności następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym, chyba że statuty banków wprowadzają inny tryb zaspokojenia zastawnika (art. 312 k.c.). Prawo zastawu zabezpiecza nie tylko gołą" wierzytelność, ale również - w granicach określonych w art k.p.c. - odsetki nie przedawione, przyznane kwoty zaspokojenia wierzytelności itp. Jeżeli wierzytelność obciążona zastawem przynosi pożytki, np. oprocentowanie, to zastawnik powinien - w braku odmiennej umowy - pobierać je i zaliczać na poczet wierzytelności i związanych z nią roszczeń, a po wygaśnięciu zastawu obowiązany jest złożyć urzędowy rachunek (tzw. zastaw antychretyczny - art. 319 k.c.). 2. Zgodnie z art. 329 k.c., do ustanowienia zastawu na wierzytelności należy stosować odpowiednio przepisy o przeniesieniu określonego rodzaju wierzytelności. W każdym wypadku jednak umowa o ustanowienie zastawu powinna być zawarta w formie pisemnej z datą pewną, tzn. notarialnie lub urzędowo poświadczoną. Jeżeli ustanowienie zastawu na wierzytelności nie następuje przez wydanie dokumentu, w którym jest ona inkorporowana, ani przez indos, to ustanowienie zastawu wymaga zawiadomienia dłużnika obciążonej wierzytelności przez zastawcę. W świetle powyższych rozwiązań nasuwa się wniosek, że o trybie ustanowienia zastawu na wierzytelności rozstrzyga cywil- 1990, s. 223 i n. 5 Por. J. Mojak, Przelew 102

4 Zastaw na wierzytelnościach noprawny mechanizm jej przeniesienia. W każdym wypadku jednak powstanie zastawu na wierzytelności poprzedza umowa między zastawnikiem (najczęściej bankiem - kredytodawcą) a zastawcą, której treścią jest wyrażenie zgody przez zastawcę na obciążenie przysługującej mu wierzytelności w celu zabezpieczenia wierzytelności przysługującej zastawnikowi - ze skutkami określonymi w art k.c. Jeżeli przedmiotem zastawu jest wierzytelność przenoszona w drodze cesji, to umowa między zastawcą a zastawnikiem może być uznana za umowę zobowiązującą do przeniesienia wierzytelności z art k.c., której skutkiem będzie ograniczone rozporządzenie ( zastawnicze") wierzytelnością przez zastawcę na rzecz zastawnika. Podmiotem obciążonej zastawem wierzytelności jest w dalszym ciągu zastawca (bądź ewentualnie osoba trzecia, na rzecz której zastawca przeniósłby wierzytelność), natomiast zastawnik uzyskuje ograniczone uprawnienie wobec obciążonej wierzytelności, pozwalające mu na zaspokojenie się z tejże wierzytelności z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi zastawcy (bądź późniejszego nabywcy wierzytelności). Omówiony tu tryb ustanowienia zastawu na wierzytelnościach, odwołujący się do przepisów kodeksu cywilnego o przelewie, znajduje zastosowanie do wszelkich zbywalnych wierzytelności, nie związanych z papierami wartościowymi, które są przenoszone w drodze cesji. Poza tym jednak, w świetle art k.c. w zw. z art k.c., tryb ten odnosi się też do ustanowienia zastawu na wierzytelnościach wynikających z papierów wartościowych imiennych, takich jak: obligacje imienne, weksle nie na zlecenie", w praktyce raczej rzadko - czeki imienne 6. W tych wypadkach jednak zastawca powinien też wydać zastawnikowi dokument stwierdzający istnienie wierzytelności (art. 921 k.c.). Wydaje się ponadto, że oświadczenie zastawcy o ustanowieniu zastawu powinno być umieszczone na samym dokumencie lub złączonej z nim karcie dodatkowej. Ustanowienie zastawu na wierzytelnościach w oparciu o reżim cesji zmusza do przyjęcia wniosku, że dłużnik za- 6 Por. T. Kot, Zastaw na papierach wartościowych, Rejent" nr 5/1993, s

5 REJENT Nr 10 - październik 1994 r. stawionej wierzytelności może podnieść wobec zastawnika również te zarzuty, które przysługiwały mu wobec zastawcy, w chwili powzięcia wiadomości o przelewie" (art. 513 k.c.). 3. Jeżeli przedmiotem zastawu jest wierzytelność inkorporowana w papierach wartościowych na zlecenie, to ustanowienie zastawu na takiej wierzytelności wymaga - poza zawarciem odpowiedniej umowy w formie pisemnej, z datą pewną (art k.c.) - dokonania indosu zastawniczego'. Weksel jest ze swej natury papierem wartościowym na zlecenie. Wg art. 11 pr. weksl. oznacza to, że każdy weksel można przenieść przez indos, choćby nawet nie opiewał wyraźnie na zlecenie". Rozwiązanie przewidziane w tym przepisie nadaje wekslom z inkorporowanymi w nich wierzytelnościami wyraźny charakter obiegowy Jeśli więc wystawca weksla chciałby wyłączyć obiegowy charakter weksla, to musi dać temu wyraz w jego treści, zaznaczając, iż jest to dokument nie na zlecenie", imienny" lub bez prawa indosowania". Tylko w takim wypadku remitent nie będzie mógł puścić weksla w obieg za pomocą indosu, zaś wierzytelność wekslową będzie można przenieść tylko w trybie i ze skutkami cesji. Indos jest pisemnym oświadczeniem zbywcy, złożonym na wekslu na zlecenie lub na złączonej z wekslem karcie dodatkowej, tzn. przedłużku. Koniecznym warunkiem każdego indosu jest własnoręczny podpis indosanta. Z punktu widzenia szaty zewnętrznej wyróżniamy indosy zupełne (imienne) oraz indosy in blanco (i zrównane z nimi indosy na okaziciela). Przy przyjęciu kryterium skutków prawnych indosu, wyróżniamy indosy własnościowe, pełnomocnicze (do inkasa) oraz zastawnicze 8. Pamiętać należy, że w każdym wypadku do przeniesienia praw z weksla na zlecenie nie wystarczy jedynie nieprzerwany szereg in- 434 i n. 7 Por. S. Janczewski, Prawo handlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa 19 8 Por. A. Szpunar, O indosie wekslowym, Przegląd Sądowy" nr 4/1991, 104

6 Zastaw na wierzytelnościach dosów, lecz konieczne jest też spełnienie drugiej przesłanki, tj. wydania dokumentu indosatariuszowi (art k.c.). Indos nie może być dokonany pod warunkiem, z tym że warunek dodany do indosu prawo wekslowe uważa za nie napisany, a tym samym traktuje taki indos jako bezwarunkowy (art. 12 pr. weksl.). Nieważny ipso iure jest indos odnoszący się jedynie do części sumy wekslowej. Najważniejszą rolę odgrywa niewątpliwie indos własnościowy zupełny, który zazwyczaj dokonywany jest przez złożenie na odwrotnej stronie weksla oświadczenia: Ustępuję (emy) na zlecenie... (X)a"; dodanie do tego oświadczenia oznaczenia daty i miejsca sporządzenia indosu oraz opatrzenie tego oświadczenia własnoręcznym podpisem indosanta (bądź osób uprawnionych do reprezentowania indosanta przy dokonywaniu czynności wekslowych). Indos własnościowy zupełny (imienny) spełnia bez ograniczeń dwie funkcje: przenośną i gwarancyjną 9. Funkcja przenośna indosu oznacza, że wraz z jego dokonaniem i wydaniem weksla indosatariuszowi następuje przeniesienie na indosatariusza wszystkich praw z weksla (art. 14 pr. weksl.). Indosatariusz nabywa prawo z weksla w takich rozmiarach, jakie wynikają z treści weksla, a nie w takich, jakie przysługują indosantowi. Wobec znajdującego się w dobrej wierze indosatariusza nie znajduje więc zastosowania zasada: Nemo plus iuris... Nabycie wierzytelności z weksla w drodze indosu uznawane jest więc raczej powszechnie za nabycie pierwotne. Podstawy do takiego wniosku daje przede wszystkim art. 17 pr. weksl., zgodnie z którym dłużnicy wekslowi nie mogą wobec posiadacza weksla (indosatariusza) zasłaniać się zarzutami opartymi na swoich stosunkach osobistych z wystawcą (lub posiadaczami poprzednimi), z wyjątkiem sytuacji, gdy indosatariusz, nabywając weksel, działał świadomie na szkodę dłużnika. Przepis art. 17 pr. weksl. potwierdza abstrakcyjny, obiektywny charakter zobowiązania wekslowego i rozstrzyga o zasadniczej różnicy między po- 9 Tak S. Wróblewski, Prawo wekslowe i czekowe, Kraków 1936, s. 86 i n.; J. Rosenbluth, Prawo wekslowe i czekowe - Komentarz, Kraków 1936, s. 238 i n. 105

7 REJENT Nr 10 - październik 1994 r. chodnym nabyciem wierzytelności w drodze przelewu (art. 513 k.c.), a pierwotnym - w drodze indosu i wydania weksla. Funkcja gwarancyjna indosu polega na tym, że - w braku przeciwnego zastrzeżenia - indosant odpowiada za przyjęcie i za zapłatę weksla. Jest to konsekwencja złożenia przez indosanta własnego podpisu na wekslu, z czym wiąże się - jak wiadomo - jego samoistna odpowiedzialność wekslowa. Indosant może tę odpowiedzialność wyłączyć lub ograniczyć poprzez dodanie do indosu zastrzeżenia bez obligu", bez zobowiązania" itp. Indosant może również w treści indosu zakazać dalszego indosowania weksla, co ma takie znaczenie, że indosant nie odpowiada wobec dalszych indosatariuszy (art. 15 pr. weksl. in fine). Indos może być skutecznie dokonywany aż do dnia protestu z powodu odmowy zapłaty weksla. Jednakże indos dokonywany po proteście z powodu odmowy zapłaty weksla albo po upływie terminów, ustanowionych dla protestu, ma skutki zwykłego przelewu. Instrumentem prawnym, pozwalającym na ustanowienie zastawu na wierzytelności wekslowej, jest tzw. indos zastawniczy. Zgodnie z art. 19 pr. weksl., aby indos wywoływał skutki zabezpieczające, musi zawierać w swej treści wzmiankę: waluta w zastaw", waluta na zabezpieczenie" lub inną wyrażającą zastaw 10. Indosatariusz zastawniczy może wykonywać wszelkie prawa z weksla, z tym że jego indos ma skutki indosu pełnomocniczego. Funkcja indosu zastawniczego polega na wyposażeniu indosatariusza, będącego jednocześnie wierzycielem indosanta z innego, pozawekslowego stosunku prawnego, w uprawnienie do bezpośredniego zaspokojenia się z wierzytelności wekslowej w sytuacji, gdy indosant nie wykona ciążącego na nim zobowiązania pozawekslowego. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że ów pozawekslowy stosunek zobowiązaniowy, w celu umocnienia którego indosowano zastawniczo weksel, nie ma bezpośredniego wpływu na sytuację prawnowekslową indosatariusza 11. W stosunku do dłużników we- 10 Tak J. Rosenbluth, op. cit., s Por. A. Glasner, A. Thaler, Prawo wekslowe i czekowe, Bielsko-Biała 1992 (reprint), s

8 Zastaw na wierzytelnościach kslowych indosatariusz zastawniczy ma status pełnoprawnego posiadacza weksla i może we własnym imieniu i na własny rachunek dochodzić całej sumy wekslowej, nawet wówczas, gdy ta suma jest większa niż wartość wierzytelności zabezpieczonej zastawem na wekslu. Skutki prawne zastawniczego charakteru indosu odgrywają pełną rolę jedynie w relacji indosant - indosatariusz i za ewentualne przekroczenie swoich uprawnień indosatariusz będzie odpowiedzialny wobec indosanta według zasad prawa cywilnego, tak jak za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (art. 471 i n. k.c.). W celu wzmocnienia ochrony interesów indosanta zastawniczego przed nielojalnymi działaniami indosatariusza prawo wekslowe stanowi, że indosatariusz zastawniczy może indosować dalej weksel tylko ze skutkami indosu pełnomocniczego. Zabezpieczającą funkcją indosu zastawniczego pozwala w pełni zrealizować samo posiadanie weksla przez indosatariusza zastawniczego i jego ewentualny indos per procura. Indos per procura, dokonany przez indosatariusza zastawniczego, służy w takiej sytuacji jedynie wykonaniu w jego imieniu uprawnień przysługujących mu z indosu zastawniczego. Z tego też powodu art. 19 pr. weksl. reguluje odmiennie, niż wynika to z art. 18, problem dopuszczalności i z zakresu zarzutów przysługujących dłużnikom wekslowym wobec indosatariusza pełnomocniczego. Dłużnicy ci bowiem nie mogą wobec posiadacza weksla zasłaniać się zarzutami opartymi na swych stosunkach osobistych z indosantem, chyba że posiadacz, biorąc weksel, działał świadomie na szkodę dłużnika. 4. W sytuacji zaś ustanowienia zastawu na wierzytelnościach wynikających z papierów wartościowych na okaziciela - nie zdematerializowanych" obligacji na okaziciela, czeków na okaziciela, czy też weksli opatrzonych indosem in blanco" - przesłanką powstania zastawu, poza zawarciem umowy z art k.c., jest wydanie dokumentu zastawnikowi (art k.c.). Po ewentulanym wygaśnięciu zastawu, papier wartościowy na okaziciela podlega zwrotowi na rzecz zastawcy. Szczególne problemy pojawiają się przy ustanowieniu zastawu na wierzytelnościach z obligacji na okaziciela, znajdujących się 107

9 REJENT Nr 10 - październik 1994 r. w obrocie publicznym (giełdowym). Jak wiadomo, po dopuszczeniu takich obligacji do obrotu publicznego następuje ich dematerializacja" 12, co prowadzi do niemożliwości stosowania, przy ustanawianiu zastawu na takich obligacjach, zasad obciążania zastawem zwykłych" (tj. nie zdematerializowanych") obligacji na okaziciela. Art ustawy z 22 III 1991 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych 13 upoważnił przewodniczącego Komisji Papierów Wartościowych do określenia trybu postępowania w przypadku zabezpieczenia wierzytelności na papierach wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu. W zarządzeniu przewodniczącego KPW z dnia 15 kwietnia 1994 r. 14 określono m.in. tryb postępowania w przypadku obciążenia zastawem papierów wartościowych, znajdujących się w publicznym obrocie. Tryb ten odnosi się nie tylko do obciążenia zastawem papierów udziałowych, tj. akcji, ale również papierów wierzycielskich, tj. obligacji 15. Jeżeli posiadacz rachunku papierów wartościowych (obligacji) obciąży zastawem papiery znajdujące się w jego rachunku, przedsiębiorstwo maklerskie, po przedstawieniu mu umowy zastawu, dokonuje przeniesienia papierów wartościowych na blokowane konto na rachunku papierów wartościowych. Przedsiębiorstwo maklerskie, prowadzące rachunek papierów wartościowych, na którym zarejestrowane zostały papiery wartościowe obciążone zastawem, wystawia imienne świadectwo depozytowe dla zastawcy, które powinno zawierać informację o obciążeniu papierów wartościowych i wysokości wierzytelności zabezpieczonej zastawem. 12 W kwestii konsekwencji prawnych tzw. dematerializacji papierów wartościowych por. szerzej J. Mojak, D.M. Opolski, Publiczny obrót papierami wartościowymi. Analiza pojęcia, Państwo i Prawo" nr 12/ Tekst jednolity: Dz.U. z 1994 r. Nr 58, poz M.P. Nr 27, poz Na ten temat, ale na tle stanu pra Zarządu Giełdy Papierów Wartościowych z dnia 14 grudnia 1992 r. - por. J. Mojak, Obrót wierzytelnościami. Podstawowe zagadnienia prawne, Lublin 1993, s. 184 i n. 108

10 Zastaw na wierzytelnościach Pożytki papierów wartościowych obciążonych zastawem, w szczególności takie odsetki, które przekazywane są przedsiębiorstwu maklerskiemu prowadzącemu rachunek, na którym znajdują się papiery wartościowe obciążone zastawem - w braku odmiennych postanowień umowy zastawu - wypłacane są przez ten podmiot zastawnikowi w sposób przez niego określony. W zakresie obowiązku zastawnika, określonego w art. 319 k.c., przedsiębiorstwo maklerskie może, na mocy pełnomocnictwa udzielonego przez zastawnika, dokonać rozliczenia wobec zastawcy z pobranych pożytków. W przypadku, gdy dłużnik z papierów wartościowych, obciążonych zastawem, przekazuje przedsiębiorstwu maklerskiemu świadczenie pieniężne, do którego jest zobowiązany z papierów wartościowych obciążonych zastawem, podmiot ten blokuje otrzymane środki pieniężne na rachunku zastawcy. Środki pieniężne blokowane są do czasu wykonania uprawnień przysługujących zastawcy lub zastawnikowi. Środki pieniężne pochodzące ze spełnienia świadczenia przez dłużnika mogą być wypłacone wyłącznie do rąk zastawcy i zastawnika łącznie lub na żądanie jednego z nich powinny zostać złożone do depozytu sądowego. Jeżeli wierzytelność pieniężna zabezpieczona zastawem na papierach wartościowych wierzycielskich jest wymagalna, na żądanie zastawnika podmiot prowadzący przedsiębiorstwo maklerskie, po uzyskaniu zgody Komisji Papierów Wartościowych i na warunkach przez nią określonych, dokonuje przeniesienia oznaczonej przez zastawcę liczby papierów wartościowych, obciążonych zastawem, na rachunek zastawnika. Niezwłocznie, po powzięciu wiadomości o wygaśnięciu zastawu, podmiot prowadzący przedsiębiorstwo maklerskie dokonuje odpowiednich zapisów na rachunku papierów wartościowych. 5. Na zakończenie należy wskazać na szczególne skutki ustanowienia zastawu na wierzytelnościach, związane z charakterem przedmiotu obciążenia, określone w art k.c. W okresie trwania zastawu zastawnik może wykonywać wszelkie czynności i dochodzić wszelkich roszczeń, zmierzających do zachowania wierzytelności obciążonej zastawem. Jeżeli wymagalność wierzytelności obciążonej zastawem zależy od wypowiedze- 109

11 REJENT Nr 10 - październik 1994 r. nia przez wierzyciela, zastawca może dokonać wypowiedzenia bez zgody zastawnika. Gdyby zaś wymagalność wierzytelności obciążonej zastawem była uzależniona od wypowiedzenia przez dłużnika, to może on dokonać wypowiedzenia także względem zastawnika. Od dnia wymagalności wierzytelności zabezpieczonej zastawem, zastawnik może wypowiedzieć wierzytelność obciążoną zastawem do wysokości wierzytelności zabezpieczonej. W wypadku spełnienia świadczenia przez dłużnika obciążonej wierzytelności, zastaw na wierzytelności przechodzi na przedmiot świadczenia. Do odbioru świadczenia uprawnieni są zastawca i zastawnik łącznie. Każdy z nich może żądać spełnienia świadczenia do rąk ich obu łącznie bądź też może żądać złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego. Gdyby dłużnik wierzytelności obciążonej zastawem spełnił świadczenie przed dniem jej wymagalności, to zarówno zastawca, jak i zastawnik mogą żądać złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego. Z dniem wymagalności wierzytelności zabezpieczonej zastawem, zastawnik może żądać - zamiast zapłaty - przeniesienia na jego rzecz wierzytelności obciążonej zastawem, o ile jest ona pieniężna. Przeniesienie to może nastąpić tylko do wysokości wierzytelności zabezpieczonej zastawem. Zastawnik może zrealizować przypadającą mu z tego tytułu część wierzytelności, z pierwszeństwem przed częścią przysługującą zastawcy. 110

12 Zastaw na wierzytelnościach Pożytki papierów wartościowych obciążonych zastawem, w szczególności takie odsetki, które przekazywane są przedsiębiorstwu maklerskiemu prowadzącemu rachunek, na którym znajdują się papiery wartościowe obciążone zastawem - w braku odmiennych postanowień umowy zastawu - wypłacane są przez ten podmiot zastawnikowi w sposób przez niego określony. W zakresie obowiązku zastawnika, określonego w art. 319 k.c., przedsiębiorstwo maklerskie może, na mocy pełnomocnictwa udzielonego przez zastawnika, dokonać rozliczenia wobec zastawcy z pobranych pożytków. W przypadku, gdy dłużnik z papierów wartościowych, obciążonych zastawem, przekazuje przedsiębiorstwu maklerskiemu świadczenie pieniężne, do którego jest zobowiązany z papierów wartościowych obciążonych zastawem, podmiot ten blokuje otrzymane środki pieniężne na rachunku zastawcy. Środki pieniężne blokowane są do czasu wykonania uprawnień przysługujących zastawcy lub zastawnikowi. Środki pieniężne pochodzące ze spełnienia świadczenia przez dłużnika mogą być wypłacone wyłącznie do rąk zastawcy i zastawnika łącznie lub na żądanie jednego z nich powinny zostać złożone do depozytu sądowego. Jeżeli wierzytelność pieniężna zabezpieczona zastawem na papierach wartościowych wierzycielskich jest wymagalna, na żądanie zastawnika podmiot prowadzący przedsiębiorstwo maklerskie, po uzyskaniu zgody Komisji Papierów Wartościowych i na warunkach przez nią określonych, dokonuje przeniesienia oznaczonej przez zastawcę liczby papierów wartościowych, obciążonych zastawem, na rachunek zastawnika. Niezwłocznie, po powzięciu wiadomości o wygaśnięciu zastawu, podmiot prowadzący przedsiębiorstwo maklerskie dokonuje odpowiednich zapisów na rachunku papierów wartościowych. 5. Na zakończenie należy wskazać na szczególne skutki ustanowienia zastawu na wierzytelnościach, związane z charakterem przedmiotu obciążenia, określone w art k.c. W okresie trwania zastawu zastawnik może wykonywać wszelkie czynności i dochodzić wszelkich roszczeń, zmierzających do zachowania wierzytelności obciążonej zastawem. Jeżeli wymagalność wierzytelności obciążonej zastawem zależy od wypowiedze- 109

13 REJENT Nr 10 - październik 1994 r. nia przez wierzyciela, zastawca może dokonać wypowiedzenia bez zgody zastawnika. Gdyby zaś wymagalność wierzytelności obciążonej zastawem była uzależniona od wypowiedzenia przez dłużnika, to może on dokonać wypowiedzenia także względem zastawnika. Od dnia wymagalności wierzytelności zabezpieczonej zastawem, zastawnik może wypowiedzieć wierzytelność obciążoną zastawem do wysokości wierzytelności zabezpieczonej. W wypadku spełnienia świadczenia przez dłużnika obciążonej wierzytelności, zastaw na wierzytelności przechodzi na przedmiot świadczenia. Do odbioru świadczenia uprawnieni są zastawca i zastawnik łącznie. Każdy z nich może żądać spełnienia świadczenia do rąk ich obu łącznie bądź też może żądać złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego. Gdyby dłużnik wierzytelności obciążonej zastawem spełnił świadczenie przed dniem jej wymagalności, to zarówno zastawca, jak i zastawnik mogą żądać złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego. Z dniem wymagalności wierzytelności zabezpieczonej zastawem, zastawnik może żądać - zamiast zapłaty - przeniesienia na jego rzecz wierzytelności obciążonej zastawem, o ile jest ona pieniężna. Przeniesienie to może nastąpić tylko do wysokości wierzytelności zabezpieczonej zastawem. Zastawnik może zrealizować przypadającą mu z tego tytułu część wierzytelności, z pierwszeństwem przed częścią przysługującą zastawcy. 110