Zabezpieczenie wykonania umów w świetle zasad europejskiego prawa kontraktów oraz polskiego prawa zobowiązań

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 776 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2008 Aneta Kaźmierczyk Katedra Prawa Monika Szaraniec Katedra Prawa Zabezpieczenie wykonania umów w świetle zasad europejskiego prawa kontraktów oraz polskiego prawa zobowiązań 1. Wprowadzenie W 1999 r. opublikowany został zbiór: Zasady europejskiego prawa kontraktów (Principles of European Contract Law PECL) 1. Utworzenie zbioru zasad służyć ma idei harmonizacji określonych dziedzin prawa w ramach Wspólnoty Europejskiej. Jedną z tych dziedzin jest prawo cywilne. Zasady obejmują część ogólną prawa zobowiązań i stanowić mają pierwszy zbiór z cyklu zasad prawa cywilnego. Zbiór obejmuje dziewięć rozdziałów, które dotyczą: ogólnych postanowień, zawierania kontraktów, umocowania do zawierania kontraktów, ważności umów, interpretacji, treści umów, wykonania zobowiązań, niewykonania zobowiązań i środków przysługujących wierzycielowi postanowienia ogólne, szczególnych środków przysługujących wierzycielowi w przypadku niewykonania zobowiązania. Wśród wymienionych zasad uregulowana została także, w podstawowym zarysie, problematyka zabezpieczania wykonania umów oraz w niewielkim stopniu 1 Publikacja stanowi drugą edycję Zasad europejskiego prawa kontraktów. Pierwsza cześć PECL została opublikowana w 1995 r. Następnie wydano połączoną pierwszą i drugą część w 2000 r. Trzecia część PECL ukazała się na rynku wydawniczym w 2003 r. Zob. J. Bełdowski, Europejskie prawo umów, Kwartalnik Prawa Prywatnego, r. XIII, 2004, z. 3, s. 805.

2 52 Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec same zabezpieczenia. Inspiruje to do dokonania porównania regulacji zawartej w Zasadach europejskiego prawa kontraktów oraz w polskim prawie zobowiązań. Zarówno niektóre zabezpieczenia osobiste, jak i rzeczowe regulacje swe znajdują w części ogólnej prawa zobowiązań. Porównanie stanu prawnego polskiego prawa zobowiązań do Zasad europejskiego prawa kontraktów, po pierwsze, wymaga wskazania podstawowych zasad dotyczących zabezpieczeń zawartych w prawie polskim oraz w PECL. Po drugie przedstawienia, jakie rodzaje zabezpieczeń wykonania kontraktów występują w prawie polskim, z podkreśleniem, które z nich korzenie swoje odnajdują w prawie zobowiązań. Omówienie tego zagadnienia wymaga również wskazania, czy konkretny rodzaj zabezpieczenia został przedstawiony również w PECL, a jeżeli tak, to jakie istnieją podobieństwa i różnice pomiędzy rozwiązaniami w obu systemach. 2. Podstawowe regulacje dotyczące zabezpieczenia wykonania umów zawarte w przepisach prawa polskiego oraz w PECL W polskim prawie zobowiązań znajduje się generalna zasada dotycząca zabezpieczenia wykonywania umów, zawarta w art. 364 k.c., który stanowi, że ilekroć ustawa przewiduje obowiązek zabezpieczenia, zabezpieczenie powinno nastąpić przez złożenie pieniędzy do depozytu sądowego. Jednakże z ważnych powodów zabezpieczenie może nastąpić w inny sposób. Wymieniona zasada przesądza, że w sytuacjach, w których od woli stron zależy, czy w ogóle chcą zabezpieczyć wykonanie umowy, rodzaj zabezpieczenia zależy tylko od ich decyzji 2. W sytuacji jednak, w której ustawa przewiduje obowiązek zabezpieczenia, zasadą jest zabezpieczenie poprzez złożenie pieniędzy do depozytu sadowego. Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja, w której wystąpią jakieś ważne powody, z uwagi na które zabezpieczenie może nastąpić w inny sposób. Przesłanka ważnych powodów może zatem uzasadnić dokonanie innego rodzaju zabezpieczenia. Ważnym powodem może być sytuacja finansowa zobowiązanego, która to uniemożliwia mu złożenie pieniędzy do depozytu. W doktrynie 3 wskazuje się, że przepis art. 364 k.c. ma zastosowanie również w wypadkach, gdy ustawodawca nie nakłada obowiązku udzielenia zabezpieczenia, ale przyznaje 2 Zabezpieczenie może też powstać ex lege np. hipoteka czy też zastaw. 3 Zob. T. Wiśniewski, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 1, Warszawa 1999, s

3 Zabezpieczenie wykonania umów 53 uprawnienie dla strony do domagania się zabezpieczenia 4 czy też gdy przewiduje uchylenie uprawnienia strony przeciwnej w razie udzielenia zabezpieczenia 5. Wśród Zasad europejskiego prawa kontraktów jako odpowiednik art. 364 odnaleźć można, art regulujący podstawową zasadę dotyczącą zabezpieczenia wykonania umów. Zgodnie z treścią tego artykułu: 1) strona, która ma uzasadnione obawy, że druga strona dopuści się istotnego niewykonania, może domagać się odpowiedniego zabezpieczenia należytego wykonania, a międzyczasie powstrzymać się ze spełnieniem swojego świadczenia tak długo, dopóki obawa ta jest nadal uzasadniona, 2) jeżeli zabezpieczenie takie nie zostanie udzielone w rozsądnym terminie, strona uprawniona do jego żądania może odstąpić od umowy, zawiadamiając o tym niezwłocznie drugą stronę, jeżeli ma nadal uzasadnione obawy, że dopuści się ona istotnego niewykonania. Porównując obydwa rozwiązania, można zauważyć kilka istotnych różnic. Po pierwsze w polskim prawie zobowiązań zasadą jest, że strony w każdej sytuacji mogą zastrzec konieczność dania zabezpieczenia wykonania umowy. Zasada 4 Zob. np. art. 269 k.c. o treści Właściciel może z ważnych powodów żądać od użytkownika zabezpieczenia, wyznaczając mu w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu właściciel może wystąpić do sądu o wyznaczenie zarządcy. Użytkownik może żądać uchylenia zarządu, jeżeli daje odpowiednie zabezpieczenie. Przepis art. 439 k.c. o treści Temu komu wskutek zachowania się innej osoby, w szczególności wskutek braku należytego nadzoru nad ruchem kierowanego przez nią przedsiębiorstwa lub zakładu albo nad stanem posiadanego przez nią budynku lub innego urządzenia, zagraża bezpośrednio szkoda, może żądać, ażeby ta przedsięwzięła środki niezbędne do odwrócenia grożącego niebezpieczeństwa, a w razie potrzeby także, by dała odpowiednie zabezpieczenie. 5 Zob. treść art. 270 Właściciel może odmówić wydania przedmiotów objętych użytkowaniem nieprawidłowym, dopóki nie otrzyma odpowiedniego zabezpieczenia. Treść art. 461 k.c. Zobowiązany do wydania cudzej rzeczy może ją zatrzymać aż do chwili zaspokojenia lub zabezpieczenia przysługujących mu roszczeń o zwrot nakładów na rzecz oraz roszczeń o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej (prawo zatrzymania.). Treść art. 490 k.c.: Jeżeli jedna ze stron obowiązana jest spełnić świadczenie wzajemne wcześniej, a spełnienie świadczenia przez drugą stronę jest wątpliwe ze względu na jej stan majątkowy, strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego lub nie da zabezpieczenia. Treść art. 496 k.c. Jeżeli wskutek odstąpienia od umowy strony mają dokonać zwrotu świadczeń wzajemnych, każdej z nich przysługuje prawo zatrzymania, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot, a zgodnie z treścią art. 497 k.c. przepis art. 496 k.c. stosuje się odpowiednio w razie rozwiązania lub nieważności umowy wzajemnej. Można jeszcze wskazać treść art. 552 k.c. Jeżeli kupujący dopuścił się zwłoki z zapłatą ceny za dostarczoną część rzeczy sprzedanych albo, jeżeli ze względu na jego stan majątkowy jest wątpliwe, czy zapłata ceny za część rzeczy, które mają być dostarczone później, nastąpi w terminie, sprzedawca może powstrzymać się z dostarczeniem dalszych części rzeczy sprzedanych, wyznaczając kupującemu odpowiedni termin do zabezpieczenia zapłaty, a po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu może od umowy odstąpić.

4 54 Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec wyrażona w PECL uzależnia możliwość żądania przez stronę zabezpieczenia od tego czy istnieją uzasadnione obawy, że druga strona dopuści się istotnego niewykonania umowy. Przy czym przez istotne niewykonania umowy należy rozumieć sytuację 6, w której: istnieje obawa, że zobowiązanie nie zostanie wykonane dokładnie w sytuacji, gdy dokładne wykonanie stanowi o istocie zobowiązania, jeżeli niewykonanie w sposób znaczący pozbawi stronę poszkodowaną tego, czego zgodnie z umową mogła oczekiwać, niewykonanie było zamierzone i zrodziło u poszkodowanego przekonanie, że nie może polegać on na przyszłym świadczeniu drugiej strony. Po drugie zgodnie z treścią zasady zawartej w PECL brak udzielenia zabezpieczenia w rozsądnym terminie powoduje powstanie, po stronie żądającego zabezpieczenia, prawa do obstąpienia od umowy, które to obwarowane jest dwoma warunkami. Po pierwsze odstępujący powinien niezwłocznie zawiadomić o tym drugą stronę, a po drugie uzasadniona obawa dotycząca istotnego niewykonania umowy przez drugą stronę musi nadal trwać. Wskazane prawo odstąpienia nie jest jednak obwarowane koniecznością wyznaczenia dodatkowego terminu dla spełnienia świadczenia, który to warunek stanowi podstawowy element prawa odstąpienia występującego w prawie zobowiązań. Nie można jednak pominąć faktu, że również w polskim prawie zobowiązań istnieją rozwiązania, w których brakuje uzależnienia powstania prawa odstąpienia od ziszczenia się przesłanki wyznaczenia dodatkowego terminu świadczenia. Pierwsza z takich regulacji zawarta jest w treści art. 492 k.c., druga najbardziej zbliżona funkcją do wymienionego przepisu Zasad europejskiego prawa kontraktów w treści art. 552 k.c. Porównując przepisy art. 492 oraz 552 k.c. do rozwiązań Zasad Europejskiego Prawa Kontraktów wskazać można, że treść przepisu art. 492 k.c. nie zawiera uzależnienia powstania prawa odstąpienia od braku dania zabezpieczenia, ale od wystąpienia dwóch stanów faktycznych, a mianowicie: w razie umownego zastrzeżenia prawa odstąpienia od umowy na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym (lex commissoria), w sytuacji w której wykonanie zobowiązania przez jedną za stron po terminie nie ma znaczenia dla drugiej ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na niemożliwość osiągnięcia przez tę stronę zamierzonego celu umowy. Regulacja zawarta w treści art. 552 k.c. stanowi szczególną sankcję za zwłokę z zapłatą należności za spełnione częściowo świadczenie. Zgodnie z przepisem Jeżeli kupujący dopuścił się zwłoki z zapłatą ceny za dostarczoną część rzeczy sprzedanych albo jeżeli ze względu na jego stan majątkowy jest wątpliwe, czy zapłata ceny za część rzeczy, które mają być dostarczone później, nastąpi w ter- 6 Zgodnie z treścią art PECL.

5 Zabezpieczenie wykonania umów 55 minie, sprzedawca może powstrzymać się z dostarczeniem dalszych części rzeczy sprzedanych, wyznaczając kupującemu odpowiedni termin do zabezpieczenia zapłaty, a po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu może od umowy odstąpić. Porównanie występującego tu uzależnienia prawa do odstąpienia od dania zabezpieczenia do podobnego rozwiązania występującego w regulacji zasad europejskich podsumować należy stwierdzeniem, że wśród regulacji europejskich odnajdujemy zasadę generalną, a przepis art. 552 k.c. jest przepisem szczególnym mającym zastosowanie do ochrony sprzedawcy w sytuacji świadczenia sukcesywnego. Kolejna różnica podstawowych reguł z art. 364 k.c. oraz art PECL, dotyczy aktywacji prawa powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia. Zgodnie z treścią art ust. 1 PECL strona, która zażądała zabezpieczenia ze względu na powstanie uzasadnionej obawy, że druga strona dopuści się istotnego niewykonania, może międzyczasie powstrzymać się ze spełnieniem swojego świadczenia tak długo, dopóki obawa ta jest nadal uzasadniona. Z treści wskazanego przepisu wynika, że prawo do powstrzymania się ze świadczeniem powstaje z chwilą zażądania złożenia zabezpieczenia i trwa aż do momentu ustania obawy dotyczącej niespełnienia świadczenia przez drugą stronę. Z treści przepisu wynika, że uprawnienie do powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia ma na celu zabezpieczenie roszczenia i dlatego też należy stwierdzić, że stanie się ono bezskuteczne również z chwilą dania zabezpieczenia. Prawo do powstrzymania się od spełnienia świadczenia znane jest polskiemu prawu zobowiązań przede wszystkim z treści art. 488 k.c. 7 oraz 490 k.c 8. W pierwszym z wskazanych przypadków prawo do powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia nie zmierza do zabezpieczenia roszczenia, ale do jego zaspokojenia. Prawo do powstrzymania się od spełnienia świadczenia nie może zatem być zniweczone daniem zabezpieczenia. W drugim przypadku uprawnienie do powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia ma charakter zabezpieczający, a zatem wywołuje ono skutek zgod- 7 Zgodnie z treścią 1 art. 488 k.c. Świadczenie będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (świadczenia wzajemne) powinny być spełnione jednocześnie, chyba że z umowy, z ustawy albo orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, iż jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia. Treść 2 jest następująca: jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego. 8 Zgodnie z treścią 1 art. 490 k.c. Jeżeli jedna ze stron obowiązana jest spełnić świadczenie wzajemne wcześniej, a spełnienie świadczenia przez drugą stronę jest wątpliwe ze względu na jej stan majątkowy, strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego lub nie da zabezpieczenia. Treść 2 brzmi: Uprawnienie powyższe nie przysługuje stronie, która w chwili zawarcia umowy wiedziała o złym stanie majątkowym drugiej strony.

6 56 Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec nie z treścią przepisu do momentu zaoferowania świadczenia lub należytego zabezpieczenia wykonania zobowiązania. Uprawnienie do powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia pełni również rolę zabezpieczenia roszczenia. Przesłanka powstania prawa powstrzymania się od spełnienia świadczenia jako czynności zmierzającej do zabezpieczenia wykonania umowy jest sformułowana nieco odmiennie. W PECL przesłankę stanowił stan uzasadnionej obawy o istotne niewykonanie zobowiązania przez drugą stronę oraz zażądanie dania zabezpieczenia. Treść art. 490 k.c. jako przesłankę wskazuje sytuację, w której jedna ze stron powinna spełnić swoje świadczenie wzajemne wcześniej, a spełnienie przez drugą stronę jest wątpliwe ze względu na jej stan majątkowy, o którym nie było wiadomo w chwili zawarcia umowy. Mając powyższe na uwadze można stwierdzić, że prawo powstrzymania się zawarte w PECL ma szersze zastosowanie. Kolejna kwestia, na którą warto zwrócić uwagę związana jest z wyrażoną w polskim prawie zobowiązań zasadą, że regułą jest, iż zabezpieczenie powinno nastąpić poprzez złożenie pieniędzy do depozytu sądowego, a dopiero w sytuacji, w której wystąpią ważne powody, zabezpieczenie to może nastąpić w inny sposób. Podkreślić jednak należy, że prymat złożenia pieniędzy do depozytu sądowego nie istnieje, gdy z woli stron następuje żądanie zabezpieczenia umowy lub z ważnych powodów zasadny jest inny rodzaj zabezpieczenia. Dowolny sposób zabezpieczenia wynika również z treści zasad europejskiego prawa umów. Biorąc powyższe pod uwagę, druga cześć pracy poświęcona zostanie przedstawieniu sposobów zabezpieczania umów na tle prawa polskiego oraz w aspekcie porównawczym z treścią zasad europejskiego prawa umów. 3. Rodzaje zabezpieczeń wykonania umów w prawie polskim na tle porównawczym z treścią zasad europejskiego prawa kontraktów Problematyka zabezpieczenia wykonania umowy w świetle regulacji prawa polskiego w zasadniczym stopniu dotyczy czynności prawnych pełniących funkcję zabezpieczenia wierzytelności wynikającej m.in. z umowy. W nawiązaniu do rozróżnienia odpowiedzialności na osobistą i rzeczową wyróżnia się zabezpieczenia osobiste i rzeczowe, które obejmują różne typy czynności prawnych o funkcji zabezpieczającej. Czynności te nie wykluczają się nawzajem, gdyż jedna wierzytelność może być zabezpieczona kilkoma rodzajami zabezpieczeń. W takiej sytuacji o kolejności i zakresie ich realizacji decyduje wierzyciel, chyba że strony umówiłyby się inaczej 9. 9 Zob. uchwała SN z dnia r., OSN 1993, poz. 219.

7 Zabezpieczenie wykonania umów 57 W prawie polskim podział na zabezpieczenia osobiste i rzeczowe nie pokrywa się z podziałem na prawo zobowiązań i prawo rzeczowe. Osobistym zabezpieczeniem nazywa się takie, w którym gwarancję dla wierzyciela stanowi odpowiedzialność osobista innych jeszcze niż dłużnik osób albo powstanie szczególnego uprawnienia wierzyciela wobec dłużnika głównego w razie niewykonania zobowiązania, jak np. przy lex commissoria. Takie formy zabezpieczeń reguluje prawo zobowiązań. Zabezpieczeniem rzeczowym jest gwarancja w postaci szczególnego dobra majątkowego. Zabezpieczenia rzeczowe regulowane są albo prawem rzeczowym, albo prawem zobowiązań w zależności od tego czy wierzycielowi przysługuje prawo rzeczowe (np. przy hipotece) czy też nie przysługuje (np. przy przelewie dla zabezpieczenia) 10. Analizując kwestię zabezpieczenia wykonania kontraktu, można zatem wskazać, że wśród regulacji polskiego prawa zobowiązań występować będą zarówno zabezpieczenia rzeczowe, jak i osobiste. Zabezpieczenia rzeczowe. Zabezpieczenia te umożliwiają określenie konkretnego przedmiotu majątkowego dłużnika, z którego wierzyciel może zaspokoić się w sposób preferencyjny, czyli z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami dłużnika i to nawet wtedy, gdy własność przedmiotu zabezpieczenia zostanie przez dłużnika przeniesiona na inną osobę. Wśród zabezpieczeń rzeczowych można wymienić: ustanowienie zastawu, ustanowienie hipoteki, prawo zatrzymania, dokonanie przewłaszczenia na zabezpieczenie tzw. przewłaszczenie powiernicze, fiducjarne, zastrzeżenie własności sprzedanej rzeczy ruchomej, kaucja bankowa, blokada rachunku bankowego. Zabezpieczenia osobiste. Zabezpieczenia osobiste umożliwiają tzw. osobistą odpowiedzialność zobowiązanego z całego jego majątku bez ograniczenia. Wśród podstawowych osobistych zabezpieczeń wykonania umowy można wymienić: poręczenie uregulowane w kodeksie cywilnym oraz szczególny typ poręczenia, a mianowicie poręczenie wekslowe znajdujące podstawy prawne w ustawie prawo wekslowe, weksel, który pełni również funkcje zabezpieczenia osobistego. Najczęściej zadanie to realizuje weksel niepełny (in blanco), do którego dołącza się dokument zawierający porozumienie stron, co do warunków wypełnienia weksla, gwarancje oparte na konstrukcji umowy o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 k.c.) oraz szczególnie ukształtowaną postacią gwarancji jest gwarancja bankowa, umowy ubezpieczenia zwłaszcza zabezpieczenia kredytu, przelew wierzytelności na zabezpieczenie, 10 Dodać jednak można, że nie wszystkie formy zabezpieczeń regulowane są przez przepisy kodeksu cywilnego czy tez ustaw szczególnych. Do tych form stosuje się odpowiednio prawo zobowiązań.

8 58 Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec przystąpienie do długu. Jako zabezpieczenie osobiste traktuje się również czasem takie czynności prawne, jak: udzielenie nieodwołalnego pełnomocnictwa bankowi (wierzycielowi) przez kredytobiorcę do podejmowania wypłat z rachunku bankowego kredytobiorcy w innym banku i zarachowania ich na spłatę kredytu, klauzulę potrącenia zastrzeżoną w umowie kredytowej, w której kredytobiorca upoważnia bank kredytujący do potrącenia z wpływów na rachunku kredytobiorcy z tym banku, zastrzeżenie odstąpienia w razie niewykonania umowy (lex commissoria), zabezpieczenia obligacyjne chodzi tu o dodatkowe zastrzeżenia umowne, takie jak: zadatek, zaliczka, kara umowna czy tez odstępne, poddanie się przez dłużnika egzekucji w akcie notarialnym. Wskazać można, że wymienione czynności nie służą realizacji zabezpieczenia osobistego w rozumieniu otwarcia wierzycielowi drogi do zaspokojenia się z majątku innej osoby niż dłużnik. Jednakże czynności te wzmacniają wierzytelność, ułatwiając jej realizację z majątku własnego dłużnika. W tym miejscu przedstawić wypada rodzaje zabezpieczeń występujące w polskim prawie zobowiązań. Równocześnie podkreślić należy przy omawianiu poszczególnych rodzajów zabezpieczeń czy znajdują one swe odpowiedniki wśród PECL. Zabezpieczenia rzeczowe występujące w polskim prawie zobowiązań 1. Prawo zatrzymania tzw. prawo retencji jest środkiem służącym dłużnikowi do oddziaływania na wierzyciela, aby ten ostatni zaspokoił pewne roszczenia przysługujące dłużnikowi. Celem prawa zatrzymania jest zabezpieczenie ustawowo określonych wierzytelności przysługujących zobowiązanemu do wydania rzeczy wobec żądającego wydania. Przesłanką prawa zatrzymania jest istnienie, po stronie zobowiązanego do wydania, roszczeń o zwrot nakładów na rzecz oraz roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej przez rzecz. Wierzytelności te muszą być wymagalne, co wynika z istoty instytucji prawa zatrzymania. Jako kolejną przesłankę prawa zatrzymania należy wymienić okoliczność, że rzecz podlegająca wydaniu nie może być własnością retencjonisty 11. Nie ma znaczenia czy jest to rzecz ruchoma, czy też nieruchomość. Prawo zatrzymania jest prawem akcesoryjnym ściśle związanym z istniejącą wierzytelnością. Wygaśniecie wierzytelności automatycznie skutkuje wygaśnięciem prawa zatrzymania. Prawo zatrzymania przysługuje również w przypadku odstąpienia od umowy, gdy strony nawzajem 11 Art. 461 k.c. o treści : 1. Zobowiązany do wydania cudzej rzeczy może ją zatrzymać aż do chwili zaspokojenia lub zabezpieczenia przysługujących mu roszczeń o zwrot nakładów na rzecz oraz roszczeń o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej (prawo zatrzymania).

9 Zabezpieczenie wykonania umów 59 zwracają sobie wszystkie składniki, to każdej przysługuje prawo zatrzymania, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot 12. Wśród PECL brak szczegółowej regulacji prawa zatrzymania. 2. Zabezpieczenie wierzytelności w postaci wpłaty środków pieniężnych na rachunek banku w trybie art. 102 ustawy Prawo bankowe 13 (kaucja bankowa). Zgodnie z powołanym wyżej przepisem w celu zabezpieczenia wierzytelności banku dłużnik lub osoba trzecia mogą przenieść określoną kwotę w złotych lub w innej walucie wymienialnej na własność banku, który jest zobowiązany do zwrotu tej kwoty po uzyskaniu spłaty zadłużenia z należnymi odsetkami i prowizją. Bank nie ma obowiązku zwrotu części kwoty przyjętej na rachunek, równej niespłaconej w terminie sumie zadłużenia wobec banku, odsetek i prowizji oraz innych kosztów poniesionych przez bank w związku z odzyskaniem wierzytelności. Środki pieniężne stanowiące zabezpieczenie mogą być wpłacane na wskazany rachunek banku w formie przelewu lub wpłaty gotówkowej. Zabezpieczenie kaucyjne może ustanowić dłużnik banku i osoba trzecia, w tym osoba ustanawiająca już inne zabezpieczenie (np. poręczyciel, zastawnik). Podkreślić należy, że bank nie ma obowiązku zwrotu sumy pieniężnej równej niespłaconemu zadłużeniu. Obowiązek taki powstaje dopiero po dokonaniu spłaty zadłużenia (np. przez samego dłużnika lub poręczyciela). Oznacza to, że kontrahent banku ustanawiający zabezpieczenie nie może dysponować w okresie trwania stanu zabezpieczenia wydaną bankowi sumą pieniężną 14. Bank ma prawo rozporządzania środkami pieniężnymi przekazanymi na rachunek banku 15. Przepisy art. 102 Prawa bankowego nie regulują pełnej treści porozumień kaucyjnych zawieranych między bankiem i kaucjodawcą. Strony mogą w umowie wprowadzić dalsze postanowienia szczególne 16. Bank może przyjąć kaucję w postaci: środków pieniężnych w postaci gotówki, bonów oszczędnościowych na okaziciela, książeczek oszczędnościowych na okaziciela Zob. treść art. 496 k.c. oraz art. 497 k.c. 13 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U t.j., nr 72, poz. 665 ze zm.). 14 Prawo bankowe. Komentarz, red. E. Fojcik-Mastalska, Warszawa 2002, s T. Narożny, Czynności kredytowe banku zagadnienia prawne, Warszawa 2000, s Strony mogą przewidywać różny sposób zwrotu przedmiotu kaucji, możliwe jest także umówienie się, co do oprocentowania złożonej sumy w banku. 17 Wierzytelność zabezpieczona będzie przede wszystkim wierzytelnością pieniężną (zwrot kaucji po uzyskaniu spłaty zadłużenia wraz z należnymi odsetkami i prowizją). Kaucja może zabezpieczać też kilka (zindywidualizowanych) wierzytelności banku.

10 60 Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec Podnosi się, że kwota pieniężna złożona tytułem kaucji jest przechowywana na wyodrębnionym rachunku przez cały czas trwania zabezpieczenia 18. W literaturze dominuje pogląd, zgodnie z którym omawiane zabezpieczenie stanowi postać (odmianę) przewłaszczenia lub przynajmniej powoduje skutki prawne, takie jak przewłaszczenie 19. Sens takiego poglądu dostrzega się w przeniesieniu na banki określonej kwoty środków pieniężnych z takim skutkiem, że środki te stają się mieniem banku. Bliskość regulacji prawnej przewłaszczenia bankowego (art. 101 Prawa bankowego) nie uzasadnia automatycznie wniosku, że w przepisie art. 102 uregulowano dalszą postać przewłaszczenia o innym tylko przedmiocie (suma pieniężna) 20. Zabezpieczenie nawiązujące do konstrukcji przyjętej w art. 102 Prawa bankowego można by określić jako bankowe zabezpieczenie kaucyjne lub kaucję bankową. W obrocie bankowym i pozabankowym mogłyby pojawić się także inne postacie kaucji. Można by wtedy mówić o zabezpieczeniach kaucyjnych ogólnych lub kaucji ogólnej (zwykłej) 21. Umowa kaucji podobna jest do blokady środków na rachunku bankowym, ponieważ obie zawierają w swojej treści upoważnienie do potrącenia wierzytelności banku z tytułu niespłaconego zadłużenia, np. z tytułu udzielonego kredytu. Różnica polega jednak na tym, że właścicielem zablokowanych środków jest nadal posiadacz rachunku. Zabezpieczenie w formie blokady środków na rachunku bankowym polega jedynie na ograniczeniu swobodnego nimi dysponowania, nie powoduje jednak zmian w sferze prawa własności, natomiast umowa kaucji wiąże się zawsze z przeniesieniem własności środków na kaucjobiorcę, który ponadto uzyskuje nad nimi faktyczne władztwo 22. Wśród zasad PECL brak regulacji szczegółowej tego zagadnienia. 3. Blokada środków pieniężnych na rachunku bankowym. Blokada środków na rachunku bankowym dokonywana jest na pisemne zlecenie posiadacza rachunku lub osób posiadających nieograniczone pełnomocnictwo do dysponowania tym rachunkiem przez bank prowadzący dany rachunek 23. Blokada taka może objąć 18 A. Jakubecki, J. Mojak, E. Niezbecka, Prawne zabezpieczenie wierzytelności bankowych, Kraków 2000, s Tak np. A. Janiak, Recenzja pracy Prawo bankowe. Komentarz, Prawo Bankowe 1999, nr 4, s M. Baczych [w:] Prawo bankowe, s Ibidem, s J. Gałczyński, A. Stangret, Zabezpieczenie o charakterze kaucyjnym, Rejent 2001, nr 11, s Ograniczenie takie jest dopuszczalne przez art. 51 ustawy Prawo bankowe. Zgodnie z tym przepisem posiadacz rachunku bankowego dysponuje swobodnie środkami pieniężnymi zgroma-

11 Zabezpieczenie wykonania umów 61 rachunki oszczędnościowe, oszczędnościowo-rozliczeniowe bądź związane z prowadzoną działalnością gospodarczą, prowadzone w złotych lub w innej walucie wymienialnej. Blokada jest tylko samoograniczeniem się posiadacza rachunku w dysponowaniu tym rachunkiem. Zabezpieczenie wierzytelności banku w formie blokady środków pieniężnych na rachunku bankowym dokonywane jest w formie: blokady określonej kwoty pieniędzy na rachunku bankowym dłużnika (poręczyciela, osoby trzeciej), złożenie przez posiadacza rachunku zlecenia, na którym znajduje się zablokowana kwota, z którego wynika, że do czasu całkowitej spłaty długu blokada nie może być bez zgody banku odwołana oraz w sytuacji opóźnienia się dłużnika ze spłatą zobowiązania, bank będzie miał prawo do podjęcia z rachunku całej zablokowanej kwoty lub jej części z przeznaczeniem na spłatę długu. Rachunek bankowy, na którym znajdują się środki pieniężne podlegające zablokowaniu, może być prowadzony w banku, w którym kredytobiorca uzyskał kredyt lub w innym banku 24. W razie opóźnienia w spłacie długu, bank z mocy zlecenia posiadacza rachunku jest upoważniony do podjęcia z rachunku, prowadzonego w banku, całej zablokowanej kwoty lub jej określonej części na poczet spłaty zadłużenia. Następuje to w drodze potrącenia. Gdy rachunek jest zablokowany w innym banku, bank na podstawie posiadanego pełnomocnictwa pobiera z zablokowanego rachunku środki pieniężne na poczet spłaty długu. Po spłacie długu lub w razie zaspokojenia roszczeń przez wierzyciela bank wydaje pisemną zgodę na odblokowanie rachunku. W przypadku gdy kwota zaspokojenia się z zablokowanego rachunku jest równa kwocie niespłaconego długu wraz z odsetkami, prowizją i innymi kosztami banku, zobowiązanie dłużnika wygasa. Ustanowienie blokady nie chroni środków pieniężnych od egzekucji prowadzonej z rachunku bankowego 25. Ustanowienie blokady może również dotyczyć depozytu rzeczowego lub zawartości skrytek sejfowych. Wśród zasad PECL brak regulacji szczegółowej tego zagadnienia. 4. Przelew wierzytelności (cesja) na zabezpieczenia. Jest to umowa, na mocy której dłużnik albo osoba trzecia przelewa swoją wierzytelność na wierzyciela w tym celu, aby mógł on z tej wierzytelności zaspokoić się na wypadek niewykodzonymi na rachunku. W umowie z bankiem mogą być jednak zawarte postanowienia ograniczające swobodę dysponowania tymi środkami tak I. Herpolitańska, Zabezpieczenie wierzytelności banku, Warszawa 1999, s M. Dragunowicz, Kredytowanie działalności gospodarczej,s W przypadku skierowania egzekucji do zablokowanego rachunku bankowego, gdy wierzytelność banku nie jest jeszcze wymagalna, bank nie może dokonać potrącenia ani podnosić, iż prowadzenie egzekucji z tego rachunku narusza jego prawa tak, jak mógłby to zrobić bank-zastawnik lub bank-cesjonariusz.

12 62 Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec nania zobowiązania przez dłużnika. W umowie tej wierzyciel zobowiązuje się zrealizować nabytą wierzytelność tylko o tyle, o ile wymaga tego jego zaspokojenie. Zobowiązuje się też przelać wierzytelność z powrotem na dłużnika, jeżeli zostanie zaspokojony w inny sposób, jak też zobowiązuje się przelać część wierzytelności z powrotem na zbywcę, jeżeli do zaspokojenia wystarczy część przelanej wierzytelności. Przy cesji wierzytelności nie jest w zasadzie wymagana zgoda dłużnika, przy czym powinien on być powiadomiony o dokonanej cesji. W wyniku przelewu wierzytelności na nabywcę przechodzi ogół uprawnień przysługujących dotychczasowemu wierzycielowi. Wierzytelność przechodzi na nabywcę w takim stanie, w jakim była w chwili zawarcia umowy, a zatem z wszelkimi związanymi z nią prawami. Przechodzą więc na nabywcę wszelkie prawa uboczne, np. wynikające z umownego prawa odstąpienia, prawa zabezpieczające wierzytelność główną, takie jak: zastaw, hipoteka, poręczenie. Przechodzi też na nabywcę roszczenie o zaległe odsetki. Przelew na zabezpieczenie jest często wykorzystywany w praktyce bankowej, stanowiąc umowę między kredytobiorcą lub osobą trzecią a bankiem udzielającym kredytu, na mocy której kredytobiorca przenosi na bank swoje prawo do otrzymania konkretnej kwoty środków pieniężnych za sprzedane towary lub usługi. Przedmiotem przelewu może być każda wierzytelność, jeżeli jej zbyciu nie sprzeciwia się ustawa, zastrzeżenie umowne lub właściwość zobowiązania. Jako zabezpieczenie spłaty długu bank może przyjąć: przelew konkretnej wierzytelności lub kilku wierzytelności już istniejących albo przyszłych, przelew kilku wierzytelności łącznie, na mocy którego dokonywany jest przelew wielu wierzytelności już istniejących lub przyszłych, pochodzących z określonej transakcji lub od konkretnego dłużnika względnie od kilku dłużników wierzytelności, przelew wierzytelności z tytułu akredytywy dokumentowej 26. W praktyce są stosowane dwa rodzaje cesji: cesja konkretnie oznaczonej wierzytelności lub kilku wierzytelności, cesja globalna, na mocy której kredytobiorca dokonuje cesji wielu swoich wierzytelności już istniejących lub przyszłych 27. Wierzytelności będące przedmiotem przelewu muszą być w umowie oznaczone w sposób jednoznaczny. W przypadku spłaty długu następuje zwrotny przelew wierzytelności na cedenta. Zobowiązanie dłużnika banku wygasa w przypadku spłaty długu przez dłużnika. 26 Z. Osada, M.P. Wędrychowska, Przelew wierzytelności w praktyce bankowej, Warszawa 1997, s. 21 i nast. 27 J. Kornowski, Kształtowanie polityki kredytowej, Warszawa 1997, s. 22.

13 Zabezpieczenie wykonania umów 63 Wśród zasad PECL brak regulacji szczegółowej tego zagadnienia. 5. Zastrzeżenie własności sprzedanej rzeczy ruchomej (art k.c.). Zastrzeżenie takie polega na tym, że wierzyciel, sprzedając rzecz ruchomą, zastrzega sobie na piśmie, że pozostaje właścicielem rzeczy aż do chwili uiszczenia przez nabywcę określonej sumy. Tego typu zabezpieczenie ma zastosowanie w sytuacjach, gdy kupujący nie uiszcza od razu pełnej kwoty za towar lub gdy kupuje go z odroczonym terminem płatności. Można zatem przyjąć, że mamy do czynienia z przeniesieniem własności pod warunkiem zawieszającym, którym jest zapłata ceny sprzedaży. Ziszczenie się warunku powoduje, że kupujący występujący jako posiadacz zależny uzyskuje prawo własności. Sprzedaż taka nie wywiera zatem w momencie jej dokonania skutków rzeczowych, pomimo że przedmiot sprzedany zostaje wydany kupującemu. Skutkiem poczynionego zastrzeżenia nabywający nie staje się, co prawda, właścicielem rzeczy, ale może ją posiadać i używać. W razie gdy warunek, jakim jest zapłata ceny, nie spełni się, nabywający nie uzyskuje prawa własności, a sprzedawca odstąpiwszy od umowy może odebrać rzecz, jak też żądać wynagrodzenia za jej zużycie czy też uszkodzenie. Zaletą tego rodzaju zabezpieczenia jest możliwość żądania przez kupującego zwolnienia sprzedanej rzeczy spod egzekucji w chwili, gdy w stosunku do majątku nabywcy prowadzona jest egzekucja komornicza. Jednakże aby taki skutek zaistniał, zastrzeżenie własności powinno być zawarte z datą pewną. Zwrócić jednak należy też uwagę na wady takiego rodzaju zabezpieczenia. Podstawową wadą jest możliwość sprzedaży rzeczy, która została zakupiona z warunkiem zastrzegającym, osobie trzeciej przez nabywcę. Osoba trzecia, dokonując zakupu w dobrej wierze, staje się właścicielem rzeczy, a wierzyciel nie może domagać się od niej zwrotu rzeczy. Wśród zasad PECL brak szczegółowego uregulowania wskazanej instytucji. 6. Przewłaszczenie dla zabezpieczenia. Instytucja przewłaszczenia na zabezpieczenie jest uregulowana w art. 101 ust. 1 i 2 ustawy Prawo bankowe. Definicja instytucji przewłaszczenia sprecyzowana została w art. 101 ust. 1 i wynika z niej, że zabezpieczenie wierzytelności banku może być dokonane w drodze przeniesienia na bank przez dłużnika lub osobę trzecią, do czasu spłaty zadłużenia wraz z należnymi odsetkami i prowizją, prawa własności rzeczy ruchomej lub papierów wartościowych Jest to regulacja dość ogólna, więcej informacji na temat instytucji przewłaszczenia na zabezpieczenie zob.: G. Tracz, F. Zoll, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Kraków 1996; Ł. Marzec, Przewłaszczenie na zabezpieczenie konstrukcja umowy i jej stosowanie w świetle nowego prawa, Studenckie Zeszyty Prawnicze UJ, nr 3, 1997; P. Konik, Wielość zabezpieczeń wybrane zagadnienia związane z zastawem rejestrowym przewłaszczeniem na zabezpieczenie, Prawo Bankowe 2003, nr 9; M. Strus-Wołos, Wybrane problemy zabezpieczenia wierzytelności

14 64 Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec Umowa taka, o ile strony nie postanowią inaczej, wywołuje skutek rozporządzający i przenosi wierzytelność na cesjonariusza, a strony powinny zawrzeć w niej postanowienie o powrotnym przejściu wierzytelności na cedenta po spłacie przez niego kredytu, co może przybierać postać zastrzeżenia warunku rozwiązującego, którego spełnienie powoduje ipso iure przejście wierzytelności z powrotem na zbywcę. Mogą też zawrzeć, charakterystyczne dla tego rodzaju przelewu, zobowiązanie się cesjonariusza do korzystania z przelanej wierzytelności w sposób ograniczony celem przelewu 29. Przewłaszczenie powiernicze może być stosowane nie tylko z udziałem banku. Jest zabezpieczeniem podmiotowo uniwersalnym w obrocie prawnym. De lege lata można więc mówić o istnieniu szczególnego (art. 101 prawa bankowego) i ogólnego (art k.c.) reżimu przewłaszczenia powierniczego dla zabezpieczenia wierzytelności instytucji bankowych 30. Przeniesienie własności następuje na mocy umowy zawartej przez bank z kredytobiorcą 31. Jest to umowa nienazwana 32. W umowie powinien być zamieszczony warunek, że w przypadku, gdy kredyt wraz z odsetkami i prowizją zostanie spłacony w określonym w umowie terminie, przeniesienie własności straci moc i kredytobiorca stanie się z powrotem właścicielem przedmiotu przewłaszczenia. Kredytobiorca otrzymuje prawo do zatrzymania w swoim posiadaniu rzeczy jako przechowawca. Jeżeli przy ustanowieniu podwójnego zabezpieczenia kredytu przez przewłaszczenie na zabezpieczenie oraz przez umowę poręczenia nie uzgodniono inaczej, to zarówno o kolejności, jak i o zakresie realizacji zabezpieczeń decyduje kredytodawca 33. na przykładzie nowej regulacji ustawy o zastawie rejestrowym i prawa bankowego oraz przewłaszczenia na zabezpieczenie, Palestra 1999, nr 3 4; J. Jacyszyn, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Prawo Spółek 1997, nr 12; P. Skorupa, Przewłaszczenie na zabezpieczenie zarys zagadnienia, Prawo Spółek 2001, nr 1; S. Brzeszczyńska, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Monitor Prawniczy 2002, nr J. Ofiarski, Prawo bankowe, s M. Bączyk [w:] Prawo bankowe. Komentarz, s Dopuszczalne jest zabezpieczenie wierzytelności banku na podstawie umowy z osobą trzecią o przewłaszczenie rzeczy ruchomej stanowiącej własność tej osoby zobacz: uchwała SN z dnia r., III CZP 58/01, OSNC 2002, z. 7 8, poz Tak F. Zoll, Sporu o zakres dopuszczalności przewłaszczenia na zabezpieczenie ciąg dalszy, Państwo i Prawo 1999, nr 4, s. 73, inaczej G. Sikorski, Przewłaszczenie na zabezpieczenie w prawie bankowym, Prawo Bankowe 1999, nr 5, s Zob. uchwała SN z dnia r., III CZP 54/93.

15 Zabezpieczenie wykonania umów 65 Substratem zabezpieczenia mogą być rzeczy ruchome (oznaczone co do tożsamości lub co do gatunku) 34 oraz papiery wartościowe. W prawie polskim dopuszcza się możliwość przewłaszczenia papierów wartościowych. W grę mogą wchodzić papiery wartościowe na okaziciela, a także imienne lub na zlecenie. Papier wartościowy mógłby reprezentować także inne prawa niż wierzytelność (np. tzw. towarowe papiery wartościowe) 35. Przewłaszczenie papierów wartościowych (pojedynczych lub odpowiedniego pakietu) dla zabezpieczenia oznacza przeniesienie przez uprawnionego posiadacza na rzecz banku praw (uprawnień) wynikających z takich papierów do czasu spłaty zadłużenia przez dłużnika. Przeniesienie następuje w sposób właściwy dla danego typu papieru wartościowego. Szczególne zasady obowiązują w zakresie zbywania papierów wartościowych znajdujących się w publicznym obrocie. Zatem strony powinny określić w umowie sposób wykonywania przez bank uprawnień wynikających z powierniczego przewłaszczenia takich papierów 36. Możliwe jest też przewłaszczenie zbioru rzeczy (art. 101 ust. 2 Prawa bankowego). W ustawie nie doprecyzowano bliżej charakteru takiego zbioru. Przepis art. 101 pozostawia samym stronom umowy określenie omawianego zbioru rzeczy. Przyjmuje się w niej różne postacie przewłaszczonych na bank zbiorów (np. zapasy towarowe czy też zestaw elektronicznych zbiorów kolekcjonerskich). Omawianym zbiorem mogą być objęte również rzeczy oznaczone co do gatunku. Przewłaszczenie może służyć do zabezpieczenia każdej wierzytelności banku. Nie muszą to jednak być wierzytelności wynikające z czynności bankowych, ale chodzić tu będzie przede wszystkim o wierzytelności pieniężne banku, skoro stan zabezpieczenia ma być utrzymany w zasadzie do czasu spłaty zadłużenia wraz z należnymi odsetkami i prowizją. W orzecznictwie Sądu Najwyższego sformułowano pogląd 37, że dopuszczalne jest w prawie polskim zabezpieczenie wierzytelności banku na podstawie umowy z osobą trzecią o przewłaszczenie rzeczy ruchomej stanowiącej własność tej osoby. 34 Podnosi się w literaturze, że dopuszczalne jest przewłaszczenie nieruchomości (lub udziału w nieruchomości). Trzeba jedynie odpowiednio ukształtować treści umowy. Umowa taka powinna zobowiązywać bank (który nabył nieruchomość na własność od przewłaszczającego w celu zabezpieczenia) do tego, że po spłacie zabezpieczonej wierzytelności bank będzie zobowiązany do ponownego przeniesienia prawa własności nieruchomości na rzecz przewłaszczającego zob. tak: M. Bączyk, Zabezpieczenie kredytu w praktyce bankowej, Toruń 1989, s. 43. Dopuszczalność przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie przewidziano w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2000 r. (III CKN, OSN 2000, nr 11, poz. 213). 35 Zob.: art kodeksu cywilnego, tak: Prawo bankowe, s Ibidem, s Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2001 r. III CZP 58/01.

16 66 Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec Z art. 101 ust. 2 ustawy Prawo bankowe wynika, że w przypadku, gdy przeniesiona została własność rzeczy określonej co do gatunku lub zbioru rzeczy, dłużnik lub osoba trzecia obowiązani są wyodrębnić i oznaczyć rzecz lub zbiór rzeczy oraz jeżeli umowa nie stanowi inaczej prowadzić ewidencję zmian w zakresie przedmiotu przewłaszczenia 38. Kredytobiorca w okresie kredytowania: ma obowiązek przechowywać przewłaszczone rzeczy bez wynagrodzenia, ma prawo zbywać przewłaszczone rzeczy, zastępując je jednocześnie rzeczami tego samego rodzaju, jakości i wartości, nie może oddać rzeczy na przechowanie innej osobie, ponosi koszty utrzymania rzeczy przechowywanej. W przypadku przewłaszczenia na zabezpieczenie stosowanego w praktyce bankowej, wartość rzeczy jest zbliżona do wartości zabezpieczanej wierzytelności. Nie istnieje również ryzyko nadużycia stworzonego przez strony zabezpieczenia w celu zawłaszczenia przedmiotu zabezpieczenia przez wierzyciela. Banki nie są zainteresowane przejmowaniem przewłaszczonych rzeczy, gdyż ich późniejsze upłynnienie może być połączone z trudnościami, a ponadto sprzedaż tych rzeczy nie leży w zakresie działania banków 39. Zabezpieczenia osobiste w polskim prawie zobowiązań 1. Poręczenie oraz szczególny typ poręczenia poręczenie wekslowe. Poręczenie jest najczęściej wykorzystywaną instytucją służącą zabezpieczeniu wierzytelności. Poręczenie jest umową zawartą między poręczycielem i wierzycielem z innego stosunku zobowiązaniowego (głównego). Dłużnik z tego stosunku nie jest stroną umowy poręczenia. Jego zgoda na zawarcie umowy poręczenia nie jest potrzebna, a nawet umowa poręczenia może zostać zawarta wbrew woli dłużnika. Na mocy umowy poręczenia, poręczyciel zobowiązuje się wykonać zobowiązanie na wypadek gdyby dłużnik ze stosunku głównego zobowiązania nie wykonał. Umowa ta powinna pod rygorem nieważności zostać zawarta na piśmie. Przed- 38 Przewłaszczenie może obejmować stały lub zmienny zbiór rzeczy w okresie trwania zabezpieczenia. Chodzi zatem o swego rodzaju umowne odseparowanie przedmiotów przewłaszczonych od pozostałych elementów majątku przewłaszczającego (dłużnika lub osoby trzeciej), w sposób odpowiednio wyraźny dla osób trzecich (np. wierzycieli przewłaszczającego). Postać dopuszczalnych zmian w zakresie przedmiotu przewłaszczenia strony powinny określić w umowie. Dla banku istotne znaczenie przedstawiać może stworzony zakres (wartość zabezpieczenia), a nie poszczególne rzeczy stanowiące substrat zabezpieczenia. Ewidencję zmian w zakresie przedmiotu przewłaszczenia (przetwarzanie i zastępowanie elementów zbioru) powinien prowadzić dłużnik, jeżeli umowa nie stanowi inaczej. Zakres, skutki prawne zmian przedmiotu przewłaszczenia, konsekwencje prawne ewidencjonowania (lub braku ewidencjonowania) tych zmian, powinny być szerzej uregulowane w umowie przewłaszczenia zob. M. Bączyk [w:] Prawo bankowe, s. 431 i Prawo bankowe, s

17 Zabezpieczenie wykonania umów 67 miotem poręczenia może być każde zobowiązanie bez względu na jego źródło powstania. Poręczyć można za całe zobowiązanie lub tylko za jego część. Dopuszczalne jest również poręczenie za dług istniejący, jak też za przyszły, wymagalny, jak też niewymagalny. Istotnym warunkiem istnienia poręczenia jest ważność zobowiązania, za które się poręcza. Nieważność zobowiązania powoduje nieważność poręczenia. Drugim istotnym warunkiem jest oznaczenie zobowiązania, za które poręczyciel poręcza wraz ze wskazaniem osób wierzyciela i dłużnika. Nieważne bowiem będzie poręczenie na rzecz osoby nieoznaczonej czy też za wszelkie długi. Jako poręczenie o szczególnym charakterze należy wskazać poręczenie wekslowe. Poręczenie wekslowe uregulowane zostało w art. 30,31,32 ustawy prawo wekslowe 40. Zgodnie z regulacją prawa wekslowego zapłatę weksla można zabezpieczyć poręczeniem wekslowym (aval) co do całości sumy wekslowej lub co do jej części. Poręczenie to może dać osoba trzecia lub nawet osoba podpisana już na wekslu w innym charakterze, np. indosant 41. Poręczenie może dać także kilka osób i odpowiadają one wtedy solidarnie wobec wierzyciela wekslowego. Poręczenie umieszcza się na wekslu albo na przedłużku. Poręczenie może być też udzielone na odpisie weksla jednakże poręczenie w osobnym akcie jest niedopuszczalne 42. W myśl jednego z orzeczeń Sądu Najwyższego Poręczenie udzielone w odrębnym dokumencie dołączonym do weksla nie ma charakteru poręczenia wekslowego w rozumieniu art. 30 prawa wekslowego 43. Poręczenie zamieszczone na odrębnym dokumencie podlega przepisom prawa cywilnego i uzasadnia odpowiedzialność poręczyciela tylko z tego tytułu. Forma poręczenia wekslowego może być dwojaka 44. Po pierwsze poręczenie może zostać udzielone przez złożenie samego podpisu, ale jest to wystarczające tylko wówczas, jeżeli podpis umieszczono na przedniej stronie weksla i o ile z treści wekslu nie wynika, że jest to podpis trasanta, wystawcy lub współwystawcy, na co wskazywać może miejsce położenia podpisu. Po drugie poręczenie może zostać udzielone poprzez użycie słowa poręczam lub innym zwrotem równoznacznym, jeżeli tylko wskazuje na zamiar udzielenia poręczenia. Zaopatrzone w podpis jest skuteczne bez względu na stronę weksla, na której poręczenie napisano. Można 40 Ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. prawo wekslowe (Dz.U., nr 37, poz. 282 ze zm.). 41 Wyrok SN z , 2 CR 772/61. Dodać jednak można, że Poręczenie osoby już podpisanej ma sens tylko wtedy, jeśli poręczy za kogoś ponoszącego surowszą odpowiedzialność, jeśli zatem zwiększy odpowiedzialność tej osoby. 42 Przy czym należy wspomnieć że jest to dopuszczalne w innych krajach, gdyż istnieje taka możliwość według zastrzeżenia przyjętego do konwencji genewskiej. 43 Wyrok SN z r. PUG 1987, nr 5, s Charakter poręczenia może mieć również indos, tzw. indos poręczycielski.

18 68 Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec przyjąć, że dodanie warunku do poręczenia nie unieważni poręczenia. Wniosek taki można wysnuć z faktu, że ustawa nie zawiera wskazania, że warunek unieważni poręczenie. W treści poręczenia wekslowego powinno znaleźć się określenie podmiotu, za który poręczenia udzielono. W braku takiej wskazówki uważa się, że poręczenia udzielono za wystawę. Jeżeli chodzi o odpowiedzialność poręczyciela to wskazać można, że odpowiada on tak samo, jak ten, za kogo poręczył. Zobowiązanie poręczyciela jest ważne, chociażby nawet zobowiązanie, za które poręcza, było nieważne z jakiejkolwiek przyczyny. Główna różnica między poręczeniem wekslowym a poręczeniem według prawa cywilnego polega na samodzielności zobowiązania poręczyciela wekslowego, który odpowiada wekslowo, chociażby nawet zobowiązanie, za które poręcza, było nieważne z jakiejkolwiek przyczyny z wyjątkiem wady formalnej samego weksla. Warunkiem ważności poręczenia według prawa cywilnego jest ważność zobowiązania dłużnika głównego 45. Różnicy pomiędzy poręczeniem wekslowym a poręczeniem według prawa powszechnego można doszukiwać się również w tym, że skutkiem udzielenia poręczenia jest powstanie zobowiązania poręczyciela wobec remitenta. Jednakże wadliwość stosunku zachodzącego między osobą, za która udzielono poręczenia, a wierzycielem nie ma wpływu na ważność zobowiązania poręczyciela inaczej art. 883 k.c. Kolejna różnica dotyczy możliwości odwołania poręczenia. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego Poręczenia wekslowego nie można skutecznie odwołać nawet wtedy, gdy dotyczy ono weksla niezupełnego, niezawierającego oznaczenia w chwili jego wystawienia sumy wekslowej i daty płatności, ale stanowiącego bezterminowe zabezpieczenie przyszłego długu wystawcy weksla 46. W uzasadnieniu wyroku sąd wyjaśnił, że przepis art k.c, dotyczący możliwości odwołania bezterminowego poręczenia za dług przyszły, dotyczy poręczenia cywilnego, a nie wekslowego. Wśród zasad PECL brak szczegółowego unormowania poręczenia. 2. Weksel, weksel in blanco, weksel gwarancyjny. Weksel to papier wartościowy, zawierający części składowe ściśle przez prawo wekslowe określone, którego posiadanie jest warunkiem wykonywania wszelkich praw wekslowych, zapłata zaś weksla następuje za jego wręczeniem płacącemu. W wekslu, jako papierze wartościowym, ucieleśnione jest zobowiązanie osób, które weksel podpisały, tak że tylko posiadacz weksla może się od nich domagać zapłaty za zwrotem weksla. 45 Wyrok SN z dn r. 2 CR 1111/61, niepublikowane. Do poręczenia wekslowego nie stosuje się przepisów prawa cywilnego. Zob. SN z dn r. II CR 536/ Wyrok SN z r. IV PR 217/85 OSNCAP 1986, nr 6, poz. 105.

19 Zabezpieczenie wykonania umów 69 Weksel to papier wartościowy, w którym wystawca dokumentu albo sam przyrzeka zapłatę oznaczonej sumy pieniężnej (weksel własny) albo poleca zapłatę osobie trzeciej (weksel trasowany), przyjmując bezwarunkową odpowiedzialność za zapłatę i poddając się wszelkim rygorom prawa wekslowego. Weksel in blanco, to blankiet wekslowy zaopatrzony, co najmniej w podpis wystawcy weksla lub akceptanta, złożony na tym dokumencie w zamiarze zaciągnięcia zobowiązania wekslowego. Wekslem in blanco jest zarówno weksel tylko podpisany w zamiarze zaciągnięcia zobowiązania, jak i weksel, który zawiera już niektóre klauzule wekslowe, a więc jest częściowo wypełniony, ale w którym pozostawiono jego posiadaczowi uzupełnienie, zgodnie z porozumieniem, brakujących części lub klauzul 47. Aby nie narazić się na zarzut nieprawidłowego wypełnienia weksla, wierzyciel często żąda odrębnej deklaracji wekslowej, w której zawiera się upoważnienie oraz określenie treści, którą ma być wypełniony weksel. Zazwyczaj taka umowa ma formę deklaracji wekslowej. Stwierdza ona treść porozumienia pomiędzy osobą zobowiązaną z weksla a osobą, która jest wierzycielem z tego weksla. Ważność weksla wystawionego in blanco nie jest uzależniona od istnienia deklaracji wekslowej 48. W przypadku braku porozumienia co do warunków wypełnienia treści weksla in blanco, posiadacz może go wypełnić na każdą kwotę odpowiadającą jego wierzytelności, na zabezpieczenie której weksel został wystawiony 49. Porozumienie dotyczące wypełnienia weksla ułatwia tylko przeprowadzenie dowodu, czy weksel niezupełny w chwili jego wystawienia wypełniony został zgodnie z zawartym porozumieniem 50. W następstwie wypełnienia weksla in blanco zgodnie z porozumieniem, co do jego uzupełnienia powstaje zobowiązanie wekslowe osoby podpisanej na wekslu in blanco. W razie niezgodnego 47 Dokument zatem, chociaż niezupełny, jest więc wekslem, a jego prawnemu posiadaczowi przysługuje prawo jego wypełnienia, ale tylko zgodnie z zawartym w tym względzie porozumieniem. Część doktryny uważa, że nie jest taki dokument wekslem, SN stwierdził, że weksel in blanco nie jest jeszcze wekslem, ale nie jest też bezwartościowym papierem, gdyż może być wypełniony niesprzecznie z umową SN z r. III Rw. 125/82/32, PS 1933, poz Z chwilą wręczenia weksla in blanco dochodzi między wydającym a odbiorcą do zawarcia umowy skierowanej na powstanie zobowiązania wekslowego (tak uchwała SN z r. III CZP 66/95, OSNCP 1955/12 poz. 168). Zobowiązanie to jednak powstanie dopiero po uzupełnieniu dokumentu przez upoważnioną osobę o niezbędne elementy. Uzupełnienie weksla to jednak warunek prawny ziszczenie się warunku działa z mocą wsteczną i odnosi on skutek od chwili wydania go odbiorcy. Dopóki nie nastąpi wypełnienie można mówić o przyszłym zobowiązaniu oraz o przyszłej wierzytelności z weksla in blanco. 48 Wyrok SN z , OSNCP 1964, poz Wyrok SN z 15 września 1964, I CR 103/64 niepubl. 50 Wyrok SN z 14 czerwca 1963, II CR, 646/62 niepubl.

20 70 Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec z porozumieniem wypełnienia weksla in blanco na niekorzyść osoby, która weksel wręczyła, zobowiązanie wekslowe o treści wyrażonej w wekslu niepowstaje w stosunku do odbiorcy weksla. Osoba, która weksel wręczyła, może zarzucić jego odbiorcy niepowstanie zobowiązania o treści wyrażonej w wekslu z powodu jego wypełnienia niezgodnie z porozumieniem, bez żadnych ograniczeń 51. Zobowiązanie to jednak powstanie w stosunku do osób trzecich. Jeżeli weksel niezupełny w chwili wystawienia, został uzupełniony niezgodnie z porozumieniem, to w zasadzie nie można się wobec późniejszych posiadaczy zasłaniać zarzutem, że nie zastosowano się do tego porozumienia. Zatem jeżeli weksel in blanco został uzupełniony niezgodnie z zawartym porozumieniem, wystawca weksla może się tylko wyjątkowo bronić zarzutem, że weksel wypełniono niezgodnie z ustaleniami zawartymi w deklaracji wekslowej 52. Warto w tym miejscu wskazać jeszcze pojęcie weksla gwarancyjnego. Ten rodzaj weksla jest wyróżniany z uwagi na pełnioną przez niego funkcję. W działalności gospodarczej stanowi on wygodny środek zabezpieczenia wierzytelności. Wykorzystywany jest nie tylko przy dokonywaniu sprzedaży na zasadach kredytowych, ale także dla zabezpieczenia roszczeń wobec pracowników lub przedstawicieli. Weksel gwarancyjny jest często utożsamiany z wekslem in blanco, który najlepiej nadaje się do zabezpieczania przyszłych należności. Weksel gwarancyjny może być jednak również wekslem wypełnionym całkowicie. Istotą weksla gwarancyjnego jest szczególny stosunek zobowiązania wekslowego wobec zobowiązania ze stosunku podstawowego. Weksel taki ma zabezpieczać zobowiązanie wystawcy już istniejące lub mogące powstać w przyszłości. Biorąc pod uwagę określony cel wystawienia weksla gwarancyjnego, nie powinien on być wprowadzany do obrotu 53. Szczególną formą weksla gwarancyjnego jest weksel kaucyjny (depozytowy), który jest wypełniony na określoną sumę, dla zabezpieczenia konkretnego roszczenia. 51 Nie chodzi tu o zarzut w ścisłym tego słowa znaczeniu, tj. uprawnienie do odmowy spełnienia żądanego świadczenia, mimo powstania zobowiązania uzasadniającego to świadczenie, lecz o zarzut w szerokim znaczeniu, tj. o powołanie się jedynie na fakt niepowstania zobowiązania o treści wyrażonej w wekslu. 52 Zarzut taki wystawca weksla może jedynie podnosić wobec: a) osoby, której bezpośrednio wręczył weksel; zarzut ten zawsze można podnieść przeciwko pierwszemu posiadaczowi, b) osób na które osoba wymieniona w pkt 1 przeniosła weksel in blanco, ale jeszcze przed jego wypełnieniem (uzupełnieniem), c) osób, które nabyły weksel już wypełniony, jednakże wiedziały, że weksel ten został wypełniony niezgodnie z zawartym porozumieniem były w złej wierze lub można im przypisać rażące niedbalstwo. Wynika z art. 10 prawa wekslowego. 53 Wyrok SN z , I C 273/27, Zb.Orz. z 1928 r. poz. 37.