Potrzeby osób starszych

Transkrypt

1 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Studiów Edukacyjnych Zakład Edukacji Dziecka Iga Magdalena Malinowska Potrzeby osób starszych Needs of persons older Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr hab. Małgorzaty Cywińskiej Wyrażam zgodę na złożenie niniejszej pracy w Dziekanacie Wydziału Studiów Edukacyjnych UAM.... podpis promotora Data.... Poznań 2010

2 SPIS TREŚCI: STR Wstęp.. 8 ROZDZIAŁ I 1. Charakterystyka pojęcia potrzeba i klasyfikacje wybranych potrzeb: 1.1 Zdefiniowanie pojęcia potrzeba Klasyfikacja potrzeb według Tomasza Kocowskiego potrzeby egzystencji potrzeby rozwoju i prokreacji potrzeby funkcjonalne potrzeby społeczne potrzeby psychiczne Klasyfikacja potrzeb według Kazimierza Obuchowskiego potrzeby powszechne: fizjologiczne potrzeby seksualne potrzeby orientacyjne potrzeby indywidualne...36 potrzeba nawykowa potrzeba nałogowa potrzeba chorobowa ROZDZIAŁ II 2. Ustalenia terminologiczne dotyczące starości Okresy starości Senior w perspektywie biologicznej Senior w perspektywie socjologicznej Senior w perspektywie psychologicznej Starość jako zadanie rozwojowe Starość jako kryzys rozwojowy

3 ROZDZIAŁ III 3. Metodologiczne podstawy pracy: 3.1 Cele badań Problemy i hipotezy badawcze Charakterystyka zmiennych i wskaźników Zastosowane metody, techniki i narzędzia badawcze Dobór próby i charakterystyka badawcza oraz przebieg badań...80 ROZDZIAŁ IV 4. Potrzeby osób starszych w świetle badań własnych Zakres potrzeb ludzi starszych i poziom ich gratyfikacji.: Odczuwanie i zaspokajanie egzystencji Odczuwanie i zaspokajanie potrzeb rozwoju Odczuwanie i zaspokajanie potrzeb społecznych Odczuwanie i zaspokajanie potrzeb funkcjonalnych Odczuwanie i zaspokajanie potrzeb psychicznych Zakres przyczyn postrzegania starości jako kryzysu lub/i osiągnięcia rozwojowego przez osoby starsze 138 Zakończenie..150 Bibliografia 153 Aneks

4 WSTĘP Początkowo praca moja miała dotyczyć dzieci w wieku przedszkolnym oraz ich kontaktów społecznych z rówieśnikami. Jednak splot zdarzeń, których byłam świadkiem i sytuacji z udziałem osób starszych, które miały miejsce wokół mnie, skłoniły mnie do tego, aby napisać o potrzebach osób starszych. Jest to według mnie temat nie do końca odkryty, który rzadziej się porusza niż problematykę dotycząca dzieci. Inspiracją do napisania pracy były także odbywane przez mnie praktyki w Wielkopolskim Stowarzyszeniu Alzheimerowskim oraz w Domu Pomocy Społecznej dla osób przewlekle somatycznie chorych, gdzie mieszka bardzo wiele ludzi starszych. To właśnie doświadczenie pokazało mi, że ludzie starsi mają wiele różnych potrzeb, które wcale nie znikają wraz z wiekiem. Natężenie tych potrzeb po prostu się zmienia. Jednych intensywność odczuwania rośnie, a drugich maleje, jednak żadna potrzeba wraz w wiekiem człowieka nie znika na zawsze. Czasem może ona być tylko uśpiona bądź nieodkryta, a czasem po prostu istnieje, a nie jest odpowiednio nazwana. Moja praca zbudowana jest z czterech rozdziałów. Dwa pierwsze rozdziały dotyczą teorii badanego przeze mnie zjawiska. Trzeci rozdział jest rozdziałem metodologicznym, a czwarty przedstawia analizę przeprowadzonych badań. Pracę swoją rozpoczynam od wyjaśnienia pojęcia potrzeba oraz od tego jakie są skutki jej niezaspokojenia oraz w jaki sposób można potrzeby odczuwać. Dla jednych jest to zaspokojenie czegoś co jest niezbędne do życia, a inni postrzegają potrzebę jako popęd, który musi zrealizowany, aby nie znaleźć się w niepożądanym stanie. W rozdziale drugim swojej pracy starałam się przedstawić czym jest starość. Wymieniam wiele terminów opisujących to pojęcie, przedstawiam wiele okresów starości. W rozdziale tym przedstawiłam też sylwetkę seniora w perspektywie biologicznej, socjologicznej oraz psychologicznej. Sylwetka seniora w perspektywie biologicznej pokazuje nam jakie zmiany wraz z wiekiem zachodzą w organizmie człowieka. Dzieje się tak niezależnie od tego, czy chcemy się ze starzeć, czy nie. Po prostu ciało człowieka ulega stopniowemu zużyciu, czego konsekwencje widać z biegiem czasu. Opisując seniora w perspektywie socjologicznej przestawiłam socjologiczne modele starzenia się. Socjologiczna starość związana jest często z odejściem od społeczeństwa. Jednak kiedy 4

5 osoby starsze potrzebują pomocy, czy wsparcia powinny same uruchomić sieć społeczną, którą budowały przez lata, aby teraz miał kto ich wspierać. Senior w perspektywie psychologicznej to przede wszystkim pokazanie przeze mnie, że osoby starsze także mają zadania rozwojowe, które winni wykonać, aby ich życie było w pełni zrealizowane. Nierozwiązanie zadań wiąże się z przejściem do kryzysu rozwojowego. Rozdział trzeci poświęcony jest rozważaniom metodologicznym mojej pracy. Opisuje w nim cele swoich badań, problemy główne oraz szczegółowe. Wyodrębniłam także zmienne i wskaźniki oraz wyprowadziłam definicje operacyjne zmiennych zależnych. W części tej wyjaśniam także dobór próby oraz metody i techniki badan pedagogicznych. Moja próba badawcza to 60 osób. Badania przeprowadziłam metodą sondażu diagnostycznego, a techniką był wywiad. Przede wszystkim moje badania miały na celu pokazanie różnic w odczuwaniu oraz gratyfikowaniu potrzeb przez osoby mieszkające w swoich domach i przez osoby zamieszkujące Domy Pomocy Społecznej. Ostatni rozdział pracy poświęcony jest analizie przeprowadzonych badań z uwzględnieniem takich zmiennych jak płeć, wiek, sytuacja materialna oraz miejsce zamieszania. Kwestionariusz wywiadu konstruowałam zgodnie z klasyfikacją potrzeb Kocowskiego i w rozdziale tym interpretuję, czy zmienne różnicują odczuwanie i gratyfikowanie potrzeb osób starszych oraz analizuję problemy główne oraz szczegółowe pracy w rozdziale metodologicznym. Starałam się także przedstawić różnice w odczuwaniu oraz gratyfikowaniu potrzeb u osób mieszkających w Domu Pomocy Społecznej oraz u osób, które mieszkają w swoich mieszkaniach wraz z krewnymi. 5

6 ROZDZIAŁ I 1. Charakterystyka pojęcia potrzeba i klasyfikacje wybranych potrzeb 1.1 Zdefiniowanie pojęcia potrzeba Pojęcie potrzeby zostało wprowadzone do psychologii w latach dwudziestych XXI wieku. Zastąpiło ono takie pojęcia jak instynkt i popęd. Potrzeba według Encyklopedii PWN pojmowana jest przede wszystkim jako potrzeba psychiczna. Jest ona tłumaczona w następujący sposób: to stan osoby doznającej poczucie niespełnienia (napięcie motywacyjne), czyli frustrację potrzeb, działający jako czynnik motywujący, to znaczy skłaniający jednostkę do aktywności, które mogą tę potrzebę zaspokoić 1. Potrzeba jest tu określona jako motyw do podjęcia działania, aby zrealizować potrzebę i pozbyć się negatywnego uczucia jakim jest frustracja i napięcie. Niezaspokojona potrzeba potrafi wywoływać silne emocje, dzięki którym zaczynamy podejmować działania w kierunku zaspokojenia potrzeby. Silne emocje mogą działać nie tylko motywująco, ale mogą wpływać na nasze samopoczucie bardzo negatywnie. W efekcie prowadząc do bezradności, poczucia beznadziejności. Wiąże się to z niezaspokojeniem potrzeby, a to z innymi licznymi konsekwencjami. Niezaspokojenie podstawowych potrzeb blokuje zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu. Natomiast zaspokojenie jednej potrzeby uruchamia pojawienie się drugiej potrzeby. Potrzebę cechuje fakt, że bez określonej osoby, czy rzeczy nie można normalnie funkcjonować. To uczucie konieczności wykonywania lub zrobienia czegoś. Potrzeba to też cel działania. Potrzeba ściśle wiąże się ze specyficzną tendencją jednostki do aktywności. Uruchamia ona w czasie swojej aktywności zespół reakcji werbalnych, autonomicznych i wyobrażeniowych. Z potrzebą związane są specyficzne emocje, reakcje i zainteresowania. Potrzeby ludzkie to przejaw zależności człowieka od otoczenia. Potrzeba to pragnienie, to chęć, to odczucia mające decydujący wpływ na działanie człowieka. Wszyscy ludzie posiadają wrodzony zestaw podstawowych potrzeb, których zaspokojenie jest niezbędne w rozwoju, niezbędne do życia. Człowiek ma potencjalną zdolność do tworzenia potrzeb i do zaspokajania ich. 1 Encyklopedia Popularna ; pod red. J. Kofman; Warszawa 1993; str. 314; 6

7 Potrzeba określana jest po prostu jako, stan braku w organizmie czegoś, co jest niezbędne do życia 2. Jest to definicja według Słownika psychologicznego, jednak jest ona bardzo prosta i uboga. Akcentuje się tu punkt biologiczny i po części psychiczny. Podobnie potrzebę określił A. Kamiński prekursor pedagogiki społecznej. Mówi on, że potrzeba to brak czegoś, wprowadzający jednostkę w niepożądany stan, będący zwykle motywem do działania w kierunku odpowiedniej zmiany tego stanu, czyli zaspokojenia potrzeby. 3 Kamiński także uważa,. że potrzeba działa motywująco na działania jednostki. Działania zostają podjęte, aby zlikwidować nieprzyjemne uczucia i zaspokoić potrzebę. Definicja ta została stworzona na potrzeby pedagogiki społecznej, jednak jest dość wąska. Wprowadza ona bardzo istotne pojęcie jakim jest motyw. Dzięki temu definicja potrzeby jest tu szerzej ujęta niż w Słowniku Psychologicznym. Wynika z niej, że potrzeba motywuje na dwa sposoby. Motywuje psychicznie- przeżycie oraz motywuje rzeczowo- dążenie do przedmiotowego zaspokojenia. Kamiński spostrzegł także, że ostre odczuwanie jakiejś potrzeby może osłabić odczuwanie potrzeb rzeczowych, podstawowych i osłabia wrażliwość na nie. Jeśli jakaś potrzeba jest dla nas bardzo znacząca, prestiżowa to jej zaspokojenie będzie dla nas trudne. Szeroko pojęcie potrzeby opisał Tomasz Kocowski. Wyróżnił on potrzebę jako stan niedoboru, jako proces motywacyjny, jako warunek celu. Potrzeba postrzegana jako pewien konkretny, aktualnie występujący stan osobnika (organizmu), przy czym jest to bądź stan niedoboru (albo nadmiaru), bądź inne zakłócenie w zakresie ważnych dla osobnika własności organizmu albo otoczenia 4. Używamy tego określenia, gdy opisujemy sytuację braku. To nie brak jest potrzebą, ale on stwarza konieczność realizacji potrzeby i może ją aktualizować. To brak, który dana osoba stara się uzupełnić, realizując w ten sposób siebie. Potrzeba w jakiś sposób popycha człowieka do usunięcia tego braku. Jest to rozumienie typowe dla zwolenników teorii redukcji popędu: potrzeba popęd reprezentacja psychologiczna pobudzenia aktywacyjne osiągnięcie celu redukcja potrzeby. Potrzeba jako proces motywacyjny jest często utożsamiana z dowolnym- w zasadzieelementem zbioru pragnień, dążeń, popędów człowieka i określana treścią owych pragnień 5. Tak pojmowana potrzeba jest bliskoznaczna z terminami pragnienie, popęd, pożądanie, czy Słownik psychologiczny ; pod red. W. Szewczuk; Warszawa 1985; str. 217; A. Kamiński; Funkcje pedagogiki społecznej ; Warszawa 1980; str. 47; T. Kocowski; Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa ; Wrocław 1978; str 11; Ibidem; str.13; 7

8 motyw. Potrzeba jest tu pojmowana jako niezbędny środek albo realizacja niezbędności. Procesy motywacyjne są podstawą aktywności człowieka. Motywacja jest więc rozumiana, jako proces regulacji, który steruje czynnościami tak, aby doprowadziły one do osiągnięcia określonego celu, wyniku. Motywację charakteryzują kierunek oraz cele, ku którym zmierza czynność i natężenie mające zaspokoić potrzebę. Oddziaływanie na ludzką motywację jest ograniczone poprzez aktywność człowieka, jako podmiotu działania. Potrzeba rozumiana jest przez Kocowskiego jako warunek celu. Warunek odnosi się tu do otoczenia. Musi ono być zewnętrzne w stosunku do jednostki, która odczuwa potrzebę. Warunek musi być nie tylko niezbędny, ale i sprzyjający. Odczuwanie jakieś potrzeby jest podstawą do działania, podstawą do osiągnięcia zadania. Brak odczuwania potrzeby lub jej tymczasowe zaspokojenie prowadzi do zaniechania działań aktywizujących, do nie podejmowania zadań dążących do wcześniej określonych celów. Według tak interpretowanej potrzeby jednostka nie osiągnie swojego celu, jeśli nie odczuwa jakiejkolwiek potrzeby, czy też potrzeby związanej z tym celem. Kocowski mówi, także o potrzebie w znaczeniu obiektywnym. Jest rozpatrywana z uwagi na obiektywne warunki przetrwania, rozwoju lub dobrostanu. Zależność człowieka od otoczenia po jakimkolwiek względem określa się, jako potrzebę. Pisze on także, że aby opisać system potrzeb należy odwołać się do takich pojęć, jak: podmiot potrzeby (np. człowiek); cel potrzeby (cel człowieka, którego realizowanie jest uwarunkowane zaspokojeniem danej potrzeby); przedmiot potrzeby (rzecz, osoba, proces w otoczeniu, czynności osób, relacja interpersonalna); relacja potrzeby (związek zachodzący między podmiotem, celem podmiotu i przedmiotem potrzeby. Udostępnienie człowiekowi przedmiotu potrzeby stanowi warunek realizacji danego celu człowieka); treść potrzeby (pełne określenie warunków. Dookreślenie szczegółów potrzeby); zaspokojenie potrzeby (stan podmiotu człowieka polegający na spełnieniu warunku opisanego treścią potrzeby); niezaspokojenie potrzeby (stan podmiotu polegający na nie spełnieniu warunku opisanego treścią potrzeby); realizacja potrzeby (proces zaspokojenia potrzeby); 8

9 okazja (to każdy przedmiot zawierający przedmiot danej potrzeby i sytuacja, która stwierdza możliwości jej zaspokojenia). Ostatecznie sam termin potrzeba w ujęciu Kocowskiego to pewien warunek określonego celu człowieka. Warunkiem realizacji celów są stany, zdarzenia polegające na posiadaniu i pozyskiwaniu przedmiotów. Potrzeba jest stanem braku. Brak ten jest czynnikiem niezbędnym do egzystencji i rozwoju. Według Reykowskiego potrzeby ludzkie uwarunkowane są biologiczną strukturą organizmu i wynikają z istoty życia. Są uwarunkowane psychologiczną strukturą osobowości i są rezultatem doświadczeń życiowych. W ujęciu tego autora potrzeba ma trzy znaczenia (por. Z zagadnień psychologii motywacji ; J. Reykowski, W-wa 1977): potrzeba pojmowana, jako stała, obiektywna właściwość żywego organizmu; potrzeba, jako aktualny stan organizmu; odczucie braku zaspokojenia potrzeb. Potrzeby są jednym z czynników dynamizujących ludzkie działanie. Odgrywają istotną rolę w życiu jednostki żyjącej i działającej w danym środowisku i grupie społecznej. Dość często harmonia, jaka istnieje między organizmem a środowiskiem społecznym czy biologicznym zostaje zachwiana. Pojawienie się potrzeby oznacza naruszenie równowagi organizmu. Przywracanie owej równowagi, to właśnie zaspokajanie potrzeb. Nie chodzi tu, jednak o stan równowagi na jakimś stałym, niezmienionym poziomie. Nie jest, więc to równowaga statyczna lecz dynamiczna. Jak pisze Reykowski potrzeba przybierania różne formy pobudzania (por. Z zagadnień psychologii motywacji ; J. Reykowski; Warszawa 1977 str. 103): brak, tego co jest niezbędne do życia, rozwoju; działanie bodźców szkodliwych; rozbieżność między oczekiwaniami, a przyzwyczajeniami i rzeczywistością; rozbieżność między ideałami a rzeczywistością; brak rozbieżności, czyli nuda i monotonia. Bardzo szeroko na pojęcie definicji spojrzał Stefan Garczyński w książce Potrzeby psychiczne. Nie wyszedł on w swoich rozważaniach od definicji pojęcia potrzeby, ale określił jej pochodzenie i zróżnicowanie. Mówi on, że potrzeby nabyte w drodze do zaspokojenia 9

10 potrzeb wrodzonych(...), nabyte są zawsze wtóre(pochodne) w stosunku do wrodzonych(pierwotnych, podstawowych, instynktownych) 6.Autor stwierdza, że prawdopodobnie wszystkie potrzeby psychiczne są pochodne. Próba zaspokojenia tych potrzeb staje się przyczyną do nawiązywania nowych stosunków międzyludzkich. Nowe potrzeby człowieka powstają dlatego, że zaspokoił on poprzednie potrzeby i podjął próbę dążenia do ich zaspokojenia. Człowiek nabywa potrzeby przez naśladowanie. Potrzebuje tego co mają i posiadają inni. Mamy tu do czynienia z mechanizmem zależnościowym: chcę mieć to i tyle ile mi się należy. Odczuwam potrzebę takiego samego szacunku, jakim się cieszy mój kolega zajmujący podobne stanowisko 7. Ponadto potrzeba warunkuje pewnego rodzaju zachowania, dostarcza wzorców, wdraża system oczekiwaniowo- należnościowy i zmusza do postępowania, które staje się przyzwyczajeniem. Potrzeby różnicują się między sobą tak, jak i ludzie się różnicują. Różnice te uwarunkowane są wrodzonymi dyspozycjami, żywotnością, temperamentem; warunkami zewnętrznymi, różnymi wzorami. Potrzeby w życiu człowieka mają różną hierarchię. Zależna jest ona od celi jakie sobie stawiamy. Potrzeby mogą także zniknąć z hierarchii. Hierarchia może się także odwrócić w wyniku zaspokajania potrzeb przez dłuższy czas. Wtedy potrzeba może stać się niedoceniona. Jeżeli dominuje u nich jakaś wyższa potrzeba, to ta wyższa potrzeba będzie się im wydawać najważniejszą za wszystkich potrzeb. Wówczas jest możliwe i rzeczywiście zdarza się, że mogą oni na rzecz tej wyższej potrzeby przyjąć pozycję, która pozbawia zaspokojenia potrzeby bardziej podstawowej 8. Jeśli jedna potrzeba zostaje zaspokojona pojawia się następna. Każdy człowiek posiada częściowo zaspokojone potrzeby, jak i częściowo niezaspokojone. Garczyński zwrócił też uwagę na styl zaspokajania potrzeb. Wyróżnił on trzy style: skuteczności (w tym również oszczędności sił i środków), ubocznych skutków indywidualnych (problem zaspokojenia, którego koszty są większe niż wartości), skutków społecznych (starty, czy zyski zarówno postronnych jednostek, jak i całych grup wąskich i szerokich) 9. Człowiek kształtuje swój styl przez naśladowanie bezpośrednie, czyli obserwację i naśladowanie pośrednie, gdy przejmuje styl dominujący w jego otoczeniu. Skuteczność stylu nie jest S. Garczyński; Potrzeby psychiczne. Niedosyt. Zaspokojenie. ; Warszawa 1972; str. 13; Ibidem; str. 15; J. Reykowski; Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej ; Warszawa 1964; str.155; S. Garczyński; Potrzeby psychiczne. Niedosyt. Zaspokojenie. ; Warszawa 1972; str.19; 10

11 warunkiem jego trwałości. Utrwala się styl, który został skojarzony z zaspokojeniem potrzeby, choćby miała ona miejsce tylko w wyobraźni. Różne style zaspokajania potrzeb pochodzą także z odczuwalnych potrzeb, za którymi ukrywa się motywacja. Mówiąc o potrzebach należy omówić przyczyny ich niezaspokojenia. Są to przeszkody bezwzględne i względne. Przeszkody bezwzględne to takie, których nie da się pokonać mimo silnej motywacji, by zaspokoić potrzebę. Względne zaś nie są do pokonania przez osoby, które nie są przystosowane, które są bezradne, nie mają swojego stylu i techniki. Reykowski mówi, iż da się zabezpieczyć zaspokojenie potrzeb przez: - wykrywanie stanu potrzeby (przez specjalne receptory); uruchamianie ogólnej aktywności ( czynności poszukiwawczych ); wytwarzanie pogotowia dla tzw. czynności konsumpcyjnych (gotowość picia); zatrzymanie aktywności- chwilowo lub na stałe. 10 W czasie dążenia do zaspokojenia ważnej dla nas potrzeby możemy doświadczyć kolizji potrzeb. Z jednej strony może ona być tylko pozorna, kiedy chcemy zaspokoić potrzebę najbardziej znaczącą. Jednak konflikt ten może być też rzeczywisty. Mamy z nim do czynienia, kiedy każde dążenie do realizacji potrzeby kończy się fiaskiem i wyklucza zaspokojenie innej. Początkiem realizacji jednej potrzeby jest zazwyczaj rezygnacja z innej. Kiedy rośnie napięcie jednej naciskającej na nas potrzeby to rośnie zarazem napięcie drugiej, która zablokowała realizacje pierwszej. Każde długotrwałe niezaspokojenie silnej potrzeby może spowodować zaburzenia natury emocjonalnej: chwiejności uczuć, skłonność do łez, do gniewu, do nerwic; jeśli konflikt uniemożliwia zaspokojenie obu zmagających się potrzeb- bo i tak bywa- wtedy poważne stany kryzysowe są nieuchronne, a ich napięcie prowadzić może nawet do samobójstwa 11. Konflikt potrzeb jest szczególnie niebezpieczny, gdy potrzeba jest mocno ukryta i drąży w podświadomości. Wówczas człowiek cierpi na liczne niezrozumiałe dla siebie stany psychiczne, a nawet psychopatologiczne. Kiedy nasze potrzeby są wystarczająco nasycone, nie mobilizują i nie pobudzają nas do żadnych działań. Gdy, jednak nie są nasycone wywołują szereg skutków związanych z niezaspokojeniem potrzeby, a wszystkie zostają sprowadzone do braku homeostazy w organizmie. Doprowadza to, do odchylenia tego, co wcześniej było normą. Kiedy człowiek nie jest plastyczny psychicznie to według Garczyńskiego dochodzi do takich zjawisk, jak dominanta potrzeby niezaspokojonej, cierpienie, antyspołeczne wypaczenie osobowości, sztywny upór, Z zagadnień psychologii motywacji ; J. Reykowski; Warszawa 1977; str. 100; S. Garczyński; Potrzeby psychiczne. Niedosyt. Zaspokojenie ; Warszawa 1972; str. 25; 11

12 rezygnacja, apatia, wyparcie ze świadomości, zaspokojenie potrzeb w wyobraźni, regresja, alkoholizm, choroby. Kiedy mamy do czynienia z dominantą niezaspokojonych potrzeb, to mówimy, że trudność zaspokojenia potrzeby pobudza ją jeszcze bardziej. Przywiązujemy wtedy nieproporcjonalnie dużą wartość do celów, które są trudno osiągalne. Atrakcyjne stają się tak zwane zakazane owoce. Długotrwały niedosyt silnej potrzeby odciśnie w nas ślad na całe życie. Skutkiem jest cierpienie, które powoduje, że zaspokojenie potrzeby jest tym cięższe, im większa była nasza nadzieja na jej zaspokojenie oraz im bliżej nas jest obiekt, który mógłby doprowadzić do jej zaspokojenia. Wypaczenie osobowości to efekt udaremnionego zaspokojenia potrzeby. Wywołuje często przelotne wybuchy agresji. Frustracja, jaką nagromadzimy w wyniku wypaczenia uderza w osoby, które uniemożliwiają nam zaspokojenie potrzeby, ale i rodzi ona uczucia wrogie nawet do osób postronnych. Sztywny upór jest tutaj postrzegany, jako fiksacja, czyli nieskuteczne i beznadziejne próby zaspokojenia potrzeby, które są wciąż podejmowane na nowo bez żadnych zmian. Przeciwieństwem sztywnego uporu jest rezygnacja. Z nią pojawia się depresja i apatia. Zanika żywotność. Zmniejsza się wrażliwość emocjonalna i ruchliwość fizyczna. Spada wydajność naszego funkcjonowania i naszej pracy. Kiedy natomiast człowiek próbuje się bronić przed zjawiskami wyżej opisanymi wypierać może ze świadomości niezaspokojoną potrzebę, wraz z pomysłami na jej realizację. Zyska nowe wrażenia dzięki, którym wypiera to, co mu wcześniej przeszkadzało. Często jest to czynione świadomie, ale też niejednokrotnie jednostki w ogóle nie zdają sobie z tego sprawy. Niezaspokojona potrzeba pobudza silnie wyobraźnię. Najlepiej działa ona u ludzi młodych. To jej się zwierzamy ze swoich potrzeb. W zależności, o czym myślimy w wyobraźni, taka potrzeba zostaje w wyobraźni zrealizowana. Jednak emocje towarzyszące poczuciu niedostatku i posiadania potrzeby są tak silne, że mogą wywoływać nawet regres, czyli cofnięcie się człowieka na wcześniejszy etap rozwojowy. Regres może być chwilowy, jeśli chwilowa jest frustracja. Jeśli jednak trwale próbujemy osiągnąć jakąś potrzebę to istnieje duże prawdopodobieństwo, że i regres będzie trwały. Jednostki uległe emocjom, poddające się frustracji szybciej popadają w różnego rodzaju nałogi. Łatwiej wierzyć w iluzje, być w swoim świecie, gdzie marzenie i potrzeby spełniają się. Wszelkie problemy, konflikty można rozwiązać z wielką łatwością i bez oporu. 12

13 Niezaspokojona potrzeba odbija się mocno na systemie nerwowym, powodując szereg różnego rodzaju chorób. Począwszy od pesymizmu i apatii przez nerwice i histerie, a kończąc nawet na schizofrenii. Choroby te w psychice człowiek pozostawiają ślad ujemny. Nie możemy zredukować napięcia związanego z odczuwaniem potrzeb całkowicie. Żadnej z nich nie możemy zaspokoić w pełni satysfakcjonujący sposób. Nie ma takiego dnia, aby wszystkie potrzeby człowieka były nasycone, ponieważ ich siła odczuwania jest ciągle przez nas modyfikowana i komplikowana przez tworzenie nowych potrzeb oraz implikowana przez szereg wydarzeń. Kiedy silnie nie odczuwamy potrzeby, to zarazem nie odczuwamy silnego zadowolenia. Im te potrzeby dłużej czekały na zaspokojenie lub im mniej było ono niepewne, tym radośniejsza jest chwila spełnienia 12. Potrzeby przysparzają wielu cierpień, ale i radości. Dzięki szczęściu jakie przeżywamy zmniejszamy wcześniejsze uczucie napięcia, które wcześnej boleśnie musi narastać. Im więcej jest w naszym życiu takich chwil silnego napięcia i jego narastania tym, więcej jest w nim chwil szczęśliwych. Bardziej doceniamy to szczęście. Nie zawsze jednak dzieje się tak, że zaspokojonej potrzebie towarzyszy uczucie szczęścia i zadowolenia. Oczekiwanie zbyt dużego szczęścia powoduje utrudnienie w odczuwaniu realnego szczęścia jakie nas spotkało. Rozczarowania jakie nas dotykają są spowodowane, tym że nie znaliśmy obiektu potrzeby i fałszowaliśmy jego pragnienie. Im regularniej i częściej zaspokajamy jakąś potrzebę, tym mniej intensywnie ją przeżywamy, tym dalej odchodzimy od szczęścia. Obowiązuje tu prawo zmniejszającego się zadowolenia z dalszego zaspokojenia, aż do obojętności lub nawet niechęci. 13 Kiedy jakaś potrzeba jest w pełni nasycona, zaspokojona może ona rodzić potrzebę przeciwną. Może to zmienić nasz kierunek dążeń. Następuje przesunięcie w ocenach wartości, a napięcie nasyconej potrzeby słabnie. To, czy potrzeby ludzi starszych są zaspokajane nie zależy jedynie od nich. Sama aktywność seniora nie wystarczy. Potrzebują oni jeszcze sprzyjających warunków zewnętrznych, które ułatwią im zaspokojenie potrzeb. Należy pamiętać, że wraz z wiekiem potrzeby nie znikają. Zmienia się jedynie ich nasilenie. Jedne są teraz bardziej natężone, a inne maleją. Nie zawsze odczucie potrzeby odpowiada rzeczywistemu stanowi potrzeby. Można nie odczuwać potrzeb, mimo że one rzeczywiście występują Ibidem; str. 36; Ibidem; str.;37; Z zagadnień psychologii motywacji ; J. Reykowski; Warszawa 1977; str. 93; 13

14 Przyglądając się potrzebom osób starszych warto wspomnieć o założeniach polityki społecznej dotyczących potrzeb:(por. Ludzie starzy i starość w polityce społecznej, B. Szatur- Jaworska str ) społeczeństwo nie w mniejszym stopniu niż sama jednostka jest źródłem jej potrzeb; potrzeby można uporządkować hierarchicznie ze względu na ich niezbędność; potrzeby ludzi zmieniają się wraz z cyklem ich życia, potrzeby zmieniają swoją strukturę; określa się normę potrzeby, jej minimalny oraz optymalny poziom zaspokojenia; ze względu na różnorodność potrzeb oraz różną normę zaspokojenia potrzeb, nie jest możliwe usatysfakcjonowanie wszystkich członków społeczeństwa; potrzeby można zbadać empirycznie, obserwując społeczeństwo oraz rejestrując i analizując ich zachowania i zaobserwowane fakty. Potrzeby możemy sklasyfikować. Do klasycznej klasyfikacji potrzeb należy hierarchia potrzeb Maslowa. źródło: 14

15 Stworzył on piramidę potrzeb, gdzie na samym jej dole znalazły się potrzeby fizjologiczne, jako te podstawowe. Kolejny szczebel piramidy stanowią potrzeby bezpieczeństwa. Dalej są potrzeby przynależności i miłości, szacunku. Na samej górze piramidy uplasowały się potrzeby samourzeczywistnienia / samorealizacji. Wielu autorów twierdzi, że potrzeby wg Maslowa występują w okresie starości, że wraz z wiekiem nie ulegają one zmianie. Jednak zmienia się ich ważność i poczucie intensywności (por. J. Reykowski, Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej ; str ). Jednak seniorzy mają własną hierarchię potrzeb. Jedne potrzeby maleją, inne zaczynają rosnąć. Amerykański gerontolog C. Tibbitts stworzył klasyfikację potrzeb odpowiednią dla osób starszych: potrzeba wykonywania społecznie użytecznych działań; potrzeba uznania za część społeczności, społeczeństwa i grupy i odgrywania w nich określonej roli; potrzeba wypełniania powiększonego wolnego czasu w satysfakcjonujący sposób; potrzeba utrzymywania normalnych stosunków towarzyskich; potrzeba uznania jako jednostki ludzkiej; potrzeba stwarzania okazji i sposobności dla autoekspresji oraz poczucia dokonań; potrzeba odpowiedniej stymulacji psychicznej i umysłowej; potrzeba ochrony zdrowia i dostępu do opieki zdrowotnej; potrzeba odpowiednio ustalonego trybu życia i utrzymywania stosunków z rodziną; potrzeba duchowej satysfakcji. Wielu autorów podkreśla, że najintensywniej w okresie starości daje się we znaki potrzeba bezpieczeństwa i niezależności. Odmienną klasyfikację dzięki swoim badaniom stworzyła M. Cichocka (por. A. Leszczyńska- Rejchert, Człowiek starszy i jego wspomaganie ; Olsztyn 2007 str. 69;): Najsilniejsze potrzeby osób starszych to: uległości (podporządkowania); doznawania opieki; opiekowania się innymi; porządku; 15

16 wytrwałości; poniżania się; rozumienia siebie i innych; agresji; Najsłabiej odczuwane potrzeby przez osoby starsze to: osiągnięć dominacji; afiliacji; uzewnętrznienia się; autonomii; zmian. Każda osobowość człowieka, zarówno człowieka starszego, jest inna. Jednostka jest niepowtarzalna, jak i jej zakres i natężenie potrzeb. Autorzy wskazują na fakt, iż potrzeby człowieka zależne są także od płci, poziomu wykształcenia, wykonywanego zawodu, typu osobowości, stanu zdrowia, czy struktury rodziny, a nie tylko od wieku człowieka. Takie warunki, jak wolność słowa, wolność czynienia tego, co ktoś chce czynić tak długo, jak długo to nie jest szkodliwe dla innych, wolność wyrażania siebie, swoboda badania, poszukiwania informacji, swoboda bronienia się, sprawiedliwość, uczciwość, porządek (dyscyplina) w grupie, wszystko to jest przykładem takich warunków wstępnych zaspokojenia potrzeb podstawowych 15. Nie zmienia to faktu, że ból z niezaspokojenia potrzeby może być bardzo ciężki i bolesny, a satysfakcja z zaspokojenia potrzeb niejednokrotnie jest krucha i ulotna. 15 J. Reykowski; Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej ; Warszawa 1964; str. 149; 16

17 POTRZEBY EGZYSTENCJI: - pokarmowe - ekologiczne - rekreacyjne - zdrowotne - bezpieczeństwa - mieszkaniowe - odzieżowe II. POTRZEBY PROKREACJI I ROZWOJU: - reprodukcji - opieki - dydaktyczne /samokształcenia - wychowawcze - rodzinne - samorealizacji III. POTRZEBY FUNKCJONALNE: - informacyjne / poznawcze - sprawnościowe - instrumentalne - lokomocyjne - swobody - innowacji - napędowe IV. POTRZEBY SPOŁECZNE: - przynależności - łączności - organizacji - więzi emocjonalnej - konformizmu - uspołecznienia - społecznej użyteczności - społecznej gratyfikacji - akceptacji - współuczestnictwa - ochrony autonomii jednostki 1.2 Klasyfikacja potrzeb wg Tomasza Kocowskiego V. POTRZEBY PSYCHICZNE: - subiektywne potrzeby egzystencji - subiektywne potrzeby prokreacyjne - subiektywne potrzeby rozwoju - subiektywne potrzeby funkcjonalne - subiektywne potrzeby społeczne - psychoorganizacji - erotyczne - recepcji kultury - estetyczne - aktywnej rekreacji - ludyczne Potrzeby podkreślone zostały przeze mnie opisane i wykorzystane w wywiadzie z seniorami, natomiast potrzeby zaznaczone kursywą nie zostały wykorzystane w wywiadzie, natomiast zostały opisane w rozdziale ponieważ uważam je za istotne. 17

18 Potrzebami egzystencjalnymi nazywa Kocowski takie potrzeby, które są podstawą i warunkiem przetrwania człowieka. Istota bytu ludzkiego zawarta jest w jego egzystencji. M. Heidegger Potrzeby pokarmowe obejmują nie tylko rodzaj produktów jakie spożywamy, ale i ilość kalorii, jaką przyjmuje nasz organizm, czyli zawartość energetyczną jaka jest w spożywanych przez nas posiłkach. Potrzeba ta koncentruje się także na konsystencji spożywanych posiłków, czy nie są to tylko płyny, a również tzw. drugie dania oraz czy to, co jemy jest przyswajalne dla naszego organizmu, czy też spożywamy w głównej mierze preparaty trudno przyswajalne. Potrzeba pokarmowa mówi także o tym, czy posiłki jakie jemy są dla nas apetyczne, czy też jemy cokolwiek mimo, iż nie lubimy, aby tylko zaspokoić naszą potrzebę pokarmową z głodu lub obżarstwa. Istotna jest także częstotliwość przyjmowanych pokarmów. To, czy odżywiamy się zdrowo, czyli regularnie, czy też z jakiś powodów nie jesteśmy w stanie spożywać regularnie odpowiedniej liczby posiłków. Potrzeby rekreacyjne obejmują ilość snu oraz jego jakość, która jest inną dla każdego seniora. Ta potrzeba określa także poziom i zasięg wysiłku, jaki z siebie dajemy każdego dnia, a co za tym idzie poziom przeciążeń,czyli stresów jakich doświadczamy na co dzień. Rekreacja to odnalezienie warunków do regeneracji sił, odpoczynku i spokoju. Spokój to nieobecność konfliktów wewnętrznych i zewnętrznych, to harmonia i homeostaza psychiczna. Spokój jest tu rozumiany przede wszystkim, jako potrzeba odpoczynku psychicznego. Życie pulsuje rytmem sprężeń i odprężeń- w ślad za potrzebą pobudzeń i napięć idzie potrzeba spokoju16. Potrzeba rekreacyjna związana jest z utrzymaniem odpowiednich warunków fizjologicznych i psychologicznych do życia oraz z obserwowaniem i odwracaniem naturalnych procesów zmęczenia i zużycia. Należałoby tu również dołączyć występujące niekiedy zmiany rodzaju aktywności oraz potrzeby kompensowania niedoboru ruchu (hipokinezy), deprywacji sensorycznej, braku wrażeń i monotonii17. Potrzeby zdrowotne nazywa Kocowski najbardziej złożonymi i zróżnicowanymi. Mówiąc o potrzebach zdrowotnych ma on na myśli potrzebę higieny i profilaktyki. To właśnie higiena i profilaktyka zwiększają odporność organizmu i zapobiegają szkodliwym skutkom niezaspokojenia innych potrzeb oraz przeciwdziałają zakażeniom, czy zatruciom organizmu. Innym rodzajem potrzeby zdrowotnej jest potrzeba terapii. Polega ona na likwidacji schorzeń, usuwaniu ich skutków 16 S. Garczyński; Potrzeby psychiczne: niedosyt, zaspokojenie ; Warszawa 1972; str. 136; 17 T. Kocowski; Potrzeby człowieka: koncepcja systemowa ; Wrocław 1982; str. 119; 18

19 z organizmu przez różnego rodzaju zabiegi psychologiczne i biologiczno- medyczne. Potrzeba zdrowotna to potrzeba bycie zdrowym w aspekcie psychicznym oraz fizycznym. Potrzeby bezpieczeństwa nadmienia Kocowski mogą być zależne od poziomu gratyfikacji i rodzaju wszystkich innych potrzeb. Autor jednak bezpieczeństwo postrzega jako stan, który nie zagraża organizmowi i życiu. Chodzi tu przede wszystkim o zagrożenia losowe występujące w formie katastrof, klęsk żywiołowych, wypadków w domu i w pracy, działalności przestępczej innych osób lub działań agresywnych innych grup społecznych (w tym wojen)18. Bezpieczeństwo ma na celu możliwie unikać takich sytuacji i minimalizować prawdopodobieństwo ich wystąpienia. Należy unikać wszystkiego co kiedyś mogłoby przynieść człowiekowi śmierć lub cierpienie. Do przyczyn, które wywołują brak poczucia bezpieczeństwa możemy zaliczyć podeszły wiek i niepewność zdrowia. Stan bezpieczeństwa ludzie próbują zapewnić sobie przez powoływanie odpowiednich instytucji oraz udanie się do nich, przez zakupienie odpowiednich przedmiotów, które w ich mniemaniu dadzą im poczucie bezpieczeństwa. Stan lęków można też wyeliminować przez posiadanie rzeczy materialnych, które zabezpieczają byt oraz przez czynniki społeczne, czyli przez posiadanie grona przyjaciół, rodziny i przynależności to grupy, czy organizacji. Potrzeby mieszkaniowe związane są nie tyle z posiadaniem przez seniora własnego mieszkania ile z posiadaniem przez niego prywatnej przestrzeni. Potrzeba ta zakłada wydzielenie pomieszczenia, w którym jednostka czuje się swobodnie i w miejscu, którym jest w stanie zapewnić sobie realizację innych potrzeb egzystencji np. bezpieczeństwa, pokarmowych. Dlatego miejsce wydzielone powinno być przystosowane do potrzeb osoby, która z niego korzysta, przez umieszczenie w nim różnego rodzaju niezbędnych sprzętów np. lodówki, gazówki itp. Realizacja potrzeby mieszkaniowej nie zależy tylko od samego seniora, ale także od możliwości ekonomicznych i technicznych rozwoju gospodarki kraju, w jakim się znajduje. Wraz z rozwojem kulturalnym i materialnym rośnie rola mieszkania w życiu indywidualnym i rodzinnym, rosną wymagania w tym zakresie. Ono warunkuje jeśli nie założenie rodziny, to jej ugruntowanie oraz normalny i szczęśliwy rozwój 19. Cechą egzystencji ludzkiej jest troska, musi ona wciąż bronić się przed światem i przed własnymi myślami. A. Camus Ibidem; str. 120; A. Andrzejweski; Potrzeby mieszkaniowe. Problemy i perspektywy ; Warszawa 1970; str. 7; 19

20 Kolejna kategorię potrzeb stanowią potrzeby prokreacji i rozwoju. Kto się przestaje rozwijać, umiera. A. de Saint-Exupéry Potrzeba opieki zawiera w sobie zbiór czynności wykonywanych przez rodziców lub opiekunów względem dzieci lub innych osób potrzebujących działań opiekuńczych np. seniorów. Dlatego potrzebę opieki względem seniorów rozumieć możemy jako zbiór czynności jakie wykonują ich opiekunowie dla dobra osób starszych. Opieka jest pojęciem szeroko rozumianym jednak dla Kocowskiego jest ona zbiorem zapewnienia wszystkich potrzeb egzystencjalnych, czyli zapewnieniem żywności, zabezpieczeniem ekonomicznym, zapewnieniem higieny i opieki zdrowotnej, czuwaniem nad bezpieczeństwem itp. Potrzeby dydaktyczne są rozumiane, jako stwarzanie warunków do nabywania wiedzy, która jest istotna do samodzielnego życia. W przypadku osób starszych Kocowski zastępuje potrzeby dydaktyczne potrzebami samokształcenia. Jest to stworzenie możliwości do nabywania, przed dalszy rozwój, wiedzy i umiejętności, przez osoby zainteresowane lub przez instruktarz osób trzecich. Samokształcenie polega na kształceniu swojej osobowości zgodnie ze swoimi przekonaniami i wartościami wykorzystując do tego różnego rodzaju środki dydaktyczne. Potrzeby rodzinne opisane są przez autora, jako potrzeby prokreacyjne ponieważ to rodzina stwarza najbardziej dogodne warunki do prokreacji. Jeśli mowa jest o osobach starszych potrzeby rodzinne powinny być rozpatrywane, jako warunki do stwarzania i pielęgnowania więzi, dawania i otrzymywania pomocy oraz opieki. Potrzeby rodzinne to podział ról rodzinnych oraz stwarzanie korzystnej atmosfery ze wszystkimi członkami rodziny. Jest to warunek trwałości samej rodziny, a trwałość rodziny jest także składnikiem potrzeby rodzinnej. Komórka rodzinna jest jednym z podstawowych sposobów zaspokajania potrzeb społecznych, jeśli funkcjonuje prawidłowo wypełniając swoje funkcje i wypełniając zadania, jakie do niej należą. Potrzeby samorealizacji są sumą wszelkich warunków rozwoju, które jednostka wykorzystuje aby osiągnąć zamierzony cel. ( )potrzeby samorealizacji pojmować jako zbiór koniecznych lub pożądanych zgodności pomiędzy uzdolnieniami, zamiłowaniami, wykształceniem i pełnionymi rolami społecznymi20.warunkiem odniesienia pełnego sukcesu i zaspokojenia potrzeby samorealizacji jest pogodzenie wszystkich w/w elementów. Im więcej jest zgodności pomiędzy tymi elementami, tym poziom satysfakcji z zaspokojenia tej potrzeby jest wyższy. Potrzeba ta jest 20 T. Kocowski; Potrzeby człowieka: koncepcja systemowa ; Wrocław 1982; str. 125; 20

21 realizowana choćby z tego względu, iż ludzie nie znoszą nudy, a bezczynność dla wielu osób może być swoistą udręką. Przyjemność zdobywania przez wiele osób postrzegana jest, jako cnota, którą chcą zdobywać. Potrzeba samorealizacji niesie za sobą potrzebę nowych doświadczeń, wrażeń i wydarzeń. Potrzeba ta daje wiele radości z postępów i sukcesów jakie odnosi jednostka. Dąży ona do wzrostu sił, kwalifikacji, sprawności, wiedzy. Jedynie Maslow bardzo eksponuje zbliżone do rozwoju samourzeczywistnienie względnie samorealizację. Według tego psychologa szereg ludzkich poczynań wytłumaczyć można najlepiej właśnie potrzebą wzrost i wyrazu potencjalnych możliwości jednostki21. Potrzeba samorealizacji łączy ze sobą potrzeby rozwoju z potrzebami funkcjonalnymi. "Nigdy nie pozwól, aby ci ktoś wmówił, że nie możesz czegoś zrobić Jeśli masz marzenie, musisz je chronić. Ludzie nie potrafią sami czegoś zrobić, więc mówią, że ty też nie możesz. Jeśli czegoś chcesz, to zdobądź to. Kropka." Cytat z filmu W pogoni za szczęściem Trzecią kategoria potrzeb opisywanych przez Kocowskiego jest kategoria potrzeb funkcjonalnych. Można zatracić sprawność oczu, zaniedbując sprawność rąk. A. Mickiewicz Potrzeby informacyjne nazwane są inaczej przez autora, jako poznawcze. Potrzebne są one do osiągania celu przez uzyskiwanie, przechowywanie i odtwarzanie różnego rodzaju informacji. Potrzeba ta warunkuje możliwość zapoznania się z nowoczesną technologią i usługami informatycznymi. Należy zapewnić jednostkom łatwy dostęp do informacji i do swobodnego ich przepływu. Potrzeba informacyjna ma za zadanie wyrywać wszelkie elementy, które mogą być przydatne do zaspokojenia innych potrzeb. Realizowanie potrzeby informacyjnej to też bycie świadomym swoich potrzeb i sposobu ich gratyfikowania oraz odświeżania zespołu bodźców. W przypadku seniorów potrzeby informacyjne często ograniczone są do nabywania przez nich informacji drogą radiową lub telewizyjną. Zdobywają jedynie aktualne informacje o zdarzeniach mających miejsce na świecie, a zatracają informacje dotyczące form i możliwości zaspokojenia własnych potrzeb. 21 S. Garczyński; Potrzeby psychiczne: niedosyt, zaspokojenie ; Warszawa 1972; str. 129; 21

22 Potrzeby sprawnościowe obejmują ogół zdolności jakie człowiek wykształcił, i które są mu potrzebne do sprawności. Potrzeby wykształcone zostały przez wyuczenie i wyćwiczenie różnych procedur sprawnościowych. Istnieją sprawności powszechne, niezbędne wszystkim ludziom, sprawności związane z egzystencją w określonej kulturze oraz sprawności specjalistyczne, wynikające z potrzeb zawodowych22. Sprawność przekłada się na ogólne funkcjonowanie człowieka. Sprawność pojmowana jest, jako dyspozycja psychiczna i fizyczna odpowiednia do wieku jednostki. Potrzeby lokomocyjne to potrzeby przemieszczania się, aby np. zaspokoić inne potrzeby. Potrzeba ta nie jest tylko zależna od aktywności lokomocyjnej samej jednostki, ale i od środków lokomocji jakimi jednostka dysponuje. Im większa jest aktywność jednostki i środków lokomocji, tym większy jest zasięg jej przemieszczania się. Potrzebę lokomocyjną możemy rozpatrywać, jako automatyczne przemieszczanie się człowieka za pomocą narządu ruchu jaki posiada. Lokomocja może być techniką, jaką posługuje się człowiek, kiedy się porusza począwszy od wózka, przez rower czy pociąg, a kończąc na wielbłądach. Potrzeba swobody odnosi się do wszystkich realizowanych przez nas potrzeb. Osiągnięcie celów powiedzie się w sytuacji, kiedy mamy możliwość wyboru. Lekceważenie potrzeby swobody hamuje rozwój, zmniejsza efektywność i satysfakcję z życia i hamuje zaspokojenie innych potrzeb. Swoboda to wolność czynów, która jest konieczna i nie da się bez niej realizować większości zamierzonych celów. Swoboda prowadzi do dobrostanu psychicznego i homeostazy organizmu oraz do zaspokojenia szeregu ważnych dla jednostki potrzeb. [...] czasem człowiek nabiera większej swobody przy kimś obcym niż przy kimś, kogo bardzo dobrze zna. C. Ruiz Zafón Czwartą grupę potrzeb tworzą potrzeby społeczne. Kocowski tworząc tę grupę wzorował się na ogólnych warunkach współżycia i współdziałania jednostki, na warunkach, jakie powinna spełniać jednostka, żeby być członkiem społeczeństwa i korzystać z przywilejów społeczności oraz na warunkach, jakie powinna spełniać grupa, aby zabezpieczyć funkcjonowanie jednostki. Istotne dla wspólnego dobra jest wspieranie jednostek: ponieważ tylko jednostka może wytworzyć nowe idee, które niezbędne są społeczeństwu dla jego ciągłego rozwoju, a także, w istocie dla uniknięcia wyjałowienia i stagnacji. A. Einstein 22 T. Kocowski; Potrzeby człowieka: koncepcja systemowa ; Wrocław 1982; str. 127; 22

23 Potrzeby przynależności to szeroka kategoria potrzeb mówiących o tym, że człowiek, aby prawidłowo funkcjonować musi być członkiem zbiorowości i należeć do grupy, formalnej bądź nieformalnej, dużej albo małej, trwałej lub incydentalnej. Człowiek należy zazwyczaj do wielu grup społecznych, jednak najpowszechniejsza jest przynależność do grupy rodzinnej, pracowniczej oraz obywatelskiej. W przypadku osób starszych przynależność pracownicza zazwyczaj nie istnieje, ponieważ są to osoby nie pracujące. W tym miejscu może powstać inna przynależność np. do Klubu Seniora. Często potrzeba przynależności nie może być zrealizowana, ponieważ nie sprzyjają temu indywidualne cechy jednostki, jak nawiązywanie kontaktów, ale także nie ma ku temu dobrych warunków zewnętrznych np. brak akceptacji domowników do udzielania się, czy choroba. Dbanie o zaspokojenie potrzeby przynależności wzbogaca jednostkę o nowe kontakty. Jednostka poszerza swoje doświadczenia i zaspokaja też potrzebę bezpieczeństwa przez siłę jaka daje jej uczestnictwo. Ludzie ćwiczą się, próbują, rozwijają swoją aktywność i umiejętności oraz zwracają na siebie uwagę, zdobywając znaczenie i uznanie. Przynależność daje także poczucie sensu życia, życia dla grupy i organizacji. Przynależność nie tylko zmniejsza poczucie zagrożenia, ale także ułatwia zaspokojenie potrzeby zwracania uwagi, kontaktów, sensownej aktywności, wartości, uznania, znaczenia23. Potrzeba więzi emocjonalnej jest niesamowicie istotną potrzebą dla jednostki jak i dla grupy, z jaką jest związana. Więź emocjonalna może wytworzyć się w każdej grupie, do której przynależy jednostka. Uwarunkowana jest ona identyfikacją z grupą, wzajemną życzliwością, przywiązaniem do wspólnych tradycji i form kulturowych. Potrzeba więzi kształtuje się w sferze psychiki, ale jest także wyznacznikiem wzajemnych postaw i motywacji. Zawiązanie się takiej więzi warunkuje wydajność pracy całej grupy i jednostki. Jest to często bardzo poszukiwany element życia, zwłaszcza u osób samotnych, czy starszych. Kontakt emocjonalny to wzajemna czułość i troska, współdoznawanie razem emocji, wyznawanie niektórych zasad i wartości, wspólne i podobne przeżywanie zjawisk świata zewnętrznego. Potrzeba więzi to potrzeba bliskości. Bliskość ta powinna być pozbawiona wszelkich osłon i przeszkód. Potrzeba więzi, bliskości zaspokaja potrzebę sensu życia, życia dla osób nam bliskich i z osobami nam bliskimi. Potrzeba autonomii i ochrony jednostki polega na tym, iż społeczeństwo ma pomóc jednostce ustrzec się przed wszelkimi zagrożeniami i negatywnymi skutkami życia. Społeczeństwo ma chronić jednostkę przez zagwarantowanie jej środków do życia w razie choroby, kalectwa lub starości, gwarancja pomocy w wypadkach losowych( ), gwarancję prawa do pracy, ogólną 23 S. Garczyński; Potrzeby psychiczne: niedosyt, zaspokojenie ; Warszawa 1972; str. 108; 23

24 ochronę prawną, zabezpieczenia przed samowola innych jednostek, urzędów lub władz24. Autonomia jednostki to wolność człowieka, jego myśli i czynów. Człowiek sam jest sobie przywódcą. Duch prawa i duch wolności są filarami społeczeństw. H. Ibsen Ostatnia grupa potrzeb jaką wyróżnił Kocowski to potrzeby psychiczne. Pomyślne ich zaspokojenie jest według autora uwarunkowane pomyślnym zaspokojeniem wszystkich poprzednich potrzeb. Nie jest wykluczone, że zdolności telepatyczne i jasnowidztwa należą do nie wykorzystanych możliwości psychiki ludzkiej. A. Kępiński Potrzeby organizacji osobowości (psychoorganizacji) polegają na usunięciu z organizmu człowieka wszelkich kolizji, aby uzyskać pełną satysfakcję i dobrostan psychiczny tworzący system motywacji. Potrzeba ta zakłada racjonale kierowanie swoimi emocjami i kontrolowanie ich. Psychoorganizacja to także tworzenie i wykorzystywanie systemów obronnych, to autoterapia oraz potrzeba sensu życia. Organizacja osobowości polega na usuwaniu dysonansów poznawczych, precyzowaniu swoich celów oraz życiu zgodnym z własnymi ideałami i hierarchią wartości. Potrzeba ta to także samoakceptacja, poczucie własnej wartości oraz potrzeba samokrytycyzmu. Zadowolenie z siebie to połowa szczęścia. Bez zadowolenia z siebie nie ma zadowolenia z życia. Człowiek, który życie własne i cudze uważa za bezsensowne, jest nie tylko nieszczęśliwy, ale w ogóle nie nadaje się do życia 25. Potrzeba erotyczna jest tłumaczona przez autora, jako potrzeba reprodukcji, czyli jako potrzeba seksualna. Kocowski interpretuje tę potrzebę także, jako akceptację emocjonalną i wsparcie emocjonalne. Potrzeba ta współdecyduje o szczęściu osobistym jednostki. Zachowania erotyczne wymagają od partnerów kultury osobistej i dużej wrażliwości oraz dają pełnię satysfakcji w sferze emocjonalnej. Zaspokojenie potrzeby erotycznej jest zaspokojeniem potrzeby wyrażania własnych uczuć i interpretowania uczuć partnera. Jest to sposób na rozładowanie nagromadzonego napięcia psychicznego. Potrzeba ta oraz jej odczuwanie jest tak samo naturalne, jak potrzeba gratyfikowania pozostałych potrzeb T. Kocowski; Potrzeby człowieka: koncepcja systemowa ; Wrocław 1982; str 135; S. Garczyński; Potrzeby psychiczne: niedosyt, zaspokojenie ; Warszawa 1972; str. 169; 24

25 Potrzeba recepcji kultury wykorzystywana jest w celach rozwojowych jednostki i rekreacyjnych. Polega ona na zaspokojeniu potrzeb kulturowych przez dostęp do różnego rodzaju sztukę, to jest przez literaturę, teatr, kino, telewizję, plastykę, muzykę i inne. Potrzeba ta odnosi się także do zachowania poprawnego stylu bycia i wyrażania się. Zaspokojenie tej potrzeby związane jest z czerpaniem satysfakcji z różnego rodzaju wydarzeń kulturalnych oraz z postawy, jaką sobą reprezentujemy. Psychika, pojęta jako swoisty układ symboliczny, nie jest wewnątrz, ale na zewnątrz nas. A. Kępiński 25

26 POTRZEBY: 1.3Klasyfikacja potrzeb wg Kazimierza Obuchowskiego => POWSZECHNE => INDYWIDUALNE => potrzeby fizjologiczne: => potrzeba nawykowa potrzeba optymalnej temperatury => potrzeba nałogowa potrzeba tlenu => potrzeba chorobowa potrzeba snu potrzeba bodźców zmysłowych i przetwarzania informacji/poznawcza potrzeba pokarmowa => potrzeby seksualne => potrzeby orientacyjne / samorealizacji / egzystencjalne: potrzeba kontaktu emocjonalnego potrzeba sensu życia potrzeba dystansu psychicznego Obuchowski w swojej książce Galaktyka potrzeb podzielił potrzeby na powszechne i indywidualne. Potrzeby powszechne zdefiniował jako te, które dotyczą wszystkich ludzi i każdy człowiek musi je prędzej lub później zrealizować. Wśród tych potrzeb wyróżnił Obuchowski potrzeby fizjologiczne, seksualne, orientacyjne, które określił inaczej, jako potrzeby samorealizacji lub potrzeby egzystencjalne. Wśród potrzeb orientacyjnych wyróżnił autor potrzebę poznawczą, potrzebę kontaktu emocjonalnego, potrzebę sensu życia oraz potrzebę dystansu psychicznego. U człowieka można wyróżnić trzy specyficzne ludzkie potrzeby- potrzebę poznawczą, potrzebę kontaktu emocjonalnego i potrzebę sensu życia. Niezaspokojenie którejś z tych potrzeb powoduje, że orientacja człowieka w świecie jest niepełna i nie zabezpiecza jego prawidłowego funkcjonowania, to jest optymalnego wykorzystania wszystkich jego zdolności mających zastosowanie w realizowaniu tego, co wyprowadziło go ze ślepego nurtu biologicznego ewolucji postępu K. Obuchowski; Człowiek, dążenia, sens. Myśli wybrane ; Bydgoszcz 2001; str. 55; 26

27 O potrzebach indywidualnych Obuchowski mówi, iż są to potrzeby specyficzne dla każdej jednostki z osobna. Spełnienie ich lub niezaspokojenie ma różne konsekwencje dla każdego człowieka. W skład tych potrzeb wchodzą wg autora potrzeby nawykowe, potrzeby chorobowe i potrzeby nałogowe. Te potrzeby zostały opisane przez autora w książce pt. Psychologia dążeń ludzkich POTRZEBY FIZJOLOGICZNE Zaspokojenie ich nie jest tylko wynikiem wyboru dokonanego przez osobę, a ich niezaspokojenie zagrożone jest sankcją śmierci w kilkuminutowej lub wielomiesięcznej perspektywie 27. Autor Psychologii dążeń ludzkich, wnioskuje, iż potrzeby funkcjonalne to takie bez, których człowiek nie jest w stanie normalnie funkcjonować. Na funkcjonalność składają się wszelkie procesy wewnętrzne jego organizmu oraz te pozwalające zachować mu homeostazę. Wśród takich czynników wymienione zostały m.in. odpowiednia ilość substancji budulcowych i energetycznych, właściwa temperatura, obecność tlenu w atmosferze, woda, odpoczynek po posiłku, sen w określonej porze. - potrzeba optymalnej temperatury Ta potrzeba opisana jest na podstawie eksperymentu. Autor mówi, że więcej jest donosów empirycznych o tej potrzebie niż opisów teoretycznych. Jednak na podstawie eksperymentu można stwierdzić, iż każdy z nas ma inna optymalną temperaturę. Znajdowanie się w odpowiedniej temperaturze, a także posiadanie wiedzy, jaka jest ta temperatura dla każdego, jest czynnikiem warunkującym powodzenie wszelkich zadań, a także warunkującym dobre samopoczucie i komfort psychiczny. potrzeba tlenu Zostało udowodnione, iż niedobór tlenu w organizmie człowieka wpływa negatywnie na jego procesy somatyczne i na stan psychiczny. Prowadzi to do zmian postaw, odniesień emocjonalnych. Obniża to krytycyzm jednostki i wzmaga negatywne samopoczucie. W niektórych przypadkach pojawia się wręcz agresja, przez ucieczkę jednostki przed siebie, po euforię. (...) zaspokojenie potrzeb fizjologicznych jest niemal zawsze powiązane z szerszymi problemami psychologicznymi, 27 K. Obuchowski, Galaktyka potrzeb ; Poznań 2000; str. 127; 27

28 nie tylko fizjologicznymi 28. Często niedotlenienie jest świadome i powiązane z chęcią doznania mocnych przeżyć, czy też z rozładowaniem napięć. potrzeba snu Sen jest cyklicznym stanem regeneracyjnym. Niezaspokojenie tej potrzeby prowadzi do skomplikowanych zaburzeń somatycznych o \raz psychicznych, które są w pełni odwracalne i mijają wraz z wysypianiem się. Wynikiem bezsenności może być wydłużony czas reakcji, drażliwość, trudności w koncentracji uwagi. W skrajnych przypadkach długiej insomnii moż dochodzić nawet do halucynacji wzrokowych, czy słuchowych. Zaburzenia te są także zależne od typu osobowości. potrzeba bodźców zmysłowych i przetwarzania informacji Bodźce zmysłowe na jakich skupił się autor to ciśnienie, światło, dźwięk i dotyk. Rzadko ma miejsce wyeliminowanie z życia kilku z tych bodźców. Odbywa się ono zazwyczaj w ramach eksperymentów i nazywa się to deprywacją sensoryczną. Na co dzień nie myślimy o odpowiednim obciążeniu naszego mózgu działalnością receptorami. U osób, u których zostały wyeliminowane bodźce dostrzeżono takie objawy jak, duże trudności w kontrolowaniu swoich myśli i wyobrażeń, utrata orientacji w schemacie swojego ciała, pojawienie się halucynacji i lęków, a nawet doprowadzenie do rozstroju nerwowego. Często w początkowej fazie pojawiała się senność, która jednak zaraz przeradzała się w napięcie i niepokój. W stanie deprywacji traci się wpływ na istnienie swojej świadomości. Deprywacja nie jest odwracalnym zjawiskiem, jak insomnia. To zjawisko zależy od typu osobowości. Jednostki z niskim progiem psychotyczności muszą zostać poddane leczeniu psychiatrycznemu. Miały miejsce takie przypadki deprywacji sensorycznej, gdzie jednostka sama wytwarzała informacje z zewnątrz i narzucała swojemu umysłowi aktywność intelektualną. Deprywacja sensoryczna jest główną przyczyną deprywacji informacyjnej. potrzeba pokarmowa Człowiek może żyć długo nie przyjmując żadnych pokarmów lub żyć w stanie skrajnego niedożywienia. Niedobór pokarmów może wywoływać różnego rodzaju zmiany w procesach psychicznych i w przeżyciach subiektywnych. Skutkiem niejedzenia może być długotrwała frustracja prowadząca do zaburzeń nerwicowych. W wyniku, czego jedzenie może kończyć się gromadzeniem zapasów. Długotrwała egzystencja w stanie lęku przed głodem i nieprzewidywalności skutków własnych działań jest- jak wynika z tych obserwacji- czynnikiem 28 Ibidem; str. 107; 28

29 bardziej deformującym osobowość niż sam głód 29.Osoby skazane na długotrwały głód dłużej utrzymują się przy życiu, jeśli zachowują spokój i zachowują się prospołeczne. Mimo zaspokojenia potrzeby pokarmowej możemy mieć uczucie jej niezaspokojenia. Jeśli sposób jej zaspokojenia będzie utrudniony, to może pojawić się niechęć do jedzenia, czy nawet rezygnacja z niego. Autor wymienia także interesujące powody spożywania pokarmów. Należą do nich: nuda, chciwość, łakomstwo, przekonanie, porządek, spokój, rekord, a także: samotność, unieszczęśliwienie, poczucie niekochania, czy niedopieszczenia POTRZEBA SEKSUALNA Potrzebę tą należy rozumieć w kategorii potrzeby posiadania kogoś bliskiego, jako potrzebą rodzicielską, monogamii itp. Jednak potrzeba ta jest definiowana przez autora jako jeden ze składników dążących do przedłużenia gatunku. Potrzeba zachowania gatunku jest to taka właściwość osobnika, która powoduje, że bez znalezienia odpowiedniego partnera przeciwnej płci i wykonania odpowiednich czynności nie jest on zdolny do udziału w procesie utrzymania gatunku 30. U autora jest to równoznaczne z zanikiem potrzeby seksualnej. Jeśli nie można już przedłużyć gatunku np. ze względu na wiek nie istnieje wg Obuchowskiego także potrzeba seksualna. Jest to czynnik zależny od jednostki i kultury. Powoduje ona osiągnięcie dojrzałości płciowej i hormonalnej. Prowadzi do uzyskania specyficznych przyjemności. Brak takiej potrzeby jest wynikiem: własnej woli; pragnieniem podtrzymywania takiej wartości lub wynikiem choroby. Przymus płciowy jest postrzegany jako patologiczne dążenie seksualne. Brak spełnienia potrzeby seksualnej może być zrekompensowane przez zaspokojenie innych potrzeb. Jest to dowód na to, iż potrzeba seksualna nie jest konieczna. Jednak warunki jakie muszą być spełnione, aby nie ponosić negatywnych konsekwencji w przypadku niezaspokojenia są złożone i trudne do określenia. Najczęściej jest tu mowa o wartościach społecznych, czy religijnych. Jedną z konsekwencji niezaspokojenia tej potrzeby jest niezachowanie gatunku, brak przeżycia rodzicielstwa, co za tym idzie nie posiadanie rodziny, czy brak wsparcia na starość. Inna sankcja z niezaspokojenia tej potrzeby to brak redukcji napięć i pozbawienie przeżyć uczuciowych Ibidem; str. 120; K. Obuchowski; Psychologia dążeń ludzkich ; Warszawa 1983; str. 117; 29

30 Potrzeba ta ma swój aspekt zmysłowy i uczuciowy. Powinno się w niej pierw zauważać aspekt psychologiczny, a dopiero następnie aspekt biologiczny. Freud zdaje się zbytnio rozdmuchał znaczenie potrzeby seksualnej i wręcz zasugerował milinom ludzi, że jest ona czymś nieprzezwyciężonym- czymś jak smok wielogłowy czy czarownik, który odegnany pod postacią zalotnej kobiety powraca jako stary mędrzec- psychoterapeuta POTRZEBA ORIENTACYJNA Człowiek, aby mógł normalnie postępować, powinien orientować się w znaczeniu tych zdarzeń, jakie zachodzą w otaczającym go świecie, tych, jakie mogą zachodzić. Powinien być zdolny do ich rozpoznania, zrozumienia i przewidywania 32. Utrzymanie wewnętrznej równowagi jest możliwe, kiedy człowiek reaguje na zmiany w środowisku. Natomiast reakcja na te zmiany jest możliwa kiedy dysponuje on odpowiednią wiedzą i wartościami, na które składają się elementy środowiska. potrzeba kontaktu emocjonalnego Otóż można zauważyć, że wówczas, gdy rodzice otaczają dziecko przesadną miłością, stale są do jego dyspozycji, nie spuszczają go z oka, także że prawie nigdy nie uświadamia ono sobie możliwości braku kontaktu emocjonalnego- nie kształtują się mechanizmy umożliwiające zdobycie tego kontaktu, szukanie go 33. Zakłada się, że kontakt emocjonalny ma miejsce wtedy, gdy jesteśmy zdolni współbrzmieć ze stanem emocjonalnym innych ludzi. Kontakt ten powinien przybierać formę obustronną. Autor określa ten kontakt, jako rodzaj związku intymnego. Kontakt emocjonalny jest stanem, w którym człowiek nie tylko jest spokojny wiedząc, że mu nic nieoczekiwanego nie zagraża ( ), ale też czuje, że jest obiektem zainteresowania zabarwionego emocjonalnie. 34 Kontakt emocjonalny polega na tym, iż jednostka czuje się przedmiotem zainteresowania i sympatii oraz współbrzmi z innymi ludźmi, przeżywając ich pozytywne i negatywne uczucia. Kiedy jednostka z powodów zewnętrznych lub wewnętrznych nie zaspokaja potrzeby, to osobowość człowieka może rozwijać się nieprawidłowo. Brak jest okazji do takiego kontaktu bądź/i wyniosło K. Obuchowski; Człowiek, dążenia, sens. Myśli wybrane ; Bydgoszcz 2001; str. 63; K. Obuchowski; Galaktyka potrzeb, Poznań 2000; str. 169; K. Obuchowski; Psychologia dążeń ludzkich ; Warszawa 1983; str. 181; K. Obuchowski; Człowiek, dążenia, sens. Myśli wybrane ; Bydgoszcz 2001; str. 60; 30

31 się negatywne doświadczenia z wcześniejszych kontaktów emocjonalnych. Co za tym idzie, kontakt emocjonalny nie musi mieć zabarwienia jedynie dodatniego. Mogą się z nim wiązać także uczucia o zabarwieniu ujemnym. W wyniku takich przeżyć rodzi się poczucie odrzucenia oraz powstaje kompleks małej wartości. Potrzeba kontaktu emocjonalnego jest jedną z pierwszych jakie rodzą się wraz z człowiekiem. Następnie w wieku dorastania, w okresie autonomii kontakt ten jest powodem blokady rozwoju. Orientacja emocjonalna jest ważnym sposobem odnajdywania siebie w świecie. potrzeba sensu życia Potrzeba sensu życia jest taką wartością, która nadaje sens życiu człowiekowi i wykracza za jego istnienie, poza jego samopoczucie i ocenę. Trzeba umieć dokonać wyboru, trzeba mieć zdecydowane kryteria wyboru. Bez własnych zasad, własnego kośćca ideowego, człowiek zostanie połamany i zgubi się jak słomka w wodospadzie 35. Ta potrzeba jest dążeniem, którego człowiek sam jest autorem. Powoduje ona odniesienie się do sytuacji życiowych z przeszłości, z przyszłości oraz ujawnia nam coś, czemu warto poświęcić całe życie. Zauważamy wtedy głębię istnienia nawet, kiedy jest ono okupione cierpieniem. Trudności w realizacji tej potrzeby mogą wynikać z braku konkretyzacji sensu oraz braku chęci realizowania go. Powodem może być także zbytnia konkretność, uszczegółowienie, a co za tym idzie usztywnienie sensu życia i zbyt szybka jego realizacja. Kolejny powód nieudanie określonego i wypełnionego sensu życia to negatywne konsekwencje jego realizowania. Autor mówi, iż życie ludzkie samo w sobie nie ma sensu, ale nie możemy pojmować pracy zawodowej lub rodzicielstwa w ramach sensu życia. Gdy nasza rola, na którymś z tych pól się zakończy nasze życie straciłoby sens. Sens ma być nie tylko spełnieniem się w roli, ale pomysłem, ideą na całe życie. Ma być to przemyślana koncepcja, czym jest dla mnie życie, człowiek, świat i jaką rolę ja w nim pełnię oraz co jest dla mnie w życiu najważniejsze. Sens życia powinien być stworzony indywidualnie. Winien być na tyle elastyczny, by dawał się modyfikować, lecz powinien być sumiennie przestrzegany, jak wartości i normy według, których żyje człowiek. Musi być rozbudowany, aby przewidywać jego skutki, konsekwencje i rozumieć go. Powinien być podstawą aktywnych wyborów. Poczucie sensu życia jest istotną potrzebą człowieka. Bez jego poznania, pozytywne spełnianie się jednostki nie byłoby możliwe do końca życia. jak i jej rozwój osobowości. 35 K. Obuchowski; Psychologia dążeń ludzkich ; Warszawa 1983; str. 203; 31

32 Obuchowski wymienia trzy fazy tworzenia się potrzeby sensu życia. Mnie najbardziej interesuje, z punktu widzenia tematu pracy, faza ostatnia- faza dojrzałej potrzeby sensu życia. Kształtuje się ona raczej u osób dorosłych i wynika z zainteresowań sensem własnego istnienia, z poczucia odpowiedzialności oraz z weryfikacji przez jednostkę jej bilansu zysków i strat oraz ze zrozumienia siebie w świecie. Nie można sobie wyobrazić, by ktoś znalazł zaspokojenie potrzeby sensu życia uciekając od wysiłku, i to od wysiłku zorganizowanego, ale powinien to być wysiłek spontaniczny, nie wymuszony, sprawiający jednostce przyjemność 36. Wybór sposobu zaspokojenia potrzeby sensu życia jest uwarunkowany doświadczeniami osobistymi, postawami i sprawnością, a także koncepcją człowieka, czym jest dla niego świat, człowiek. Możliwe wobec tego jest,że nasz sposób zaspokojenia tej potrzeby zostanie wybrany nieprawidłowo, ponieważ będzie on niezgodny z doświadczeniami postaw. Co do konieczności potrzeby sensu życia, kwestia w tym momencie pozostaje otwarta. Z całą pewnością nie jest ona niezbędna dla przeżycia człowieka, jednak przeżycie nie jest przecież jego jedynym celem 37. Obuchowski twierdzi, iż człowiek posiadający swój sens życia lepiej przeżywa swoją starość i realizuje zadania do niego należące. potrzeba dystansu psychicznego Potrzebę tę autor nazwał specyficznym zjawiskiem, którą silnie łączy z potrzebą sensu życia. Ma ona postać statusu określonych treści, które powodują zmianę w tym wszystkim, co jest doświadczane informacyjnie. Potrzeba ta jest warunkiem stworzenia i realizowania potrzeby sensu życia. Dzięki dystansowi koncepcja sensu życia jednostki jest jej własnym wytworem. Przez to jednostka może go rozbudowywać, modyfikować i zmieniać formę realizowania sensu swojego życia. Jest to przejaw fenomenologii ludzkiej w zmianie organizacji własnego Ja. Nacisk w nowej organizacji kładzie się na nowy indywidualizm, który zakłada życie według koncepcji sensu życia rozumianego, jako sfery ekologicznej. Sfera ta budowana jest przez wolność psychiczną, czyli przez swoją odpowiedzialność za własne losy, życie. Potrzeba dystansu psychicznego jest konstruktem określającym podstawowy warunek formowania się osobowości jednostki realizującej ten ekologiczny sens życia 38. Potrzebę dystansu psychicznego Obuchowski definiuje, jako właściwość jednostki. Właściwość ta nie będzie zachowana, jeśli wobec nabytych doświadczeń i problemów życiowych jednostka nie K. Obuchowski; Człowiek, dążenia, sens. Myśli wybrane ; Bydgoszcz 2001; str. 46; L. Zając; Psychologia sytuacyjna człowieka starszego oraz jej determinanty [w:] Starość i osobowość; pod. red. K. Obuchowski; Bydgoszcz 2002; str.42; K. Obuchowski; Galaktyka potrzeb ; Poznań 2000; str. 331; 32

33 jest w stanie panować nad swoimi doświadczeniami oraz rozwijać się. Nie jest wobec tego wolna psychicznie. Potrzebę tą autor interpretuje, jako potrzebę dystansu psychicznego do obranego zadania. W tym przypadku należy się dystans czasowy do zadania, które należy nazwać zadaniem dalekim. Dystans czasowy ma pełnić tu rolę nabywania w tym czasie nowej wiedzy i ekologicznego myślenia. Dystans psychiczny uniezależnia jednostkę od wszelkich stanów psychicznych, które źle na nią wpływały POTRZEBY INDYWIDUALNE Jest to więc tylko indywidualna potrzeba danego człowieka, związana z jego typem osobowości, światopoglądem i z jego drogą życiową potrzeba nawykowa Nawyk jest taką właściwością organizmu jednostki bez, której nie może on normalnie funkcjonować. Brak określonego nawyku może wywoływać różnego rodzaju frustracje. Zachowania nawykowe są zachowaniami stereotypowymi, automatycznymi. Cechy nawyku mogą być stałe oraz elastyczne, aczkolwiek powodują dynamizm nawyku. Doprowadzają jednostkę do potrzeby wykonywania zautomatyzowanych działań. (...) aktywność nawykowa nie wymaga udziału świadomości i występuje niezawodnie, ilekroć tylko pojawi się dany bodziec. Gdy osobnik chce od tego działania się powstrzymać, musi nawet pokonać pewien upór 40. potrzeba nałogowa Nałóg wpływa na nasze dążenia, na uczucie frustracji. Jest zależny od naszych cech osobowości, modeluje wpływ środowiska społecznego. Nawyk ma wzmacniającą siłę fizjologiczną. Człowiek uzależnia się nie tylko od nałogu, ale także od odtrutki, bodźca warunkowego oraz od wpływu destrukcyjnego nałogu na organizm i osobowość. Obuchowski używa stwierdzenia, iż potrzeba nałogowa jest patologicznie samobójcza. Zwraca także uwagę na uwarunkowania powstania tej potrzeby. Powstała ona bardzo dawno temu i dotyczy wszystkich bez względu na status ekonomiczny. Może istnieć ona tak długo, aż ulegnie zmianie kultura kształtująca naturę nałogu K. Obuchowski; Psychologia dążeń ludzkich ; Warszawa 1983; str. 257; Ibidem; str. 262; 33

34 -potrzeba chorobowa Potrzeba choroby jest potrzebą organizmu. Miejsce ma wtedy odstępstwo organizmu od pełnego stanu zdrowia. Potrzeba ta, jest stałym elementem życia człowieka oraz bywa splotem przypadków. Czas choroby jest czasem, kiedy człowiek nie jest w stanie poradzić sobie sam i polegać na swoich pragnieniach. Zachowanie chorego musi być podporządkowane radom lekarza, osobie bardziej kompetentnej niż osoba, która jest w trakcie odczuwania potrzeby chorobowej. 34

35 ROZDZIAŁ II 2. Ustalenia terminologiczne dotyczące starości Każde pokolenie ma własny czas Każde pokolenie chce zmienić świat Każde pokolenie odejdzie w cień A nasze - nie Każde pokolenie ma własny głos Każde pokolenie chce wierzyć w coś Każde pokolenie rozwieje się A nasze - nie Zespół Kombii Starość nie jest jednoznacznie zdefiniowana. Jej rozumienie zależne jest od wieku w jakim się znajdujemy i podejścia jakie do niej mamy. Starość może być po prostu działaniem czasu na człowieka. Starość to efekt starzenia się. Jest to ostatni okres życia człowieka, który zakończony jest śmiercią. Starość ma różne oblicza i przebiega w różnoraki sposób. Nie powinna być utożsamiana z chorobą. Jest kolejnym etapem po okresie dojrzałości, jest nieunikniona dla każdego. Starzeją się wszyscy od momentu narodzin. Starość jest etapem, w życiu człowieka, który ma charakter statyczny, a starzenie się natomiast jest procesem, który jest ciągły i nieodwracalny. Proces ten ma ogromne znaczenie dla jednostki jak i dla społeczeństwa. Proces starzenia się zbliża człowieka do okresu starości. (...) starzenie się jest jednym z prawidłowych etapów rozwoju osobniczego, polegającym na zachodzących wraz z wiekiem zamianach morfologicznych i czynnościowych, a prowadzącym do stopniowego ograniczenia możliwości adaptacyjnych ustroju 41. Każdy człowiek postrzega starość w innym momencie życia i dla każdego z nas wyznacznikiem starości będzie coś innego. Dla jednych starość będzie zaczynała się wraz nowymi rolami społecznymi, kiedy to na przykład zostają dziadkami, a dla innych początkiem starości będą siwe włosy. Jeszcze inni będą czuć się staro, kiedy będziemy ustępować im miejsca w autobusie. Wtedy społeczeństwo pokaże im, że są już seniorami. Dla każdego seniora starość ma inne cechy, ponieważ każdy senior jest inny, a starość zwiastują między innymi cechy indywidualne jednostki. Starzenie się to zmniejszanie zdolności do odpowiedzi na stres środowiskowy, które pojawia się w organizmach wraz z upływem czasu, naturalne i nieodwracalne nagromadzenie się uszkodzeń wewnątrzkomórkowych, przerastające zdolności organizmu do samonaprawy. Starzenie się 41 S. Klonowicz; Oblicza starości ; Warszawa 1979; str. 10; 35

36 powoduje utratę równowagi wewnętrznej organizmu, co zwiększa ryzyko wystąpienia chorób. ( ), wreszcie prowadzi do śmierci. 42 Dziś starość kojarzona jest ze śmiercią. Wynikiem tego jest postawa obronna, jaką przyjmujemy przed starością. Niegdyś ludzie starsi byli obiektami szacunku, uwielbienia. Pełnili funkcje głowy rodu. Jeśli ktoś był seniorem, był człowiekiem wartościowym i wszechmocnym. Księgi Starego Testamentu długowieczność ukazują, jako nagrodę za wierne przestrzeganie Bożych przykazań i wyróżnienie konkretnego człowieka za dobre życie. Dziś osoby, które żyją długo raczej nie mają poczucia, że jest to nagroda. Niejednokrotnie jest to według nich raczej skaranie boskie niż nagroda. Mało kto także używa słowa długowieczność. Wraz ze zmianą słownictwa, zmienił się kult okresu życia. Dziś wielbi się to, co młode i piękne. Starość i seniorzy odchodzą w zapomnienie. Nieraz po prostu człowiek stary zawadza i dlatego los matki lub ojca rodu bywa przesądzony- Starzec, który z powodu swojego fizycznego czy też umysłowego niedołęstwa stał się niepotrzebny zostaje najczęściej usunięty, ponieważ stanowi ciężar 43. Jakie wartości w życie społeczeństwa wnosi starość nadal jest pytaniem otwartym. Na razie starość utożsamiana jest z regresem, którego większość ludzi się boi. Wpływ środowiska może znacznie zmienić długość życia większości organizmów. Usunięcie negatywnych czynników z otoczenia oraz zmiany w fizjologii mogą znacznie wydłużyć oczekiwany wiek, w którym dany osobnik umrze ze starości. ( ) Okres starzenia trudno jest precyzyjnie oddzielić od rozwoju z uwagi na zapętlenie i nierozłączność tych procesów 44. Mimo iż powszechnie przyjęto, że starość zaczyna się między 60, a 65 rokiem życia to granicę wieku starczego dla każdego seniora wyznacza jego wiek nie tylko biologiczny, ale także psychiczny, społeczny, ekonomiczny i socjalny. Wiek kalendarzowy nie zawsze pokrywa się z wiekiem psychicznym, czy socjalnym. Z wiekiem biologicznym mamy do czynienia, kiedy badamy ogólną sprawność organizmu. Nie jest to wiek metryczkowy. Zależy on od różnego rodzaju czynników środowiskowych oraz genetycznych, od prowadzonego wcześniej trybu życia. Jest on także określany mianem wieku czynnościowego, Materiały udostępnione w ramach kursu Opieka nad osobą starszą ; Poznań; ; K. Obuchowski; Starość i osobowość ; Bydgoszcz 2002; str. 13; Materiały udostępnione w ramach kursu Opieka nad osobą starszą ; Poznań; ; 36

37 ponieważ określa on aktualny stan czynności życiowych i żywotność człowieka. Wiek biologiczny jest wiekiem nieodwracalnym. Wiek psychiczny seniora wyznacza nam funkcjonowanie mózgu. Wiek ten możemy sprawdzić przez badanie funkcji intelektualnych, funkcjonowanie zmysłów, przez badanie zmian w osobowości. Wiek psychiczny jednostki to także jej indywidualne podejście do siebie i swojego wieku, czyli tak zwany optymizm, chęć do życia oraz werwa. Życie zgodnie ze swoimi ideałami i przekonaniami, czerpanie z życia nadal pełnymi garściami niezależnie od osiągniętego wieku. Wiek psychiczny wyznacza sam senior, kiedy ukrywa swój wiek, wstydzi się go lub kiedy chwali się swoimi latami i jest z nich dumny. Wiek społeczny natomiast wyznaczany jest przez interakcje seniora za społeczeństwem. Wiek ten zakłada, że albo relacje zmieniły się drastycznie i seniorzy unikają społeczeństwa, izolują się, czy też samo społeczeństwo ich naznacza i odizolowuje ze wspólnego życia lub też relacje te nie ulegają zbytniej zmianie i seniorzy ciągle funkcjonują w swoim społeczeństwie. Wiek społeczny wyznacza swoje granice także przez pełnione role, które z wiekiem ulegają zmianie. Najpowszechniejszymi rolami, jakie pełnią seniorzy, a zarazem rolami, które wyznaczają wiek społeczny są role dziadków i emerytów. Wiek społeczny niejako wiąże się z wiekiem ekonomicznym, który także jest wyróżniony. Jednak wiek ekonomiczny naciska jedynie na stronę finansową życia seniora i wyrażony jest przez społeczny podział pracy. Pokazuje tym, iż przynależność do grupy ludzi w wieku nieprodukcyjnym oznacza bycie seniorem. Natomiast jeśli należy się do grupy ludzi w wieku produkcyjnym, to wiek senioralny nas nie dotyczy. Wiek socjalny także ściśle wiąże się z otrzymywanymi wpływami. Wpływy te są otrzymywane tylko i wyłącznie na zasadach aktów prawnych. W tym przypadku wiek będą określały wszelkie świadczenia jakie senior otrzymuje bądź powinien otrzymywać. Jeśli zgodnie z prawem otrzymujemy, takie świadczenia, jak: emerytura, czy inne zasiłki, świadczenia socjalne, to znajdujemy się w wieku senioralnym. Starość jako jeden z etapów życia jest szczególnie trudna ze względu na postępujące spowolnienie procesów biologicznych, a w wielu przypadkach procesów psychicznych. Jednakże starzenie się jest to naturalny długotrwały i nieodwracalny proces fizjologiczny zachodzący w osobniczym rozwoju żywych organizmów, w tym także człowieka45. A. Błachnio dzieli ludzi starszych ze względu na ich aktywność. Założył on, że osoby aktywne lepiej znoszą okres starości, a bierne natomiast obniżają swoją jakość życia. Aktywność seniora 45 Starość w perspektywie studiów pedagogicznych ; pod red. A Tokaj; Leszno 2008; str. 117; 37

38 poprawia samopoczucie, obniża poziom stresu, obniża lęk, poprawia samoocenę oraz wzmacnia niezależne funkcjonowanie i zwiększa częstotliwość kontaktów interpersonalnych. Wyróżnił on IV grupy seniorów: I grupa- to osoby zdrowe, sprawne fizycznie, niezależne; II grupa- seniorzy lekko chorzy z niewielkimi ograniczeniami fizycznymi, niezależni ale wymagający kontroli medycznej; III grupa- osoby z przewlekłymi stanami chorobowymi, niesamodzielne i zależne od opieki domowej i szpitalnej; IV grupa- osoby obłożnie chore potrzebujące opieki nieustannie; Autor klasyfikacji zakłada, że można mieć wysoki poziom satysfakcji z życia i mieć wysokie poczucie jakości oraz być aktywnym na swój sposób bez względu w jakiej grupie spośród wyżej opisanych znajduje się jednostka. Ludomiła Zając natomiast spojrzała na starość w ramach przedstawienia koncepcji ciągłości i nieciągłości. Sygnalizuje ona, iż są zwolennicy, którzy mówią, że starość nie jest jak gdyby odrębnym okresem życia człowieka. Tworzy się ona już na wcześniejszych etapach życiowych i nie powinno się wprowadzać odrębnego badania populacji, jaką jest populacja osób starszych. Zwolennicy teorii nieciągłości zakładają zupełnie przeciwnie. Ich zdaniem okres starości jest zupełnie odrębnym etapem życiowym, a jego osiągnięcie jest możliwe tylko po uprzednim pozytywnym przejściu etapów poprzedzających wiek senioralny. Domagają się oni dla starości odrębnej charakterystyki. 2.1 OKRESY STAROŚCI Wiele czynników decyduje o tym, czy człowiek uważa siebie za młodego, w średnim wieku, czy starego. Wiek kalendarzowy nie jest bynajmniej czynnikiem najważniejszym. Znaczną rolę odgrywa stan zdrowia, wygląd zewnętrzny, sposób traktowania przez innych ludzi i zwyczaje panujące w danym społeczeństwie 46. Starość jest procesem, który nie pojawia się nagle i zazwyczaj nie kończy się nagle. Jest to proces rozłożony w czasie. 46 D. B. Bromley; Psychologia starzenia się ; Warszawa 1969; str. 107; 38

39 Światowa Organizacja Zdrowia dzieli starość na trzy podokresy: wiek podeszły od 60 do 75 lat; wiek starczy od 75 rokiem życia do 90 lat; wiek sędziwy / długowiecznością po 90 roku życia; D. B. Bromley'a wyróżnił następujące okresy: okres przedemerytalny: lat; wiek emerytalny: lat; wiek starczy: lat; wiek sędziwy: od 90 lat; Fazy starość według A. Błachnio: Fazy starości nazywa, jako trzeci i czwarty wiek. Wiek trzeci stanowi wczesną fazę starości, w której każdy człowiek starzeje się w swoim tempie(...). Dopiero lata następujące po roku życia zrównują wszystkich ze sobą i aż do śmierci coraz bardziej deindywidualizują ludzi starszych 47. Inną typologię przyjął K.Dzienio, który podzielił starość na cztery okresy: wiek początkowej starości: lat; wiek przejściowy: lata; zaawansowana starość: lata; wiek niedołężnej starości: po 85 roku i dalej; Powszechnie jednak przyjęto podział na wczesną i późną starość, których granicę wyznacza osiągnięcie 75 r. ż.48. A. Chabior zaproponował typologie okresów starości ze względu na kultury i okresy historyczne: typologia starości odnosząca się do starożytnych Chin: - do lat 20- młodość; - do lat 30- wiek zawierania małżeństw; - do lat 40- wiek poznawania własnych błędów; - do lat 50- wiek pełnienie urzędów społecznych; - do lat 60- końcowy okres życia twórczego; A. Błachnio; Pytanie o jakość życia w kontekście rozważań nad naturą starości [w] : Starość i osobowość ; pod red. K. Obuchowski; Bydgoszcz 2002; str. 18; A. Leszczyńska- Rejchert; Człowiek straszy i jego wspomaganie- w stronę pedagogiki starości ; Olsztyn 2007; str. 41; 39

40 - do lat 70- wiek upragniony; - od lat 70- starość; typologia starości odnosząca się do Grecji: - do lat 20- wiosna, stawanie się; - do lat 40- młodość; - do lat 60- jesień, dojrzałość; - do lat 80- zima, starość; A. Chabior zaproponował także typologię okresu starości bardzo współczesną, przyrównując starość do różnego rodzaju surowców: - epoka diamentu- szlifowanie charakteru; do 20 roku życia; źródło: - epoka brązu- walka o byt; między 20, a 30 rokiem życia; źródło: 40

41 - złota epoka- robienie kariery; między 30, a 40 rokiem; źródło: - epoka srebrna- zdobywanie doświadczeń wraz z upływem lat; między 40, a 50 rokiem; źródło: - epoka żelazna- walka, niepokój i podstęp; między 50,a 60 rokiem życia; źródło: 41

42 - epoka cynowa- formowanie charakteru przy zapewnieniu mu odpowiednich warunków, pojawia się czułość dziadków; między 60, a 70 rokiem życia; źródło: -epoka drewniana- drewno otacza nas dookoła, jest niezbędne w życiu każdego człowieka; między 70, a 80 rokiem życia; źródło: 42

43 Wykres nr 1: Liczba ludności Polski w roku 2008 z podziałem na płeć żeńską i męską Ludność Poski ogółem w 2008 r kobiety mężczyźni źródło: Ludność Polski z 2008 roku wynosiła osób. Z tej liczby ponad 19 milinów stanowią kobiet a prawie 18,5 miliona stanowią mężczyźni. Kobiety w roku 2008 były większą społecznością, niż mężczyźni o osób. Wykres nr 2: Liczba ludności w 2008 roku z podziałem na ludność w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny źródło: Największą grupę stanowią ludzie w wieku produkcyjnym. Jest to osób. Następną grupą co do większości są osoby w wieku przedprodukcyjnym. Grupa ta liczy osób. Najmniej liczną grupą są osoby w wieku poprodukcyjnym. Jest ich osoby. 43

44 Jednak różnica ilościowa pomiędzy wiekiem przedprodukcyjnym, a poprodukcyjnym jest niewielka. Osób w wieku przedprodukcyjnym jest więcej o , niż osób w wieku poprodukcyjnym. Wykres nr 3: Prognoza liczby ludności w wieku poprodukcyjnym rok rok rok rok źródło: Według Głównego Urzędu Statystycznego w roku 2015 liczba seniorów zmaleje w stosunku do roku 2008 o osób. Będzie to spowodowane odejściem pokolenia II Wojny Światowej, które tworzyło liczną społeczność. Już w roku 2025 liczba osób w wieku poprodukcyjnym będzie wyższa w stosunku do roku 2008 o i wyniesie Jeszcze większy wzrost liczby ludności po 65 roku życia będzie widoczny w roku 2035 i wyniesie Liczba osób starszych będzie się zwiększała, ponieważ w wiek senioralny będą wchodziły osoby urodzone w latach 70, kiedy miał miejsce wyż demograficzny. Pewne jest zatem, że po roku 2035 liczba ludności poprodukcyjnej będzie stale rosnąć. Starość postrzegana jest potocznie jako spadek wydolności organizmu, osłabienie sił immunologicznych, utrata zdolności elastycznego przystosowywania się do wszelkich zmian. Przypisywane jej ograniczenia biopsychiczne w konsekwencji wiązane są z utratą mobilności społecznej oraz, podobnie jak w dzieciństwie, potrzebą korzystania z pomocy innych E. Trafiałek; Starzenie się i starość ; Kielce 2006; str. 23; 44

45 Erik H. Erikson starość przedstawia, jako stadium ostatnie w rozwoju człowieka. Mówi, że w tym okresie charakterystyczne są dwie przeciwności jakimi są integralność i rozpacz. Integracja własnego Ego związana jest z akceptacją przyszłości oraz z odwagą we wkraczaniu w nią. Integralność łączy on z mądrością, jaką przypisujemy zazwyczaj osobom sędziwym. Warunkiem jej osiągnięcia jest pozytywne rozstrzygnięcie konfliktów z wcześniejszych etapów rozwojowych. Starość to ostatnie stadium pozwalające na samospełnienie się. Mądrość opisuje Erikson jako rodzaj opartego na posiadanej wiedzy i pozbawionego subiektywnych emocji zainteresowania życiem samym w sobie w obliczu samej śmierci, tak jak wyrażają to stare maksymy, aktualne także dziś, ponieważ odnoszą się do konkretnych codziennych spraw(...)50.mądrość wieku starczego jest wolna od wszelkich upodobań, jest obiektywna i nie zmąci jej nawet wizja nadchodzącej śmierci. Mądrość człowieka starego jest wolna od pogardy. Mówimy tu o mądrości transcendentalnej, czyli duchowej, która jest ustosunkowaniem się seniora do świata, która wynika z jego poziomu rozwoju osobowości duchowej. A także o mądrości pragmatycznej, która ukierunkowana jest na wszelkie praktyczne aspekty życia. Rozpacz natomiast jest reakcją na pewien stan zagubienia. Często seniorów dotyka bezradność i świadomość końca życia. Poczucie stagnacji w tym okresie zostaje zaburzone. Erikson z tym stadium wiąże dwie nierozerwalnie wartości, jakimi są nadzieja i wiara. Zwraca uwagę na fakt, iż wiążącą cechą, która powinna być dominująca i łączyć w sobie wszystkie wyżej wymienione jest integralność oraz poczucie spójności i całości. Integralność jest związana ze sposobem jakim żyjemy. Rozpacz jest już wynikiem rozstrzygnięcia kryzysu i widzimy ją, kiedy nasze życie według nas jest pozbawione sensu. Osiągnięcie integralności bądź rozpaczy w znacznej mierze zależny od rozstrzygnięć kryzysów poprzednich stadiów, ponieważ w starości dokonuje się swoistego bilansu 51. Starość ma swoje cechy charakterystyczne i jest zjawiskiem trójpłaszczyznowych zmian w osobniku. Najczęściej ujmujemy starość w perspektywie biologicznej, psychologicznej i socjalnej E. H. Erikson; Dopełniony cykl życia ; Poznań 2002; str. 75; L. Zając; Psychologiczna sytuacja człowieka starszego oraz jej determinanty [w:] Starość i osobowość ; pod red. K. Obuchowski; Bydgoszcz 2002; str. 55; 45

46 2.2. SENIOR W PERSPEKTYWIE BIOLOGICZNEJ Starzenie biologiczne jest naturalnym procesem, który zachodzi w organizmie każdego człowieka, który osiąga wiek senioralny. Oznacza to postępującą degradację funkcji organizmu. Polega ona głównie na utracie zdolności i mechanizmów obronnych. Powstają zmiany enzymatyczne i strukturalne na poziomie komórkowym. Komórki stają się niewydolne i powodują nieprawidłowości w funkcjonowaniu organizmu, co za tym idzie organizm nie radzi sobie ze zmianami, jakie zachodzą w nim i na zewnątrz niego, w wyniku czego następuje śmierć. Wśród innych czynników, które pośrednio biorą udział w procesie starzenia się, można wymienić rozkład obumarłych komórek, niedobór tlenu, zmiany naczyniowe, schorzenia i zanik (czasem w wyniku nieużywania) różnych fizjologicznych i psychologicznych funkcji 52. Pierwszymi zmianami, jakie się pojawiają są zmiany w wyglądzie zewnętrznym. Siwe włosy pokrywają najczęściej już całą głowę i pojawiają się liczne zmarszczki. Obniżeniu ulega wzrost jednostki, co często spowodowane jest osteoporozą. Obniża się także masa ciała seniora ze względu na spore ubytki w tkance łącznej. Zmniejsza się ilość wody w organizmie przez co pojawia się suchość skóry. Skóra traci swoją elastyczność i staje się wiotka, obwisła i pomarszczona. Istotne są zmiany w narządach zmysłów. Następuje degeneracja komórek zmysłowych przez co słabnie wzrok, występują zaburzenia słuchu. Maleje także zdolność rozpoznawania zapachów oraz smaków. Najbardziej niebezpieczne są zmiany w narządach ruchu i układach. Pierw pojawia się gorsze ukrwienie. Puchną różne części ciała i częściej ulegają one także ziębnięciu. Skutkiem złego krążenia są liczne choroby, a w nich miażdżyca, czy hemoroidy. Występują choroby serca i zaburzenia jego rytmu. Zmiany naczyniowe powodują złe funkcjonowanie narządów i przyśpieszają starzenie. W okresie starości mamy do czynienia z osłabieniem układu odpornościowego. Dopuszcza on do ludzkiego organizmu gro wirusów i bakterii. W tym okresie zmniejszają się także poziomy licznych hormonów takich jak: tarczycy, wzrostu, testosteronu, insuliny, androgenów, aldosteronu, DEA oraz melatoniny. Zaburzenia hormonalne prowadzą do zaburzeń snu. Odpowiedzialne są także za zmiany w układzie rozrodczym. U mężczyzn są to głównie problemy z oddawaniem moczu. Ważne zmiany mają miejsce także w układzie mięśniowokostnym. Cechą charakterystyczną tego jest zanik tkanki kostnej. Powoduje to bóle stawów, słabną mięśnie, kości ulegają złamaniu. Do szeregu zmian w okresie starzenia dochodzi w układzie pokarmowym. Zmniejsza się perystaltyka jelit, co prowadzi do zaprać. Występuje starcza niedokwaśność, która jest spowodowana obniżonym wydzielaniem kwasu solnego. To zaś prowadzi do zaburzonego trawienia i złego wchłaniania witamin. Kurczą się nerki, powodując dłuższe pozostawanie w organizmie produktów przemiany materii, leków i używek. Płuca tracą swoją 52 D. B. Bromley; Psychologia starzenia się ; Warszawa 1969; str. 80; 46

47 objętość nawet o 30 do 50%. Istotne zmiany pojawiają się w układzie nerwowym, który często uważany jest za głównego sprawcę wszystkich innych zaburzeń. Pierw zmniejsza się masa mózgu, a następnie pojawiają się problemy z koncentracją, zmniejsza się zdolność skupiania uwagi na kilku sprawach jednocześnie. Zmniejsza się liczba połączeń między komórkami nerwowymi, a wraz z nimi zmniejsza się zdolność do niektórych czynności, takich jak szybka reakcja. Z tego powodu występują także zaburzenia psychiczne. Starość biologiczną możemy postrzegać na trzech płaszczyznach, jako starzenie pomyślne, typowe i patologiczne. Starzenie pomyślne rozumiane jest jako występujące wraz z wiekiem minimalne pogarszanie funkcji poszczególnych narządów, a typowe- jako zmiany organiczne powodujące systematyczne, choć bez podłoża patologicznego, pogarszanie się ogólnej sprawności organizmu. Starzenie patologiczne z reguły wiąże się z wielochorobowością 53. Z biologicznymi zmianami w organizmie związane są różnego rodzaju teorie. Jedną z nich jest teoria Zegara życia nazwana też Regułą Leonarda Hayflica. Według jej autora każdy człowiek ma w sobie zegar, który jest zależny od wewnątrzkomórkowego podziału. Zakłada on, że każdy ma inny podział komórkowy i dlatego inaczej u każdego zachodzą procesy rozwoju, dojrzewania, czy starzenia się. Ciekawą teorią biologicznego starzenia jest teoria autoimmunologiczna. Mówi ona, iż z wiekiem układ odpornościowy, immunologiczny słabnie. Nie jest on już w stanie tak dobrze bronić naszego organizmu. Co więcej w wyniku starzenia się może on nawet funkcjonować nieprawidłowo i zacząć produkcję przeciwciał skierowanych ku prawidłowym komórkom w naszym organizmie. Natomiast biolodzy szkoły Augusta Weismanna stworzyli teorię ewolucyjności. Zakłada ona, że starość i śmierć są naturalnymi procesami, jakie przeżywa człowiek w ewolucyjnym rozwoju organizmu. Organizm człowieka jest wielce skomplikowany i naturalne jest, że w końcu się zużywa ponieważ żadna komórka nie żyje wiecznie. Teoria cytologiczo- histologiczna upatruje przyczyn starzenia się w nadróznicowaniu się tkanek. Oznacza to, że komórki się różnicują i następuje ich specjalizacja przez, co gromadzą się produkty, które z czasem upośledzają organizm. Biomorfotyczna teoria mówi, że starzenie się organizmu jest procesem zachodzącym z dnia na dzień. Człowiek zaczyna proces starzenia od poczęcia i proces starzenia obejmuje także rzeczy i formy nieżywione. Zmiany zachodzące przy starzeniu się nie mogą się cofać, a zatem niemożliwe jest istotne odmładzanie, a wszelkie próby w tym kierunku są nienaukowe i niepoważne 54. Starzenie się i starość są wynikiem zatruwania organizmu, jak głosi teoria samozatrucia organizmu. Zatruwamy się przez wydaliny flory bakteryjnej w jelicie grubym. Organizm nie jest dość sprawny, E. Trafiałek; Starzenie się i starość ; Kielce 2006; str. 30; A.A. Zych, R. Bartel; Sytuacja życiowa ludzi w podeszłym wieku w Polsce i w RFN ; Kielce 1990; str. 22; 47

48 aby radzić sobie z takimi truciznami i w konsekwencji się starzeje. Zwolennicy tej teorii są przekonani, iż starość jest chorobą, którą się leczy, jak inne choroby. Istnieje hormonalna teoria, które mówi, że starość to wynik zanikania funkcji wewnątrzwydzielniczych gruczołów płciowych, a to one dostarczają organizmowi najwięcej krwi i dają energię układowi nerwowemu i mięśniom. Z tą teorią powstała kolejna, która zakłada, że starzenie się można zwolnić, osłabić. Wystarczy seniora poddać terapii hormonalnej. Jest to endokrynologiczna koncepcja starzenia. Neurogenne teorie głoszą, iże procesem starzenia kierują zmiany w układzie nerwowym, a starość to efekt zużycia się tego układu. Starość związana jest z osłabieniem odporności tkanki mózgowej, nerwowej. Tkanki ulegają osłabieniu przez działanie toksyn. Tkanka nerwowa jest najbardziej wrażliwa i najsłabsza, a co za tym idzie najmniej odporna. Dajcie mi środek przeciwko starzeniu zużyciu kory mózgowej ( ) a ja wam dam klucz do odmładzania 55. Ostatnia teorią o jakiej chciałam wspomnieć jest teoria kumulacji stresów. Starość według zwolenników tej teorii jest sumą oddziaływań wszystkich zdarzeń stresogennych. Każdy okres działania stresu, szczególnie gdy jest on wynikiem frustrujących, bezowocnych walk, zostawia pewne nieodwracalne chemiczne blizny, które gromadzą się i składają na znaki starzenia tkanek Ibidem; str. 25; Ibidem; str. 29; 48

49 2.3 SENIOR W PERSPEKTYWIE SOCJOLOGICZNEJ Jest trochę tak jakbyśmy się wstydzili i samej starości i swojego do niej stosunku. Przejawem tej wstydliwości może być chociażby niechęć do jasnego nazywania zjawiska. ( ) staramy się choćby w sferze werbalnej problem wygładzić, ubarwić, a tym samym przekonać samych siebie, że jesteśmy wrażliwi na jego istnienie 57. Społeczne starzenie się uzależnione jest od postaw seniora wobec otaczającego go społeczeństwa i odwrotnie. Uwarunkowane jest ono jego pozycją w rodzinie, wśród znajomych, czy sąsiadów. Zależne jest od indywidualnego podejścia jednostki do całego swojego życia. Jedni seniorzy zawsze pozostają myślami w przeszłości i narzekają na swoją teraźniejszość wspominając swoje lata młodości, co jest błędnym myśleniem. Inna postawa społeczna to pogodzenie się z naturalnym procesem starzenia się. Istotne są uwarunkowania psychiczne, optymizm, poczucie satysfakcji życiowej i nie rozpamiętywanie tego, co minęło. Na starzenie się społeczne mają wpływ czynniki dziedziczne, ale także rodzaj wykonywanej pracy i warunków życia. Bardzo ważne są role, jakie pełnią seniorzy, a zwłaszcza ról dziadków. Jeśli brak jest takich roli starzenie społeczne nie jest przyjemne. Istotne jest, aby w starszym wieku człowiek miał grupę znajomych, z którymi mógłby się spotkać i hobby, które pozwoli mu się rozwijać i spędzać z zadowoleniem wolny czas58.ważne jest także poczucie polegania na kimś, kiedy senior zaniemoże oraz zapewnienie mu minimum socjalnego, aby nie uwłaczać jego godności. Zwiększenie udziału ludzi starszych w działalności społecznej zależy od tego, czy stwarza się im różnorodne możliwości i czy istnieje nacisk opinii społecznej, aby uczestniczyli oni w życiu publicznym 59. Najpopularniejsze teorie socjologiczne to: wyłączania, interakcjonizmu symbolicznego i teoria kompetencyjna, deprywacji oraz aktywności. Pierwsza z nich zakłada brak angażowania się, powolne odchodzenie w cień życia społecznego, ale przede wszystkim dobrowolne odejście, które jest akceptowane i naturalne. Zwolennicy teorii mówią, że istnieje konieczność oszczędnego wykorzystywania zmniejszających się wraz z wiekiem zasobów życiowych. Dostosowanie własnej aktywności do aktualnych możliwości (polegające m.in. na ograniczeniu kontaktów społecznych, rezygnacji z niektórych ról społecznych) daje człowiekowi starszemu satysfakcję i dobre samopoczucie 60. Ich zdaniem człowiek naturalnie przejawia coraz rzadsze kontakty interpersonalne i winien być z tego powodu szczęśliwy, ponieważ ma przez to spokój, dużo czasu wolnego oraz mniej problemów Elementy psychologii klinicznej ; pod red. B. Waligóra; Poznań 1995; str. 81; Seniorzy w rodzinie, instytucji i społeczeństwie ; pod red. A. Fabiś; Sosnowiec 2005; str. 20; D. B. Bromley; Psychologia starzenia się ; Warszawa 1969; str. 97; A. Leszczyńska- Rejchert; Człowiek starszy i jego wspomaganie ; Olsztyn 2007; str. 56; 49

50 Teoria interakcjonizmu symbolicznego, mówi o tym, że starość dla każdego seniora jest procesem indywidualnym. Każdy inaczej ją przeżywa. Uwarunkowane jest, to doświadczeniami życiowymi, cechami osobowościowymi, prowadzonym stylem życia oraz indywidualnym podejściem do samej starości. Socjologiczna starość zależna jest od tego, czy senior dostrzega jej sens, znaczenie i rozumie konsekwencje starzenia się. Teoria kompetycyjna odnosi się do kompetencji osób starszych w zakresie odpowiedzialności za ich życie i samodzielność w funkcjonowaniu. Kompetencja w tej teorii dostrzegana jest w sensie fizycznym, poznawczym oraz społecznym. O odpowiednim poziomie kompetencji fizycznej świadczy dobry stan zdrowia seniora, niezależność od bliskich i społeczeństwa w funkcjonowaniu, czyli dobra kondycja fizyczna. Poznawcza kompetencja wyrażona jest przez poziom sprawności intelektualnej, stan pamięci, zdolność uczenia się ciągłego rozwiązywania problemów. Natomiast kompetencja społeczna warunkuje dobre funkcjonowanie w społeczeństwie, w środowisku lokalnym, czyli dobre relacje z ludźmi. Model deficytu, czyli teoria deprywacji mówi, że po osiągnięciu wieku trzydziestu lat, zdolności do nauki zmniejszają się oraz ustępują zdolności osiągania. Teoria ta zakłada ustępowanie umiejętności intelektualnych w okresie starości jako stała prawidłowość i sprzyja regresyjnemu, stereotypowemu interpretowaniu starzenia się. Obecnie uznaje się, że model deficytu jest teorią przestarzałą. Teoria aktywności przedstawia starość, jako zjawisko społeczne. Starość uwarunkowana jest pełnionymi rolami oraz aktywnością w społeczeństwie. Zwolennicy tej teorii pojmują ją, jako gromadzenie się napięć związanych z koncepcją obrazu siebie, które powstają wraz ze zmianą w pełnieniu ról społecznych, i proponuje się największą, relatywnie do stanu zdrowia i wieku, aktywność do najpóźniejszych lat 61. E. Trafiałek w książce pt. Starzenie się i starość wymienia zalety i wady jakie są przypisane w wieku podeszłym. Do zalet zalicza ona: dbałość o zdrowie, pełny udział w życiu rodzinnym, niezależność oraz doświadczenie i znajomość życia, a także dużo czasu na odpoczynek. Po przeciwnej stornie mamy: pogarszający się stan zdrowia, izolacja- osamotnienie, brak ciepła rodzinnego, brak partnera, a także niedostatki finansowe oraz brak aktywności zawodowej. Mimo, iż starość kojarzona jest z końcem życia i śmiercią. Jest ona jednak także kolejnym etapem indywidualnej drogi rozwoju człowieka i choć przeszłość mija bezpowrotnie, to jednak zdobyte doświadczenia wpisują się w strukturę życia i są podstawą jego bilansowania w aspekcie osobistych dokonań- sukcesów i porażek 62. Starość na także swoje zadania. Możemy do nich zaliczyć między A.A. Zych, R. Bartel; Sytuacja życiowa ludzi w podeszłym wieku w Polsce i w RFN ; Kielce 1990; str. 31; Starzenie się, a satysfakcja życiowa ; pod red. S. Steuden, M. Marczuk; Lublin 2006; str. 22; 50

51 innymi bilans życiowy zysków i strat. Starość to dopełnienie cyklu życia, to osiąganie pełnego człowieczeństwa, to ciągłe przekraczanie aktualnego stanu. Starość jest interesem społeczeństwa. To, jak społeczność będzie postrzegała seniorów, taki ich obraz będzie dominował, a oni sami będą w ten wizerunek wierzyli. Niestety dominuje w naszym społeczeństwie negatywny stereotyp starości. Seniorów postrzegamy, jako ludzi słabych fizycznie, powolnych. Są w naszych oczach bezbronni, biedni, bojaźliwi, żyjący skromnie. Wydaje nam się, że są samotni, bo widzimy ich, jako ludzi nieufnych, których szybko można wyprowadzić z równowagi. Według nas żyją oni przeszłością, są konserwatywni i nie podatni na zmiany oraz zacofani. Są dla nas nie kapitałem, a ludźmi wyłączonymi społecznie, którzy się kompletnie nie angażują, a wręcz się uzależniają od społeczeństwa tylko z niego czerpiąc. Widzimy seniorów jako tzw. wścibskiego sąsiada, który jest oszczędny, naiwny, chciwy, samolubny. Jest to typ człowieka zniechęconego. Cechują się w naszym mniemaniu, jako budzący współczucie, zaniedbani, osamotnieni, zasmuceni, czekający na śmierć. Seniorzy często postrzegani są, jako: brudni, bezuczuciowi, niepotrzebni,a także złośliwi i bardzo zgorzkniali. Stefan Szuman uważa, że starość może być piękna jak wszystko co składa się na urodę. Rozumie on starość jako składową egzystencji. Jeśli życie człowieka ma być piękne i piękną ma być rzeczywistość, w której człowiek swe całe życie realizuje, nie sposób pominąć wymiar starości i starzenia się- tak przecież ważny dla ludzkiej przestrzeni esterycznego doświadczenia i tak zarazem przecież trudny dla urzeczywistnienia procesu egzystencji 63.Uważa on, że w życiu człowieka są dwie urody. Jedna z nich, to młodość, druga to starość. Uroda starości, to efekt wieloletniego pracowania nad swoją osobowością, efekt wielu doświadczeń. Uroda starości nie koncentruje się na ciele, lecz wychodzi poza jego wymiar i koncentruje się na duchowości. Uroda i piękno starości polega na pogodzeniu się za śmiercią, pogodzie ducha oraz wzroście duchowości, ustępowaniu pola młodszym i wspieraniu ich. Podsumowując rozdział oprę się na cytacie, który pokazuje dwa oblicza starości. Kolejny etap życia, jakim jest starość, zawsze coś człowiekowi zabiera (zdrowie, satysfakcję z pracy z pełnionych ról powszechnie uznawanych za prestiżowe), niekiedy jednak obniża poziom bytu, redukuje w sposób naturalny kontakty z najbliższymi- ale daje też wiele w zamian: dużo czasu do własnej dyspozycji, możliwość większego zaangażowania w sprawy rodzinne i towarzyskie, redukuje wiele problemów, przynosi dystans do rzeczywistości, daje doświadczenie i rozwagę Pomyślne starzenie się w perspektywie nauk o pracy i polityce społecznej, pod red. J. T. Kowaleski, P. Szukalski; Łódź 2008; str. 116; 64 E. Trafiałek ; Starzenie się i starość ; Kielce 2006; str. 121; 51

52 2.4 SENIOR W PERSPEKTYWIE PSYCHOLOGICZNEJ Wszelkie zmiany psychologiczne jakie zachodzą w osobowości seniora powodują zmiany w jego życiu emocjonalnym i duchowym. Zmiany psychologiczne ściśle związane są ze zmianami jakie zachodzą w mózgu. Z tego powodu słabną funkcje postrzegania. Mają miejsce zaburzenia pamięci krótkotrwałej. Seniorzy są bardziej rozproszeni i mają większe trudności z koncentracją. Występują kłopoty z przyswajaniem nowych treści. Utrudniony kontakt ze światem powoduje zmniejszoną zdolność do przystosowania się do zmian w najbliższym otoczeniu. Przejawia się to drażliwością, zmiennością nastroju, płaczliwością, czy oziębłością uczuciową. Charakterystyczne są huśtawki nastroju, które doprowadzają do obniżenia poczucia własnej wartości, poczucia zagrożenia, depresji i wzrostu niepokoju. Zmiany zachodzą także w posiadanej inteligencji. Człowiek posiada inteligencję płynną, czyli wrodzoną i skrystalizowaną, która jest sumą doświadczeń i wykształcenia seniora. Inteligencja skrystalizowana nie zmienia się z wiekiem, natomiast płynna owszem. Do funkcjonowania coraz częściej senior zaczyna potrzebować wsparcia bliskich. Tym, czego starsi ludzie potrzebują najbardziej jest czas, najcenniejszą przysługą, jaką możemy im wyświadczyć jest, poświęcenie im czasu. Niestety kiedy mamy do czynienia ze starszą osobą, która z irytującą powolnością wydobywa z siebie słowa, mamy wrażenie, kradnie nam cenny czas i staramy się szybko jej pozbyć, jak najprędzej się wymknąć. Niektórzy nawet myślą, że czas poświęcony starszym jest czasem straconym 65. Wiele zależy od sposobu przystosowania się seniora do procesu starzenia się i starości. (por A.A. Zych, R. Bartel, 1990, str. 42). Reakcją na okres starości może być regresja, czyli powrót w swoich zachowań, do przeszłych okresów rozwojowych. Może być także ucieczka, która będzie objawiała się zmianą miejsca zamieszkania, aby zapomnieć o trudnej sytuacji. Podobna będzie dobrowolna izolacja od otoczenia, która zakłada nie udzielanie się w społeczeństwie. Niektórzy seniorzy mogą przejawiać zachowania przewrotne, czyli stawiać siebie w centrum zainteresowania, zachowywać się tak, aby na sobie skupiać cała uwagę. Oprócz tych niekonstruktywnych postaw seniorzy mogą integrować się i dostosowywać. Włączają się, wtedy do życia społecznego, nie manifestując swoich niedogodności i problemów, otwierając się na ludzi, którzy idą im z pomocą, a której to pomocy oni nie nadużywają. Inną klasyfikacje postaw wyróżnił Bromley (por. Bromley, Psychologia starzenia się ;1969, str ): 1. postawa konstruktywna- homeostaza wewnętrzna; 2. postawa zależności- bierność i zależność od innych; 65 A. Pronzato; Starość czasem nadziei ; Kraków 2005; str. 78; 52

53 3. postawa obronna- sztywność, przesadność w opanowaniu, opancerzenie ; 4. postawa wrogości skierowana na siebie- postawa rezygnacji, niezadowolenia z życia, wiele niepowodzeń, ujemny bilans życiowy; Postawa wobec starzenia się i starości jest zatem wypadkową wielu czynników, a w procesie kształtowania tej postawy istotne jest także zastanowienie się nad własną starością 66. M. Moritz zakłada, iż cechy indywidualne człowieka mają większy wpływ na jego starość, niż cechy biologiczne. Starość uwarunkowana jest potencjałem, który tkwi w człowieku. Uwypuklając go lub nie korzystając z niego, dochodzi do starzenia się organizmu. Potencjał ten składa się z czynników intelektualnych, które spychają wiek na drugi plan. Możemy do nich zaliczyć: neurofizjologiczny stan organizmu, zdrowie, sprawność narządów zmysłów, motywację, wykształcenie, zawód, rodzaj działalności, indywidualny styl pracy, ogólną aktywność życiową i umysłową w przebiegu życia i w chwili obecnej, sposób przeżywania doświadczeń życiowych, status socjalno- ekonomiczny, przynależność do populacji (por. M. Moritz, Trening umysłu jako forma utrzymania aktywności intelektualnej ludzi starszych ;[w:] Starość i osobowość ; K. Obuchowski; str ). Psychologiczne starzenie się ma także swoje teorie. Wśród nich możemy znaleźć między innymi teorię Szkoły Bońskiej, teorię odpowiedników oraz przypadków, czy też teorię gerotranscendencji. Pierwsza z nich głosi, iż starość nie jest efektem wyłącznie przeżytych lat, lecz głównie ukształtowanym obrazem siebie, połączonym ze stanem zdrowia, cechami osobowości i aktywnością życiową 67.Psychologiczna starość warunkuje całokształt istnienia człowieka. Teoria ta głosi także, że w okresie starości możliwe jest wprowadzenie zmian w zachowaniu seniora przez naukę ich. Teoria odpowiedników zakłada, że wszystko co się dzieje z ludźmi w wieku senioralnym odpowiada ich zachowaniu w latach wcześniejszych. Wcześniejszy rozwój ma swoje rezultaty w okresie starości. W tym też okresie człowiek nie nabywa nowych cech, lecz te wcześniej nabyte ulegają wzmocnieniu. Odmienną teorią, jest teoria przypadków, która mówi, że ukształtowanie psychiki ludzkiej zależy tylko od działania różnych wydarzeń życiowych, a nie od dziedziczenia, czy pozytywnego bądź negatywnego usposobienia. Psychospołeczną teorią jest teoria gerotranscendencji. Jej założeniem jest przede wszystkim, iż człowiek w okresie starości się rozwija. Rozwój ten ma miejsce przede wszystkim na gruncie duchowym, podążając ku transcendencji. Taka przemiana wzbogaca mądrość człowieka poszerzając wartość jego życia oraz jego świadomość. Kluczem do jej zrozumienia jest podniesienie znaczenia A.A. Zych, R. Bartel; Sytuacja życiowa ludzi w podeszłym wieku w Polsce i w RFN ; Kielce 1990; str. 50; A. Leszczyńska- Rejchert; Człowiek starszy i jego wspomaganie ; Olsztyn 2007; str. 48; 53

54 przerzucenia obszaru aktywności ze środowiska zewnętrznego na rzecz transformacji w stronę wzbogacenia świata wewnętrznego jednostki 68. Wyróżnić także możemy teorię całożyciowego rozwoju, która mówi, że człowiek może rozwijać się mimo inwolucji fizycznej. Takie podejście prowadzi nas do zapoznania się z zadaniami rozwojowymi starości. Zadania te określili: R. J. Havighurst, D.J. Levinson oraz B.Szatur- Jaworska. Mnie najbardziej przekonały zadania wg Szatur- Jaworskiej, ponieważ najtrafniej ujęła zadania i najszerzej je omówiła. Oto one: pogodzenie się z nieuchronnością procesu starzenia się; zaakceptowanie własnej zależności od innych.; pogodzenie się z obniżaniem się sprawności fizycznej i odwrócenie uwagi od własnego ciała na rzecz twórczości i szukania przyjemności w kontaktach z innymi ludźmi; sporządzanie bilansu życiowego; panowaniu nad własnym umysłem i utrzymywaniu go w sprawności po to, by kontrolować i hamować proces starzenia się; kumulację życiowej aktywności i zbierania jej owoców; należy pozytywnie rozwiązać dylemat integralności i rozpaczy, aby osiągnąć mądrość; W psychologii dawniej dominował deficytowy model starości, który nie zakładał, iż starość ma jakieś zadania, a jedynie jest etapem życia, który ludziom tylko zabiera, pozostawia stratę, rozpacz, niedołęstwo, choroby i niezdolność do osiągnięć. Według profesor Brzezińskiej starzenie się nie zależy od wieku. Podczas I Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Człowiek w wieku podeszłym we współczesnym społeczeństwie posiłkowała się ona cytatem Phil'a Bosmans'a, który mówi, że mamy młode serce, tak długo jak długo umiemy kochać życie, takim jakie ono jest. Życie ze swoimi dobrymi ale także złymi stronami. Mamy młode serce, tak długo jak długo potrafimy kochać ludzi i życzyć im szczerze tego wszystkiego czego im brakuje, a tak bardzo jest potrzebne. Kto się starzeje zachowując młode serce, ten wie jak należy przyjmować ze spokojem te liczne małe i większe uciążliwości podeszłego wieku. Taki człowiek zna sens życia i sens umierania. Wie jak krótkie i jak małe jest wszystko na tej ziemi, bo żyje nadzieją na życie wieczne. Brzezińska, jako psycholog rozwojowy uważa, że postrzeganie starości będzie zależało od tego jak na nią spojrzymy w adolescencji. Całe nasze życie jest kapitałem na starość. Kapitałem starości są 68 B. Stelcer; Niektóre modele starzenia się w świetle psychologii rozwojowej [w]: Człowiek w wieku podeszłym we współczesnym społeczeństwie ; pod red. D. Talarskiej, K. Wieczorowskiej- Tobis; Poznań 2009; str. 13; 54

55 zdarzenie normatywne i nienormatywne, jakie mają miejsce w naszym życiu. Są one źródłem naszych zadań rozwojowych zarówno, jak i nasze zasoby indywidualne do, których możemy zaliczyć: kompetencje i ich poczucie, a także wsparcie otoczenia. Zdarzenia normatywne natomiast są to takie zdarzenia, które są jednakowe dla wszystkich osób. Nienormatywne natomiast to te, które nie dotyczą większości ludzi, są trudniejsze, mało spotykane i rozłożone w czasie. Brzezińska podczas konferencji mówiła, iż im więcej zdarzeń nienormatywnych tym starość cięższa. Nienormatywne zdarzenia kompensują zasoby indywidualne oraz budują sieć społeczną. Jednostka w wieku starczym może nie mieć siły na jej zbudowanie, a jeśli utworzy ją wcześniej to w okresie starości społeczeństwo może ją wesprzeć. Okres starości podczas konferencji został podzielony z psychologicznego punktu widzenia na to, co do niej wnosimy i na to, co możemy jeszcze dla naszej starości zrobić. To, co wnosimy w okres starości możemy podzielić na zasoby zewnętrzne i wewnętrzne. Wśród zasobów zewnętrznych znajdziemy: sieci wsparcia utkane z naszej aktywności społecznej w latach wcześniejszych; dostępność przestrzeni publicznej dla osób starszych. Natomiast w zasobach wewnętrznych znajdziemy: zainteresowania i pasje; doświadczenia i ograniczenia; stan zdrowia; poczucie kontroli nad sytuacją. To, co możemy zrobić dla wieku podeszłego, także możemy podzielić na zasoby zewnętrzne i wewnętrzne. Do zasobów zewnętrznych zaliczymy: kapitał społeczny- bogactwo sieci, kontaktów; samopomoc / samoorganizację. 55

56 Wśród zasobów wewnętrznych znajdziemy: wiedzę i umiejętności; doświadczenia osobiste; stosunek do własnej osoby i innych; ogólna postawę do życia oraz wspomnienia. Psycholog przedstawiła także model pozytywnego starzenia się. Taki model składa się ze skutków przeszłości oraz z teraźniejszości, czyli z okresu starości. Skutki przeszłości to bagaż, jaki seniorzy wnoszą w okres starości. Znajdziemy w nim: doświadczenia osobiste; heterogeniczne doświadczenia; trening w odczuwaniu przyjemności funkcjonalnej oraz trening w intelektualnym i emocjonalnym angażowaniu się w różne zadania. POZYTYWNE STARZENIE SIĘ = SKUTKI PRZESZŁOŚCI + OKRES STAROŚCI Teraźniejszość to oferty proponowane seniorom w tym wartościowym okresie, czyli optymalna zmienność otoczenia; mobilność kulturowa, fizyczna; heterogeniczność dotycząca ofert aktywności; możliwość dokonywania wyboru ofert oraz bogate kontakty. Konferencja została zakończona bardzo ciekawym i wartościowym cytatem Antoniego Kępińskiego: jakość twojej starości zależy od tego, jak przeżyjesz dzień dzisiejszy. Proces dojrzewania jest jednocześnie procesem starzenia się STAROŚĆ JAKO ZADANIE ROZWOJOWE Starość, jako ostatni etap wieńczący życie, jest wartością samą w sobie, niezależnie od zmian, jakie jej towarzyszą. Jest też zadaniem, któremu trzeba mieć odwagę i siłę sprostać. Wymaga uświadomienia, że jest to naturalna, integralna część życia, stanowiącego największą wartość, jaką człowiek dysponuje 69. Postrzeganie okresu starości, jako zadania rozwojowego lub/i, jako kryzysu jest uwarunkowane indywidualnym kształtem osobowości każdego człowieka. Zależy to od czynników psychospołecznych, czyli od ludzi i środowiska. Ludzie postrzegają starość przez pryzmat czynników wewnętrznych, czyli przez: motywację, mobilność, oczekiwania, podejmowanie wyzwań. Środowisko natomiast wpływa na postrzeganie starości przez czynniki zewnętrzne, czyli 69 E. Trafiałek; Starzenie się i starość ; Kielce 2006; str. 33; 56

57 przez warunki materialne, obiektywne możliwości realizacji zamierzeń, obowiązki nakładane przez otoczenie, trudności życiowe, poziom akceptacji środowiska. Najczęściej rozumienie starości, jako osiągnięcia rozwojowego powiązane jest z docenieniem zalet, jakie związane są z tym okresem i z dostrzeganiem przede wszystkim pozytywnych stron starości. Tacy ludzie mają poczucie kontroli wewnętrznej i uważają, że wiele mogą i to, co się dzieje w ich życiu zależy od nich. Mają poczucie, że mają wpływ na swoje działania i egzystencję. Starzenie powinno być pojmowane w dwóch wymiarach: jednostkowym i społecznym. Starość nie jest indywidualnym problem każdego seniora. Ludzie starsi są obecni w naszym społeczeństwie są czynnikiem rozwoju postaw humanitarnych i różnych form pomocy. Osoby w podeszłym wieku muszą żyć i funkcjonować bez względu na to, czy podoba się to innym osobom, czy też nie. Nie można ich wyłączyć ani z życia rodzinnego, ani z życia społecznego. Należą oni bowiem do jego całości- tak jak starość należy do całości życia ludzkiego 70.Osoby starsze dysponują takim wachlarzem wartości, które są właściwe tylko dla nich. Żadna inna grupa społeczna nie jest w stanie wnieść takiego samego kapitału. To czym charakteryzuje się każdy okres rozwojowy i wartości z nim związane są odpowiednie tylko dla tego okresu i żaden inny w razie niedomogów, nie może zostać zastąpiony. H. Wallon mówi, iż rozwój człowieka ma miejsce całe życie. Rozwojem jest także pokonanie kryzysu. Jeśli w naszym życiu dominują kryzysy, lecz jesteśmy w stanie je rozwiązywać i wspinać się wyżej w naszym rozwoju, jest to jego zdaniem także osiągnięcie rozwojowe. Podobnie rzecz ujmuje Kowalik. Trzeba przecież do tego dojrzeć, aby świadomie i stopniowo rezygnować z niektórych form aktywności dotychczas realizowanej, uszczuplać pewne więzi społeczne,(...) rewidować posiadany system wartości i uwypuklać w nim to, co przy danym położeniu społecznym warto i można osiągnąć 71. Pozytywne strony okresu starości warunkujące spostrzeganie starości, jako zadania rozwojowego: - dbałość o zdrowie; - pełny udział w życiu rodzinnym; - niezależność, autonomia; niezależność wewnętrzna, psychiczna; - doświadczenie i znajomość życia; - dużo czasu na odpoczynek; rozwój duchowy, samorealizacja; - mało problemów; - retrospektywne myślenie; - maksymalizacja efektywności; Dyczewski L; Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze ; Lublin 1994; str. 115; Starość i osobowość ; pod red. K. Obuchowski; Bydgoszcz 2002; str. 21; 57

58 - nowe role społeczne; - bezcenne ogniwo społeczeństwa; Starość może przynosić niepowtarzalne, nieosiągalne wcześniej walory. Jednym z nich jest czas wolny. Może on działać na korzyść seniora, jednak często związany jest z utratą pracy, zmianą ról społecznych. W tym aspekcie rozpatrywać będę wolny czas, jako zaletę. Wiąże się to czasem na rozwój duchowy, samorealizację, czasem na odpoczynek oraz z poświęcaniem czasu rodzinie i spełnianie się w nowych rolach społecznych. Należy pamiętać, by społeczeństwo było spójne musi w sobie mieć wszystkie ogniwa. Ogniwa te tworzą wszyscy ludzie w różnym wieku, są to następujące po sobie pokolenia. Natomiast mała liczba problemów związana jest z autonomią, doświadczeniem, niezależnością psychiczną. Wolność w starości to ( ) niezależność od innych, jak również pozytywna zdolność do kierowania swoim życiem 72. Niezależność jest ważnym warunkiem przeżywania dobrej starości, aby móc zachowywać swoje prawa i nie być przez nikogo zniewolonym. Zachowania retrospektywne cechuje dokładne odtwarzanie zdarzeń, nawet tych sprzed kilkudziesięciu lat. Na ich podstawie seniorzy potrafią korzystać z doświadczenia życiowego i chętnie dzielą się doświadczeniami z osobami młodszymi często udzielając cennych porad. Osoby w podeszłym wieku potrafią unikać błędów, nie ulegają emocjom i potrafią racjonalnie ocenić rzeczywistość pozostając bezstronnymi. Szczyt życia człowieka daje mu mądrość, która może być drogowskazem dla innych. Obecność człowieka starszego w rodzinie i społeczeństwie wzbogaca obie te grupy. Seniorzy stają się bardziej refleksyjni, ich duchowość ulega rozbudowie i rozbudzeniu. Tworzą swoje życie wewnętrzne, na które wcześniej mogli nie mieć czasu. Zatrzymują się nad swoim losem, rozmyślają o śmierci, robią bilans zysków i strat. Bywa, iż intensywne życie wewnętrzne człowieka jest jego jedynym życiem. Starość jest okresem maksymalizacji efektów wykorzystywania uzbieranych w ciągu życia zasobów informatycznych... jest okresem maksymalnego nagromadzenia doświadczeń, możliwości społecznych 73. Ludzkie życie ma sens i jest w pełni wartościowe, kiedy jest w nim miejsce na ciągłość okresów rozwojowych człowieka. Dojrzałość i wartościowość człowieka ocenia się po właściwie przeżytych okresach dzieciństwa, młodości, adolescencji i starości. Osiągnięcie starości i spełnienie się w niej jest osiągnięciem szczytu. Dopiero wszystkie okresy właściwie przeżyte przez jednostkę w pełni ją E. Trafiałek; Starzenie się i starość ; Kielce 2006; str 116; A. Kołątaj; Pochwała stresu ; Kielce 1993; str. 145; 58

59 rozwijają i dają jej poczucie całościowo przeżytego życia 74. Całe życie człowieka jest nauką przystosowywania się do starości, człowiek w ciągu biegu lat rozwija się w jej kierunku. Ludzi starszych cechuje w dużym stopniu obiektywizm, który pozwala im wierzyć, iż okres starości może być okresem wartościowym i stać się dla nich zadaniem rozwojowym u schyłku życia. Dodatkowo osoby w podeszłym wieku, które są zaradne i niezależne finansowo nie traktują problemów, jako kryzysu, bowiem wiedzą, że jest to naturalne i mają wiedzę, jak zwalczyć te problemy. Dzięki temu i własnemu pozytywnemu usposobieniu zachowują często dobrą kondycję fizyczną, czerpią korzyści z życia na emeryturze, odpoczywają aktywnie, dbając przy tym o swój status społeczny, odsuwając wady swojego wieku na boczny tor i nie ograniczają się ewentualnymi dolegliwościami. Gdyby nie było człowieka starego i starości, nie mielibyśmy wielu istniejących form życia społecznego, ani wielu działań podejmowanych z poczucia braterstwa i solidarności, przepojonych bezinteresownością i realizowanych z dużym nieraz poświeceniem 75. Chcąc rozumieć starość, jako zadanie powinniśmy pamiętać, jakie zadania niesie ze sobą ten wartościowy okres. Opisując starość i jej aspekt psychologiczny pisałam o zadaniach rozwojowych według B. Szatur- Jaworskiej. Tabela nr 1: Zadania rozwojowe okresu starości wg R. J. Havighursta oraz zadania rozwojowe według D. J. Levinsona. ZADANIA ROZWOJOWE WG HAVIGHURSTA ZADANIA ROZWOJOWE WG LEVINSONA 1. przystosowanie się do spadku sił fizycznych 1. przystosowanie się do rosnących ograniczeń fizycznych 2. przystosowanie się do emerytury i zmniejszonych dochodów 2. utrzymanie zainteresowań światem 3. Pogodzenie się ze śmiercią współmałżonka 3. przystosowanie się do straty bliskich 4. utrzymanie stosunków towarzyskich 4. włączenie się do grupy rówieśników L. Dyczewski; Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze ; Lublin 1994; str. 112; Ibidem; str. 115; 59

60 5. przyjmowanie i dostosowanie się do zmienionych ról społecznych 5. podjęcie nowych ról i zajęć związanych z przejściem na emeryturę 6. urządzenie w sposób dogodny fizycznych warunków bytu 6. wypracowanie dojrzałej postawy wobec śmierci źródło: A. Leszcvzyńska- Rejchert; Człowiek stary i jego wspomaganie ; str. 50 Senior wg L. Zając ma jeszcze jedno bardzo ważne zadanie, a mianowicie musi on poradzić sobie z samym sobą. Chodzi o zaakceptowanie siebie, jako jednostki starszej ze wszelkimi niedogodnościami związanymi z wiekiem oraz pogodzenie się z myślą zbliżającej się śmierci. Okres starości jest dopełnieniem ludzkiego życia, tak jak wieczór jest dopełnieniem dnia. Ranek jest piękny, popołudnie także, ale i wieczór należy do całości dnia, ma właściwe mu wartości i swoiste piękno 76. Pozytywny stosunek do okresu starości, to dobre przystosowanie się do procesu starzenia. O dobrym przystosowaniu się mówimy wówczas, gdy człowiek jest szczęśliwy, ma zaufanie do ludzi, jest zadowolony, towarzyski, aktywny, ma szacunek dla samego siebie i jest wolny od chorobliwych emocji 77. Myślę jednak, że jest to wyidealizowany obraz starości. Samo społeczeństwo nie ma takiego obrazu starości i częściej budzi ona nasz lęk, niż oczekujemy na nią. Myślę, że seniorzy żyjący w Polsce także skłaniają się raczej w kierunku postrzegania starości, jako kryzysu. Uważam, że starość nie jest w ich życiu czymś tak bardzo pozytywnym i nie potrafią się tym okresem tak cieszyć i owocnie go wykorzystać. Sami często zakładają, że starość jest równoznaczna z pojęciem śmierci, a społeczność nie pomaga osobom starszym w zmianie tego obrazu, marginalizując ich i stwarzając im wiele innych problemów L. Dyczewski; Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze ; Lublin 1994; str. 111; D. B. Bromley; Psychologia starzenia się; Warszawa 1969; str. 142; 60

61 2.4.2 STAROŚĆ JAKO KRYZYS ROZWOJOWY Starość to obrzydliwy deser podany po doskonałym posiłku. (Stephen King) Starość, jako kryzys rozumiana jest najczęściej, jako duża ilość wad. Dostrzega się jej negatywne strony i skupienia się głównie na tych niedogodnościach. Osoby z takim podejściem mają poczucie kontroli zewnętrznej. Są przekonani, że to, co się dzieje jest zależne od innych ludzi, nie od nich samych. Wydarzenia są zrządzeniem losu, przypadkiem. Takie osoby ulegają także często zzewnątrzsterowności. Mała liczba seniorów uważa, iż starość jest okresem dającym zadowolenie i radość. Negatywny stosunek do starości występuje bardzo często, jednak jest on mniej wyraźny u ludzi, którzy są zabezpieczeni materialnie, zachowali dobry stan zdrowia i zdolność prowadzenia względnie niezależnego życia 78. Nieodzownym czynnikiem, który wpływa na takie widzenie starości są problemy, z jakimi borykają się seniorzy w polskim społeczeństwie. Problemy te są wadami okresu starości. Mają one wpływ na postrzeganie przez seniorów i społeczeństwo starości, jako kryzysu życiowego. Dyczewski L. podzielił kryzysy na rozwojowe i sytuacyjne. Starość według niego jest sytuacją kryzysową, ponieważ jest to sytuacja inna niż wszystkie dotychczasowe ze względu na ogrom problemów i ograniczeń z nią związanych. Istotne jest rozwiązanie wcześniejszych kryzysów rozwojowych. Jeśli nie były one rozwiązane pomyślnie okres starości także nie będzie udanym etapem w życiu. Jednak bez względu na przeżycie kryzysów, okres starości u wszystkich będzie miał podobny przebieg. Do najbardziej typowych zjawisk pojawiających się w psychice osoby starzejącej się można zaliczyć: stopniowe zacieśnianie się zainteresowań do spraw wyłącznie osobistych, osłabienie procesów analizy i syntezy, osłabienie zdolność tworzenia nowych związków czasowych i odruchów warunkowych, szybkie wyczerpywanie się, kostnienie poglądów i niezdolność do ich modyfikacji ( ), oschłość uczuciowa ( ), łatwość rozrzewniania się79. Problemy ludzi starszych, jako źródło postrzegania starości przez pryzmat kryzysu: - pogarszający się stan zdrowia; Ibidem; str. 108; L. Dyczewski; Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze ; Lublin 1994; str. 82; 61

62 - niedostatecznie satysfakcjonująca sytuacja ekonomiczna; - niewłaściwe wyposażenie mieszkania; - samotność, osamotnienie/ sytuacja rodzinna; - dyskryminacja oraz marginalizacja; - utrudniona adaptacja: śmierć małżonka, przejście na emeryturę, nowy wymiar czasowy; - kłopoty emocjonalne; - uzależnienie; - dysfunkcje seksualne; - narastające niezadowolenie z całego życia spowodowane problemami powyższymi; Pogarszający się stan zdrowia ma wpływ na mobilność seniorów oraz na ich psychikę. Kiedy ulega on pogorszeniu, ulega też pogorszeniu ich mobilność i stan psychiczny. Zły stan zdrowia wiązać się może z uzależnieniem od pomocy innych osób, z dużymi nakładami finansowymi przeznaczonymi na leczenie. Na początku może spowodować utratę pracy, a następnie zmniejszanie się ilości i jakości kontaktów interpersonalnych. Trudności związane ze zdrowiem obniżają jakość życia ludzi starszych80. Wspomniane zostało wyżej, iż nakłady finansowe człowieka starszego, a właściwe jego wydatki, w związki z jego problemami mogą ulec znacznemu obniżeniu. Okres emerytalny raczej nie dostarcza takiego wsparcia finansowego, jak czasy kiedy pełniło się role pracownika. Brak aktywności zawodowej wiąże się z utratą licznych ról społecznych, a to pociąga za sobą kolejne konsekwencje, czyli obniżenie stopy życiowej, niedostatki finansowe oraz utratę prestiżu społecznego. Wraz z utratą pracy pojawia się czas wolny, który często nie może być spożytkowany na samorealizację z powodów finansowych oraz przez marginalizację społeczeństwa. Zwiększają się zazwyczaj wydatki przeznaczane na leki, czy tez na zaopatrzenie wnuków, którym często seniorzy oddają swoje pieniądze. Często stają przed wyborem co kupić, a z czego zrezygnować. Nie jest możliwe zaoszczędzenie jakiejkolwiek sumy. Zła sytuacja ekonomiczna ma swoje dalsze skutki. Zmniejszają częstotliwość swoich kontaktów społecznych, zacieśniają przestrzeń życiową skazując się niejednokrotnie na samotność. Zła sytuacja materialna może doprowadzić do niedostatniego odżywiania lub utrudniać utrzymanie domu(...). Niekiedy osoby starsze, aby ograniczyć wydatki na utrzymanie i lekarstwa, przenoszą się do szpitala81. Niewłaściwe wyposażenie mieszkania związane jest ściśle ze złą sytuacją materialną osób starszych. Często mieszkają one w starych, zaniedbanych mieszkaniach, czy kamienicach niewykupionych na własność, w których brakuje podstawowych sprzętów A. Leszczyńska- Rejchert; Człowiek stary i jego wspomaganie ; Olsztyn 2007; str. 73; Ibidem; str. 76; 62

63 Dyskomfort związany z mieszkaniem oparty jest także na samotnym mieszkaniu. Osoby starsze chcą być samodzielne i często nie chcą się przeprowadzać do rodziny w myśl zasadny, iż nie przesadza się starych drzew. Nie chcą także generować swoją przeprowadzką problemów rodzinnych. Wola więc zostać w swoich czterech kątach i jak mówią, jakoś ciągnąc koniec z końcem. Samotność, osamotnienie, ograniczenie kontaktów powodują izolację osób starszych, poczucie wyobcowania, w konsekwencji niezadowolenie z życia. Żadna pomoc instytucji, opieka zakładowa, nie jest w stanie zapewnić ciepła i troski jaką daje rodzina, czy ktoś bliski. Bez rodziny życie osób starszych nabiera ciemnych barw. Nikt nigdy nie może trwać długo w próżni i samotności... niesie to za sobą wiele rozczarowań i rozgoryczenia, a w konsekwencji przyśpiesza proces starzenia się i śmierć82. Stan ten wiąże się z sytuacja rodzinna seniorów. W tym okresie wartość rodziny się zwiększa. W Polsce jednak nie dominuje model rodzin wielopokoleniowych. Seniorzy raczej mieszkają osobno, a nie z dziećmi lub wnukami. Rodzina jedna jest najbardziej pożądanym źródłem pomocy. Senior może mieć obniżoną wartość przez uwarunkowania kulturowe, ponieważ nie pełni on już funkcji głowy rodu, a częściej jest postrzegany, jako osoba zacofana i zrzędliwa. W wyniku zaniedbania osoby starsze, które potrzebują w okresie starości więcej opieki, mogą być po prostu zsunięte na boczny tor oraz zaniedbane. Istnieje także niebezpieczna możliwość, iż w skrajnych przypadkach kłopotliwy i wymagający senior może paść ofiarą agresji. Samotność osób starszych związana jest nie tylko z ich izolacją, której często dokonują z własnego wyboru, ale przede wszystkim z marginalizowaniem ich przez społeczeństwo. Najprostsza definicja marginalizacji mówi, iż marginalizacja wiąże się z zakłóceniem relacji między jednostką, grupą, a społeczeństwem83. Marginalizm cechuje się indywidualnością, to znaczy każda jednostka myśli tylko o sobie i o swoim dobrobycie, a nie o dobru całości. Marginalizacja seniorów następuje mimowolnie. Oni sami nie chcę się obnosić ze swoimi problemami, więc nie szukają pomocy, więzi społecznych. Szukają pomocy, kiedy jest właściwie za późno. Czasem nie dostając jej, stają się bezradni oraz poddają się marginalizacji. Seniorzy w naszym społeczeństwie nie są traktowani jak równoprawni obywatele. Nie są w niczym, ani gorsi ani lepsi od reszty naszego społeczeństwa. Są grupą wchodzącą w skład całości. Jednak w wyniku uwielbienia młodości, kultu piękna i pogoni za pieniądzem, osoby starsze nie mają szans i spychane są na margines, padając ofiarą dyskryminacji społecznej. Tracą w ten sposób swój prestiż społeczny, na który pracowali całe życie B. Zaorska; Podróż na krańce życia ; Warszawa 1995; str. 109; E. Trafiałek; Starzenie się i starość ; Kielce 2006; str. 153; 63

64 A.A. Zych wyróżnił różne przejawy dyskryminacji (por. Zych A. A; Słownik gerontologii społecznej ; Warszawa 2001;, str. 60): unikanie bliskich kontaktów z osobami starszymi; upowszechnianie przekonań o negatywnych cechach ludzi starszych; utrwalanie w postaci aktów prawnych negatywnego stereotypu seniorów, pozbawiając ich określonych praw; izolowanie jednostek lub całych grup osób starszych od środowiska społecznego; biologiczne wyniszczanie ludzi; Problemy adaptacyjne osób starszych wynikają z wielości wyzwań, jakie stawia przed nimi starość. Jest to kolejny, nowy okres w ich życiu, a zarazem także ostatni okres życia, który przyniósł ze sobą wiele zmian. Nie zaadoptowanie się do zmian, jakie wnosi starość, wywoła wyżej wymienione problemy, a z czasem będą się one kumulowały. Seniorzy mają za zadanie przystosować się do nowych warunków społeczno- gospodarczych, do śmierci małżonka, partnera życiowego. Istotnym problemem adaptacyjnym dla osób starszych jest pogodzenie się z faktem przejścia na emeryturę, a co za tym idzie więcej wolnego czasu. Nieumiejętne przystosowanie się do tych sytuacji powoduje, że senior bardzo często postrzega starość, jako najgorszy okres w swoim życiu. Problemy emocjonalne człowieka starszego spowodowane są najczęściej rozumieniem starości, jako stanu utraty wszelkich dóbr. Temu okresowi najczęściej towarzyszy lęk przed tym, co było oraz rozgoryczenie z powodu utraty dóbr. Osoby w podeszłym wieku cechuje konserwatyzm, czyli duże zaufanie do wcześniej poznanego stylu myślenia i nieufność wobec postępu. Mają skłonność do regresji, do odwracania się od rzeczywistości. Seniorzy odwracają się od teraźniejszości i przyszłości, aby rozpamiętywać to, co miało miejsce w przeszłości. W tym okresie seniorzy starają się pogodzić z odwróceniem roli, która wiąże się z tym, iż to oni jeszcze niedawno pomagali i zaspokajali potrzebnych innych ludzi a teraz sami potrzebują opieki i wsparcia. Ich labilność emocjonalna jest spowodowana rozmyśleniami o śmierci. Pojawia się refleksja dotycząca przeszłości. Coraz częściej myśli się o przyszłości i końcu własnego życia. Pojawiają się smutek i strach 84. Memento mori to przesłanie, którego boi się nie jeden człowiek starszy. Okres starości staje się kryzysem nie do przejścia. Etap ten kończy się śmiercią człowieka starszego, który odchodzi nie pogodzony ze sobą i światem. 84 Materiały udostępnione w ramach kursu Opieka nad osobą starszą ; Poznań; ; 64

65 Śmierć jest jedynym sprawiedliwym zjawiskiem, ponieważ dotyka każdego bez względu na różnorakie uwarunkowania. Zjawisko śmierci różni nas jedynie czasem zaistnienia oraz formą, jaką może przybierać. Śmierć przeraża seniorów nie tylko przez sam fakt opuszczenia świata, lecz przez formę jego opuszczenia. Często rodzina nie jest przy osobie umierającej,a oddaje ją do placówki, gdzie umiera sama, w strachu, bez wsparcia najbliższych. Być może istnieją obiektywne warunki, które spowodowały odhumanizowanie obrzędu umierania. Może to i problem ciasnych mieszkań, powszechnej pracy kobiet poza domem, laicyzacji obyczajowości. Może niektóre rodziny przeraża ogrom problemów związanych z pogrzebem, a może ( ) nie chcąc patrzeć na umieranie nawet najbliższej osoby, odsuwamy od siebie świadomość, że i nas to nieuchronnie czeka85. Uzależnienie osób starszych ma raczej postać zależności osób starszych od innych ludzi i instytucji, niż postać nałogu. Zależność nawet od rodziny jest dla osób w podeszłym wieku dużym stresem i może ona mieć postać uzależnienia psychicznego, funkcjonalnego oraz ekonomicznego jednostki. Uzależnienie ekonomiczne jednostki wiąże się z jej dużymi niedostatkami finansowymi. Ma ono miejsce, kiedy jednostka nie jest w stanie się samodzielnie utrzymać, a pomoc finansowa jest stała. Jednostka uzależnia się funkcjonalnie od ludzi lub instytucji wtedy, gdy nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić czynności, które pozwalają jej normalnie funkcjonować. Uzależnienie to polega także na podtrzymywaniu funkcji życiowych przez osoby obce. Uzależnienie psychiczne jednostki może wynikać z poczucia bezsilności, z ograniczenia swobody na skutek obniżenia sprawności fizycznej lub umysłowej, a także przez nieodpowiednie środowisko społeczne86. Potrzeby seksualne osób starszych maleją ponieważ maleje w tym okresie popęd. Maleje także samo zainteresowanie seksem i bliskością intymną. Niezaspokojenie tej potrzeby polega głównie na różnicach indywidualnych kobiet i mężczyzn. Wiąże się to z faktem, iż kobiety w okresie starości mogą być aktywnie seksualnie, natomiast aktywność mężczyzn w tym wieku ulega zmniejszeniu. Potrzeby seksualne osób starszych się rozmijają. Potrzeba seksualna jest także uwarunkowana psychiką człowieka. Jeżeli człowiek jest przekonany, że starzenie, przekwitanie łączy się z koniecznością zaniechania aktywności seksualnej, to zdolność do niej wybitnie maleje lub zanika87. Gratyfikacja potrzeb oraz ich odczuwanie przez osoby starsze wpływa na postrzeganie starości. Potrzeby są czynnikami zewnętrznymi, które warunkują ich poczucie satysfakcji ze Seniorzy w rodzinie, instytucji i społeczeństwie ; pod red. A. Fabiś; Sosnowiec 2005; str. 24; A. Leszczyńska- Rejchert; Człowiek stary i jego wspomaganie ; Olsztyn 2007; str. 107; Seniorze w rodzinie, instytucji i społeczeństwie. Wybrane zagadnienia współczesnej gerontologii ; pod red. A. Fabiś; Sosnowiec 2005; str. 21; 65

66 starości. Czynniki wewnętrzne to ich osobowość i wszelki bagaż doświadczeń całego życia, ich zasoby. Perspektywa końca życia nie jest przyjemna, jednak osoby starsze często widzą starość, jako zasłużony odpoczynek, na który czekali wiele lat. Theresi Hauser umiejętnie ujęła starzenie się. Z jednej strony to, negatywny okres życiowy, który łatwo może stać się niepomyślnie rozwiązanym kryzysem, a z drugiej natomiast okres starości może być przeplatany dobrze wypełnionymi zadaniami rozwojowymi. Mówi ona, iż: tajemniczy proces starzenie się nie jest równoznaczny za schodzeniem w ciemna dolinę; o wiele bardziej przypomina wspinanie się na ostatni szczyt, przez którym trzeba odłożyć każdy zbędny bagaż. Oczywiście wspinaczka na szczyt jest męcząca. Jednak szczyt wiele obiecuje: szeroki widok, który uzyskuje się tylko tam; inną perspektywę; spojrzenie na przebytą drogę; dystans do tego, co się za sobą pozostawiło; oddech; nowe widzenie; wolność od tego, co przygniata, być może nowe ustawianie codzienności88. Wielu ludzi przeżywa kryzysy egzystencjalne. One są podstawą autorefleksji, podejmowania nowych wyzwań i odnoszenia sukcesów, w przypadku pomyślnego ich rozwiązania. Dzięki temu odnajdujemy sens życia i odczuwamy dobrostan psychiczny. Jesteśmy pozytywnie nastawieni do siebie i świata, przeważają w nas emocje pozytywne. To właśnie dobrostan psychiczny opóźnia występowanie chorób, czy nawet śmierć. Dobry stan psychiczny uwarunkowany jest dobrymi więziami i umiejętnościami społecznymi itp. Dobrostan przyczynia się do pomyślnego starzenia, zaś jego brak do niepomyślnego okresu starości. Pomyślne przystosowanie do starości zakłada pogodzenie się ze zmianami zachodzącymi w organizmie, jak i ze wszelkimi zmianami zachodzącymi w pełnionych rolach. Dobry stan psychiczny zachowuje człowiek, kiedy zachowuje choć minimalną niezależność, kiedy czuje, że jest ważna osobą mającą wpływ na swoje życie. Pomyślne przystosowanie do starości jest zatem wyzwaniem- starzejący się człowiek musi bowiem nauczyć się przyjmować pomoc z zewnątrz (nie tracąc jednocześnie szacunku dla samego siebie), radzić sobie z utratą dotychczasowych ról społecznych i ograniczeniem aktywności oraz utrzymać poczucie własnej wartości A. Błachnio; Pytanie o jakość życia w kontekście rozważań nad naturą starości [w:] Starość i osobowość ; K. Obuchowski; Bydgoszcz 2002; str. 18; M. Matecka; Dobrostan psychiczny w okresie starości [w :] Człowiek w wieku podeszłym we współczesnym społeczeństwie ; pod red. D. Talarskiej; K. Wieczorowskiej- Tobis ; Poznań 2009; str. 26; 66

67 Niepomyślne przystosowanie się do starości i nieakceptowanie tego okresu spowodowane jest własnym, negatywnym nastawieniem do tego okresu oraz nierozwiązaniem całożyciowych kryzysów i dylematów. Niepomyślny proces adaptacji do starości, wyrażający się postawą buntu i rozpaczy, wywołuje poczucie osamotnienia i jest źródłem cierpienia psychicznego, a w konsekwencji- czynnikiem obniżającym dobrostan psychiczny w tym okresie życia 90. Starość jest dla ludzi okresem bardzo trudnym. Każdy człowiek winien być do tego okresu odpowiednio przygotowywany w toku całego życia. To jak przeżywamy, bądź przeżyjemy okres starości zależy od czynników indywidualnych, genetycznych oraz społecznych. Na rzecz poprawy jakości życia w tym okresie mają swój wpływ, rozwój geriatrii i gerontologii. Jednakże przygotowanie do starości, to ciągłe wyzwanie dla społeczeństwa. Należy wyjść od edukowania młodszej grupy społeczeństwa, motywować ludzi do pomocy osobom starszym. Jeśli pokolenie młodszych osób, będzie gotowe pomagać osobom starzejącym się i będzie potrafiło wspomóc seniorów w przeżywaniu starości, to mogą mieć nadzieję, iż ich starość będzie dla nich osiągnięciem rozwojowym. 90 Ibidem; str. 27; 67

68 ROZDZIAŁ III 3. METODOLOGICZNE PODSTAWY PRACY 3.1 CELE BADAŃ Praca badawcza opiera się na poglądach badacza, które w toku przeprowadzonych badań zostają weryfikowane. Na potrzeby pracy badacz tworzy teorie, które wyrastają z przeprowadzonych przez niego badań. Każde badanie służy realizacji określonego celu. Celem badań jest dążenie do wzbogacenia wiedzy o osobach, rzeczach lub zjawiskach będących przedmiotem badań. Przez cel badań należy rozumieć rodzaj efektu, który zamierzamy uzyskać w wyniku badań, a także rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać. W. Zaczyński, pisząc o celu badań podaje, że jest to określenie, do czego zmierza badacz, co pragnie osiągnąć w swoim działaniu 91. Celem badań pedagogicznych jest poznanie naukowe istniejącej realnie, doświadczalnie rzeczywistości społecznej, opis jakiegoś zjawiska, instytucji lub jednostki. Wśród celów można wyróżnić cel poznawczy, teoretyczny i praktyczny. Cel poznawczy precyzyjne zaznacza, do czego badacz zmierza, co chce uzyskać, co jest jego zamiarem, dążeniem. Związany jest głównie z opisem, wyjaśnianiem i przewidywaniem zjawisk pedagogicznych. Cel teoretyczny ma za zadanie ustalić zakres czynników, jakie badamy i jak wpływają na te czynniki zmienne takie jak wiek, płeć, czy grupa społeczna. Cel teoretyczny związany jest m.in. z podejmowaniem zadań teoretycznych. Mogą one zmierzać do opracowania założeń teoretycznego lub empirycznego modelu zajęć dydaktyczno- wychowawczych, który następnie będzie uzasadniony lub weryfikowany pracy badawczej 92. Cel praktyczny wykazuje praktyczną przydatność wyników badań: po co, komu i dlaczego wyniki badań mogą być przydatne. Związany jest z realizacją zadań praktycznych np. opracowaniem wskazówek użytecznych dla rodziców, wychowawców, opiekunów itp. 91 W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Kielce 2001, s. 50; 92 J. Gnitecki; Metodologia pedagogiki i metodologia badań pedagogicznych ; Poznań 2006; str. 99; 68

69 CELE BADAŃ PRACY WŁASNEJ Cel poznawczy- ustalić zakres potrzeb ludzi starszych i poziom ich gratyfikacji; Cel teoretyczny- ustalić, czy i w jakim stopniu zakres potrzeb ludzi starszych i poziom ich gratyfikacji różnicują takie czynniki, jak: wiek, płeć i sytuacja materialna; Cel praktyczny- Sformułować zestaw zaleceń dla praktyki pedagogicznej w zakresie kształtowania i gratyfikowania potrzeb życiowych ludzi starszych; 3.2 PROBLEMY I HIPOTEZY BADAWCZE Problem badawczy w naukach pedagogicznych jest bardzo istotny. Nasza dotychczasowa wiedza teoretyczna lub praktyczna natrafia na taki wynik obserwacji, który nie da się wyjaśnić na jej gruncie. Pojawia się, przeto sytuacja problemowa, która prowadzi do sformułowania problemu 93. Powinien on być zgodny z celami pedagogicznymi i brać pod uwagę potrzeby nauki i praktyki. Problem badawczy jest to zagadnienie wymagające rozwiązania. Według S. Nowaka problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie 94. Nowak bardzo uprościł definicje problemu badawczego, nazywając go po prostu pytaniem, a całą pracę szukaniem odpowiedzi na to pytanie. J. Pieter stwierdza, że ( ) problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych. Wysuwając je zadajemy pytanie przyrodzie i otoczeniu. A nie osobie drugiej. Staramy się znaleźć odpowiedzi na postawione pytanie poprzez własny wysiłek, nie zaś przez oczekiwanie gotowej odpowiedzi od innego człowieka 95. Pieter znacznie rozszerzył rolę problemu badawczego. Duże znaczenie dostrzega on w samym badaczu, jego wiedzy, umiejętnościach. W tym by poszukiwał sam odpowiedzi na zadane pytanie w problemie, a nie wzorował się na opiniach innych. Badacz ma dać z siebie wszystko i solidnie poszukiwać odpowiedzi, a nie nastawiać się na gotową odpowiedź podaną przez inne osoby. W ten sposób zakwestionował nijako, niektóre metody badawcze. PROBLEMY GŁÓWNE PRACY WŁASNEJ: I. Jaki jest zakres potrzeb ludzi starszych i poziom ich gratyfikacji? II. Czy i w jakim stopniu potrzeby ludzi starszych oraz poziom ich gratyfikowania różnicują taki czynniki, jak: wiek, płeć, sytuacja materialna, zamieszkanie w Domu Pomocy Społecznej, lub we własnym mieszkaniu? 93 J. Gnitecki; Metodologia pedagogiki i metodologia badań pedagogicznych ; Poznań 2006; str. 103; 94 S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych, Warszawa 1970, s J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław Warszawa 1997, s

70 III.Jakie są powody postrzegania starości jako kryzysu i/lub jako osiągnięcia rozwojowego? Stawiając problem badawczy miałam na uwadze fakt, czy problem ten jest zjawiskiem powszechnym, czy też raczej nie cieszy się zbyt dużym zainteresowaniem. Konsultując temat pracy okazało się, iż nie ma w gronie moich rówieśników zbyt dużego zainteresowania problemami ludzi starszych. Tym bardziej jestem przekonana o słuszności podjęcia takich problemów badawczych. Mam też nadzieję, że odpowiedzi na pytania problemowe przyczynią się do rozwoju wiedzy z zakresu pedagogiki osób starszych. PROBLEMY SZCZEGÓŁOWE Tworząc problemy szczegółowe kierowałam się poradami Łobockiego. Czy rozwiązanie problemu będzie miało wartość praktyczno- użyteczną i dopomoże wychowawcom, opiekunom i osobom starszym? Czy podjęty problem przyczyni się do prawidłowego rozwoju moralnego, społecznego, umysłowego, fizycznego seniorów? Czy problemy badawczy odpowiada żywotnym interesom i potrzebom społecznym kraju i jaki będzie zakres praktycznego zastosowania wyników badań związanych z danym problemem? PROBLEMY SZCZEGÓŁOWE PRACY WŁASNEJ: Problemy szczegółowe dotyczące I problemu głównego: Zakres występowania oraz sposoby odczuwania i zaspokajania potrzeb egzystencji. Zakres występowania oraz sposoby odczuwania i zaspokajania potrzeb rozwoju. Zakres występowania oraz sposoby odczuwania i zaspokajania potrzeb społecznych. Zakres występowania oraz sposoby odczuwania i zaspokajania potrzeb funkcjonalnych. Zakres występowania oraz sposoby odczuwania i zaspokajania potrzeb psychicznych. HIPOTEZY BADAWCZE: Hipoteza jest przypuszczalną odpowiedzią na postawione problemy badawcze. Ma ona formę zależności, która zachodzi między określonymi zjawiskami. Hipoteza to przypuszczalna, przewidywana odpowiedź na pytanie zawarte w problemie badawczym. Może ona dotyczyć związków zachodzących w danej dziedzinie rzeczywistości, kierujących nią 70

71 prawidłowości, mechanizmów funkcjonowania badanych zjawisk lub istotnych właściwości 96. Aby prawidło postawić hipotezę potrzebne są nam dwa rodzaje wiedzy. Pierwszy rodzaj wiedzy jest typem demograficznym, a drugi rodzaj jest typem ogólnego zakresu praw jakie badamy, np. z zakresu praw społecznych. Maszke A. W. wyróżnił zasady, którymi winniśmy kierować się podczas formułowania hipotez (por A.W. Maszke Metody i techniki badań pedagogicznych ; Rzeszów 2008; str ): hipoteza powinna dać się zweryfikować; hipoteza powinna być jasno sformułowana; hipoteza powinna określać związki; hipoteza powinna być wysoce prawdopodobnym przypuszczeniem; Autor ten podzielił także hipotezy na: wyjściową- określa ona zasadnicze, ogólne tendencje zjawiska, zdarzenia, procesów; roboczą- przypuszczenia, jakie zostają podjęte muszą być zweryfikowane empirycznie, sprawdzone przez badacza; zerową- jest ona przeciwstawna do hipotezy roboczej, czyli przypuszczenie zostaje zanegowane, a w trakcie weryfikacji neguje się je, czyli odrzuca stworzoną hipotezę, co jest równoznaczne z przyjęciem hipotezy roboczej. Hipotezy powinny być zbudowane na związku zależnościowo- przyczynowym. Według Pilcha istnieją dwa rodzaje hipotez i rozróżniamy je ze względu na stopień ich ogólności: 1. Hipotezy proste- wyprowadzane z uogólnienia prostych obserwacji.(...) 2.Hipotezy złożone- zakładające istnienie powiązań pomiędzy zdarzeniami lub nawet skomplikowanych łańcuchów przyczyn i skutków. 97 HIPOTEZY PRACY: Zakres potrzeb egzystencjalnych oraz sposoby ich odczuwania i zaspokajania przez osoby starsze, zależy przede wszystkimi od sytuacji materialnej osób starszych; Potrzeby rozwoju nie są silnie odczuwane przez osoby starsze; Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki ; Warszawa 1984; str. 72; T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych ; Warszawa 2001; str. 47; 71

72 Potrzeby społeczne nie są gratyfikowane dobrowolnie przez osoby starsze; Zakres potrzeb funkcjonalnych oraz sposoby ich odczuwania i zaspokajania przez osoby starsze w dużej mierze zależy od ingerencji osób trzecich w życie i funkcjonowanie seniora; Potrzeby psychiczne osób starszych są gratyfikowane w najmniejszym stopniu ze wszystkich badanych potrzeb; Okres starości częściej postrzegany jest przez osoby starsze, jako kryzys rozwojowy, niż jako osiągnięcie rozwojowe. 3.3 CHARAKTERYSTYKA ZMIENNYCH I WSKAŹNIKÓW Zmienne są uszczegółowieniem problemu badawczego, jaki został wcześniej określony oraz hipotez, które zostaną w toku badań potwierdzone lub odrzucone. Zmienną są zazwyczaj podstawowe cechy, symptomy, przejawy charakterystyczne dla badanego faktu, zjawiska czy procesu albo też różnego rodzaju czynniki będące ich przyczyną lub skutkiem 98. Zmienne to wszelkie czynniki mające wpływ na proces badawczy. Czynniki te mogę być reakcją, bodźcem, ale też indywidualnym czynnikiem w organizmie człowieka. Zmienne to czynniki zewnętrzne, będące otoczeniem przedmiotu badań. To także czynniki wewnętrzne naszego problemu badawczego, czyli cechy osobowości, jakie mają wpływ na nasze postępowanie badawcze. Zmiennymi nazywany czynniki, które nie wpływają bezpośrednio na przedmiot badań, jednak mogą mieć wpływ na ostateczną odpowiedź na problem badawczy. Jeżeli o danej właściwości możemy powiedzieć, że przyjmuje ona różne wartości, to jest to zmienna 99. Przykłady klasyfikacji zmiennych: J. Brzeziński: a) zmienne niezależne główne, b) zmienne niezależne uboczne, c) zmienne zakłócające: uniwersalne i okazjonalne, d) zmienne zależne; ( ); H. Komorowska: a) zmienne niezależne, b) zmienne interweniujące kontekstowe i inferujące, c) zmienne zależne; ( ); H. Muszyński: a) zmienne niezależne, b) zmienne pośredniczące, c) zmienne zależne; M. Łobocki; Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych ; Kraków 2007; str 139; J.Brzeziński; Elementy metodologii badań pedagogicznych ; Warszawa 1984; str. 22; 72

73 A. de Winter: a) zmienne niezależne, b) zmienne interweniujące: uprzedzające, pośredniczące, likwidujące, odwracające, c) zmienne zależne; ( ) Według J. Gniteckiego zmienne niezależne wypływają ze zmiennych zależnych. Pierw musimy określić zmienne niezależne, aby potem wyłonić z nich zmienne zależne. Zmienne niezależne to zmienne, których wpływ na zmienne zależne chcemy badać. Ta zmienna podlega wpływom innych zmiennych. Są to czynniki wychowania, nauczania, bądź oddziaływania. A zmienne zależne są wynikiem powyższego oddziaływania, nauczania i wychowania. One podlegają wpływom innych zmiennych i są przedmiotem badań. To spodziewane przez badacza wyniki zastosowanych oddziaływań pedagogicznych. ZMIENNE PRACY WŁASNEJ a. niezależne: 5. wiek 6. płeć 7. sytuacja materialna 8. zamieszkanie w Domu Pomocy Społecznej lub we własnym domu b. zależne: 5. zakres i poziom gratyfikacji potrzeb osób starszych; 6. powody postrzegania przez osoby starsze okresu starości jako kryzysu i/lub osiągnięcia rozwojowego; Definicje operacyjne zmiennych niezależnych: wiek- osoby od 65 roku życia; (w przygotowanym wywiadzie nie wyróżniam kategorii wiekowych, będę wpisywała ukończony wiek respondenta; aneks- kwestionariusz wywiadu, pytanie 2) płeć- rozróżnienie na płeć męską i żeńską; (aneks- kwestionariusz wywiadu, pytanie 1) 100 J. Gnitecki; Metodologia pedagogiki i metodologia badań pedagogicznych ; Poznań 2006; str 127; 73

74 sytuacja materialna- odpowiednie i dostateczne środki na utrzymanie się;(aneks- kwestionariusz wywiadu; pytanie 3; sytuację materialną seniorzy mogą zakwalifikować, jako złą, raczej złą, dostateczną, raczej dobrą, dobrą lub bardzo dobrą); zamieszkanie w Domu Pomocy Społecznej bądź zamieszkanie we własnym domu; ( aneks- kwestionariusz wywiadu, pytanie 24- czy posiada Pan/i własne mieszkanie? Jeśli nie, to gdzie Pan/i zamieszkuje?); Definicje operacyjne zmiennych zależnych: Potrzeby egzystencji składają się w moim wywiadzie z potrzeb pokarmowych (dostarczanie prawidłowej ilości kalorii oraz regularne i wartościowe odżywianie się), potrzeb rekreacyjnych(odpowiednia ilość snu, dopuszczalny poziom stresu, możliwość regeneracji sił), potrzeb zdrowotnych (higiena, profilaktyka w leczeniu, dostęp do terapii, lekarzy) i mieszkaniowych(warunki związane z posiadanym schronieniem i jego wyposażeniem); anekskwestionariusz wywiadu, pytania od 4 do 27; Przez potrzebę rozwoju rozumieć będę potrzebę opieki(troskliwe i opiekuńcze zachowania ze strony rodziny i opiekunów), potrzeby dydaktyczne(przekazywanie pokoleniom informacji/wiadomości, kształcenie umiejętności), potrzeby rodzinne(stan więzi rodzinnych, pełnione role, atmosfera domowa, trwałość rodziny, pełniona rola rodzinna), potrzeby samorealizacji(realizacja uzdolnień, zamiłowań, dokształcanie, realizowanie swoich pasji); anekskwestionariusz wywiadu, pytania od 28 do 43; Jako potrzebę społeczną rozumieć będziemy potrzebę więzi emocjonalnej (warunki do współżycia, współdziałania w grupie, społeczeństwie, rodzinie), potrzebę przynależności (udział i intensywność udziału w formach grupowych stworzonych dla seniorów lub innych formach grupowych, w których uczestniczą seniorzy) oraz potrzebę ochrony autonomii jednostki (wszelkie nieprzyjemne sytuacje, na które narażone są osoby starsze oraz poczucie wsparcia od społeczeństwa/państwa w nagłych sytuacjach); aneks- kwestionariusz wywiadu, pytania od 44 do 51; Potrzeba funkcjonalna złożona jest z potrzeb swobody (możliwość wyboru, możliwość różnorodności w podejmowaniu decyzji) i potrzeby lokomocyjnej (aktywność związana z 74

75 możliwością przemieszczania się, sprzęty umożliwiające przemieszanie oraz osoby wspomagające funkcjonowanie seniora); aneks- kwestionariusz wywiadu, pytania od 52 do 57; Potrzeby psychiczne budują potrzeby erotyczne (bliskość emocjonalna, posiadanie partnera), potrzeba recepcji kultury (korzystanie z dzieł sztuki, literatury, kina, telewizji, muzyki) oraz potrzeba psychoorganizacji (pogodzenie swoich pragnień z możliwością ich realizowania, życie zgodne z własnymi ideałami i wartościami); aneks- kwestionariusz wywiadu, pytania od 58 do 64; WSKAŹNIKI Do zmiennych należy dobrać wskaźniki. Umożliwiają one orzeczenie o zajściu danych zjawisk, czy cech. Wskaźnik, który jest cechą lub zjawiskiem da się zaobserwować. Natomiast wskaźniki, które są cechą wskaźnikową raczej nie są do zaobserwowania. Wskaźnik- to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko na podstawie zajścia, którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego iż zachodzi zjawisko, które nas interesuje 101. Nowak podzielił wskaźniki na trzy grupy: definicyjne, inferencyjne, empiryczne. Wskaźnik empiryczny pokazuje związek przyczynowy z badanym zjawiskiem. Obserwujemy jakieś zjawisko, czy cechę i bezpośrednio wskazujemy na związek, jaki zachodzi między nimi. Charakteryzują się one dużą łatwością wykazywania ich słuszności. Używa się ich bardzo często w badaniu opinii. Wskaźnik definicyjny definiuje termin, o którym mowa. Tym wskaźnikiem nadajemy sens jakiemuś pojęciu. Wskaźnik ten jest tym skuteczniejszy, im bardziej szczegółowo jest w nim opisana dana definicja. Dobór wskaźnika jest definiowaniem zmiennej. Możemy wyróżnić dwa rodzaje wskaźników definicyjnych. Do pierwszej zalicza się te, które definiują nam pewne zespoły zjawisk, zdarzeń, czy zachowań bezpośrednio obserwowalnych. Do drugiej natomiast takie wskaźniki, które definiują nam dyspozycje do takich zachowań czy występowanie odpowiednich zdarzeń, jeśli dyspozycja znaczy jedynie tyle, co częste pojawianie się 101 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych ; Warszawa 1998; str 33; 75

76 czy tez pojawianie się w określonych okolicznościach określonej właściwości czy zachowania 102. Pierwszy rodzaj wskaźnika definicyjnego odnosi się do cech jednostek. Druga grupa wskaźników odnosi się do możliwości jednostek, które są aktualizowane w określonych sytuacjach. Natomiast o wskaźniku inferencyjnym mówimy, gdy badamy zmienną nieobserwowalną. Musimy do niej dobrać zmienną obserwowalną i udowodnić istnienie zmiennej nieobserwowalnej. Jest to rodzaj wskaźnika empirycznego. Nim określamy przede wszystkim mechanizmy psychiczne i pewne składniki osobowości. Wskaźnik ten odnosi się do zjawisk nieobserwowalnych i nie ma w sobie definicji badanego zjawiska. Duża rolę w określaniu tego wskaźnika odgrywają teorie psychologiczne. Zbigniew Skorny wyróżnił nieco inny podział wskaźników. Podzielił on wskaźniki na: przedmiotowe, behawioralne, podmiotowe, realne, inferencyjne. Wskaźniki przedmiotowe to, jak określa Skorny inaczej behawioralne. Są to jakieś fakty, które znamy i wiemy, że występują w zachowaniu i sprawdzamy ich pojawianie się przez obserwację. Za wskaźniki podmiotowe Skorny uznał wyniki uzyskane w badaniach przeprowadzonych za pomocą testów, kwestionariuszy lub innych technik pomiarowych 103. To takie wskaźniki, które da się zbadać i zmierzyć. Możemy z nich wywnioskować stany psychiczne osób badanych. Natomiast wskaźniki realne są w realnych- rzeczywistych relacjach ze zmiennymi. Równocześnie z pojawieniem się pewnej zmiennej pojawia się pewne zjawisko, które jest wskaźnikiem. WSKAŹNIKI PRACY WŁASNEJ: empiryczny- zachowanie werbalne badanego w sytuacji pytaniowej- odpowiedzi badanych na pytania zawarte w kwestionariuszu wywiadu; Według Łobockiego wskaźniki spełniają trzy bardzo ważne funkcje: komunikacyjną, ekspresyjną, informacyjną M. Łobocki; Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych ; Kraków 2007; str 154; Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki ; Warszawa 1984; 76

77 Funkcja komunikacyjna wskaźnika wyraża się w łatwości i jednoznaczności jego zrozumienia przez osoby badane. Funkcja ekspresyjna odnosi się do zgodności wypowiadania się osób z osobistymi ich przekonaniami na temat treści związanej z danym wskaźnikiem. Funkcja informacyjna dotyczy tego, jaka jest wartość poznawcza składanych relacji wokół interesującego nas wskaźnika( ) 104. Mają one na celu łatwe zrozumienie wskaźników przez osoby badane, ustalenie zgodności między treścią wskaźnika, a wiedzą osób badanych i wniesienie elementu poznawczego- nieznanego nam wcześniej z zakresu tematu, który nas interesuje. 3.5 ZASTOSOWANE METODY, TECHNIKI ORAZ NARZĘDZIE BADAWCZE Według Zaczyńskiego "metoda to sposób poznania pewnej kategorii faktów lub zjawisk. Metoda badania naukowego jest celowym, planowym, obiektywnym, dokładnym i wyczerpującym poznaniem danego wycinka obiektywnej rzeczywistości stosowanym świadomie, intencjonalnie, z przestrzeganiem właściwych wskazań metodologicznych 105 ". Metody badań pedagogicznych to metody wypracowane, aby móc bardziej obiektywnie, dokładanie zgłębić zjawiska, czy zachodzące procesy społeczne. Metoda to także sposób na rozwiązanie pewnego typu problemów naukowych. Metoda ma także na celu "sformułowanie problemu, czyli postawienie pytania co zawsze wymaga przyjęcia pewnych założeń natury filozoficznej i często jakiejś teorii psychologicznie 106 ". Jednak najczęściej definicje metody włączają w obszar swojej definicji jedynie założenie że jest ona rozwiązaniem zagadnienia, a już rzadko kiedy, że stawia pytania i przyjmuje założenia. Metoda jest powtarzalnym sposobem zbierania określonych danych. Winna być celowa, planowa, obiektywna i wyczerpująca. Metody i techniki badań pedagogicznych według klasyfikacji Łobockiego M.: METODY: TECHNIKI: => Obserwacja obserwacji standaryzowanej; obserwacji próbek czasowych; M. Łobocki; Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych ; Kraków 2007; str 161; W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, str 167 M. Kreutz, Metody współczesnej psychologii, str 8 77

78 obserwacji dorywczej; dzienniczków obserwacyjnych; obserwacji fotograficznej i próbek zdarzeń; => Metoda szacowania skale numeryczne i graficzne; skale przymiotnikowe i opisowe; skale dyskretne; skale ciągłe; skale z wymuszonym wyborem; skale standardowe; skale behawioralnie zakotwiczone => Eksperyment pedagogiczny grup równoległych; rotacji/podziału krzyżowego; czterech grup/solomona; jednej grupy; quasi eksperymentalne; => Testy osiągnięć szkolnych testy wg mierzonej cechy osiągnięć badanego; testy wg układu odniesienia wyników testowania; testy wg stopnia ich zaawansowania konstrukcyjnego; testy wg zasięgu ich stosowania; testy pisemne, ustne, praktyczne; => Metoda socjometryczna klasyczne technika socjometryczna; plebiscyt życzliwości i niechęci; J. L. Moreno Zgadnij kto? ; uszeregowania rangowego; => Analiza dokumentów analiza zewnętrza i wewnętrzna; nowoczesne techniki analizy; analiza jakościowa, ilościowa i formalna; analiza wypracowań, dzienników, rysunków itp. => Metoda sondażu ankiety audytoryjnej, pocztowej i prasowej; ankieta anonimowa, jawna; częściowo lub całkowicie swobodny wywiad; wywiad ustrukturalizowany lub skategoryzowany; 78

79 wywiad jawny lub ukryty, indywidualny lub grupowy; => Metoda dialogowa (rozmowy) rozmowa indywidualna lub grupowa; bezpośrednia lub pośrednia; oparta na słuchaniu biernym lub czynnym; => Metoda biograficzna można zastosować wiele różnych w/w technik; Podział metod i technik w ujęciu Łobockiego jest bardzo spójny. W jego podziale z metody wypływa odpowiednia technika, która jest ściśle z nią powiązana. Inny podział metod oraz technik zaprezentował T. Pilch. Podział ten nie jest tak analogiczny, jak u Łobockiego, a zakres zaprezentowanych metod jest znacznie węższy. Metody badan pedagogicznych wg T. Pilcha: eksperyment pedagogiczny; monografia pedagogiczna; metoda indywidualnych przypadków; metoda sondażu diagnostycznego; Metoda badawcza jest postępowaniem, które podejmujemy w celu udzielenia odpowiedzi na postawione problemy badawcze. Metoda powinna opierać się na formułowaniu pytań i problemów badawczych, na planowaniu i organizowaniu badań oraz na sposobie zbierania informacji i materiałów, potrzebnych do uzyskania efektu końcowego badań. Metoda jest sposobem zbierania danych, która się powtarza. Metoda jest celowa, planowa oraz obiektywna i wyczerpująca. Metody są ogólnymi sposobami rozwiązywania problemów badawczych. Metodą, którą posłużyłam się w pracy jest metoda sondażu diagnostycznego i dlatego tą metodę omówię szerzej. Ważną rolę odgrywa metoda sondażu diagnostycznego w badaniu zjawisk społecznych. Sondaż polega na zbadaniu opinii, poglądów społecznych, stanów świadomości na określony temat. Metoda ta powstaje w wyniku relacji słownej i często ma znamiona wypytywania. Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o (...)dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych 79

80 zjawisk i wszelkich innych zjawisk instytucjonalnie nie zlokalizowanych - posiadających znaczenie wychowawcze 107. Metoda ta pozwala na zbadanie licznych zbiorowości przez niewielką próbę. Ma za zadanie przedstawienie funkcjonowania zjawisk, które są rozproszone w społeczeństwie i często niedostrzegane gołym okiem. Przydatna jest, kiedy chcemy dowiedzieć się, jaka jest opinia respondentów na interesujący nas temat, bądź jaka jest ich wiedza, na temat który ich interesuje. Metoda sondażu nie jest użyteczna, kiedy poszukujemy gotowego rozwiązania problemu, bądź kiedy pytamy o tematy krępujące, intymne. Wtedy możemy wątpić w wiarygodność metody sondażu. Metoda sondażu charakteryzuje się czterema zasadniczymi czynnikami: badacz posługuje się w swoich badaniach ankietą, bądź wywiadem; wypowiedzi respondentów traktowane są, jako ich sugestie, opinie, przekonania; w badaniu stosuje się narzędzie wystandaryzowane; uzyskane informacje służą analizie jakościowej. Metoda sondażu diagnostycznego przydatna jest najbardziej, kiedy badamy: cechy społeczno- zawodowe oraz środowiskowe respondentów; stan wiedzy, świadomości społecznej. Jako najczęściej stosowane techniki, w metodzie sondażu diagnostycznego Pilch wymienia: wywiad, ankietę, analizę dokumentów osobistych oraz techniki statystyczne. Dzięki połączeniu metody z odpowiednim założeniem teoretycznym uzyskamy technikę badawczą. Technika bardziej konkretyzuje sposób rozwiązywanego przez nas problemu i dzięki niej osiągamy założony cel. Technika jest czynnością określaną przez dobór odpowiedniej metody i przez nią warunkowana. Jest regulowana dyrektywami i pozwala na sprawdzenie informacji, faktów i opinii. Techniki badań są zatem czynnościami określonymi przez dobór odpowiedniej metody i przez nią uwarunkowanymi. Czynności te w sensie logicznym są pojęciami podrzędnymi w stosunku do metody, a w sensie rzeczowym o znacznie węższym zakresie niż metoda 108. Z techniką badawczą mamy do czynienia, kiedy zbieramy jedynie potrzebne materiały, a wcześniej nie dokonaliśmy postępowania badawczego. Technika jest zbiorem czynności, które wykonuje badacz w ramach 107 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych ; Warszawa 1998; str Ibidem, str. 42; 80

81 wybranej przez siebie metody. Technika jest uszczegółowieniem metody, uszczegółowieniem samego postępowania badawczego. Techniki badawcze zaprezentowane przez T. Pilcha: obserwacja; wywiad; ankieta; badanie dokumentów; analiza treści; techniki projekcyjne; Szerzej omówię technikę wywiadu ponieważ, ta techniką posługiwałam się w swoich badaniach. Wywiad może polegać na rozmowie i na naszych luźnych notatkach, ale może także biec według wcześniej przygotowanego przez nas schematu i zaznaczaniu przez nas wcześniej przygotowanych prawdopodobnych odpowiedzi, ponieważ wywiad jest rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz 109.Wywiad ma służyć do poznawania faktów i opinii zbiorowości, która nas interesuje. Informacje jakie zdobędziemy podczas wywiadu pozwalają na wnikliwe zbadanie układów i zależności. Pilch podzielił wywiady ze względu na: stopień usystematyzowania: wywiady skategoryzowane i nieskategoryzowane; sposób prowadzenia: wywiad jawny, ukryty i jawny nieformalny; liczbę osób biorących udział w wywiadzie: wywiad indywidualny i zbiorowy. Wywiad niestandaryzowany nie jest podyktowany wcześniej określonymi is tworzonymi pytaniami. Polega na luźnej rozmowie i zawiera się jedynie we wcześniej określonej tematyce. Daje on możliwość swobody w formułowaniu pytań oraz w zmienianiu ich kolejności, czy też w tworzeniu nowych, aby pogłębić zagadnienie nas interesujące. Wywiad standaryzowany cechuje się tym, iż prowadzący go ma listę gotowych pytań, jednakowych dla wszystkich i według nich przeprowadza wywiad. Dzięki temu sondaż jest rzetelniejszy. Kategoryzujemy rozmowę do ścisłych pytań, których kolejności, ani formy nie zmieniam. Wywiad taki będzie miał zatem formę kwestionariusza i będzie pełnił rolę techniki wywiadu standaryzowanego. 109 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych ; Warszawa 1977; str

82 W jawnym wywiadzie badacz zdradza kim jest i jaki jest cel wywiadu oraz nie ukrywa swoich intencji. Wywiad ukryty polega natomiast na ukrywaniu przez prowadzącego wywiad, jego celu oraz dla kogo go przeprowadzamy i czemu on służy. Stosuje się go, gdy rozmawiamy o drażliwych zagadnieniach, kiedy ściśle określone zostają w rozmowie postawy i opinie, które mogę być sprzeczne z tymi społecznie przyjętymi. Z pozoru wygląda jak luźna rozmowa i respondent niczego się nie domyśla. Jest to rozmowa, którą kieruje osoba prowadząca wywiad ponieważ wie na jakie pytanie oczekuje odpowiedzi. Odmiana wywiadu ukrytego jest wywiad jawny nieformalny. Określany jest także jako ukryty formalny. Polega on na tym, iż jeśli respondent zorientuje się co ma na celu wywiad, w trakcie jego przeprowadzanie to nie zostanie poinformowany na czym rzecz polega i jaki jest właściwy przedmiot sondażu. Wywiad indywidualny lub grupowy zależy od ilości osób, z jaka go przeprowadzamy. Do badania opinii na tematy intymne odpowiedniejszy będzie wywiad indywidualny. Kiedy natomiast szukamy informacji i opinii o grupie jednorodnej, dzięki technice wywiadu grupowego uzyskamy obszerniejszą wiedzę. Ważne, aby wziąć pod uwagę emocje, które mogą towarzyszyć rozmowie. Należy do spodziewanych reakcji respondentów dobrać formę wywiadu grupowego lub indywidualnego. Pilch wyróżnił także przeszkody, na jakie możemy napotkać w trakcie wywiadu: respondent- może świadomie zafałszować prawdę; narzędzie badawcze- jego forma może wpłynąć na treść danych; badacz- może ukierunkowywać badania; Technika wywiadu cechuje się tym,że: uczestniczą w niej co najmniej dwie osoby; komunikacja jest ustna; przebieg rozmowy notuje badacz; ma miejsce wzajemne oddziaływanie badacza i respondenta. Istotną cechą przeprowadzenia wywiadu jest jego miejsce oraz towarzysząca mu atmosfera. Wytworzeniu dobrego klimatu i przyjemnej atmosfery, sprzyjają przede wszystkim ciepłe słowa wypowiedziane na początku przez prowadzącego wywiad do respondenta. ( ) rozpoczęcie rozmowy w tonacji bardziej swobodnej w przypadku osób starszych, niesie z sobą niebezpieczeństwo wewnętrznego ich oburzenia lub niechęci do badacza A. W. Maszke; Metody i techniki badań pedagogicznych ; Rzeszów 2008; str. 225; 82

83 Aby wywiad był przeprowadzony pomyślnie, badacz winien się do niego uprzednio przygotować przez: poznanie tematów w kwestionariuszu oraz przyswojenie treści, które mogą dodatkowo się pojawić podczas rozmowy; wybranie rodzaju przeprowadzanego wywiadu; poznanie cech charakteryzujących respondentów; zaznajomienie się z miejscem, gdzie ma być przeprowadzany wywiad. W swoich badaniach posługiwałam się wywiadem standaryzowanym, jawnym, który przeprowadzałam indywidualnie. Narzędzie badań natomiast "to środek pomocniczy wykorzystywany przy gromadzeniu materiałów empirycznych przydatnych przy rozwiązywaniu podjętego problemu 111 ". Narzędziem jest każde urządzenie które rejestruje fakty występujące w czyimś zachowaniu. Narzędzie pojmujemy w kategoriach rzeczownikowych, które służy do technicznego gromadzenia danych. Każda tematyka badana jest innym narzędziem. Każde narzędzie tworzone jest do ściśle określonych wcześniej problemów, do zaistniałej sytuacji. Narzędzie zostaje skonstruowane na użytek, który wcześniej został określony i jest ono niepowtarzalne dla każdego zjawiska. Pilch przedstawił techniki, których należy przestrzegać w konstruowaniu narzędzia badawczego (por. T. Pilch. T. Bauman; Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe ; Warszawa 2001; str 149): - poznanie nie powinno opierać się na jednej technice badań; - każde badanie wymaga zbudowania odrębnego narzędzia; - narzędzie musi być odpowiednie do celów i problemów badawczych; - pytania opisowe powinny być odróżnione od opiniowanych; - przestrzeganie kolejności w badaniach; - jednoznaczne używanie pojęć i zdań; - wiarygodne uzyskiwanie informacji; - narzędzie musi być trafne i rzetelne; Zgodnie z powyższymi zasadami budowania narzędzi, Pilch wyróżnia następujące narzędzia badawcze: - kwestionariusz wywiadu; - kwestionariusz ankiety; 111 Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki ; Warszawa 1984; str 95 83

84 - narzędzia socjometrii; - narzędzia obserwacji; - skale; Narzędziem, które pomagało mi w zdobywaniu, a właściwie utrwalaniu informacji o potrzebach seniorów był kwestionariusz wywiadu. Na opisie tego narzędzia skupie się poniżej, jako że jest najbliższe mojej pracy i doświadczeniu. Sam wywiad nie jest tylko zwykłą rozmową. Aby, był dobrze przeprowadzony i zgodny z wcześniejszymi procedurami badawczymi powinien być ściśle skategoryzowany. Ma on na celu stać się wywiadem środowiskowym. Kwestionariusz wywiadu powinien rozpoczynać się od tak zwanej metryczki. Jest to ogólny rejestr zmiennych. Kwestionariusz wywiadu skonstruowany przez mnie w metryczce zwierał pytania dotyczące: wieku, płci oraz sytuacji materialnej. W kwestionariuszu winny znaleźć się pytania otwarte, pytania zamknięte z kafeterią koniunktywną oraz zamknięte z kafeterią dysjunktywną. Pytania otwarte prócz możliwych odpowiedzi zawierając jeszcze kategorie inne. Takich pytań w moim wywiadzie było bardzo wiele. Przykładowo pytanie numer 56 w moim kwestionariuszu brzmi: Jakimi środkami transportu, lokomocji porusza się Pan/i najczęściej? rower tramwaj autobus samochód pociąg inne(jakie?). Kafeteria koniunktywna polega na wyborze kilku odpowiedzi spośród wymienionych. Takie formy pytań także zalazły się w moim kwestionariuszu. Powyższy przykład pytania jest także formą kafeterii koniunktywnej, ponieważ seniorzy mieli możliwość wymienienia kilku środków transportu. Dysjunktywna kafeteria zaś dopuszcza do wyboru tylko jedną odpowiedź. Przykładem jest pytanie tak mam nie mam Kafeterią zamknięta nazywany takie pytania, gdzie nie ma możliwości dodania innej odpowiedzi. Taki rodzaj pytania stosowałam zazwyczaj, kiedy pytałam o częstotliwość wykonywania, jakiś działań, jak np. w pytaniu numer 30: 84

85 Jak często doświadcza Pan/i troskliwych zachowań ze strony innych ludzi? mi rzadko wcale Narzędzie powinno mieć także napisane w jaki celu powstało, aby osoby udzielające wywiadu miały świadomość jego celu. Dlatego też, swój kwestionariusz rozpoczęłam krótkim, wyjaśniającym wstępem, a zakończyła podziękowaniem DOBÓR PRÓBY I CHARAKTERYSTYKA BADAWCZA ORAZ PRZEBIEG BADAŃ Badanie potrzeb seniorów, zaspokajanie potrzeb i ich odczuwanie należy do badań jakościowych. Jedną z najważniejszych cech badań jakościowych jest dążenie do ujmowania badanego zjawiska w jego szerokim kontekście, zarówno w wymiarze jednostkowym jak i społecznym 112. Autor mówi, że ujęcie badań jakościowych musi mieć miejsce w szerokim znaczeniu, nawet w podejściu holistycznym. Badanie odczuwania i zaspokajania potrzeb seniorów ma znaczenie dla całego społeczeństwa, jako że jest ono społeczeństwem starzejącym się i naturalną fazą rozwoju każdego człowieka jest okres starości. Zbadanie potrzeb seniora pomoże w jednostkowym podejściu do seniora, w znalezieniu sposobu pomocy seniorom, w pomocy w zaspokajaniu ich potrzeb i podniesieniu, jakości ich życia. Populacja może mieć różny zakres badanych osób i należy ją ograniczyć do ściśle określonej grupy osób. Moja próba badanych będzie obejmowała seniorów od 65 roku życia. Przez dobór próby rozumieć należy wyselekcjonowanie dla badań pewnej liczby jednostek wchodzących w skład populacji całkowitej, aby na tej podstawie przetestować hipotezy, wyprowadzić wnioski i udzielić odpowiedzi na postawione pytania badawcze 113. Badaniami objęłam 60 osób z czego 30 osób to seniorzy zamieszkujący w instytucjach, a 30 osób stanowiły seniorzy mieszkający w swoich domach lub domach rodzinnych. Liczba seniorów w Polsce wynosi na rok ,1 % ogółu populacji Polski (wg E.Trafiałek Starzenie się i starość 2006). W roku 2004 ludność Polski liczyła Zatem liczba seniorów w 2004 wynosiła i ta liczba jest parametrem. Natomiast liczba seniorów przebadanych w ramach mojej pracy jest tylko statystyką, czy też estymatorem, bo to on odnosi się do wartości próby. Istnieją różne metody doboru próby do badań. Łobocki M. wymienia następujące możliwości doboru: - losowy; T. Pilch; Zasady badań pedagogicznych ; Warszawa 1998; str 61 A. W. Maszke; Metody i techniki badań pedagogicznych ; Rzeszów 2008; str 143; 85

86 - celowy; - prosty/systematyczny; - warstwowy; - grupowy; - wielostopniowy. Najczęściej jednak w praktyce korzysta się doboru losowego, bądź celowego. Inne, mniej rozbudowane metody doboru próby zaproponował Maszke A.W. : - dobór losowy; - dobór celowy; - dobór ochotniczy. Na tych trzech sposobach skupie się wnikliwiej, opisując na czym polegają. Dobór próby może być losowy, kiedy to losujemy badanych. Wybór jest wtedy zupełnie przypadkowy. Chodzi tu o zastosowanie takiej metody doboru przypadkowego elementu populacji do badanej próby, aby ( ) każdy z nich miał określone szanse bycia wylosowanym do badania 114. Jest rodzaj doboru próby najczęściej stosowany. Nazywany jest inaczej doborem probabilistycznym, z tego względu, iż mamy w tej próbie do czynienia z rachunkiem prawdopodobieństwa. Próba pozwala na określenie stopnia prawdopodobieństwa i podobieństwa próby do całej populacji. Jest wykorzystywany przede wszystkim, kiedy nie mamy informacji o wielkości całkowitej populacji. Losowanie może być nieograniczone indywidualne, gdy populacja nie jest zbyt liczna. Samo losowanie jest indywidualne i nazwane jest prostym doborem losowym. Polega na ponumerowaniu jednostek składających się na daną populację od 1 do N i z nich wylosowania odpowiedniej liczy osób. Losowy dobór może być także systematyczny. Polega na ustaleniu wartości, która będzie oznaczała, co którą osobę z danej populacji badamy. Może być także warstwowy dobór, kiedy to badani są zróżnicowani, pod kątem badanej zmiennej. Może on być proporcjonalny i nieproporcjonalny. Polega na tym, a by wyodrębnić wyczerpujące podgrupy, które nazwane są warstwami. Istnieje też losowanie próby wielostopniowe. Kolejny dobór próby może być ochotniczy. Jednostki wyrażają chęć i zgodę na udział w przeprowadzonych badaniach. Jednak taki dobór nie jest reprezentatywny i nie reprezentuje danej zbiorowości choćby, dlatego, że dane osoby są ochotnikami w przeciwieństwie do reszty osób w ich 114 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych ; Kraków 2007; str 173; 86

87 populacji. Jednak taki dobór jest bardzo potrzebny, kiedy chodzi o zbadanie intymnych tematów, na które nie wszyscy wyrażają chęć wypowiedzi. Wtedy ochotnicy są bardzo wartościową grupą badawczą. Inny dobór próby badawczej, to dobór celowy. Jest on celowy, ponieważ świadomie określa się w nim kryteria. Uzyskuje się w nim informacje odnośnie wieku, płci, roli społecznej itp. Jest to szczególny przypadek doboru celowego, który nazywa się doborem kwotowym. Zachowuje się w niej proporcje w porównaniu z całą populacją. Jej nazwa pochodzi od związanych z nią odpowiednich kwot (ilości) osób o różnych rozkładach cech, które to osoby należy uwzględnić w planowanych badaniach. 115 Próba jest wykorzystywana w badaniu opinii, sondażach publicznych. Nazywa się taki dobór także nieprobabilistycznym. Nazwa mówi o tym, że jest niemożliwe popełnienie wtedy błędu za pomocą wnioskowania statystycznego. Ten dobór próby właściwy jest dla moich badań, ponieważ grupę badawczą dobierałam celowo. Osoby badane przez mnie musiały mieć ukończone 65 lat oraz być mieszkańcami bądź Domu Pomocy Społecznej bądź własnych domów rodzinnych. Kryteria te muszą być zachowane, aby badania były zgodne z przyjętym problemami oraz hipotezami badawczymi. Tematykę potrzeb osób starszych badałam w sposób jakościowy, dlatego też najbardziej odpowiednim doborem próby był dobór celowy. Celowy dobór próby raczej rzadko kiedy jest w stanie zapewnić jej wystarczającą reprezentatywność. Pewien wyjątek stanowi dobór próby w przypadku badań jakościowych. Tutaj niemal z reguły pobiera się próbę w sposób celowy 116. Moja próba badawcza objęła 60 osób, więc była próbą średnią. Z każdą osobą starszą rozmawiałam indywidualnie. Seniorów, którzy mieszkają w DPS zapraszałam do gabinetu tamtejszego psychologa lub kiedy wyrażali taką chęć, wywiad odbywał się u nich w pokoju. Na każdy wywiad umawiałam się na ustaloną wcześniej godzinę i dzień. Po odbyciu trzydziestu wywiadów z mieszkańcami DPS, zaczęłam wśród osób mi znanych szukać seniorów, którzy ukończyli 65 lat i mieszkają nadal we własnych domach. Dostając różne adresy oraz telefony do seniorów, umawiałam się na odpowiedni dzień, kiedy mogli mi tego wywiadu udzielić. Wśród tej grupy badanych wywiady zawsze miały miejsce w ich mieszkaniach. Jeden wywiad zajmował mi około 40 minut. W ciągu dnia przeprowadzałam około pięciu takich rozmów, które często trwały dłużej, niż zakładałam. 115 Ibidem; str. 180; 116 Ibidem, str. 179; 87

88 ROZDZIAŁ IV 4. Potrzeby osób starszych w świetle badań własnych Badania empiryczne zostały przeprowadzone w marcu 2010 roku. Grupa badawcza liczy 60 osób. Połowa z nich zamieszkiwała w Domu Pomocy Społecznej, a połowa w swoich domach z rodziną. Rozróżnienie to odzwierciedliło jedną ze zmiennych. Dane zawarte w tabelach podane zostały w wartościach procentowych. W tabelach zawarte są także zmienne. Pierwszą jest płeć. Płeć została oznaczona przeze mnie w tabeli jako K- kobiety oraz jako M- mężczyźni. W zmiennej wiek wyróżniłam dwie grupy wiekowe. Pierwsza z nich to osoby od 65 roku życia do lat 75. Drugą grupę stanowiły osoby od 76 roku życia do lat 90. Zgodnie z klasyfikacją okresu starości wg Światowej Organizacji Zdrowia trzecią grupę powinny stanowić osoby ukończonych 90 lat, jednak wywiadu nie udzieliła mi, ani jedna osoba powyżej 90 roku życia. Kolejna zmienna to miejsce zamieszkania. W tabeli zmienna ta figuruje jako DPS i DR. DPS to osoby zamieszkujące w Domu Pomocy Społecznej. DR natomiast jest oznaczeniem, jakie wybrałam do opisu osób mieszkających w domach rodzinnych. Ostatnią zmienną jest sytuacja materialna. W kwestionariuszu wywiadu badani mieli do dyspozycji sześć określeń odnoszących się do sytuacji materialnej. Sytuację materialną zła oraz raczej złą połączyłam w jedną. Nazwałam ją sytuacją materialną złą. Sytuacja dostateczna została jako samodzielna zmienna. Sytuację materialną dobrą oraz raczej dobrą zakwalifikowałam do jednej grupy, którą nazwałam sytuacją materialna dobrą. Wśród osób badanych byłam także jedna, która zadeklarowała, że jej sytuacja jest bardzo dobra, jednak trudno by było stworzyć z tego kolejna zmienną, która nie wiele by wniosła do wyników badań. Postanowiłam, więc sytuację tę określić jako dobrą. Określenie zła oznacza w tabeli osoby będące w złej oraz raczej złej sytuacji materialnej. Określenie dst oznacza, że w tej grupie znajdują się osoby, które zadeklarowały, że są w dostatecznej sytuacji materialnej. Termin dobra oznacza w tabeli, że w grupie tej znalazły się osoby, które mają dobrą, raczej dobrą oraz bardzo dobrą sytuację materialną. 88

89 Wykres nr 3: Analiza zmiennych w badaniach przeprowadzonych wśród mieszkańców Domu Pomocy Społecznej i mieszkańców domów rodzinnych: źródło: badania własne Zmienne te są zawarte w kwestionariuszu wywiadu w pytaniu 1,2,3 oraz 24. Kobiety były płcią dominującą w 65%. Więcej było także o 10% osób w przedziale wiekowym od 65 do 75 lat, niż osób w starszej kategorii wiekowej. Grupa ta stanowiła 55% osób. Znaczącą część stanowiły osoby, które znajdowały się w dostatecznej sytuacji materialnej. Takich seniorów było 47%, natomiast w złej sytuacji materialnej było 20% badanych, a w dobrej 33% osób. Jednym ze wskaźników jakości życia jest odczuwany jednostkowo oraz społecznie poziom bytu materialnego. Dominuje opinia, że w grupie osób starszych mamy częściej niż w innych grupach społecznych do czynienia z ubóstwem i zaniedbaniem. Badania Elżbiety Trafiałek pokazały zależność między sytuacją materialną, a zaradnością życiową. Mówi ona na podstawie swoich badań bowiem, że im wyższy był poziom deklarowanej kondycji finansowej, tym większa satysfakcja i zadowolenie z zaradności życiowej Pedagogika społeczna w Polsce- między stagnacją a zaangażowaniem ; pod red. E. Górnikowskiej- Zwolak; A. Radziewicza- Winnickiego; Katowice 1999; str. 234; 89