Bezpieczeństwo i optymalizacja 03/2013 PLUS

Transkrypt

1 Bezpieczeństwo i optymalizacja 03/2013 PLUS

2 Spis treści Bezpieczeństwo podatkowe w bieżącej działalności 04 Bezpieczne podatki każdego dnia 07 Zanim przyjdzie kontrola 10 Zaufany doradca w postępowaniu podatkowym 13 Ochrona podmiotów powiązanych Wszystko w jednym miejscu Biznes rodzinny dziś i jutro 19 Doradca rodzinnego biznesu 23 Spółka komandytowa jako optymalna forma prowadzenia działalności gospodarczej 30 Spółka komandytowo-akcyjna, czyli jak nie płacić podatku? 32 Restrukturyzacja zmiany własnościowe, zmiany formy prawnej, przejęcia, podziały, wydzielenia wiele dróg do jednego celu 37 Bezpieczna sukcesja rodzinnego biznesu 45 Jak dobrze sprzedać biznes?

3 Bezpieczeństwo i optymalizacja Szanowni Państwo Mam dla Państwa dwie wiadomości. Pierwszą złą. Drugą niestety również złą. Sytuacja budżetu państwa sprawia, że Minister Finansów będzie sięgał coraz głębiej do Państwa kieszeni. Może do tego dojść dwiema równoległymi drogami. Pierwsza to zmiany przepisów i interpretacji skutkujące wyższymi wpływami do budżetu, a druga zwiększenie liczby kontroli i uzyskiwanych w ich wyniku przypisów dla budżetu. Od 1 stycznia 2013 r. zmieniło się wiele przepisów w zakresie podatków dochodowych i podatku VAT. Zakres zmian w podatkach dochodowych miał być znacznie szerszy, jednak okazały się one tak kontrowersyjne, że Ministrowi Finansów nie udało się ich przeforsować na 2013 r., w związku z czym należy się spodziewać, że wejdą w życie w roku kolejnym. Trzeba jasno zaznaczyć, że dla podatników większość zmian jest ostatecznie niekorzystna, bo albo zwiększają one obciążenia, albo spowodują komplikacje w organizacji rozliczeń podatkowych po stronie firm. W niektórych przypadkach nikt na razie nie wie, w jaki sposób ewidencyjnie sprostać regulacjom narzuconym przez Ministra Finansów. Należy się również spodziewać wzrostu liczby kontroli podatkowych i skarbowych. Ministerstwo zapowiada m.in. zwiększenie liczby tzw. e-kontroli. W trudnych dla budżetu czasach można oczekiwać nie tylko liczniejszych kontroli, lecz także zmiany ich jakości. Nie jest dla nikogo tajemnicą, że polskie prawo podatkowe należy do wyjątkowo niejasnych i nawet po wielu latach jednolitego stanowiska Minister Finansów potrafi całkowicie zmienić dotychczasową interpretację. Nietrudno zatem wyobrazić sobie możliwe sposoby działania kontrolujących w obszarach budzących wątpliwości Ryzyko powyższe dotyczy szczególnie średniej wielkości podmiotów prywatnych, w tym firm rodzinnych, w których ryzyko i obciążenia podatkowe często wiążą się z formą prawną, w której prowadzona jest działalność gospodarcza, a korzystanie z pomocy doradców nie należy do standardów. W niniejszym numerze Plusa chcielibyśmy przekazać Państwu wskazówki, w jaki sposób bezpiecznie prowadzić biznes, osiągnąć bezpieczną strukturę, zapewnić minimalizację bieżących ryzyk podatkowych i w końcu co zrobić, kiedy przyjdzie czas na odpoczynek po wielu latach pracy. Mam nadzieję, że prezentowane artykuły staną się dla Państwa inspiracją do podejmowania działań zwiększających zarówno bezpieczeństwo osobiste, jak i biznesu, przy wykorzystaniu narzędzi podwyższających efektywność podatkową. Zapraszam do lektury. Dariusz Bednarski Partner Zarządzający

4 Bezpieczeństwo podatkowe w bieżącej działalności Bezpieczne podatki każdego dnia Nie trzeba nikogo przekonywać, jak ważne jest zagwarantowanie w firmie poprawności rozliczeń z fiskusem. Coraz więcej przedsiębiorców ma świadomość ponoszonej odpowiedzialności podatkowej i chciałoby mieć poczucie, że wykorzystują wszelkie możliwości, aby wyeliminować lub przynajmniej zminimalizować ryzyko podatkowe. W jaki sposób jednak zapewnić sobie taki komfort, kiedy przepisy są niejasne, skomplikowane, a ich wzajemne zależności zazwyczaj po prostu niezrozumiałe? Poza tym, zmieniają się one tak często, że nie sposób równocześnie śledzić zmian i dodatkowo zajmować się biznesem. Ponadto dochodzi jeszcze niezliczona ilość interpretacji, orzeczeń, wyroków i uchwał, które też mają znaczenie. Właściwie nie mamy w Polsce prawa precedensowego, jednakże uchwały NSA oraz interpretacje ogólne Ministra Finansów taką właśnie rolę odgrywają w praktyce. Może się więc zdarzyć, że same przepisy się nie zmieniają, ale zmienia się sposób ich interpretacji. Najlepszym tego przykładem jest wydana 27 listopada 2012 r. interpretacja ogólna Ministra Finansów, wskazująca, w jaki sposób należy kwalifikować premie (bonusy) na gruncie podatku VAT. Zdaniem Ministra powinny one być, co do zasady, rozliczane identycznie jak rabat. Problem w tym, że 30 grudnia 2004 r. Minister już wypowiadał się w sprawie premii (również w formie interpretacji ogólnej), z tym że wówczas wskazywał, iż premie od obrotu stanowią usługę. W listopadowej interpretacji odniósł się do wcześniejszej wykładni przepisów w taki sposób, iż uznał, że wyjaśnienia zawarte w piśmie z dnia 30 grudnia 2004 r. utraciły swoją aktualność. A przecież przepisy się nie zmieniły Można przywołać starą, rzymską maksymę: nieznajomość prawa szkodzi (łac. ignorantia iuris nocet), ale przecież przedsiębiorca nie ma tyle wolnego czasu, żeby śledzić na bieżąco zmieniające się przepisy i interpretacje podatkowe. Nie są w stanie tego robić również pracownicy przedsiębiorcy. Te zadania należą bowiem do specjalisty do spraw podatkowych (doradcy podatkowego), a przecież nie każdy przedsiębiorca korzysta z usług takiej osoby. Znalezienie doradcy podatkowego nie jest zadaniem trudnym. Ale nie chodzi o znalezienie jakiegokolwiek doradcy, ale tego właściwego, skutecznego, który powinien być przede wszystkim: 1 Zaufany. Tylko stały, zaufany doradca może poznać specyfikę podatnika, jego potrzeby, zrozumieć jego biznes. Tylko takiemu dorady przedsiębiorca może przecież pokazać swoje umowy handlowe. Aby skutecznie doradzać, a nie tylko odpowiadać na pytania, konieczne jest też poznanie biznesu podatnika. I nie da się tego zrobić w ciągu tygodnia czy nawet miesiąca. Potrzebna jest stała współpraca. 2 Aktywny. Tylko doradca, który zna specyfikę podatnika, jest w stanie być doradcą aktywnym, a więc takim, który sam zawiadomi przedsiębiorcę o zmianach w prawie, ciekawych wyrokach czy wydanej interpretacji mającej znaczenie dla branży przedsiębiorcy. Aktywny doradca to taki, który zapobiega ryzykom podatkowym, a nie jedynie je minimalizuje. 3 Wszechstronny. Aby prawidłowo doradzić z punktu widzenia prawa podatkowego, nie wystarczy znajomość przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. Konieczna jest też wiedza z zakresu podatku VAT (jak i wszystkich innych podatków), a także innych gałęzi prawa (w tym prawo cywilne, kodeks spółek handlowych), jak również obycie w kwestiach księgowych. Doradca wszechstronny

5 to także osoba, która nie tylko doradzi głównej księgowej czy też dyrektorowi finansowemu, lecz także zna cele i potrzeby właścicieli, zarządu, a przez to potrafi patrzeć ich oczami. 4 Posiadający odpowiednie zaplecze. Pojedyncza osoba nie może wiedzieć wszystkiego. Doradca działający w osamotnieniu nie jest w stanie śledzić wszystkich nowinek podatkowych. Taką gwarancję daje dopiero doradca będący częścią zespołu specjalistów w zakresie podatków. A jeśli przedsiębiorca działa w środowisku międzynarodowym, ważne staje się, żeby doradca służył wsparciem również wtedy, gdy zaistniały problem ma wymiar transgraniczny. Jest to możliwe w szczególności w sytuacji działania doradcy w firmie zrzeszonej w międzynarodowej sieci firm doradczych, posiadającej swoich przedstawicieli na całym świecie. Tego, jak być zaufanym doradcą klienta uczymy się, obsługując od kilkunastu lat setki przedsiębiorców i dostarczając im rozwiązań, które służą realizacji celów biznesowych. Wiemy, że nie jest to proste zadanie. Każdego dnia poznajemy nie tylko nowe przepisy i interpretacje podatkowe, lecz także biznes naszych klientów, doskonaląc się i dostosowując do ich indywidualnych potrzeb. Naszą pasją są podatki, a naszym celem to, aby klienci mogli o nas powiedzieć, że jesteśmy ich zaufanymi doradcami i partnerami. Małgorzata Samborska Senior Menedżer

6

7 Bezpieczeństwo podatkowe w bieżącej działalności Zanim przyjdzie kontrola Z prowadzeniem biznesu wiąże się nieodłącznie ryzyko w zakresie rozliczeń podatkowych. Oczywiście podatnicy mają większą lub mniejszą świadomość tego ryzyka, ale bardzo rzadko, jak wynika z moich obserwacji, podejmują działania w celu jego ograniczenia. A już stara maksyma mówi, że lepiej zapobiegać niż leczyć, ponieważ popełnienie błędu w rozliczeniach może być tak samo kosztowne, jak w obszarze produkcji, sprzedaży, marketingu czy inwestycji. Jednym z narzędzi, które mogą służyć minimalizowaniu ryzyka podatkowego jest audyt podatkowy. Pozwala on na bieżąco (okresowo i cyklicznie) weryfikować prawidłowość rozliczeń podatkowych firmy. Dzięki weryfikacji rozliczeń przez ekspertów podatkowych, znacząco ograniczone zostają skutki ewentualnych błędów i nieprawidłowości, które bez przeprowadzenia audytu podatkowego mogłyby zostać ujawnione w wyniku kontroli organów podatkowych lub skarbowych. Nieczęsto bowiem zdarza się, by dział zajmujący się rozliczeniami podatkowymi posiadał zestaw procedur dotyczących działań kontrolnych i sprawdzających. Kiedy przeprowadzić audyt podatkowy? Na przeprowadzenie audytu podatkowego każdy moment jest dobry. Istotne jest jednak, aby zdążyć przez ewentualną kontrolą organów podatkowych lub skarbowych. Oznacza to, że warto zastanowić się nad zleceniem weryfikacji rozliczeń podatkowych, kiedy rośnie prawdopodobieństwo kontroli. A rośnie ono m.in. w przypadku wystąpienia przez podatnika o zwrot nadpłaconych podatków lub zwrot nadwyżki podatku naliczonego nad podatkiem należnym (rozliczenia podatku VAT), a także w przypadku wykazywania strat podatkowych (podatek CIT) lub znaczących transakcji z podmiotami powiązanymi. Należy pamiętać, że informacje te (o ponoszonych stratach, transakcjach z podmiotami powiązanymi) są organom podatkowym dostępne.

8 Przykład 1 Przeprowadziliśmy audyt podatkowy w spółce z o.o., której udziałowcem był podmiot zagraniczny. Spółka dokonywała dostawy wyrobów na rzecz ww. podmiotu gospodarczego. W raporcie z audytu podatkowego wskazaliśmy na ryzyko uznania transakcji pomiędzy ww. podmiotami za dokonane na warunkach nierynkowych oraz na konieczność sporządzenia dokumentacji podatkowych. Spółka ponosiła przez szereg lat straty podatkowe. Osoby reprezentujące spółkę uznały nasze wnioski za nietrafne, powołując się na stanowisko zagranicznego organu podatkowego (właściwego dla udziałowca), który nie miał uwag do stosowanych zasad rozliczeń. W końcu do spółki przyszła kontrola (Urząd Kontroli Skarbowej). Po wstępnej weryfikacji kontrolujący poprosili o dokumentacje podatkowe. Spółka ich nie przygotowała, wbrew naszym zaleceniom, i stanęła przed problemem ich sporządzenia w ciągu 7 dni. Na prośbę spółki przygotowaliśmy dokumentację, ale wymagało to większego wysiłku i nakładu pracy (było bardziej pracochłonne, a zatem i kosztowne), niż gdyby dokumentacje przygotowane były wcześniej. W wyniku przeprowadzonej kontroli organ skarbowy ostatecznie uznał, że transakcje miały charakter nierynkowy i doszacował spółce dochód. Obecnie reprezentujemy spółkę w sporze z organem skarbowym. Powyższy przykład wskazuje, że warto nie tylko weryfikować rozliczenia, lecz także wcześniej podejmować stosowne kroki w odniesieniu do przedstawionych w raporcie wniosków. Przykład 2 Spółka z o.o. wykazywała dużą nadpłatę podatku naliczonego nad należnym (17 mln PLN). Przed wystąpieniem o zwrot nadwyżki zleciła nam przeprowadzenie weryfikacji rozliczeń podatku VAT. W raporcie z audytu podatkowego przekazaliśmy wnioski i rekomendacje, które spółka uwzględniła. Po złożeniu deklaracji VAT-7, w której spółka wystąpiła o zwrot nadwyżki, organ podatkowy dokonał weryfikacji zasadności zwrotu. Czynności kontrolne nie wykazały żadnych nieprawidłowości, a spółka otrzymała zwrot podatku. Poza wyżej wskazanymi przesłankami, warto przeprowadzić audyt podatkowy także w momencie zmian osób na kluczowych stanowiskach, które zajmowały się rozliczeniami podatkowymi (lepiej wiedzieć, co się obejmuje po poprzednikach) lub zakończenia istotnych inwestycji budowalnych. Niezależnie jednak od ww. okoliczności, audyt podatkowy warto przeprowadzać cyklicznie w okresach rocznych. Daje to bowiem większą pewność, że stosowane w trakcie roku podatkowego zasady są prawidłowe, a ryzyko identyfikacji błędów przez organy podatkowe lub skarbowe znacząco maleje. Korzyści z audytu rozliczeń podatkowych Audyt podatkowy to przede wszystkim jedna z metod zminimalizowania ryzyka niewykrycia popełnionego błędu. Przeprowadzanie okresowych przeglądów rozliczeń podatkowych pozwala na zidentyfikowanie nieprawidłowości oraz ustalenie obszarów i operacji, które mogą rodzić ryzyko podatkowe. Istotne jest również, aby po wykryciu błędów lub ryzyka przygotować rekomendacje, które pozwolą uniknąć błędów lub znacząco zminimalizują ryzyko podatkowe. Moim zdaniem jest to najistotniejszy element przeglądu. Błędy i nieprawidłowości można wykryć bowiem stosunkowo łatwo i szybko, natomiast wskazanie rozwiązań, które ograniczą lub wykluczą określone rodzaje ryzyka i będą możliwe do zastosowania wymaga już dużej wiedzy i doświadczenia podmiotu weryfikującego rozliczenia podatkowe. Przy wyborze firmy przeprowadzającej audyt podatkowy warto więc zwrócić uwagę na to, czy oferta zawiera także późniejsze przedstawienie rzetelnych i wykonalnych rekomendacji. Trzeba zaznaczyć, że okresowe przeglądy podatkowe wykonywane przez podmiot zewnętrzny pozwalają też uświadomić kluczowym osobom w firmie, jak istotne są ich poczynania w ramach własnego działu dla ogólnych rozliczeń podatkowych całego przedsiębiorstwa. Nie od dziś wiadomo, że pomiędzy osobami z działu marketingu, sprzedaży czy inwestycji, a osobami z działu podatkowego (finansowego) nierzadko brakuje zrozumienia, przejawiającego się nie uwzględnianiem przez menedżerów uwag zgłaszanych przez osoby odpowiedzialne za rozliczenia podatkowe. W efekcie ekspozycja przedsiębiorstwa na ryzyko podatkowe wzrasta. Dlatego immanentną cechą audytu podatkowego powinien być dialog z całą kadrą zarządzającą oraz z osobami reprezentującymi różne komórki przedsiębiorstwa, pozwalający ograniczyć ryzyko podatkowe działań podejmowanych w działach niepodatkowych i umożliwiający zbudowanie bezpiecznej struktury podatkowej, nie burzącej jednocześnie istoty ich funkcjonowania wewnątrz firmy.

9 Przykład 3 Jednym z elementów naszego audytu podatkowego jest dialog z osobami spoza działu finansowo-księgowego. W jednej ze spółek z o.o. dzięki naszym rozmowom z przedstawicielami działu inwestycji i remontów na tyle wzrosła świadomość w zakresie zasad kwalifikacji wydatków do remontów lub inwestycji, że coroczna weryfikacja rozliczeń tego obszaru w zakresie podatku CIT nie wiąże się z identyfikacją ryzyka i zagrożeń. Ponadto, co najważniejsze, dział finansowo-księgowy otrzymuje dokumenty przygotowane i opisane w taki sposób, że bez zbędnych i często w wielu firmach nieprzyjemnych rozmów w celu wyjaśnienia wątpliwości następuje ich kwalifikacja i ujęcie w rozliczeniach podatkowych. Audyty podatkowe pozwalają również na ponowną analizę już podjętych decyzji co do poprawności ujęcia danych transakcji czy operacji w rozliczeniach podatkowych. Jak wiadomo decyzje te bywają trudne ze względu na niejasność przepisów, a przede wszystkim zmienność poglądów organów podatkowych w zakresie interpretacji przepisów. Często też decyzje te podejmowane są przez osoby spoza firmy, w przypadku zlecenia usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych. Warto więc przyjrzeć się z perspektywy czasu, czy nie ma jednak ryzyka związanego z pierwotnym ujęciem danej operacji dla celów podatkowych. Przykład 5 W trakcie audytu podatkowego w spółce z o.o. stwierdziliśmy, że w rozliczeniu podatku CIT spółka wyłączyła z kosztów uzyskania przychodu odsetki od pożyczek. Nie były one co prawda zapłacone, ale, jak wynikało z dokumentów, zostały skapitalizowane. Kwota skapitalizowanych odsetek wynosiła 3,2 mln PLN. Spółka poddawała swoje sprawozdania finansowe badaniu przez biegłego rewidenta. W wyniku naszych rekomendacji spółka, mając wątpliwości co do możliwości zaliczenia skapitalizowanych odsetek do kosztów uzyskania przychodu, poprosiła nas o wystąpienie z zapytaniem do Ministra Finansów o wydanie interpretacji. Uzyskaliśmy dla klienta pozytywne postanowienie i przygotowaliśmy i złożyliśmy w imieniu klienta korektę zeznania CIT-8 wraz z wyjaśnieniem przyczyn. Po przeprowadzonym postępowaniu organ podatkowy zwrócił spółce podatek w wysokości 550,0 tys. PLN. Reasumując, jak wskazują powyższe przykłady, audyt podatkowy to nie tylko proste czynności sprawdzającokontrolne. Niesie on bowiem wiele innych wymiernych korzyści i może stać się doskonałym narzędziem świadomej polityki podatkowej firmy. Przykład 4 Spółka z o.o. zleciła prowadzenie ksiąg rachunkowych do biura rachunkowego. W tym czasie spółka prowadziła znaczącą inwestycję budowlaną. Po zakończeniu inwestycji zleciła nam weryfikację prawidłowości rozliczenia inwestycji dla celów podatkowych. W trakcie prac stwierdziliśmy szereg nieprawidłowości ustalenia wartości początkowej inwestycji, które spowodowały zaniżenie wartości początkowej środków trwałych o kwotę 3,8 mln PLN. Spółka skorygowała na podstawie naszych wniosków i rekomendacji wartość początkową środków trwałych. Efekt optymalizacyjny W trakcie audytów podatkowych istnieje również możliwość poszukania obszarów działalności firmy, w których można zoptymalizować rozliczenia podatkowe lub je zracjonalizować. Wielokrotnie zdarza się, że po weryfikacji wykonanej przez doradcę podatkowego klienci odzyskują nadpłacone kwoty podatku lub odraczają zapłatę podatku do najpóźniejszego możliwego momentu. W takich sytuacjach korzyść dla przedsiębiorstwa jest więc podwójna, audyt podatkowy pozwala bowiem na zminimalizowanie potencjalnego ryzyka i zagrożeń, a jednocześnie może przynieść dodatkowe, wymierne korzyści finansowe. Audyt podatkowy warto przeprowadzać cyklicznie w okresach rocznych. Daje to bowiem większą pewność, że stosowane w trakcie roku podatkowego zasady są prawidłowe, a ryzyko identyfikacji błędów przez organy podatkowe lub skarbowe znacząco maleje. Dariusz Gałązka Partner

10 Bezpieczeństwo podatkowe w bieżącej działalności Zaufany doradca w postępowaniu podatkowym Przedsiębiorcy mają bardzo dużą wiedzę na temat branży, w której funkcjonuje ich firma, a już niestety o wiele mniejszą w zakresie przepisów podatkowych. Natomiast wiedza, jak zachować się w trakcie kontroli podatkowej, jakie prawa przysługują przedsiębiorcy w takiej sytuacji i jak je egzekwować, jest nierzadko znikoma. Często przedsiębiorcy przyjmują jedynie postawę bierną, uznając stanowisko organu podatkowego jako święte i ostateczne. Gdyby jednak decyzje urzędników miały zagrażać egzystencji podatnika, to najprawdopodobniej nawet ci, którzy na co dzień uznają, że doradca podatkowy nie jest im do niczego potrzebny, zaczną poszukiwania profesjonalnej pomocy wśród podmiotów świadczących usługi wsparcia podczas kontroli i w trakcie postępowań podatkowych bądź sądowo-administracyjnych. Jednakże skuteczność działania doradcy podatkowego znalezionego ad hoc, gdy organ podatkowy określił już wysokość zobowiązania, które trzeba będzie uiścić na rzecz fiskusa, jest ograniczona. Czasem, mówiąc kolokwialnie, niewiele już da się zrobić. Można jedynie pokusić się o refleksję, że szkoda, iż wcześniej nie skontaktowaliśmy się z profesjonalnym doradcą. A przecież uczestnictwo doradcy podatkowego w postępowaniu przed organami podatkowymi lub skarbowymi może przynieść wiele korzyści. Pozwala ograniczyć uciążliwości związane z udziałem w samym postępowaniu kontrolnym, ale przede wszystkim umożliwia skuteczną obronę przed zarzutami już na samym początku i w trakcie postępowania. Aby jednak zrozumieć, jak istotna może być pomoc doradcy podatkowego podczas kontroli, a potem już na etapie samego postępowania podatkowego, trzeba wiedzieć, jaką rolę pełni doradca w postępowaniu. Doradca ogranicza udział osób, których zadaniem jest prowadzenie spraw spółki, w czasie, gdy prowadzone jest postępowanie kontrolne. Po pierwsze, udział doradcy może ograniczyć uciążliwości związane z samym udziałem w czynnościach kontrolnych. Doradca może bowiem wykonywać takie działania, jak: udostępnianie dokumentów, uczestnictwo w przesłuchaniach świadków lub oględzinach, podpisywanie protokołów itp. Doradca sporządza także wszelkie pisma procesowe (odwołania, zażalenia, skargi, wnioski). Rola doradcy, zwłaszcza w czasie przesłuchań świadków, jest nieoceniona. Jego doświadczenie może uchronić podatnika przed wysnuciem przez kontrolujących fałszywych wniosków. Doradca w trakcie kontroli określa strategię działania Po drugie, doradca pomaga określić strategię działania i przyjęcie najlepszej linii obrony. Doradca podatkowy podczas kontroli lub w trakcie postępowania jest niejednokrotnie hamulcem dla fiskalizmu stosowanego, często w sposób rażący i zupełnie nieuzasadniony, przez organy podatkowe. Sama obecność doradcy podatkowego wymusza niejednokrotnie na organie podatkowym zachowanie zgodne z podstawowymi zasadami postępowania wynikającymi z Konstytucji oraz z Ordynacji Podatkowej, tj. zasadą poszukiwania prawdy obiektywnej i zasadą działania na podstawie przepisów prawa. Z reguły urzędnicy mają większy dystans do doradcy niż do pracownika podatnika, którego kontrolują.

11 Wsparcie doradcy podczas kontroli ma też często walor praktyczny. Prośba doradcy podatkowego o przekazanie przez urzędnika zapytania na piśmie należy do standardowych działań. Również przyjętą praktyką jest odpowiedź na przedstawione przez kontrolujących zapytania drogą pisemną. Doradca podatkowy, jako osoba trzecia, może w sposób całkowicie naturalny stwierdzić, iż nie zna odpowiedzi na zadane pytanie, nie zna szczegółów danej transakcji i musi skonsultować odpowiedź z działem księgowości/kierownikiem jednostki/innymi osobami w firmie. Takie działanie daje niewątpliwie czas na przygotowanie odpowiedzi, w taki sposób, aby słowa podatnika nie zostały użyte przeciwko niemu. Doradca podatkowy zna również tzw. słowa klucze, a więc sformułowania, zarówno takie, których przy kontrolujących lepiej nie używać (jak np. słowo nieodpłatnie ) czy też takie, które powinny się znaleźć w wyjaśnieniach, gdyż ich obecność determinuje podatkowy sposób rozliczenia. Bywa i tak, że doradca pełni funkcję konsultanta do przedyskutowania określonych kwestii z urzędnikami. Niestety, najczęściej zdarza się to dopiero na etapie już toczącego się postępowania podatkowego, choć coraz częściej powołuje się doradcę do dyskusji z urzędnikiem już na etapie kontroli. Jest to szczególnie ważne wtedy, gdy kontrolujący mają wątpliwości co do przeprowadzonych przez podatnika rozliczeń podatkowych. Warto już wtedy powołać doradcę, aby ten, z punktu widzenia eksperta do spraw podatkowych, przedyskutował z kontrolującymi określony problem. Wtedy najłatwiej jest przekonać kontrolujących do racji podatnika. Ważne jest też, aby pokazać kontrolującym, że podatnik nie jest sam w nierównej walce z urzędem, ale ma oparcie w profesjonalnym doradcy. Sukces w sporze z organami podatkowymi i skarbowymi zależy do dwóch elementów. 1 Przygotowania merytorycznego, przez które rozumiem umiejętność uzasadnienia, na bazie obowiązujących przepisów, prawa podatnika do stosowania rozwiązań, które zostały przyjęte w przedsiębiorstwie. 2 Przygotowania proceduralnego, czyli umiejętnego korzystania z praw przyznanych podatnikowi w obowiązujących przepisach, w tym prawa do uczestniczenia w postępowaniu, składania wniosków dowodowych, wykorzystania możliwości zaskarżania itp. Rola doradcy, zwłaszcza w czasie przesłuchań świadków, jest nieoceniona. Jego doświadczenie może uchronić podatnika przed wysnuciem przez kontrolujących fałszywych wniosków. Skuteczność podejmowanych działań jest tym większa, im wcześniej zastosuje się właściwie te zasady. Te, o których mowa w punkcie pierwszym najlepiej wdrożyć na długo przed samą kontrolą, tzn. na bieżąco przyjmować takie rozwiązania w firmie, aby przyjście kontroli było jedynie formalnością, w trakcie której zostanie potwierdzona poprawność stosowanych metod, zgodnie z zasadą, iż lepiej zapobiegać niż leczyć. Natomiast przy szukaniu dobrego doradcy od postępowań obowiązuje właściwie jedna zasada. Im więcej spraw prowadzi doradca, tym ma większe doświadczenie. A w tej dziedzinie jest ono bezcenne. Warto więc zapytać doradcę o jego referencje czy przejrzeć rankingi. A jeszcze lepiej rozpocząć współpracę z doradcą na długo przez kontrolą. Zaufany, stały doradca, który zna podatnika, jego branżę i specyfikę działalności z pewnością świetnie sobie poradzi w trakcie kontroli. Jeśli więc już dojdzie do sporów z organami podatkowymi lub skarbowymi, dobrze mieć u boku zaufanego doradcę. Małgorzata Samborska Senior Menedżer

12

13 Bezpieczeństwo podatkowe w bieżącej działalności Ochrona podmiotów powiązanych Szacowanie dochodu takie stwierdzenie w treści decyzji podatkowej u wielu podatników budzi co najmniej niepokój. W większości przypadków oznacza ono konieczność zapłaty dodatkowego podatku. Podatnik nie jest jednak zupełnie bezbronny i może podważyć wyliczenia organu podatkowego, często udaje się bowiem zakwestionować metodykę szacowania dochodu stosowaną przez organy podatkowe lub skarbowe. Można to uczynić zwłaszcza przy zastosowaniu metody porównawczej zewnętrznej, polegającej na porównaniu wysokości obrotów w innych przedsiębiorstwach prowadzących działalność o podobnym zakresie i w podobnych warunkach. Narzędziem umożliwiającym takie działanie jest benchmarking albo analiza porównawcza. Przygotowana profesjonalnie może obronić podatnika przed doszacowaniem dochodu albo zmniejszyć wymiar tego doszacowania. Zalety benchmarkingu Klasyczne działania, prowadzące do doszacowania dochodu przez kontrolujących przebiegają wg schematu: 1 Identyfikacja numeru PKD, wg którego dobrana będzie próba podmiotów porównywalnych. 2 Przeszukanie bazy danych podatników wg wybranego kryterium, wybór podmiotów do próby. 3 Analiza danych finansowych i/lub podatkowych wybranych podmiotów, obliczenie wskaźników. 4 Odrzucenie wartości skrajnych. 5 Uśrednienie wyników (najczęściej marży na sprzedaży) i odniesienie ustalonej średniej do danych finansowych kontrolowanego. 6 Ustalenie doszacowanej kwoty dochodu (i podatku). Analiza porównawcza przygotowana przez podmioty profesjonalnie zajmujące się takimi zadaniami z pozoru sporządzana jest podobnie, algorytm działania zawiera jednak kilka elementów znacząco wpływających na rzetelność i wiarygodność uzyskanych wyników. W odniesieniu do schematu realizowanego przez kontrolujących: 1 Doradca identyfikuje najczęściej więcej niż jeden numer PKD, wg którego będzie przeszukiwał bazy danych w poszukiwaniu podmiotów porównywalnych. Ma to zapewnić szerszy zakres podmiotów objętych wstępną analizą i większą obiektywność uzyskanych wyników. 2 Bazy danych wykorzystywane przez doradców (jak Quick report, Amadeus, Tegiel) zawierają dane finansowe wynikające ze sprawozdań finansowych spółek zobowiązanych do publikacji takich danych (w tym np. rachunki zysków i strat w układzie porównawczym, umożliwiając analizę wysokości poszczególnych rodzajów kosztów). Z kolei baza danych remdat wykorzystywana przez kontrolujących zawiera dane wynikające z zeznań podatkowych wszystkich podmiotów (przychody, koszty ich uzyskania i dochody; bez szczegółowych danych dotyczących np. kosztów rodzajowych). Analiza dokonywana przez doradców bazuje na danych z całego kraju, natomiast analiza podatkowa często bywa zawężana geograficznie, np. do podmiotów z województwa, w którym siedzibę ma kontrolowany podmiot. 3 Przeszukanie bazy/baz danych pod kątem wybranych numerów PKD jest dla doradcy zaledwie początkiem doboru próby porównywalnych podmiotów. Następnie wyselekcjonowane podmioty są sprawdzane pod kątem określonych wcześniej kryteriów, m.in.

14 a Ciągłości prowadzenia działalności gospodarczej (z analizy usuwane są podmioty w likwidacji lub upadłości). b Dostępności kilkuletnich danych finansowych (eliminowane są podmioty, dla których w bazie danych dostępne są informacje dla np. co najmniej 3 z 5 ostatnich lat). c Rzeczywiście prowadzonej działalności gospodarczej. Doradca sprawdza, analizując wszelkie dostępne źródła, w tym strony internetowe, czy rzeczywisty profil działalności dobranych do próby podmiotów może być uznany za porównywalny z działalnością klienta. W części przypadków podmioty posługujące się tymi samymi kodami PKD prowadzą w rzeczywistości zupełnie odmienne biznesy. Wynika to z faktu, że określając zakres działalności, większość przedsiębiorców opisuje go niejako z zapasem, na wszelki wypadek dodając PKD działalności wykonywanej sporadycznie albo dodatkowo lub też dopiero planowanej. Dopiero dogłębna analiza opisów działalności rzeczywiście prowadzonej pozwala na odrzucenie z analizy takich podmiotów, które w rzeczywistości nie są porównywalne z klientem. Analiza dokonywana przez kontrolujących najczęściej nie jest tak dokładna i szczegółowa. Może to prowadzić do szacowania dochodu na podstawie dochodów spółek prowadzących zupełnie odmienne działalności; z drugiej strony może być argumentem za odrzuceniem tych szacunków z powodu ich niskiej wiarygodności. d Skala działalności doradca sporządzający benchmarking dąży do uzyskania maksymalnej porównywalności wyselekcjonowanych podmiotów. Odrzuca więc dane skrajne (wielkość podmiotu), stosując najczęściej kryterium dochodowe (określone poziomy przychodów ze sprzedaży), zatrudnienia czy wartości bilansowej środków trwałych (lub inne, przydatne w danym przypadku). e Występowanie transakcji kontrolowanych na podstawie danych finansowych wyselekcjonowanej próby podmiotów analizowana jest prezentowana w nich wartość przychodów osiąganych od podmiotów powiązanych, wartość należności i zobowiązań wobec takich podmiotów. W przypadku, gdy określone poziomy transakcji/rozrachunków z podmiotami powiązanymi zostaną przekroczone podmiot jest wykluczany z dalszej analizy. 4 Dane finansowe wyselekcjonowanych porównywalnych podmiotów z baz danych są w kolejnym kroku poddawane analizie, w wyniku czego ustalane są wskaźniki, które później będą przedmiotem porównań. Na tym etapie procedury doradcy i organu podatkowego są dość podobne. 5 Następny etap analiz doradcy to identyfikacja przedziału rynkowego danego wskaźnika (najczęściej marży) z wykorzystaniem miar statystycznych. Ustala się przedział międzykwartylowy poprzez wyznaczenie wartości kwartylu górnego i dolnego dla analizowanej próby. Rynkowy poziom narzutu znajduje się w przedziale międzykwartylowym, którego wyznaczenie umożliwia wyeliminowanie z wyników analizy wartości skrajnych, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, obrazujących zawyżone lub zaniżone zyski. Zapewnia to większe zobiektywizowanie uzyskanych wyników. W analizach dokonywanych przez kontrolujących najczęściej eliminowane są pojedyncze skrajne wyniki (najwyższa i najniższa marża w całej próbie). Później często ustalana jest średnia arytmetyczna uzyskanych wyników. 6 Benchmarking nie wskazuje na jeden określony wynik (marżę) jako obrazującą rynkowy poziom (zysków), lecz określa pewien przedział. Zgodnie z wytycznymi OECD warunki rynkowe

15 są zróżnicowane oraz ich badanie nigdy nie ma kompleksowego charakteru, ponieważ nie jest możliwe znalezienie wszystkich istniejących transakcji, które mogłyby zostać wykorzystane do porównania, zasadniczo stosowanie zasady arm s length daje tylko przybliżenie warunków ( ). Badanie takie jest zatem próbą wskazania prawdopodobnych cen lub marż, jakich można by się spodziewać w przypadku, gdyby analizowana transakcja została zawarta pomiędzy podmiotami niepowiązanymi. Z uwagi na szacunkowy charakter badania cen transferowych, wytyczne OECD wskazują, że każda wartość z uzyskanego zakresu jest jednakowo wiarygodna: zastosowanie najodpowiedniejszej metody lub metod daje zakres (zestaw) liczb, z których wszystkie są relatywnie równie wiarygodne. Oznacza to, że różne wartości w tym zakresie mogą wskazywać, iż niezależne podmioty zawarłyby podobne transakcje na podobnych warunkach, ale niekoniecznie uzyskując tę samą marżę lub cenę. Jeżeli wynik analizowanej transakcji pomiędzy podmiotami powiązanymi zawiera się we wskazanym zakresie, brak jest podstaw do zakwestionowania warunków takiej transakcji, ponieważ każda pozycja w zakresie spełnia zasadę arm s length. Powołanie się na wytyczne OECD, w połączeniu z profesjonalnie przygotowanym benchmarkingiem, prezentującym zakres marż, w ramach którego każdą wartość należy uznać za rynkową, często stanowi argument, który przekona organy odwoławcze, że doszacowany dochód na podstawie uśrednionej marży z niewielkiej próby podmiotów nie jest najlepszym przybliżeniem do rzeczywistej podstawy opodatkowania. W takich sytuacjach udaje się często doprowadzić do ponownego rozpatrywania spraw podatników i znaczącego obniżenia doszacowywanej kwoty. Profesjonalny benchmarking ma więc swoją wartość mierzoną równowartością zaoszczędzonego podatku. Nie jest to jedyne zastosowanie benchmarkingu. Może on też być przydatny w innych celach zidentyfikowane przez doradców podmioty wybrane do analizy to często konkurenci spółki zlecającej analizę porównawczą. Nie zawsze dostęp do ich danych finansowych jest łatwy. Benchmarking pozwala zatem również porównanie się z aktualnymi konkurentami, Podatnik nie jest zupełnie bezbronny i może podważyć wyliczenia organu podatkowego, często udaje się bowiem zakwestionować metodykę szacowania dochodu stosowaną przez organy podatkowe i skarbowe. a zważywszy na fakt, że w profesjonalnych benchmarkingach prezentowane są dane finansowe za co najmniej kilka okresów rozliczeniowych dla każdego podmiotu z wyselekcjonowanej próby, takie porównanie może być bardziej kompleksowe i pełne. Przedstawione w benchmarkingu wskaźniki nie tylko prezentują rynkowy poziom marż osiąganych przez podobne podmioty działające w tej samej branży, lecz także ilustrują tendencje i wzory obecne na danym fragmencie rynku. Mogą więc one wskazywać czy sugerować trendy rozwoju w danej dziedzinie biznesu. Widać więc, że zastosowanie benchmarkingu może być wielorakie, od dokumentowania rynkowości transakcji, przez ustalanie warunków transakcji z podmiotami powiązanymi, do oceny pozycji spółki w kontekście jej konkurentów i szerszego obrazu precyzyjnie określonego fragmentu rynku, na którym działa dany podmiot. Zlecenie przygotowania takiego profesjonalnego opracowania nie jest więc kosztowną fanaberią, ale inwestycją, która przynosi wiele korzyści i zabezpiecza podatników przez ryzykiem doszacowania dochodów przez organy podatkowe lub skarbowe. Agnieszka Staniszewska Menedżer

16

17 Wszystko w jednym miejscu Czy myślałeś o tym, że możliwe jest, aby w jednym miejscu znaleźć profesjonalne wsparcie w kwestiach rachunkowych, prawnych, podatkowych i biznesowych? W działalności gospodarczej istotną wartością jest możliwość podejmowania decyzji ze świadomością jej konsekwencji w różnych dziedzinach: finansów, rachunkowości, podatków, prawa cywilnego i administracyjnego, prawa pracy czy ochrony środowiska. Możliwość dostarczenia klientowi-przedsiębiorcy kompleksowego doradztwa, pomoc w podejmowaniu przez niego racjonalnych na różnych płaszczyznach decyzji wydaje się wyzwaniem czasu dla firm doradczych. Od lat doskonalimy się w takim świadczeniu usług: do badania sprawozdań finansowych stopniowo dodawano usługowe prowadzenie ksiąg rachunkowych, doradztwo podatkowe i doradztwo gospodarcze. Potrzeby naszych klientów inspirowały nas do rozszerzania zakresu kompetencji niezbędnych do zaspokajania tych potrzeb w sposób możliwie najpełniejszy. Od dawna już zespół prawników działających w strukturze Doradztwa Podatkowego zajmował się kwestiami prawnymi, towarzyszącymi np. usługom doradztwa transakcyjnego (zawiązywanie i rejestracja spółek prawa handlowego, łączenie, podziały, przekształcenia i likwidacja podmiotów, formułowanie umów sprzedaży udziałów, akcji, przedsiębiorstw i zorganizowanych części przedsiębiorstw, obsługa aportów, przygotowanie listów intencyjnych, umów inwestycyjnych itp.) czy due diligence. Naszych klientów z zakresu bieżącego doradztwa podatkowego wspieraliśmy przy optymalnym formułowaniu umów handlowych, kontraktów menedżerskich i umów o pracę, umów dzierżawy, najmu, komisu i wielu innych. Pomagaliśmy negocjować z bankami i urzędami cesję praw i przejęcie obowiązków z umów i koncesji. Regularnie reprezentujemy naszych klientów w postępowaniach przed sądami administracyjnymi w sprawach podatkowych. Wzrastające wśród naszych klientów zapotrzebowanie na doradztwo w tych oraz innych dziedzinach prawa skłania nas obecnie do rozszerzenia palety usług prawniczych, a to wymaga już powołania w grupie firm działających pod marką Grant Thornton kancelarii prawnej, która będzie mogła sprostać oczekiwaniom klientów. Naszym celem jest zapewnienie im bezpieczeństwa prawnego podejmowanych przedsięwzięć i optymalne ukształtowanie ich prawnych ram. Wierzymy, że łącząc kompetencje wszystkich specjalistów Grant Thornton, jesteśmy w stanie kompleksowo wspomagać dynamicznych przedsiębiorców w rozwoju ich biznesów. Grzegorz Maślanko Partner

18

19 Biznes rodzinny dziś i jutro Doradca rodzinnego biznesu Charakterystyka firm rodzinnych W latach 90. XX w. miliony Polaków zaczęło próbować swoich sił w biznesie. Był to efekt zakończenia trwającej kilkadziesiąt lat niewoli gospodarczej w naszym kraju. Wiele z ówczesnych biznesów nie dotrwało do dzisiaj, zakończyło się niepowodzeniem, nie przetrwało na konkurencyjnym rynku. Były jednak też i takie, które stały się podstawą egzystencji setek tysięcy polskich rodzin. W wielu z nich zatrudnienie znajdują członkowie bliższej i dalszej rodziny, a także następne pokolenia właścicieli. Czym różnią się firmy rodzinne od innych podmiotów funkcjonujących na rynku? Odpowiedź na to pytanie nie jest łatwa, ponieważ kryterium rodzinności dopiero w ostatnim czasie staje się przedmiotem zainteresowania ośrodków badawczych. Dodatkową trudnością jest niezwykła różnorodność firm rodzinnych, począwszy od małych, jednoosobowych przedsięwzięć, poprzez firmy średniej wielkości, a skończywszy na wielkich grupach kapitałowych, w tym publicznych, kontrolowanych przez rodziny. Najbardziej zróżnicowaną grupę stanowią średniej wielkości firmy rodzinne, ponieważ zachodzi w nich szereg procesów charakterystycznych dla wzrostu. Takie firmy charakteryzują się m.in. następującymi cechami: 1 Stanowią główne źródło utrzymania rodziny, często są miejscem zatrudnienia również dla członków bliższej i dalszej rodziny, w tym dzieci. 2 Stanowią dla rodziny wartość samą w sobie. Prowadzone są dla zysku, ale zysk jest tylko jednym z kryteriów znaczenia. Wielką rolę odgrywają aspekty emocjonalne. Niekiedy aspekty emocjonalne przeważają nad aspektami ekonomicznymi. 3 Członkowie rodziny są gotowi do ponadprzeciętnych wysiłków związanych z prowadzeniem firmy. Często stanowią centrum zainteresowania rodziny. Problemy firmowe przenoszone są na grunt relacji rodzinnych, a problemy rodzinne na grunt relacji w firmie. 4 Generują zyski przekraczające w różnym stopniu bieżące potrzeby rodziny, pozwalając na reinwestowanie pozostałych środków, w związku z czym stają się składnikiem bogactwa rodziny, a nie tylko źródłem bieżących dochodów. 5 Często mają nieuporządkowany system zarządzania, w którym główne decyzje podejmowane są albo przez właściciela, albo przez członków rodziny, jednakże zakresy odpowiedzialności i uprawnień nie są jasno określone. Również w przypadku zatrudnienia zewnętrznego zarządu często rozstrzygające są decyzje właścicieli. Sposób zarządzania firmą jest zgodny ze sposobem podejmowania decyzji w rodzinie. 6 Bywa, że nie zawsze zachowują pełną przejrzystość finansów, a część kosztów utrzymania rodziny, alokowana w koszty firmy, utrudnia ocenę sytuacji finansowej i może mieć wpływ na wiarygodność w oczach instytucji finansowych. 7 Kultura organizacyjna tych firm jest oparta o wartości reprezentowane przez rodzinę, a w szczególności przez lidera rodziny osobę, która faktycznie podejmuje kluczowe decyzje. 8 Wzrost tych firm jest ograniczony umiejętnościami i kompetencjami lidera rodziny, a ograniczenie to może być zrekompensowane poprzez przekazanie zarządzania, w przypadku dojścia firmy do rozmiarów przekraczających możliwości lidera, innym członkom rodziny, w tym w szczególności odpowiednio wykształconym następcom albo zarządowi zewnętrznemu. Innym sposobem rekompensaty braku wiedzy i kompetencji jest umiejętne korzystanie z usług doradców, wymagające jednak otwartości, zaufania i woli stosowania się do ich porad.

20 9 Firmy rodzinne stanowią znaczący element lokalnych społeczności, z jednej strony dając zatrudnienie i stanowiąc źródło utrzymania wielu rodzin, z drugiej strony pełniąc rolę liderów rozwoju społecznego, a często też wspierając finansowo społecznie użyteczne lokalne inicjatywy. 10 W kontaktach z kontrahentami cechują się odpowiedzialnością, a zobowiązania firmy traktowane są jak zobowiązania osobiste właścicieli. Często w nazwie firmy znajduje się nazwisko właścicieli, co stanowi dodatkowe zobowiązanie. Analizując powyższe cechy, można zauważyć, że rodzinność może być zarówno pozytywna, jak i negatywna, a charakter firmy jest zależny od wartości reprezentowanych przez rodzinę. Jednakże, biorąc pod uwagę fakt, że dla członków rodziny firma ta stanowi wartość samą w sobie, można się spodziewać, że ich motywacja dla budowania trwałości i reputacji firmy będzie wyższa niż w przypadku zarządów kontraktowych, co może mieć znaczenie w przypadku relacji z kontrahentami. Doradztwo dla firm rodzinnych Biorąc pod uwagę przedstawioną powyżej charakterystykę firm rodzinnych, należy zauważyć, że doradztwo w ich przypadku powinno brać pod uwagę specyficzne uwarunkowania. W każdej sytuacji doradztwa kluczowym elementem jest zrozumienie biznesu klienta, reprezentowanych przez niego wartości oraz celów, które chce osiągnąć. Należy przy tym zwrócić uwagę, że w przypadku każdej usługi doradczej, odbiorcą jest nie firma, ale konkretna osoba w firmie. Może to być właściciel, osoba zarządzająca, dyrektor finansowy czy główny księgowy. Każda z tych osób może, nawet w organizacjach, które mają jasno wytyczone cele i komunikują je pracownikom, w sposób odmienny te cele postrzegać. Szczególnie w korporacjach, gdzie zarządzanie jest oddzielone od własności, a kluczowe funkcje są sprawowane przez pracowników najemnych, ich cele niekoniecznie muszą być zgodne z celami organizacji. Inaczej jest w firmach rodzinnych, w których cele osobiste członków rodziny oraz cele firmy są ze sobą ściśle powiązane, przenikają się wzajemnie, a niekiedy nawet cele osobiste mogą przeważać nad biznesowymi. Z tego powodu często takie kryteria jak zysk, wartość firmy czy wzrost nie są celami firm rodzinnych. Doradca podejmujący się pracy z firmą rodzinną musi w pierwszej kolejności zdobyć zaufanie właścicieli. Jest to pierwszy krok do poznania i zrozumienia sensu istnienia biznesu, poznania wartości reprezentowanych przez rodzinę oraz celów, które właściciel chce osiągnąć za pośrednictwem działalności biznesowej. Zaufanie pomiędzy doradcą i właścicielem jest tym bardziej istotne, że, w przeciwieństwie do korporacji, firmy rodzinne nie zatrudniają zwykle wielu specjalistów z dziedziny finansów, podatków, czy innych obszarów usług doradczych, w związku z czym rzadko są w stanie zweryfikować jakość uzyskiwanych porad inaczej niż poprzez skutki ich wdrożenia w życie. To może być jednak bardzo bolesne. Brak wewnętrznych specjalistów czy też zewnętrznych doradców przy czym to drugie rozwiązanie wydaje się kosztowo bardziej efektywne może stanowić barierę rozwoju w przypadku, w którym kompetencje czy wykształcenie właścicieli są niedostateczne dla określonego poziomu rozwoju lub przedmiotu określonego przedsięwzięcia, a właściciele nie potrafią zaufać doradcom. Przy tym należy podkreślić, że brak wewnętrznych kompetencji w określonych obszarach jest sytuacją naturalną w każdej firmie, jak też naturalne jest posiłkowanie się zewnętrznymi doradcami. Osobiście znam wielu przedsiębiorców, którzy podejmują doskonałe decyzje, posiłkując się wsparciem doradców. Jest to jednak możliwe tylko wtedy, kiedy w takim układzie rolą doradcy jest dostarczenie przedsiębiorcy wiedzy, która pozwoli mu na podjęcie racjonalnej decyzji. Przy tym wiedza ta musi być dostarczona w sposób jasny i zrozumiały, zarówno co do treści, jak i formy. Doradca powinien prezentować alternatywne rozwiązania, pokazując ich skutki, ze szczególnym uwzględnieniem ich wpływu na cele, jakie stawia przed sobą firma rodzinna i jej właściciele. Bezpieczeństwo firmy rodzinnej Praktyka pokazuje, że właściciele firm rodzinnych często odkładają ważne decyzje w zakresie bezpieczeństwa rodzinnego majątku na później. Jest to zrozumiałe, ponieważ zazwyczaj biznes rodzinny i bieżące problemy pochłaniają tyle czasu właścicieli, że brakuje go na szerszą refleksję nad znaczeniem tego biznesu dla rodziny, podobnie jak nad jego potencjalnym negatywnym wpływem na rodzinny majątek w przypadku problemów. Pewnie to właśnie jest przyczyną funkcjonowania