Grzybice powierzchowne analiza wyników badañ Pracowni Mikologicznej Poradni Przyklinicznej Kliniki Dermatologii w Krakowie w latach

Transkrypt

1 182 Probl Hig Epidemiol 2006; 87(3): Grzybice powierzchowne analiza wyników badañ Pracowni Mikologicznej Poradni Przyklinicznej Kliniki Dermatologii w Krakowie w latach Superficial mycoses analysis of diagnostic tests performed in the Outpatient Dermatology Department in Krakow in years ANDRZEJ K. JAWOREK 1/, ANNA WOJAS-PELC 1/, KATARZYNA PIOTROWICZ-WÓJCIK 2/, KATARZYNA IWULSKA 2/, DANIELA SITKO 1/ 1/ Katedra i Klinika Dermatologii Collegium Medium Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie 2/ Studenckie Ko³o Naukowe przy Klinice Dermatologii CM UJ Wprowadzenie. Grzybice powierzchowne stanowi¹ powa ny problem diagnostyczny i terapeutyczny. Ze wzglêdu na rozpowszechnienie i sta³y wzrost zaka eñ grzybiczych podjêto próbê oceny epidemiologicznej wyników badañ pobranych od pacjentów z podejrzeniem grzybicy powierzchownej. Cel pracy. Ocena czêstoœci wystêpowania poszczególnych gatunków grzybów, czêstoœci wystêpowania ró nych postaci klinicznych grzybicy oraz sezonowoœci wystêpowania infekcji grzybiczych. Materia³ i metodyka. Analizie poddano wyniki badañ materia³u pochodz¹cego z Pracowni Mikologicznej Poradni Przyklinicznej Kliniki Dermatologii w Krakowie w latach pobranego od 3519 pacjentów, u których na podstawie objawów klinicznych podejrzewano grzybicê. Przeprowadzono badanie mikologiczne bezpoœrednie oraz wykonano hodowle na pod³o u Sabourauda. Wyniki. Zaka enia grzybicze skóry i jej przydatków stwierdzono u 1504 pacjentów (42,74%). Najczêstszym czynnikiem etiologicznym by³ Trichophyton rubrum 400 (24,7%), drugie miejsce pod wzglêdem czêstoœci zajmowa³y infekcje dro d akiem Candida glabrata 217 (13,4%). Infekcje grzybicze dotyczy³y najczêœciej paznokci stóp 733 (48,7%), paznokci r¹k 278 (18,5%) oraz skóry stóp 263 (17,5%). Wykazano, e pacjenci, których wiêkszoœæ stanowi³y kobiety (59,42%), czêœciej kierowani byli do wykonania badañ w okresie letnim (29%). Wnioski. 1. Infekcje grzybicze skóry i jej przydatków wywo³ywane by³y najczêœciej przez Trichophyton rubrum. 2. Najczêstsz¹ postaci¹ grzybicy powierzchownej by³a grzybica paznokci stóp. 3. Wœród pacjentów kierowanych do badañ przewa a³y kobiety. Introduction. Superficial mycoses are a serious diagnostic and therapeutic problem. Epidemiological and clinical research on superficial mycoses was undertaken due to increasing prevalence of mycotic infections. Aim. The aim of this study was to analyse frequency of the major agents in superficial mycoses in Krakow, frequency of various clinical forms of fungal infections and seasonal distribution of cases of superficial mycoses. Material and methods. Between , 3519 patients with suspected dermatomycosis were examined. Direct examinations of the scrapings together with fungal culture in Sabouraud medium were performed. Results. Positive mycological examinations were observed in 1504 cases (42.74%). The main pathogen was Trichophyton rubrum found in 400 cases (24.7%). The second most prevalent pathogen was Candida glabrata diagnosed in 217 cases (13.4%). Mycotic lesions were most often situated on toe nails 733 cases (48.7%), finger nails 278 (18.5%) and feet interdigital spaces 263 cases (17.5%). Patients, among whom the majority were women (59.42%) were more frequently referred for mycological tests during summer season (29%). Conclusions. l. The most frequent mycotic infection of skin and appendages was caused by Trichophyton rubrum. 2. The predominant form of superficial mycoses was feet onychomycosis. 3. Women were more often referred for mycological tests than men. Key words: epidemiology, mycotic infections, fungal flora, Krakow S³owa kluczowe: epidemiologia, infekcje grzybicze, flora mikologiczna, Kraków * Praca powsta³a z grantu statutowego nr 501/NKL/145/L Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr Andrzej K. Jaworek Katedra i Klinika Dermatologii CM UJ w Krakowie ul. Kopernika 19, Kraków tel , a_jaworek@yahoo.com Nades³ana: Zakwalifikowana do druku: Wstêp i cel pracy Zaka enia grzybicze skóry i jej przydatków stanowi¹ wci¹ istotny problem epidemiologiczny, diagnostyczny i terapeutyczny. Grzybice dotycz¹ oko³o 40% ludnoœci œwiata i ich odsetek stale wzrasta [1,2,3]. Przyczynê tego zjawiska mo na upatrywaæ w postêpuj¹cej urbanizacji i uprzemys³owieniu œrodowiska, czego wyrazem jest czêste stosowanie materia³ów syntetycznych do produkcji odzie y i obuwia, czêste korzystanie z us³ug kosmetycznych i publicznych obiektów sportowych, wzrost liczby

2 Jaworek AK i wsp. Grzybice powierzchowne analiza wyników badañ Pracowni Mikologicznej wykonywanych zabiegów inwazyjnych oraz stosowanie leków os³abiaj¹cych naturalne bariery immunologiczne organizmu [1,2]. Flora grzybicza zarówno w Polsce jak i na ca³ym œwiecie ulega nieustannym zmianom, dlatego te niezbêdna wydaje siê byæ okresowa analiza czynników patogennych. Celem pracy by³o wykazanie czêstoœci wystêpowania poszczególnych gatunków grzybów, ró nych postaci klinicznych grzybicy oraz sezonowoœci wystêpowania zaka eñ grzybiczych w Krakowie i okolicach. 14% 2% 47% 37% Materia³y i metody Analizie poddano wyniki 3519 badañ mikologicznych przeprowadzonych w Pracowni Mikologicznej Poradni Przyklinicznej Kliniki Dermatologii w Krakowie w latach W badanej grupie znajdowa³o siê 2091 kobiet (59,4%) oraz 1426 mê czyzn (40,6%). Materia³ do badañ pobierano z miejsc chorobowo zmienionych skóry g³adkiej, skóry ow³osionej oraz paznokci. Z pobranego materia³u wykonywano preparat bezpoœredni w 20% KOH oraz hodowle na pod³o u Sabourauda. Identyfikacjê grzybów chorobotwórczych dokonywano na podstawie wygl¹du morfologicznego hodowli, obrazu mikroskopowego i prób biochemicznych. Zaka enia Mallassezia sp. rozpoznawano przy pomocy badania mikroskopowego bezpoœredniego barwionego b³êkitem metylenowym. W analizie danych pochodz¹cych od pacjentów nie uwzglêdniono miejsca zamieszkania oraz wieku ze wzglêdu na zmianê formy dokumentacji medycznej (zmiana statusu administracyjnego Pracowni Mikologicznej). Wyniki Spoœród 3519 przeprowadzonych badañ uzyskano 1504 wyników dodatnich, z czego 656 w badaniu bezpoœrednim, 1467 w hodowli. Grupê osób, u której uda³o siê ustaliæ czynnik etiologiczny grzybicy, stanowi³o 851 (56,6%) kobiet oraz 653 mê czyzn (43,4%). Zaka enia grzybami dro d opobobnymi rozpoznano u 745 osób (47%), dermatofitami u 606 osób (37%), grzybami pleœniowymi u 226 osób (14%), natomiast zaka enia gatunkami Malassezia wyodrêbnionymi spoœród grupy grzybów dro d opodobnych stwierdzono u 40 osób (2%) (ryc. 1). Najwiêksz¹ liczbê zaka eñ grzybiczych obserwowano w okresie letnim (29%) oraz wiosennym (25%) w porównaniu do (23%) zaka eñ stwierdzanych w miesi¹cach jesiennych i zimowych (ryc. 2). Stosunek liczby kobiet do liczby mê czyzn, u których rozpoznano grzybice, by³ najwy szy wiosn¹ (K/M = 1,4), a najni szy w okresie jesiennym (K/M = 1,1). Tak e liczba osób skierowanych do badania mikologicznego by³a najwy sza w miesi¹cach letnich (29%), a najni sza w zimowych (21%) (ryc. 3). Najbardziej rozpowszech- De rm atofity / Deram atophytes Grzyby dro d opodobne / Candida-like Grzyby pleœniowe / Mould Pityrosporum sp. Ryc. 1. Infekcje grzybicze w latach Fig. 1. Fungal infections in years % 23% 25% 29% Wios na Lato Jesieñ Zima Ryc. 2. Zaka enia grzybicze w zale noœci od pór roku. Fig 2. Seasonal changes in frequency of mycotic infections. Wiosna spring, Lato summer Jesieñ autumn, Zima - winter 23% 21% 29% 27% Wiosna lato jesien zima Ryc. 3. Liczba osób skierowanych do badania mikologicznego w zale noœci od pory roku. Fig. 3. Seasonal changes in the number of patients referred for mycological tests. Wiosna spring, Lato summer Jesien autumn, Zima - winter

3 184 Probl Hig Epidemiol 2006; 87(3): Tabela I. Gatunki izolowanych grzybów a p³eæ chorych Table I. Isolated species of fungi and patients sex Gatunek grzyba Kobiety / Females Mê czyÿni / Males Razem / Total Species of fungi n % n % n % T. mentagrophytes 95 10, , ,5 T. rubrum , , ,7 T. interdigitale 2 0,2 2 0,3 4 0,2 T. schoenleini 1 0,1-0,0 1 0,0 M. canis 17 1,9 5 0,7 22 1,4 E. floccosum 5 0,6 4 0,6 9 0,6 C. albicans ,5 53 7, ,9 C. glabrata , , ,4 C. tropicalis 35 3,9 36 5,0 71 4,4 C. pseudotropicalis ,1 62 8, ,6 C. stellatoidea 16 1,8 7 1,0 23 1,4 C. pseudokrusei 1 0,1 1 0,1 2 0,1 C. krusei 6 0,7 4 0,6 10 0,6 Geotrichum 5 0,6 6 0,8 11 0,7 Rhodothorula 19 2,1 29 4,0 48 3,0 Altenaria 23 2,6 17 2,4 40 2,5 Aspergillus sp. 71 7,9 58 8, ,0 Cephalosporium 12 1,3 5 0,7 17 1,0 aeremonium S. brevicularis 20 2,2 19 2,6 39 2,4 Verticillium - 0,0 1 0,1 1 0,0 M. furfur 22 2,4 18 2,5 40 2,5 Razem / Total Tabela II. Umiejscowienie zmian chorobowych a p³eæ Table II. Location of mycotic lesions and patients sex Umiejscowienie zmian Kobiety / Females Mê czyÿni / Males Razem / Total / Location n % n % n % Paznokcie stóp , , ,7 Toe nails Paznokcie r¹k , , ,5 Finger nails Stopy , , ,5 Feet D³onie 24 2,8 26 4,0 50 3,3 Hands Skóra g³adka 84 9,9 57 0, ,4 Skin Skóra ow³osiona 3 0,3 12 1,8 15 1,0 Scalp Pachwiny 4 0,5 20 3,1 24 1,6 Inguinal Razem / Total nionym czynnikiem etiologicznym rozpoznawanych grzybic okaza³ siê T. rubrum. Izolowany by³ w 400 przypadkach (24,7%) ze zmian chorobowych. Drugie miejsce pod wzglêdem czêstoœci zajmowa³y infekcje: C. glabrata (13,4%), C. albicans (11,9%), C. pseudotropicalis (10,6%) oraz T. mentagrophytes (10,5%) (tab. I). U kobiet dominowa³y infekcje T. rubrum (20%, n=180) i C albicans (15,5%, n=139), natomiast u mê czyzn T. rubrum (30,6%, n=220) i C. glabrata (13,5%, n=97) (tab. I). Spoœród zaka eñ dermatofitami: T. rubrum stanowi³ 67,1%, T. Mentagrophytes 21%, M. Canis 3,3%, E. Floccosum 1,5%. Najczêœciej spoœród grzybów dro d opodobnych izolowane by³y gatunki: C. Glabrata 28,7%, C. Albicans 25,4%, C. Pseudotropicalis 22,6%, C. Tropicalis 9,4%, Rhodothorula 6,3%, C. Sterllatoidea 3%, C. krusei 1,3%, Geotrichum 1,5% oraz M. furfur 5,3%. W grupie pleœniowców dominowa³y: Aspergillus sp. 50,9%, Altenaria 25,2%, S. Brevicularis 16,8% (tab. I). Zmiany grzybicze przewa nie by³y zlokalizowane w obrêbie paznokci stóp (48,7%), paznokci r¹k (18,5%) oraz skóry stóp (17,5%) (tab. II). W obrazie klinicznym u kobiet dominowa³y zmiany w obrêbie paznokci stóp (47,5%), paznokci r¹k (23,7%), skóry stóp (15,3%), skóry g³adkiej (9,9%), natomiast u mê czyzn dominowa³y infekcje grzybicze paznokci stóp (50,4%), skóry stóp (20,4%), paznokci r¹k (11,6%) oraz pachwin (3,1%) (tab. II). Grzybica paznokci stóp rozpoznana by³a w 733 przypadkach, 404 kobiet (55,1%) oraz 329 mê czyzn (44,9%) (tab. II). W 282 przypadkach (33,2%) grzybicy paznokci czynnik etiologiczny stanowi³ T. rubrum, C. glabrata 91 (10,7%), T. mentagrophytes 86 (10,1%), Aspergillus sp. 75 (8,8%) oraz C. pseudotropicalis 72 (8,5%) (ryc. 4, tab. III). Drug¹ co do czêstoœci lokalizacj¹ by³a grzybica paznokci r¹k 278 przypadków, w tym 202 kobiety (72,7%) oraz 76 mê - czyzn (27,3%) (tab. II). Zmiany by³y najczêœciej wywo³ane przez C. albicans (40,1%, n=110), C. glabrata (17,2%, n=47) oraz grzyby pleœniowe (18,2%, n=50) (ryc. 5, tab. III). Grzybica stóp (palców, grzbietów i podeszew) stwierdzona zosta³a w 263 przypadkach (K=130, M=133). Najczêœciej izolowany by³ T. rubrum (n=74) oraz T. mentagrophytes (n=64). Grzybicê skóry g³adkiej (tu³ów, koñczyny) zdiagnozowano w 141 przypadkach (K=84, M=57). Najczêstszy czynnik etiologiczny stanowi³y gatunki: M. furfur (n=40) oraz M. canis (n=19). Grzybicê d³oni rozpoznano u 50 pacjentów (K=24, M=26). W 13 przypadkach grzybica wywo³ana by³a przez C. gla n T. rubrum T. mentagrophytes C. glab rata C.pseudotropicalis Aspergillus Inne pleœniowce* Inne dro d opodobne** Ryc. 4. Grzyby wywo³uj¹ce infekcje paznokci stóp Fig. 4. Fungi causing toe nails infections * Altenaria, Cephalosporium aeremonium, S. Brevicularis, Verticillium ** C. Albicans, C. tropicalis, C. stellatoidea, C. krusei, C. Psuedokrusei, Rhodothorula, Geotrichum

4 Jaworek AK i wsp. Grzybice powierzchowne analiza wyników badañ Pracowni Mikologicznej n C.albicans C. glabrata Inne dro d opodobne* Ryc. 5. Grzyby wywo³uj¹ce infekcje paznokci r¹k Fig. 5. Fungi causing finger nails infections * C. tropicalis, C. Pseudotropicalis, C. stellatoidea, C. krusei, Rhodothorula, Geotrichum brata, w 11 przez C. pseudotropicalis. Grzybicê skóry ow³osionej zdiagnozowano w 15 przypadkach (K=3, M=12). Najczêœciej czynnikiem etiologicznym by³y gatunki: C. glabrata (n=4) oraz C. albicans (n=3). Zmiany grzybicze zlokalizowane w pachwinach stwierdzono u 24 osób, z czego wiêkszoœæ stanowili mê czyÿni (n=20). W tej okolicy najczêœciej izolowanym gatunkiem grzyba by³ C. albicans (n=8) oraz T. rubrum (n=8) (tab. II, III). Dyskusja Wiele badañ epidemiologicznych wskazuje na du ¹ ró norodnoœæ flory mikologicznej wystêpuj¹c¹ w okreœlonym czasie w ró nych regionach Polski. W Krakowie i okolicach spoœród wyizolowanych gatunków grzybów ze zmian chorobowych skóry, paznokci i w³osów dro d aki stanowi³y 49%, dermato- Pleœniowce Dermatofity fity 37%, pleœnie 14%. W innych regionach Polski: Gdañsku [2], Bia³ymstoku [5], Wroc³awiu [7] oraz odzi [1] dominowa³y dermatofity, które w rejonie Gdañska stanowi³y a 50,8% izolowanych szczepów. Najczêœciej izolowanymi dermatofitami w rejonie Krakowa by³y: T. rubrum (24,7%), T. mentagrophytes (10,5%) oraz M. canis (1,64%). Tak e w innych obszarach naszego kraju: Gdañsku, Bydgoszczy, rejonie podkarpackim [2,4,9] i œwiata: Anglia, Belgia, Kanada, Nowa Zelandia, Stany Zjednoczone, Szwajcaria [12-15] T. rubrum by³ najczêstszym gatunkiem spoœród dermatofitów. Analizy porównawcze dotycz¹ce czêstoœci wystêpowania gatunku T. rubrum na terenie Krakowa na przestrzeni lat potwierdzaj¹, i jest to nadal najczêstszy gatunek chorobotwórczy w naszym regionie [11]. W naszym materiale podobnie jak w Gdañsku [2], Bydgoszczy [4], Wroc³awiu [7] M. canis stanowi³ czynnik etiologiczny g³ównie grzybicy skóry g³adkiej. Natomiast w odzi najczêstszym czynnikiem etiologicznym grzybicy w tej lokalizacji by³ T. mentagrophytes [1]. Wœród obserwowanych dermatomikoz przewa a³a grzybica paznokci stóp (u 48,7%), która by³a dominuj¹c¹ postaci¹ kliniczn¹ tak e w innych regionach Polski odzi, Gdañsku, Bydgoszczy, Bia³ymstoku, Wroc³awiu, Poznaniu [1,2,4,5,7,10]. Na drugim miejscu pod wzglêdem czêstoœci stwierdzono wystêpowanie grzybicy paznokci r¹k, natomiast w Gdañsku [2] oraz Bydgoszczy [4] by³a to grzybica zlokalizowana w obrêbie skóry stóp. Analiza zale noœci pomiêdzy lokalizacj¹ zmian grzybiczych a p³ci¹ chorych w rejonie Krakowa wykaza³a: u kobiet na drugim miejscu, co do czêstoœci grzybicê paznokci r¹k, a u mê czyzn grzybicê skóry stóp. Wydaje siê, e czêstsze rozpoznawanie grzybicy paznokci r¹k u kobiet mo e wi¹zaæ z faktem, e kobiety niejednokrotnie korzystaj¹ z zabiegów kosmetycznych dotycz¹cych paznokci Tabela III. Umiejscowienie zmian chorobowych a gatunek grzyba Table III. Location of mycotic lesions and species of fungi Gatunek grzyba Paznokcie r¹k Paznokcie stóp Stopy D³onie Skóra g³adka Skóra ow³osiona Pachwiny Species of fungi Finger nails Toe nails Feet Hands Skin Scalp Inguinal n % n % n % n % n % n % n % T. mentagrophytes 1 0,0 86 5,3 64 4,0 3 0,2 15 0,9 2 0,1 1 0,0 T. rubrum 17 1, ,4 74 4,6 7 0,4 18 1, ,5 M. canis ,2 1 0,0-0 C. albicans 110 6,8 32 2,0 26 1,6 10 0,6 6 0,4 3 0,2 8 0,5 C. glabrata 47 2,9 91 5,6 45 2,8 13 0,8 18 1,1 4 0,2 4 0,2 C. tropicalis 20 1,2 39 2,4 9 0,6 4 0,2 3 0,2 1 0,0 1 0,0 C. pseudotropicalis 8 0,5 72 4,4 32 2,0 11 0,7 7 0,4 1 0,0 1 0,0 Rhodothorula 4 0,2 21 1,3 8 0,5 4 0,2 8 0,8 1 0,0 2 0,1 Altenaria 6 0,4 35 2,2 5 0,3 2 0,1 2 0,1 1 0,0-0 Aspergillus sp. 32 2,0 69 4,3 16 1,0 3 0,2 4 0,2 1 0,0-0 S. brevicularis 1 0,0 32 2,0 4 0, , M. furfur , Razem / Total , , ,5 57 3, ,8 15 0,9 25 1,5

5 186 Probl Hig Epidemiol 2006; 87(3): i mog¹ byæ zaka ane w zak³adach us³ugowych; kobiety tak e czêœciej i chêtniej zg³aszaj¹ siê do lekarza. Najczêstszym czynnikiem etiologicznym grzybicy paznokci stóp by³ T. rubrum. We Wroc³awiu czynnikiem etiologicznym tego rodzaju grzybicy by³y najczêœciej gatunki Candida [7] a w odzi T. mentagrophytes [1]. Grzyby dro d opodobne z rodzaju Candida w naszym materiale stanowi³y 42,4% infekcji grzybiczych. Najczêœciej izolowany by³ gatunek C. glabrata (13,4%). Spoœród grzybów dro d opodobnych najczêstsz¹ przyczyn¹ infekcji paznokci r¹k by³ gatunek C. albicans podobnie w odzi, Gdañsku, Bydgoszczy [1,2,4]. Grzyby pleœniowe stanowi³y 14% ogólnej liczby hodowli. Najczêœciej izolowano gatunki Aspergillus. W innych regionach Polski najczêstszym gatunkiem pleœni by³ S. brevicularis [2,4]. Infekcje grzybami pleœniowymi dotyczyly g³ównie p³ytek paznokci stóp. Najczêstszym czynnikiem wywo- ³uj¹cym infekcje grzybicze pachwin w naszym materiale by³y gatunki: T. rubrum oraz C. albicans, natomiast w innych obszarach kraju ( ódÿ, Bydgoszcz, Bia³ystok, Kielce) by³ to E. floccosum [1,4,5,6]. Zaka enia grzybicze zlokalizowane w pachwinach stwierdza siê czêœciej u mê czyzn, co mo e wynikaæ z predyspozycji anatomicznych, zaniedbañ higienicznych oraz charakteru pracy (np. kierowcy). Wnioski 1. Grzyby dro d opodobne by³y najczêstszym czynnikiem etiologicznym grzybic. 2. Najczêœciej izolowanym dermatofitem by³ T. rubrum (24,7% wszystkich zaka eñ). 3. Dominuj¹ca postaci¹ grzybicy powierzchownej by³a grzybica paznokci stóp. 4. Wœród pacjentów kierowanych do badañ przewa a³y kobiety. 5. Najwiêksz¹ liczbê zaka eñ grzybiczych obserwowano w okresie letnim (29%). Piœmiennictwo / References 1. Iwo J, Szubert U, Sysa-Jedrzejewska A, Zalewska A. Przegl¹d lokalizacji zaka eñ grzybiczych w materiale Pracowni Mikologicznej Przyklinicznej Poradni Dermatologicznej w odzi. Mikol Lek 2005; 12(3): Bykowska B, Nowicki R. Aktualna flora mikologiczna w rejonie Gdañska ( ). Mikol Lek 2003; 10(1): Macura AB. Czynniki sprzyjaj¹ce zaka eniom grzybiczym. [w] Baran E (red.) Zarys mikologii lekarskiej. Volumed Wroc³aw 1998: Mrotek M, Zegarska B, Zimna M, Budna W. Grzyby chorobotwórcze w materiale Pracowni Mikologicznej Wojewódzkiej Przychodni Dermatologicznej w Bydgoszczy w okresie styczeñ sierpieñ Mikol Lek 2001; 8(3-4): Boliñski J, Krajewska-Ku³ak E, ukaszuk C, Boliñska J, Sakowicz S. Epidemiologia zaka eñ grzybiczych skóry i jej przydatków w materiale Przychodni Dermatologicznej SM ZOZ w Bia³ymstoku. Mikol Lek 2003; 10(2): Sielska H, Seneczko M. Czynniki etiologiczne zmian w pachwinach u pacjentów badanych w Pracowni Mikologicznej Wojewódzkiej Przychodni Skórno- Wenerologicznej w Kielcach w latach Mikol Lek 2005; 12(4): Sikora M, Pacho³ek T, Soter K, Szepietowski J. Analiza zaka eñ grzybiczych skóry i jej przydatków w rejonie Wroc³awia w latach Mikol Lek 2000; 7(3): Seneczko F, Lipowczan G, Stêpieñ B, Rybczyñska E, Mamos K, Kwiecieñ E, Kaszuba A, Koz³owska-Choczaj K. Grzyby niedermatofitowe w zaka eniach skóry i jej przydatków u ludzi w rejonie ³ódzkim. Mikol Lek 1998; 5(3): Bajcar S, Ratka P. Epidemiologia zaka eñ dermatofitowych u ludzi w regionie podkarpackim w latach Mikol Lek 2002; 9(2): Dañczak-Pazdrowska A, aba R, Dañczak D. Analiza przypadków grzybicy paznokci wœród pacjentów Oddzia³u Dermatologicznego Szpitala Miejskiego im. J. Strusia w Poznaniu w latach marzec Mikol Lek 2001; 8 (3-4): Kapiñska-Mrowiecka M, Szewczuk-Dzie a M. Zaka enia grzybicze skóry i paznokci u chorych leczonych na Oddziale Dermatologii Szpitala im. S. eromskiego w Krakowie w okresie od 1993 do 1999 r. Mikol Lek 2000; 7, supl. 1: Korstanje M, Staats C. Tinea capitis in Northwestern Europe : etiologic agents and their changing prevalence. Int J Dermatol 1994; 33: Clayton Y. Clinical and mycological diagnostic aspects of onychomycosis and dermatophycoses. Clin Exp Dermatol 1992; 1 supl.: Summerbell R, Kane J, Krajden S. Onychomycosis tinea pedis and tinea manuum caused by nonabnormalites filamentous fungi. Mycosen 1989; 32: Monod M, Jaccoud S, Zaugg C, Léchenne B. Survey of Dermatophyte Infections in the Lausanne Area (Switzerland). Dermatology 2002; 205: Gliñski W, Baran E, Nowicki R, Maleszka R, Adamski Z, Kaszuba A. Konsensus dotycz¹cy leczenia powierzchownych zaka eñ grzybiczych. Przegl Dermatol 2002; 89: