Priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju województwa podkarpackiego Nr projektu WKP 1/1.4.5/2/2006/21/24/602/2006

Transkrypt

1

2

3 Priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju województwa podkarpackiego KOŃCOWY RAPORT Z BADAŃ FORESIIGHT PRIIORYTETOWE TECHNOLOGIIE DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIIEGO wykonany w ramach projektu: Priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju województwa podkarpackiego Nr projektu WKP 1/1.4.5/2/2006/21/24/602/2006 PRACA ZBIOROWA POD REDAKCJĄ LESZKA WOŹNIAKA Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej Rzeszów 2008

4 Autorzy: WOŹNIAK LESZEK ZIÓŁKOWSKI BOŻYDAR DZIEDZIC SYLWIA NOWAK AGNIESZKA WYRWA DARIUSZ ADAMSKI WŁODZIMIERZ CEBULAK TOMASZ CIERPIAŁ-WOLAN MAREK DROZD KONRAD GRZESIK ARTUR KALITA WŁODZIMIERZ KLUSKA JACEK KUD KRZYSZTOF ŁUNARSKI JERZY SOBKOWIAK ALICJA SOBKOWIAK ANDRZEJ STEC-RUSIECKA JOLANTA TOMCZYK ANDRZEJ WACNIK PAWEŁ WAŁAJTYS - RODE ELŻBIETA WOŹNIAK MARIAN Priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju województwa podkarpackiego Nr projektu WKP 1/1.4.5/2/2006/21/24/602/2006 Wydrukowano z matryc dostarczonych przez wykonawców projektu Copyright by Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza Rzeszów 2008 ISBN Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej ul. W. Pola 2, Rzeszów Nakład 200 egz. Ark. wyd. 35,97. Ark. druk. 23,00. Papier offset. kl. III 70g B1. Oddano do druku w czerwcu 2008 r. Wydrukowano w czerwcu 2008 r. Drukarnia Oficyny Wydawniczej, ul. W. Pola 2, Rzeszów Zam. nr 66/08

5 Koordynator merytoryczny WOŹNIAK LESZEK Asystenci koordynatora NOWAK AGNIESZKA ZIÓŁKOWSKI BOŻYDAR Członkowie Panelu Głównego: ADAMSKI WŁODZIMIERZ CIERPIAŁ-WOLAN MAREK DZIEDZIC SYLWIA GRZESIK ARTUR KALITA WŁODZIMIERZ KLUSKA JACEK ŁUNARSKI JERZY SOBKOWIAK ANDRZEJ TOMCZYK ANDRZEJ WACNIK PAWEŁ WAŁAJTYS - RODE ELŻBIETA WIERZBIŃSKI BOGDAN WOŹNIAK MARIAN WYRWA DARIUSZ Członkowie Panelu Wykonawczego: BEMBENEK BOGUSŁAW CEBULAK TOMASZ DROZD KONRAD KUD KRZYSZTOF SOBKOWIAK ALICJA STEC-RUSIECKA JOLANTA SURMACZ TOMASZ SZELĄG MONIKA WALAWENDER PAWEŁ Organizacje partnerskie: Asseco Poland S.A. Huta Stalowa Wola S.A. ICN Polfa Rzeszów S.A. Krośnieńskie Huty Szkła Podkarpacka Izba Rolnicza Podkarpacki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Boguchwale Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Rzeszowski Urząd Statystyczny w Rzeszowie Wytwórnia Sprzętu Komunika PZL Rzeszów S.A. Zakład Chemiczny Organika Sarzyna S.A.

6 Wykaz skrótów: B I S R C L T Technologie budownictwa Technologie informacyjne Technologie infrastruktury ochrony środowiska i energetyki Technologie produkcji rolniczej i przetwórstwa Technologie przemysłu chemicznego, farmaceutycznego i biotechnologie Technologie przemysłu lotniczego i maszynowego Turystyka, rekreacja i rehabilitacja, zdrowie

7 SPIS TREŚCI WSTĘP... 7 ROZDZIAŁ I. METODYKA BADAŃ FORESIGHT W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM...20 ROZDZIAŁ II. IDENTYFIKACJA KLUCZOWYCH BRANŻ REGIONU I ETAP PROJEKTU BADANIE METODĄ DELFICKĄ Wstęp Przewidywany czas realizacji tez Znaczenie poszczególnych tez i obszarów Zaangażowanie rządu i samorządu OCENA EFEKTÓW I DETERMINANTÓW ROZWOJU POSZCZEGÓLNYCH BRANŻ Technologie budownictwa Ocena efektów zastosowania kluczowych technologii Czynniki determinujące rozwój technologii budownictwa Technologie informacyjne Ocena efektów zastosowania perspektywicznych technologii Czynniki determinujące rozwój technologii informacyjnych Technologie infrastruktury ochrony środowiska i energetyki Ocena efektów zastosowania perspektywicznych technologii Czynniki determinujące rozwój technologii infrastruktury ochrony środowiska i energetyki Technologie produkcji rolniczej i przetwórstwa Ocena efektów zastosowania perspektywicznych technologii Czynniki determinujące rozwój technologii produkcji rolniczej i przetwórstwa Technologie przemysłu chemicznego, farmaceutycznego i biotechnologie Ocena efektów zastosowania perspektywicznych technologii Branża farmaceutyczna Branża chemiczna Branża biotechnologiczna Czynniki determinujące rozwój technologii przemysłu chemicznego, farmaceutycznego i biotechnologii Technologie przemysłu lotniczego i maszynowego Ocena efektów zastosowania perspektywicznych technologii Czynniki determinujące rozwój technologii przemysłu maszynowego i lotniczego Turystyka, rekreacja i rehabilitacja, zdrowie Ocena efektów zastosowania perspektywicznych technologii Czynniki determinujące rozwój technologii branży turystyka, rekreacja i rehabilitacja, zdrowie ROZDZIAŁ III. IDENTYFIKACJA WIODĄCYCH TECHNOLOGII W BRANŻY II ETAP PROJEKTU WSKAZANIE PERSPEKTYWICZNYCH TECHNOLOGII DLA ANALIZOWANEJ BRANŻY, KTÓRE MOGĄ I POWINNY BYĆ WPROWADZONE LUB ROZWIJANE W REGIONIE, ABY PODNIEŚĆ OGÓLNĄ KONKURENCYJNOŚĆ GOSPODARKI ZGODNIE Z IDEĄ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU OCENA TECHNOLOGII POD KĄTEM WYKONALNOŚCI I ATRAKCYJNOŚCI...143

8 3.3. OCENA WPŁYWU PERSPEKTYWICZNYCH TECHNOLOGII NA ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ ANALIZA SWOT OCENA TENDENCJI SZANS I ZAGROŻEŃ DLA ROZWOJU REGIONU W PRZYSZŁOŚCI OCENA MOŻLIWYCH EFEKTÓW ZASTOSOWANIA WIODĄCYCH TECHNOLOGII W BRANŻY ANALIZA WIODĄCYCH TECHNOLOGII STOSOWANYCH W BRANŻY TWORZENIE WĄTKÓW FABULARNYCH PREZENTACJA I WYŁANIANIE DWÓCH WĄTKÓW DLA KAŻDEGO SCENARIUSZA IDENTYFIKACJA WYJŚCIOWYCH KONCEPCJI ROZWOJU REGIONU IDENTYFIKACJA TRZECH KONCEPCJI ROZWOJU KREOWANIE WIODĄCEJ KONCEPCJI ROZWOJU ROZDZIAŁ IV. IDENTYFIKACJA PRIORYTETOWYCH TECHNOLOGII W BRANŻY III ETAP PROJEKTU KONSULTACJE SPOŁECZNE KWESTIONARIUSZOWE BADANIE WALIDACYJNE Ocena zgodności/niezgodności wiodących technologii wyłonionych przez panele branżowe Technologie determinujące rozwój Dodatkowe technologie w branżach Istotność wdrożeniowa technologii KONSULTACJE SPOŁECZNE ZOGNISKOWANE WYWIADY GRUPOWE Działania doskonalące i wiodące technologie w branżach KONSULTACJE SPOŁECZNE WYWIADY POGŁĘBIONE KOŃCOWE PRACE PANELU GŁÓWNEGO Koncepcje rozwoju priorytetowych technologii województwa ZAKOŃCZENIE LITERATURA SPIS TABEL SPIS RYSUNKÓW...362

9 WSTĘP Jaki sobie świat wyobrazimy, w takim będziemy żyć. James Lovelock 1. Współczesny nam świat wkroczył w epokę globalizacji. Bez względu na to, czy akceptujemy ten proces, czy też jesteśmy jego przeciwnikami, musimy zdawać sobie sprawę ze skutków procesów, jakie mają miejsce i na które dotąd indywidualnie nie mieliśmy na ogół dużego wpływu. Zostaliśmy włączeni w proces przemian gospodarczych i politycznych, staliśmy się zarazem obserwatorami postępującej degradacji środowiska i narastającego rozwarstwienia społeczeństw mimo wielu haseł procesu globalizacji tak w wymiarze większości narodów, jak i w układzie pomiędzy poszczególnymi państwami, a już szczególnie wyraźnie w globalnym podziale na bogatą i rozwiniętą północ oraz biedne i nie nadążające za szalonym tempem postępu południe ziemskiego globu (uwaga ta nie dotyczy Chin, a w najbliższej perspektywie prawdopodobnie także Indii). Wszystko wskazuje więc na to, że w skali globalnej, państw, jak i regionów, zabrakło mechanizmów kreowania pozytywnej drogi rozwoju, nie przeczących potrzebie postępu, ale skutecznie zapobiegających jego negatywnym skutkom. Cytowany już James Lovelock stwierdził także, że jesteśmy uwikłani w konflikty między tym, co wiemy, a tym co robimy. 2 Trudno nie zgodzić się ze stwierdzeniem autora teorii Gai; mimo dużego, niekiedy spektakularnego postępu wiedzy, postęp ten nie decydował do tej pory o wyborze kierunku rozwoju społeczeństw. Wszyscy uwikłani jesteśmy w szalone tempo przemian, które charakteryzuje się wieloma bardzo negatywnymi następstwami. Tak negatywnymi, że pojawiły się głosy o apokaliptycznym końcu praktykowanej drogi gospodarczego rozwoju, nie tylko wśród przedstawicieli organizacji ekologicznych, ale także wśród uznanych autorytetów naukowych. Wszystko wskazuje więc na to, że zarówno w wymiarze globalnym, jak i w coraz to mniejszej skali brakuje wielu skutecznych mechanizmów kreowania rzeczywistości. Potrafimy ją pięknie opisać, tak jak opisujemy skutki działania żywiołów, ale mimo postępu wiedzy i zakładanego rozsądku, nie potrafiliśmy do tej pory w pełni pozytywnie jej kształtować. Czego więc nam brakuje: chęci czy możliwości, a może jednego i drugiego? Globalistyczna pieśń pod tytułem nie ma żadnej alternatywy jest głęboko fałszywa. 3 Trudno nie zgodzić się z powyższym stwierdzeniem Davida Kortena. To do nas należy dokonanie wyboru, 4 wyboru całkowicie odmiennego od dzisiejszych koncepcji rozwoju gospodarek wielu krajów, przykładowo i szczególnie gospodarki chińskiej, o której skutkach rozwoju między innymi tak wypowiadają się mieszkańcy tego kraju: Wu Qiuhua mieszkał w Woxinie, jednej z wielu rakowatych wsi leżących w dolnym biegu Huang Hu (Rzeki Żółtej), gdzie skażenia spowodowały katastrofalny wzrost zapadalności na nowotwory. Wszystko co robimy, nie ma sensu powiedział Wu Qiuhua. 5 Zasady funkcjonowania współczesnych społeczeństw i gospodarek muszą więc ulec zasadniczej zmianie. Oznacza to także konieczność kreowania i zastosowania zupełnie nowych mechanizmów kształtowania rzeczywistości. Punktem wyjścia nowego rozumowania i działania powinno być przekonanie, że nie każdy wzrost i postęp jest dla nas korzystny, że musimy nauczyć się dokonywać wyborów. Zadanie to jest niezmiernie trudne, bowiem rzeczywistość gospodarcza i społeczna jest wyjątkowo skomplikowana, a w skali globalnej jak i regionalnej nie udało się nam do tej pory stworzyć w pełni skutecznych mechanizmów współdziałania i współodpowiedzialności. 1 J. Lovelock, autor teorii Gai, wypowiedź w programie telewizyjnym 2 Ibidem 3 D. C. Korten, Świat po kapitalizmie. Alternatywy dla globalizacji, Wyd. Stowarzyszenie OBYWATEL, Łódź 2002, Maciej Muskat, Przedmowa do polskiej edycji, s 7. 4 D.C. Korten, Świat po kapitalizmie. Alternatywy dla globalizacji, Wyd. Stowarzyszenie OBYWATEL, Łódź 2002, s National Geographic, Gorzkie wady, Nr 5 (104), maj 2008, s

10 Najważniejszym wyzwaniem stojącym przed ludzkością jest zapewne konieczność takiego rozbudzania naszej umiejętności utrzymywania wspólnej wiedzy i świadomego działania, abyśmy mogli pokonać piętrzące się przed nami niezliczone problemy społeczne i ekologiczne. 6 Ciągle jeszcze sposób, w jaki odnosimy się do Ziemi w krajach uprzemysłowionych, świadczy o ignorowaniu najbardziej podstawowej zasady inwestowania: zaniedbujemy planowanie długoplanowe. 7 Dążąc do zmiany sposobu myślenia i działania, jesteśmy przekonani że życie ekologiczne nie musi oznaczać odwrócenia się od postępu gospodarczego, chodzi raczej o to, by odkryć, które technologie są najbardziej przydatne z punktu widzenia zrównoważonej przyszłości. Ekologiczny styl życia nie jest ścieżką bez wzrostu, ale ścieżką innego wzrostu. 8 Dzisiaj już wiemy, że musimy zastosować naszą wiedzę ekologiczną do zasadniczej przebudowy technologii oraz instytucji społecznych tak, aby zasypać przepaść między ludzkim sposobem organizowania się (i gospodarowania) a ekologicznie zrównoważonymi systemami występującymi w przyrodzie. 9 Konieczne jest stopniowe wycofywanie się z tych wielomiliardowych inwestycji, przy równoczesnym udzielaniu realnego wsparcia lokalnym źródłom energii odnawialnej, a to przyczyniłoby się do obniżenia poziomu zanieczyszczeń, ograniczenia zagrożeń wobec terenów dziewiczych i oceanów, a także do zmniejszenia zależności od wyczerpujących się zasobów ropy naftowej i niebezpiecznych technologii nuklearnych. 10 Wyjątkowe znaczenie ma też kolejny ważny wniosek wypływający z obserwacji rzeczywistości, mówiąc słowami Petera Druckera, cytowanego przez Davida Kortena, szybko uczymy się, iż wiara, że wolny rynek to wszystko, czego potrzeba do prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa, a nawet tylko gospodarki to czysta iluzja. 11 Obok aspektów ekonomicznych nie udało się nam sprostać wielu innym wyzwaniom. Przykładowo, prawo ciągle nie ustala tak naprawdę standardów zdrowotnych (oczywiście jest to trudne), a jedynie technologiczne normy emisji. Problemy te można rozwiązać przez planowanie oparte na naturze. 12 Gospodarka, której wizję przedstawia niniejszy raport, to zdecydowanie inny model rozwoju, promujący narodziny w pełni świadomej przedsiębiorczości, znajdującej potwierdzenie w logicznie uzasadnionych i wspieranych decyzjach globalnych, krajowych i regionalnych. Stwierdzenie to znajduje uzasadnienie w wypowiedziach wielu autorytetów. W XXI wieku możemy jednak być ostrożnymi optymistami: już lepiej rozumiemy mocne strony i ograniczenia technologii oraz w bardziej rozsądny sposób podchodzimy do zakresu, w jakim może ona przyczyniać się do rozwoju człowieka przyjmujemy też do wiadomości niebezpieczeństwa, jakimi grozi z samej swojej natury, i krytyczną potrzebę stosowania zasady przezorności wobec nowej technologii. 13 Także tego typu zasady uwzględniono w wyborze technologii priorytetowych w ramach niniejszego projektu, bowiem stale mamy do czynienia z wzajemnymi oddziaływaniami między technologią a zarówno strukturami gospodarczymi, jak i wartościami kulturowymi. Za pomocą mechanizmów cenowych, gospodarka odgrywa ważną rolę, decydując o tym, które rodzaje technologii są opracowywane i wprowadzane na rynek, natomiast wybór ich rodzaju całkowicie zależy od ludzi, ma więc charakter społeczny i polityczny: czy będzie to technologia masowego zniszczenia, technologia niszcząca atmosferę, technologia pośrednia, technologia przyjazna środowisku, technologia korzystna dla gatunku ludzkiego. Wybór ten nie 6 D. C. Korten, Świat po kapitalizmie. Alternatywy dla globalizacji, Wyd. Stowarzyszenie OBYWATEL, Łódź 2002, s. 283, za Duane Elgin. 7 J. Butterfly Hill, Uważność na targowisku. Globalny rynek i masowa konsumpcja a świadome życie. Wyd. Jacek Santorski &Co, Warszawa Przedmowa, s D. Elgin, Dobrowolna prostota życia [w:] Uważność na targowisku. Globalny rynek i masowa konsumpcja a świadome życie. Wyd. Jacek Santorski &Co, Warszawa 2004, s F. Capra, Patriarchalne korzenie nadmiernej konsumpcji [w:] Uważność na targowisku. Globalny rynek i masowa konsumpcja a świadome życie. Wyd. Jacek Santorski &Co, Warszawa 2004, s H. Norberg-Hodge, Buddyzm w gospodarce lokalnej [w:] Uważność na targowisku. Globalny rynek i masowa konsumpcja a świadome życie. Wyd. Jacek Santorski &Co, Warszawa 2004, s D. C. Korten, Świat po kapitalizmie. Alternatywy dla globalizacji, Wyd. Stowarzyszenie OBYWATEL, Łódź 2002, s. 159, za Peterem Druckerem. 12 P. Hawken, Przez zielone okulary. Jak prowadzić interesy nie szkodząc sobie i innym. Wyd. Pusty Obłok, Warszawa 1996, s M. Carley, P. Spapens, Dzielenie się światem. Zrównoważony sposób życia i globalnie sprawiedliwy dostęp do zasobów naturalnych w XXI wieku, Wyd. Instytut na rzecz Ekorozwoju, Białystok Warszawa 2000, s

11 jest z góry przesądzony, dlatego też żywotne znaczenie ma wpływanie na rozwój technologiczny, tak, aby przyczyniał się on do rozwoju społeczno-kulturowego, zamiast go zdominować. W istocie bowiem nie tylko my wpływamy na technologię, lecz ona także wywiera głęboki wpływ na nas. 14 W koncepcji produktów usługowych, zgodnie z uwagami Paula Hawkena, wytwórcy patrzyliby w całkiem nowy sposób zarówno na materiały, jak i na metody produkcji, gdyż zawsze musieliby się zastanowić nad tym, jak będzie można ponownie wykorzystać i zagospodarować produkt, który do nich wróci. Wynika stąd potrzeba przyjęcia całkiem nowych zasad projektowania, naśladujących wzór, który podsuwa nam natura: odpad = pokarm. Zamiast myśleć tylko o wartości produktu w chwili, gdy opuszcza zakład, producent musi brać pod uwagę jego wartość w chwili, gdy doń powraca. Plan ten faworyzuje te firmy i projekty, które najzgrabniej złożą materiały i komponenty, tak by można je było efektywnie zamienić, wymienić, wykorzystać powtórnie lub odzyskać. 15 Globalizacja postępu naukowotechnologicznego może przybrać pozytywne oblicze także pod warunkiem spełnienia postulatu Davida Kortena i wielu innych naukowców należy preferować swobodny dostęp do kluczowych i innowacyjnych technologii. 16 W nowej koncepcji gospodarki, której zalążki widzimy już dzisiaj, szczególnego znaczenia nabierają pojęcia ekotechnologii i ekoproduktów. Ekoinnowacje można zdefiniować jako zamierzone postępowanie cechujące się przedsiębiorczością, obejmujące etap projektowania produktu i zintegrowane zarządzanie nim w ciągu jego cyklu życia, które przyczynia się do proekologicznego unowocześnienia społeczeństw epoki przemysłowej, dzięki uwzględnieniu problemów ekologicznych przy opracowywaniu produktów i związanych z nimi procesów. Ekoinnowacje prowadzą do zintegrowanych rozwiązań, mających na celu zmniejszenie nakładów zasobów i energii, jednocześnie podnosząc jakość produktu lub usługi. Ekoinnowacja jest jednym ze sposobów innowacji. 17 Jedną z możliwości i koncepcji odmiennego podejścia do kształtowania przyszłego wizerunku światowych społeczeństw i gospodarek są działania foresight. Parafrazując wypowiedź A. Kassenberga oraz wprowadzając w cytowany tekst słowo foresight, którego tam nie było, koncepcja foresight jest także propozycją zmian obecnego kierunku rozwoju świata i próbą wskazania działań, które należy podjąć już dziś, w celu zagwarantowania w odległej przyszłości kolejnym pokoleniom dostępu do zasobów przyrodniczych. 18 We wstępie niniejszego raportu w dalszej jego części przedstawiono przykładowe definicje foresight. Można i należy dodać, że foresight to reflektory sięgające dalej niż tylko tradycyjna prognoza. Reflektory niezbędne w czasach, gdy światowa gospodarka pędzi do przodu bez szans na odrobinę refleksji i zastanowienia, w sytuacji gdy większość motorów tego postępu nie posiada i nie używa żadnych hamulców. Czy foresight może być metodą na dokonanie cudownej przemiany oblicza globalnej gospodarki? Cuda nie dzieją się na przekór naturze, ale tylko na przekór temu, co nam o niej wiadomo. 19 Foresight jest więc gromadzeniem wiedzy, która pozwoli nam na przemyślaną, logiczną zmianę systemu gospodarczego, w miejsce dotychczasowego oczekiwania na cud, który teoretycznie miał się zrealizować w warunkach działania wolnego rynku (nie przecząc wielu jego pozytywnym aspektom). Międzynarodowe prawo i polityka wielu państw dysponujących zasobami surowców energetycznych (coraz większy egoizm oraz wzrastająca konkurencja o kurczące się zasoby) już w najbliższej przyszłości zmuszą niektóre państwa i regiony do wykreowania własnej ścieżki 14 M. Carley, P. Spapens, Dzielenie się światem. Zrównoważony sposób życia i globalnie sprawiedliwy dostęp do zasobów naturalnych w XXI wieku, Wyd. Instytut na rzecz Ekorozwoju, Białystok Warszawa 2000, s P. Hawken, Przez zielone okulary. Jak prowadzić interesy nie szkodząc sobie i innym. Wyd. Pusty Obłok, Warszawa 1996, s D. C. Korten, Świat po kapitalizmie. Alternatywy dla globalizacji, Wyd. Stowarzyszenie OBYWATEL, Łódź 2002, s M. Carley, P. Spapens, Dzielenie się światem. Zrównoważony sposób życia i globalnie sprawiedliwy dostęp do zasobów naturalnych w XXI wieku, Wyd. Instytut na rzecz Ekorozwoju, Białystok Warszawa 2000, s M. Carley, P. Spapens, Dzielenie się światem. Zrównoważony sposób życia i globalnie sprawiedliwy dostęp do zasobów naturalnych w XXI wieku. Przedmowa do wydania polskiego, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Białystok Warszawa 2000, s Św. Augustyn [w:] J. W. Anderson Powrót Aniołów, Wyd. Exter, Gdańsk 2007, s

12 maksymalnie endogennego rozwoju. Ścieżka ta już dzisiaj wymaga wsparcia naukowobadawczego, legislacyjnego i ekonomicznego. Z bardzo wielu powodów, ale między innymi dlatego, że kreowanie nowych, ekoinnowacyjnych technologii niejednokrotnie wymaga bardzo dużych nakładów na prace badawcze (ich poszukiwanie w tym zakresie może być podstawową barierą rozwoju) natomiast późniejsze wprowadzenie i wykorzystanie technologii na ogół jest już wybitnie konkurencyjne w odniesieniu do przestarzałych technologii materiałoi energochłonnych. W interesie rozwoju społeczeństw i regionów leży wsparcie tego typu działań. Trudno wyobrazić sobie perspektywiczny region bez tego typu rozwiązań. Mogą one zapobiec wielu perturbacjom wynikającym ze światowych gier rynkowych i finansowych malwersacji, politycznych zewnętrznych i wewnętrznych szantaży, wielu skutkom antropogenicznych zmian zachodzących w środowisku. Trendy przyszłości będą dawały duże preferencje tym modelom gospodarczego rozwoju, które będą maksymalnie uniezależnione od wstrząsów światowej polityki i ekonomii. Dużo większe szanse stabilnego rozwoju będą miały te regiony, które wykorzystają pojawiające się współczesne możliwości, ale przede wszystkim potrafią wykreować rozumnie wspierany, maksymalnie odporny na światowe wstrząsy model rozwoju. Województwo podkarpackie w wielu dziedzinach rozwoju gospodarki nie należy do przodujących. Jednak w tej, nazywanej niekiedy przez ekonomistów rencie zacofania tkwić może przyczyna wielkiego sukcesu w przyszłości. Ekonomiści taki rezultat nazywają efektem żabiego skoku, dzięki któremu można ominąć te etapy i stadia rozwoju gospodarki, które powodowały na przykład niekontrolowaną degradację środowiska, przechodząc od razu w kierunku nowoczesnych ekotechnologii, także, a może szczególnie w sektorach wysokich technologii. Równocześnie niebywałą szansą konkurencyjności produktów niektórych sektorów, szczególnie sektora gospodarki żywnościowej, na Podkarpaciu jest zachowane czyste środowisko naturalne, pozwalające na pełne i szybkie rozwinięcie ekologicznej produkcji rolnej i ekologicznego przetwórstwa, wykorzystanie turystycznych, rehabilitacyjnych i zdrowotnych predyspozycji atrakcyjnego przyrodniczo regionu. W ten sposób województwo podkarpackie powinno obronić się przed nachalnymi naciskami światowych korporacji żywnościowych, typu Monsanto, a także przed naciskami i szantażami WTO, których ideą jest uzależnienie od swoich interesów i pomysłów całej światowej produkcji żywności, a także doskonale zdających sobie sprawę z faktu, że funkcjonowanie dużych, zorganizowanych enklaw ekologicznej produkcji rolnej w warunkach dzisiejszej wiedzy na temat jakości zdrowotnej produktów, a zarazem wobec intensywnego napływu niepokojących, a nawet zatrważających wyników badań dotyczących zdrowotnej jakości produktów modyfikacji genetycznej, jest dla ich interesów dużym zagrożeniem. W tym przypadku ekologiczność produktu może być także wybitnym atutem eksportowym, i nie można spodziewać się sytuacji, że w przyszłości będzie inaczej. Dla potrzeb nowego spojrzenia foresight na zjawiska, fakty, procesy i zasady, wypracowano inne, zmodyfikowane podejście do wielu podstawowych pojęć, które wykorzystywane są w niniejszej pracy. Inspiracją do ich redefiniowania, były stwierdzenia dwóch znakomitości świata nauki: Alberta Einsteina, który napisał: Świat nie będzie ewoluował w oderwaniu od obecnego stanu kryzysu przy wykorzystaniu tego samego rodzaju myślenia, który wykreował tą sytuację, oraz Petera Drucker, który stwierdził: Instytucje, systemy, przepisy przeżywają się tak samo jak produkty, procesy i usługi. Dzieje się tak wtedy, gdy wypełniają one swoje zadanie, a także wtedy, gdy okazuje się, że nie są w stanie mu sprostać. Mechanizmy wciąż jeszcze mogą działać, ale założenia, na podstawie których zostały stworzone, tracą swoją aktualność. Zmodyfikowano też, lub uzupełniono o elementy zdaniem autorów niezbędne, funkcjonujące w tym zakresie definicje, dla jasności prezentacji pozostając jednak w dalszych częściach raportu przy dotychczasowym brzmieniu pojęć. Nie można bowiem przy pomocy zdewaluowanego myślenia, nieaktualnych pojęć, kreować nową rzeczywistość, całkowicie odmiennej jakości. Byłoby to poważnym, wstępnym błędem myślenia. 10

13 Pojęcie zrównoważonego rozwoju. 20 W tradycyjnym ujęciu zakłada ono uwzględnienie w teorii i praktyce rozwoju na zasadach równości znaczenia trzech czynników: ekologicznych (a więc kwestii znaczenia, jakości i stanu ekosystemu), ekonomicznych (czyli problemu znaczenia, jakości i stanu gospodarki), oraz społecznych (a więc stanu społeczeństwa). W rzeczywistości jednak elementy te nie są równocenne i wszystko wskazuje na to, że jeżeli chcemy dalszym rozwojem ludzkości rozumnie kierować i cieszyć się nim należy dokonać pewnego przewartościowania pojęć i teorii, dokonać pewnej hierarchizacji. Podstawą funkcjonowania każdego społeczeństwa i każdej gospodarki jest sprawnie funkcjonujący ekosystem (środowisko naturalne). Ta baza wszystkich możliwości powinna więc być traktowana jako priorytetowa, oczywiście nie dla samej siebie, ale w celu zagwarantowania trwałego, bezpiecznego rozwoju społeczeństw z ich systemami gospodarczymi. Bez sprawnego ekosystemu nie rozwinie się żadne społeczeństwo, ani żaden model gospodarczy, a jego degradacja oznacza postępujące ograniczanie możliwości rozwoju, aż do jego zahamowania, a nawet (historia dostarczyła już takich dowodów) do upadku społeczeństw. W takich warunkach, jakie stwarza ekosystem (o ile potrafimy i chcemy je zrozumieć oraz respektować) rozwija się społeczeństwo. Jest więc ono także pochodną możliwości, jakie daje środowisko. Oczywiście, wiele potrafimy rozumnie modyfikować, przyjmujemy też, że zrozumienie tych oczywistych faktów służy przecież człowiekowi, ale nie zmienia to podstawowego rozumowania, że to społeczeństwo rozwija się w granicach możliwości wyznaczonych przez ekosystem, a nie odwrotnie. Mówiąc jeszcze inaczej (oczywiście, intencje autorów nie są takie), ekosystem może znakomicie funkcjonować bez człowieka, ale człowiek nie może funkcjonować bez ekosystemu. Największe błędy i niedomówienia tkwią jednak w zakresie oceniania i doceniania roli ostatniego z elementów gospodarki, oraz teorii ekonomicznych, które powinny służyć jej i społeczeństwu. Współczesne realia są więc takie, że to teoria ekonomiczna i model gospodarczy usiłują narzucić normy i zasady postępowania, wyznaczają cele i drogi dochodzenia do nich (o ile a tak najczęściej bywa i taką rzeczywistość obserwujemy współczesna gospodarka nie jest dzisiaj najgroźniejszym i być może z jakiś powodów niekontrolowanym żywiołem). Zależność, jak już napisano, powinna być jednak odwrotna, bez względu na to, że przeczy to niektórym współczesnym zasadom funkcjonowania korporacyjnego modelu rozwoju gospodarki. Mądrze konstruowane teorie ekonomiczne (służące całemu globalnemu społeczeństwu i globalnemu ekosystemowi choć jest to rzecz niesamowicie trudna), zapewne ciągle modyfikowane, powinny rozumnie sterować kierunkami rozwoju społeczeństw i gospodarki, wykorzystując w tym celu odpowiednio konstruowane (ale nie przez korporacje jak to jest dzisiaj bo nie jest prawdą, że rozwój gospodarki to tylko gra wolnego rynku, którego w rzeczywistości nie ma, a tak naprawdę gospodarką i rynkiem sterują dbające głównie o swoje interesy korporacje) przepisy prawne, podatkowe i parapodatkowe. Prawidłowo rozwijająca się gospodarka, w warunkach mądrze ukształtowanych systemów i stosunków społecznych, daje realne szanse bezpiecznego i trwałego rozwoju o cechach głównie jakościowych, a nie jak dotychczas, mierzonych ilościowo. Przyjęty dla niniejszej pracy model rozwoju zrównoważonego to zdecydowanie model trwałego ekorozwoju, którego prosty schemat przedstawiono poniżej: 20 Pełną, bardzo ciekawą analizę pojęcia zrównoważonego rozwoju, zwracając uwagę na znaczne dzisiejsze zróżnicowanie interpretacji przez wielu autorów oraz na konieczność dalszej pracy w celu stworzenia definicji wyrażającej rzeczywistą istotę problemu, przedstawił T. Borys [w:] Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Warszawa Białystok 2005, s

14 EKOSYSTEM SPOŁECZEŃSTWO GOSPODARKA nauka opisująca - ekonomia nauka opisująca socjologia nauka opisująca ekologia Rysunek 1. Hierarchiczna zależność składników teorii zrównoważonego rozwoju Takie podejście i pojęcie pozwala na sformułowanie zmodyfikowanej definicji rozwoju zrównoważonego, traktowanego jako ekorozwój: jest to trwały, uwzględniający międzypokoleniową i globalną sprawiedliwość oraz ekologiczne priorytety rozwoju społeczeństwa model, w którym system gospodarczy pełni służebną rolę wobec całego społeczeństwa i uznaje priorytet konieczności zachowania ekosystemu w stanie warunkującym ciągłą możliwość jego funkcjonowania, jako podstawy rozwoju społecznego i gospodarczego. Podejście i takie pojęcie zrównoważonego rozwoju nie degraduje znaczenia człowieka i społeczeństw, ani też roli gospodarki. Wprost przeciwnie, jest w stanie wskazać i udowodnić, że człowiek swoim rozumem i sposobem działania dorósł do zajęcia należnego miejsca w ekosystemie, którego nie jest panem, ale wyjątkowo ważnym elementem. Myśląc o przyszłości kreuje nowe zasady postępowania a/i w oparciu o nie, dokonuje świadomego wyboru priorytetowych technologii. Zgodnie z tą logiką interpretacji, w pracy będą jednak używane jako synonimy pojęcia dotychczasowe: rozwój zrównoważony, ekorozwój, rozwój trwały i bezpieczny. Pojęcie innowacji i ekoinnowacji. 21 W tradycyjnym ujęciu innowacje rozumiane są jako proces (działalność innowacyjna) i rezultat. Najczęściej jednak (i taką interpretację podaje Podręcznik Oslo Manual), innowacja ma miejsce wtedy, gdy nowy lub ulepszony produkt zostanie wprowadzony na rynek, nowy lub ulepszony proces zostanie zastosowany w produkcji, przy czym ów nowy lub ulepszony proces i produkt są nowe przynajmniej z punktu widzenia wprowadzającego je przedsiębiorstwa. Definicja ta, przy pewnych wadach i nieścisłości ewentualnej oceny faktów (np. odniesienie innowacji do sytuacji w danej firmie) nie wskazuje w żaden sposób na problem wyboru (jakości) innowacji. Dlatego też w czasach współczesnych niezbędne jest sprecyzowanie znacznie bliższe. Wyjątkowego znaczenia nabrały ekotechnologie oraz ekoprodukty. Są to w prawie każdym przypadku rozwiązania nowe (choć mogą bazować np. na elementarnych prawach biologii, od dawna powszechnie znanych) charakteryzujące się jednak brakiem (lub istotnym ograniczeniem) negatywnego oddziaływania na środowisko we wszystkich etapach produkcji i użytkowania, a zarazem, o ile jest to możliwe, 21 Syntezę dzisiejszych pojęć, definicji i poglądów na temat działalności innowacyjnej i innowacji przedstawiono w publikacji Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, Wyd. PARP, Warszawa 2005, praca zbiorowa pod red. K. B. Matusiaka, s ;

15 wpływające pozytywnie na stan i zasoby środowiska naturalnego (ekosystemu). Zakładamy także, że wyznacznikiem dobrze rozumianej innowacyjności jest również kwestia sposobu, w jaki wpływa na jakość życia i środowiska. Mówiąc inaczej, innowacyjne są też produkty np. rolnictwa ekologicznego, gdy wykorzystują nowe zdobycze nauk takich jak biologia i ekologia. Definicję ekoinnowacji podali między innymi M. Carley i P. Spapens 22 (zacytowano ją tutaj powtórnie), zgodnie z którą ekoinnowacja to zamierzone postępowanie cechujące się przedsiębiorczością, obejmujące etap projektowania produktu i zintegrowane zarządzanie nim w ciągu jego cyklu życia, które przyczynia się do proekologicznego unowocześnienia społeczeństw epoki przemysłowej dzięki uwzględnieniu problemów ekologicznych przy opracowywaniu produktów i związanych z nimi procesów. Ekoinnowacje prowadzą do zintegrowanych rozwiązań, mających na celu zmniejszenie nakładów zasobów i energii, jednocześnie podnosząc jakość produktu lub usługi. Zgodnie z powyższą logiką interpretacji, w niniejszej pracy będą jednak używane pojęcia dotychczasowe, oczywiście, z wyróżnieniem kategorii ekoinnowacji (ekotechnologii i ekoproduktu). Sektor wysokich technologii (wysokiej techniki). 23 Pojęcie to, podobnie jak definicje sektorów innych kategorii (np. średnio wysokiej techniki, średnio niskiej techniki, niskiej techniki) ulegają ciągłym zmianom, głównie za sprawą modyfikacji dokonywanych przez OECD. Aktualnie wyróżnia się także ultrawysoką technikę (jest to grupa wyrobów wysokiej techniki, odznaczająca się najwyższą intensywnością B+R, wynoszącą powyżej 8,5% wartości sprzedaży, obejmuje produkty najczęściej z grupy finansowanych przez państwo sprzęt militarny, kosmiczny itd.) oraz technikę wysokiego poziomu, obejmującą wyroby o bardziej masowym charakterze, których produkcja i handel w skali międzynarodowej odbywa się zgonie z zasadami wolnego rynku, a poziom nakładów B+R jest wyższy od 4% wartości sprzedaży. Definicje te nie określają jednak rzeczywistej, pełnej jakości produktów oraz w żadnym zakresie nie precyzują oddziaływania techniki (technologii) na społeczeństwo i środowisko. Z punktu widzenia kryteriów wyboru technologii, mogą prowadzić do fałszywych wniosków. Klasycznym przykładem może być kwestia wyboru technologii w produkcji rolnej i przetwórstwie: żywność ekologiczna (aktualnie zaliczana do sektora niskich technologii), czy też żywność GMO (w zależności od produktu, według przyjętej przez OECD klasyfikacji, może to być nawet sektor wysokich technologii). Żywność ekologiczna ( i metody jej produkcji) jest jednak absolutnie bezpieczna dla środowiska i zdrowia człowieka, natomiast najnowsze badania naukowe wskazują na poważne (udowodnione) ryzyko ekologiczne i zdrowotne wykorzystywania mikroorganizmów, roślin i zwierząt poddawanych manipulacjom genetycznym, co przedstawił w swojej pracy Jeffrey M. Smith. 24 Do najważniejszych czynników, uznanych za punkty wyjścia w kreowaniu wizji rozwoju regionu i wyborze priorytetowych technologii, zaliczono: problem wyczerpywania się wielu surowców, w tym szczególnie surowców energetycznych; zwiększające się naciski polityczne i ekonomiczne (także korporacyjne), prowadzące do uzależniania gospodarek wielu krajów; negatywne trendy funkcjonowania wielu światowych korporacji, ograniczanie suwerenności, autentyczności i wiarygodności badań naukowych, wspieranie badań służących korporacyjnemu rynkowi; zachodzące i prognozowane zmiany klimatyczne (efekt cieplarniany); narastający deficyt dyspozycyjnych zasobów wodnych; wzrastające zainteresowanie ekoinnowacyjnością (ekotechnologiami i ekoproduktami); coraz większe i trwałe profity z ekologicznego modelu produkcji, produktu i konsumpcji; 22 M. Carley, P. Spapens, Dzielenie się światem. Zrównoważony sposób życia i globalnie sprawiedliwy dostęp do zasobów naturalnych w XXI wieku, Wyd. Instytut na rzecz Ekorozwoju, Białystok Warszawa 2000, s Ewolucję i aktualny stan pojęcia sektora wysokich technologii (techniki) przedstawiono w publikacji Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, Wyd. PARP, Warszawa 2005, praca zbiorowa pod red. K. B. Matusiaka, s J. M. Smith, Nasiona Kłamstwa, czyli o łgarstwach przemysłu i rządów na temat żywności modyfikowanej genetycznie, Wyd. Oficyna Wydawnicza 3.49, Poznań 2007, s

16 potrzeba i teoria bezpiecznego rozwoju endogenicznego (endogennego); możliwości wykonywania badań i kreowania innowacji w regionie (potencjał naukowobadawczy regionu). Zrównoważony rozwój regionów jest obecnie zagadnieniem szeroko poruszanym w wielu opracowaniach teoretycznych i strategiach. Opiera się on głównie na rozwiązaniach, które pozwalają na uzyskanie zadowalającego tempa wzrostu, nie stanowiąc jednocześnie zagrożenia dla otoczenia pod względem środowiskowym czy społecznym. W jego przypadku podstawą do podejmowania decyzji gospodarczych nie jest krótko- i średniookresowy rachunek ekonomiczny. Oceny podejmowanych działań i inwestycji dokonuje się w perspektywie wieloletniej, przy uwzględnieniu potencjalnych kosztów, które pośrednio wynikają z ich podjęcia. Wśród metod wykorzystywanych do strategicznego, długookresowego planowania rozwoju gospodarki państw, znajduje się stosowany od połowy lat sześćdziesiątych XX w. foresight. Projekty typu foresight w zakresie technologii opierają się na prognozowaniu naukowotechnicznym, a ich zadaniem jest przewidywanie oraz kształtowanie przyszłości. Prognozowanie to dotyczy wyboru kierunków rozwoju w układzie rynek - technika, technologia, ma więc wymiar nie tylko naukowy, ale również gospodarczy. Podstawowym celem badań foresight jest identyfikacja w kraju i regionie strategicznych szans rynkowych i technicznych, które przyczynić się mogą do zwiększenia konkurencyjności regionu w dłuższej perspektywie 25. Wielowymiarowość procesu foresight obrazują wybrane definicje, które przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Definicje procesu foresight (wybrane) Autor B. R. Martin 26 H. Grupp, H. A.Linstone 27 Definicja Foresight jest procesem zaangażowanym w systematyczne próby wglądu w długookresową przyszłość nauki, technologii, gospodarki, środowiska i społeczeństwa w celu zidentyfikowania powstających kluczowych technologii i pobudzenia obszarów strategicznych badań, które z dużym prawdopodobieństwem przyniosą największe ekonomiczne i społeczne korzyści. Foresight jest odpowiednikiem wiązki systematycznych wysiłków patrzenia w przyszłość i dokonywania bardziej efektywnego wyboru. Przy tym, foresight zakłada, że nie istnieje pojedyncza przyszłość. W zależności od działania lub braku działania w teraźniejszości, wiele wariantów przyszłości jest możliwych, ale jedynie jeden z nich zaistnieje. Foresight technologiczny opisuje raczej złożony proces analizy i J. P. Gavigan, E. Cahill 28 komunikacji, w którym zorientowane strony i interesariusze uczestniczą w prognozowaniu celem identyfikacji najistotniejszych kwestii wyłaniającego się portfolio naukowo-technologicznego. Foresight dotyczy kształtowania przyszłości poprzez uzgodnione działanie J. Anderson 29 samopodtrzymujących się sieci zainteresowanych grup. W sieciach tych ludzie rozważają różne drogi, w których mogłaby się rozwinąć przyszłość, a następnie można podjąć kroki w celu przygotowania się do dłuższego okresu. Instytucjonalne badania foresight zmierzają do stworzenia grupowej D. Loveridge, P. Street 30 prognozy ważnych wpływów, które mogą kształtować przyszłość społeczeństwa. FNR sekretariat et al. 31 Przewidywanie przyszłości jest ryzykownym zajęciem a foresight nie jest 25 Szerzej: A. H. Jasiński, Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa Martin, B. R.: Foresight in Science and Technology, Technology Analysis & Strategic Management 7(2), (Summer 1995). 27 H. Grupp, H. A. Linstone National Technology Foresight Activities Around the Globe Resurrection and New Paradigms, Technological Forecasting and Social Change 60, (1999). 28 J. P. Gavigan, E. Cahill, Overview of Recent European and Non-European National Techology Foresight Studies, Technical Report No. TR97/02. European Commission - JRC Institute for Prospective Technological Studies, Seville 1997, p J. Anderson, Technology Foresight for Competitive Advantage, Long Range Planning, Vol. 30, No. 5, pp. 665 to 677, D. Loveridge, P. Street, Inclusive foresight, foresight, Vol. 7 No. 3, 2005, FNR secretariat, S. Rijkers-Defrasne, A. Braun, O. Krauss, D. Holtmannspoetter, A. Zweck, K. Steinmüller, M. S. J. Leis, M. Schnurr, G. Uerz, V. Watkins, FNR Foresight Final report, National Priorities for Public Research and Other Findings, 14

17 R. Reeners 32 NIRSA NUI Maynooth at al. 33 Priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju województwa podkarpackiego kryształową kulą dozwalającą na nieograniczone patrzenie w przyszłość. Celem tego procesu jest zebranie istotnych wskazówek i istniejącej wiedzy o stanie rozwoju naukowego i technologicznego. Wiedza ta ogranicza deficyt w świadomości i postrzeganiu i oferuje długookresową orientację na podstawie systematycznego podejścia. Znaczenie jego wyników nie jest ograniczone do zobrazowania obecnego stanu rozwoju obszarów badań i technologii, które uznawane są za istotne. Foresight zmierza do wprowadzenia tego rozwoju w ramy szerszej perspektywy zmian społecznych i globalnych. Równocześnie wyniki procesu foresight odzwierciedlają zbliżanie się jak również różnicowanie się zainteresowań, perspektyw i ocen aktorów narodowego systemu innowacji. Z tego powodu foresight jest odpowiedzią na potrzeby decydentów na świecie coraz bardziej dynamicznym i kompleksowym. Foresight jest procesem, który wzywa decydentów i innych kluczowych interesariuszy do: - formułowania, długookresowych celów rozwoju ekonomicznego, społecznego i kulturalnego - mobilizacji grupowych działań strategicznych. Jako strategiczny proces repozycjonowania, foresight przyczynia się do formułowania polityki i rozwoju nowych form sprawowania władzy. Jest on przeważnie wykorzystywany w szerokim kontekście ekonomicznym, społecznym i kulturalnym. Inicjatywy typu foresight tworzą większą świadomość długookresowych trendów i rozwijają perspektywy możliwej przyszłości, tak, że wyzwania i szanse można przewidzieć, a wyłaniające się kwestie rozważyć przy bieżącym formułowaniu polityki. 34 Foresight jest użytecznym narzędziem w procesie kształtowania przyrody i J. Fennessy skali działań wymaganych do realizacji wyzwań. Pierwszym krokiem do określenia pożądanych kierunków rozwoju województwa podkarpackiego, wykonanym w latach , było przeprowadzenie badań, opracowanie i wdrożenie Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata W wyniku prowadzonych prac zostały wówczas określone sektory kwalifikujące się do obszarów wysokiej szansy, do których można w przypadku Podkarpacia zaliczyć przede wszystkim 35 : rolnictwo ekologiczne i przemysł spożywczy, usługi, zwłaszcza turystyczne i informatyczne, przemysł chemiczny, w tym farmaceutyczny, przemysł mineralny, przemysł elektromaszynowy, w tym szczególnie lotniczy, sprzętu AGD i maszyn budowlanych, przemysł naftowy, przemysł szklarski, przemysł hutniczo-metalurgiczny. Obserwacja kierunków rozwoju przyszłościowych sektorów na świecie, pozwoliła na uzupełnienie powyższej listy o następujące sektory 36 : przemysł związany z infrastrukturą ochrony środowiska, przemysł urządzeń służących do pozyskiwania i wykorzystywania źródeł odnawialnej energii, Luxembourg, June R. Reeners, Archaeology Repositioning Irish Archaeology in the Knowledge Society, University College Dublin, Dublin 2006 p NIRSA NUI Maynooth, RERC Teagasc, UCD Dublin, Rural Ireland 2025, Foresight Perspectives, NUI Maynooth, University College Dublin, Teagasc, Dublin 2005 p J. Fennessy, Foresight Report on the Forestry Sector in Ireland, (in:) NIRSA NUI Maynooth, RERC Teagasc, UCD Dublin, Rural Ireland 2025, Foresight Perspectives, NUI Maynooth, University College Dublin, Teagasc, Dublin 2005 p Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata , Rzeszów 2004, s Ibidem, s

18 przemysł naturalnych leków roślinnych, przemysł naturalnych opakowań wielokrotnego użycia, przemysł nowoczesnych, ulegających biodegradacji tworzyw sztucznych. W ramach projektu Foresight pod nazwą Priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju województwa podkarpackiego, prowadzono badania, których celem była kontynuacja zrealizowanych wcześniej prac dla wyodrębnienia tych technologii, które w przyszłości odegrają największą rolę w kreowaniu rozwoju regionu. W przypadku województwa podkarpackiego ma to szczególne znaczenie m.in. z uwagi na najniższy wskaźnik przedsiębiorczości w porównaniu z pozostałymi regionami, co prezentuje rysunek 2. Zachodniopomorskie Mazowieckie 122,1 116,7 Dolnośląskie Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie 104, ,2 101,1 96,8 Śląskie Kujawsko-Pomorskie Małopolskie Opolskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Lubelskie Podkarpackie Polska 91 90,5 88,7 86,5 81,3 77,1 74,1 68,4 66,3 94, Rysunek 2. Wskaźnik przedsiębiorczości w poszczególnych województwach (stan na 31 grudnia 2005 r.) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (wskaźnik przedsiębiorczości, mierzony liczbą podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców) Wyników przedstawionych na tym wykresie nie należy jednak przeceniać liczy się głównie jakość powstających przedsiębiorstw, a nie ich ilość. Niniejszy raport powstał w oparciu o zakończone już badania obejmujące metodę delficką, spotkania ekspertów w ramach siedmiu branżowych paneli tematycznych, skupiających reprezentantów podmiotów partnerskich, uczestniczących w realizacji projektu, oraz konsultacje społeczne. Stanowi on ogólne podsumowanie trzech etapów projektu, które opisano szczegółowo w odrębnych dokumentach tj. w Raporcie Kluczowych Branż Regionu Podkarpackiego (po analizie delfickiej), Raporcie Perspektywicznych Technologii w Branży (po spotkaniach paneli ekspertów), Wstępnym Raporcie Wiodących Technologii oraz dokumencie 16

19 obejmującym wyniki z konsultacji społecznych. Przedstawianym efektem działań badawczych jest ocena stanu poszczególnych sektorów, branż i przemysłów 37, inwentaryzacja stosowanych w nich technologii oraz określenie perspektyw ich rozwoju ze wskazaniem technologii priorytetowych. Na podstawie uzyskanych wyników badania delfickiego, pierwotnie wyodrębniono siedem kluczowych obszarów badawczych (sektorów), tj.: 1. Elektrotechnika, informatyka i komunikacja, 2. Przemysł, technologie materiałowe i konstrukcyjne, 3. Biologia, biotechnologia i chemia, 4. Zdrowie, opieka medyczna, 5. Rolnictwo, leśnictwo, rybactwo i przetwórstwo żywności, 6. Środowisko i energetyka, 7. Infrastruktura i technologia społeczna, usługi, transport, turystyka. Wyniki metody delfickiej wskazują, że największe znaczenie dla rozwoju województwa i jego gospodarki mają infrastruktura i technologia społeczna, usługi, transport, turystyka oraz przemysł, technologie materiałowe i konstrukcyjne, zwłaszcza w przemyśle lotniczym. Zdaniem ekspertów biorących udział w badaniu, największe znaczenie dla społeczeństwa ma zdrowie, opieka medyczna oraz infrastruktura i technologie społeczne, usługi, transport, turystyka. Wymienione obszary (sektory) zostały zweryfikowane na etapie prac paneli tematycznych. Sektory te charakteryzują się dużym potencjałem rozwojowym oraz potencjalnie dużym wpływem na rozwój regionu. Pogłębiona analiza wykreowanych podczas badania delfickiego obszarów pozwoliła na ostateczne sformułowanie nazw poszczególnych paneli tematycznych, które w następujący sposób określiły ogólny zakres analiz podczas spotkań ekspertów: 1. Turystyka, rekreacja i rehabilitacja, zdrowie 2. Technologie produkcji rolniczej i przetwórstwa 3. Technologie budownictwa 4. Technologie przemysłu lotniczego i maszynowego 5. Technologie infrastruktury ochrony środowiska i energetyki 6. Technologie informacyjne 7. Technologie przemysłu chemicznego, farmaceutycznego i biotechnologie Zidentyfikowanie szans rozwojowych dla wybranej (w ramach każdego panelu) grupy technologii przyczyni się do koncentracji wysiłków na ich rozwoju, co z kolej będzie czynnikiem sprzyjającym osiąganiu większej efektywności procesu ich wdrażania. Niezwykle ważnym wynikiem Projektu Foresight jest również zwiększanie poziomu współpracy instytucji naukowobadawczych i podmiotów gospodarczych. Umożliwi ona szybki rozwój zidentyfikowanych perspektywicznych i priorytetowych technologii oraz ich transfer do innych branż. Strukturę przeprowadzonych badań zaprezentowano na rysunku Podczas badań przyjęto szerokie definicje pojęcia branża i przemysł, co podyktowane jest wieloaspektową analizą i charakterem realizowanego projektu. 17

20 Projektowanie Planu Operacyjnego Projektu Foresight (Panel Główny po konsultacjach z Panelem Programowym) Opracowanie kwestionariusza ankiety delfickiej (badanie internetowe, 3 razy) (Panel Główny, Panel Wykonawczy) Wytypowanie Kluczowych Branż Regionu (Panel Główny) Raport Kluczowych Branż Regionu (Panel Główny) Wybór moderatorów oraz grup ekspertów do paneli tematycznych (Panel Główny) Celem spotkań paneli - generowanie informacji dotyczącej perspektywicznych technologii stosowanych w konkretnej branży, a także ich ocena połączona z analizą SWOT. Raport Perspektywicznych Technologii w Branży (sporządzony pod przewodnictwem moderatora każdego panelu) Wyłonienie Wiodących Technologii dla Podkarpacia (Panel Główny po konsultacjach z Panelem Programowym, wykorzystanie poszerzonej analizy SWOT) Wstępny Raport Wiodących Technologii (Panel Główny) Konsultacje społeczne Wstępnego Raportu Wiodących Technologii (wyłonienie ekspertów do konsultacji drogą teleinformatyczną Panel Główny) Eksperci wyrażają, poprzez ankietę, opinie dotyczące kierunków zawartych we Wstępnym Raporcie Wiodących Technologii Kilka zogniskowanych wywiadów grupowych (Focus Group Interviews), których celem będzie przeprowadzenie badań pogłębionych Raport z konsultacji społecznych (Panel Główny) Końcowy Raport Foresight Priorytetowych Technologii Województwa Podkarpackiego (Panel Główny po konsultacjach z Panelem Programowym) Rysunek 3. Schemat realizacji Projektu Foresight według odpowiedzialności poszczególnych podmiotów Poszukiwanie źródeł przewagi konkurencyjnej w postaci technologii o dużym potencjale stanowi jeden z warunków określenia kierunków zrównoważonego rozwoju regionu. Opracowanie dla nich właściwej strategii pozwoli na osiągnięcie wysokiej efektywności dzięki 18