Kółko Rolnicze w Siedliskach

Transkrypt

1 Jan Hebda, Maksymilian Kras, Zygmunt Bień Kółko Rolnicze w Siedliskach Opowieść o jego dziejach Siedliska 2011

2 Copyright by Jan Hebda, Maksymilian Kras, Zygmunt Bień Wydawca: Kółko Rolnicze w Siedliskach Korekta: Marian Suda Zdjęcia: archiwa zakładowe i rodzinne Zdjęcia na okładce przód: obecna siedziba KR w Siedliskach, w której mieści się przedszkole, biblioteka, biura tył: altanka i rożno - wybudowane po 2001 r. ISBN Skład, druk i oprawa: Mała Poligrafia Redemptorystów w Tuchowie 2

3 Pamięci tych, którzy tę ziemię zasiedlali, orali i bronili przez 670 lat istnienia siedliskiego sołectwa.

4 4

5 Spis treści Kółko Rolnicze w Siedliskach. Opowieść o jego dziejach Recenzja... 7 Wstęp... 9 Jan Hebda Rozdział I Zarys dziejów ruchu Kółek Rolniczych w powiecie tarnowskim Historyczno-polityczne uwarunkowania ruchu Kółek Rolniczych Ziemiański nurt ruchu kółkowego Powstanie chłopskich Kółek Rolniczych i ich działalność Tarnowskie Okręgowe Towarzystwo Rolnicze w latach II Rzeczypospolitej Ruch Kółek Rolniczych w powiecie i województwie tarnowskim w okresie PRL Rozdział II Powstanie Kółka Rolniczego w Siedliskach i jego działalność do końca 1918 roku Historyczno-administracyjne losy Siedlisk od I rozbioru do współczesności Formy i przejawy społeczno-politycznej i gospodarczej aktywności mieszkańców Siedlisk do końca 1919 r Rozdział III Siedliskie Kółko Rolnicze w międzywojniu Życie społeczno-polityczne mieszkańców Siedlisk w latach Blaski i cienie działalności siedliskiego Kółka Rolniczego w okresie II Rzeczypospolitej Maksymilian Kras Rozdział IV Powojenny okres dziejów kółka Uwarunkowania społeczno-polityczne Sfera materialna i mentalnościowa Rolnicy bez Kółka Rolniczego Odrodzenie Kółka Rolniczego (1957) Dekada dynamicznego rozwoju ( ) Niezgoda na zacofanie Tańce, kursy haftu i wiejskie dziecińce Zmiany form zatrudniania, organizacji i i zarządzania Cegielnia powstanie i produkcja KR motorem postępu cywilizacyjnego Kółko Rolnicze bez działalności gospodarczej Rok 2001 powrót do działalności gospodarczej Pozostaje zuchwała nadzieja Prezesi KR w kolejności pełnionych funkcji

6 15. Społeczni działacze KR Spis członków Kółka Rolniczego w Siedliskach z roku Zygmunt Bień Rozdział V Działalność siedliskiej Spółdzielni Kółek Rolniczych w latach Pracownicy Spółdzielni Pracownicy administracji Pracownicy Zakładu Usług Mechanizacyjnych (ZUM) Pracownicy warsztatu i betoniarni Pracownicy cegielni Pracownicy grupy budowlanej Pracownicy stolarni Pracownicy dozoru mienia Zakończenie Wykaz źródeł i literatury Wkładka zdjęć kolorowych

7 Kółko Rolnicze w Siedliskach Opowieść o jego dziejach Recenzja Siedliska społeczność dorobiła się już monografii swojego sołectwa liczącego 670 lat. Największego i najliczniejszego w tuchowskiej gminie. Zawsze z dużymi aspiracjami, zawsze z powodzeniem realizowanymi, zawsze pierwszego w osiąganiu zamierzonych celów. W środowisku kółkowych działaczy zrodziła się ambitna myśl, by na kartach niniejszej książki przedstawić dzieje instytucji - chluby tej wsi Kółka Rolniczego, która od ponad stu lat towarzyszy społeczno-gospodarczej i politycznej historii siedliskiego sołectwa. Tym bardziej, że to tak bogate w dorobek Kółko Rolnicze przez cały ten czas było w Siedliskach jedną z głównych sił sprawczych zachodzących na tym terenie zmian. Kółko Rolnicze w Siedliskach Opowieść o jego dziejach wykracza w swej formie poza pracę o charakterze monograficznym. Daje Czytelnikowi więcej, niż mógłby się spodziewać po tytule. Nie stroniąc od mnóstwa ważnych, dobrze udokumentowanych faktów, dostarcza bardzo wielu opowieści, dygresji, anegdot, w wielu fragmentach podanych z na wskroś literackim zacięciem, co powoduje, że książkę tę czyta się z zainteresowaniem; ba z przyjemnością, nie zanudza bowiem w żadnym fragmencie. Bez wątpienia wielkim walorem jest absolutna szczerość Autorów. Widać to niemal na każdej stronie, zarówno tam gdzie mowa jest o sukcesach i zasługach, jak też i o zachowaniach niegodnych, a nawet haniebnych. Niełatwo się na taką szczerość zdobyć, bo tekst traktuje przecież o ludziach tak świeckich jak i duchownych - pochodzących z niezbyt dużego, czy wręcz małego środowiska: powiatu, gminy, wsi. Wśród Autorów jest historyk oraz dwaj miejscowi działacze o bogatym dorobku w pracy publicznej i społecznej. Wszyscy o dużej wiedzy i doświadczeniu. Dwaj z nich w wielu wydarzeniach, o których piszą, uczestniczyli osobiście, albo słyszeli o nich od najbliższych. To dodatkowo wzmacnia wartość poznawczą tej książki. Ich opowieść jak słusznie nazywają swoje dzieło Autorzy - osadzona na szerokim tle historyczo-gospodarczo-obyczajowym sprawia, że czytając poszerzamy wiedzę o małej 7

8 ojczyźnie, o czasach nie tak przecież odległych, a jednak odchodzących powoli w niepamięć. Intencją Autorów jest, by ocalić od zapomnienia dla następnych pokoleń to, co ocalić jeszcze można. Wielu spośród tych, którzy zdecydują się na lekturę tej książki, przeczyta w niej o swoich przodkach, o krewnych, sąsiadach, czy znajomych; ten i ów dowie się o nich, być może, czegoś nowego, niespodziewanego. Mogę zapewnić, że nie jest to li tylko zabieg marketingowy. Marian Suda (Dziennikarz, autor kilku książek i blisko tysiąca artykułów opublikowanych w prasie polskiej i zagranicznej) 8

9 Wstęp J edną z cech prac historycznych poświęconych dziejom sołectw i gmin lub też omawiających historię istniejących w tych jednostkach instytucji jest m.in. to, że owe prace z reguły posiadają charakter jubileuszowy. Czynnikiem mobilizującym jest bowiem zawsze jakaś okrągła rocznica powstania branej na warsztat pisarski miejscowości lub instytucji. Naszkicowany wyżej ogólny mechanizm na pierwszy rzut oka wyjaśnia przyczyny prezentowanego opracowania. Jego zbiorowym bohaterem jest bowiem wpisane w historię Siedlisk Tuchowskich, istniejące zresztą do dzisiaj, Kółko Rolnicze (KR). Ze znanej w siedliskiej społeczności monografii sołectwa wynika, że w 2010 roku przypada jubileusz 100-lecia powstania i prawie nieprzerwanej działalności ozdoby tej wsi KR. Bardziej szczegółowe badania wykazały jednak, że siedliskie KR powstało 117 lat temu, bo swymi narodzinami sięga schyłku zimy 1894 r. W 2011 roku nie przypada zatem żaden związany z nim jubileusz. Tak czy inaczej, autorom prezentowanego opracowania nie przyświecały symboliczno-jubileuszowe motywy. W środowisku kółkowych działaczy zrodziła się natomiast myśl, by na kartach potoczystej opowieści przedstawić dzieje instytucji, która od ponad stu lat towarzyszy społeczno-gospodarczej i politycznej historii siedliskiego sołectwa. To tak bogate w dorobek Kółko Rolnicze stało się też jedną z głównych sił sprawczych zachodzących w tej społeczności zmian. Zaś jego powstanie i pierwszy okres działalności przypadły na etap, w którym na wsi tarnowskiej pojawił się prawdziwy fenomen, jakim był i jest polityczny ruch chłopski. A do rzędu podręcznikowych prawd należy dziś teza, iż polityczny ruch chłopski stanowił nader ważny segment znacznie szerszego zjawiska, jakim był i jest ruch ludowy. We współczesnej nauce historycznej ugruntował się pogląd, że do ruchu ludowego należą również różne formy społeczno-ekonomicznej aktywności wsi. W tym zatem sensie ruch ludowy obejmuje kółka rolnicze, spółdzielczość wiejską, organizacje młodzieży wiejskiej, działalność kobiet wiejskich i zmienne historycznie polityczne formacje, jakich sporo powstało na polskiej wsi. 9

10 Z dostępnych i przebadanych źródeł wynika, że duża część przywołanych wyżej form organizacyjnych ruchu ludowego wpisała się w historię siedliskiej społeczności. Nie może jednak zadowalać sposób dowartościowania tego dorobku w dostępnej literaturze. Ten niedostatek daje się również zauważyć w wydanej kilka lat temu i nader wartościowej rzeczowo monografii sołectwa. Jej autor, o. Stanisław Gruszka, za co mu się należy uznanie, podjął się pionierskiego dzieła. Przecierając ten pionierski szlak nie dotarł jednak do źródeł, które pełniej naświetlają inne niż kościelno-religijne wątki życia i pracy wielu pokoleń siedliszczan. Wypełnieniu tej właśnie luki, mamy przynajmniej taką nadzieję, służy to opracowanie. Jest ono dziełem trzech osób, z których dwie od urodzenia są związane z Siedliskami, a sporą część ich życiorysów wypełniła i nadal wypełnia praca w KR. Natomiast trzeci z autorów należy do miłośników i badaczy historii wsi polskiej w ogóle, w tym tarnowskiej w szczególności. Naszym celem było zatem zarówno możliwie pełne odtworzenie dziejów siedliskiego KR, jak i uświadomienie młodemu pokoleniu, że liczna grupa jego przodków, wykorzystując istniejące w danym okresie realne możliwości również tworzyła pozytywne fakty dokonane i osiągała sukcesy, o których także i dziś trzeba pamiętać. Merytoryczna wartość każdej historycznej pracy zależy przede wszystkim od ilości i stanu zachowanych źródeł. W tym konkretnym przypadku podstawowa trudność polegała na tym, że do naszych czasów nie dochowały się praktycznie żadne źródła obrazujące pierwsze pół wieku istnienia i działalności siedliskiego KR. Zachowana książka protokołów zaczyna się dopiero na grudniu 1936 r. i stanowi wprawdzie nader ważne źródło, ale nie zawiera żadnych odniesień do wcześniejszego okresu. Nie było natomiast problemów przy opisywaniu popaździernikowych losów KR, bo zachowane archiwalia zawierają wystarczająco dużo istotnych informacji. A są one jeszcze o tyle istotne, że wnet po Październiku 1956 r. siedliskie KR weszło w apogeum swego rozkwitu i w ślad za tym wycisnęło silne piętno na historii całego sołectwa. Nie ma również problemów przy omawianiu tej fazy dziejów KR, która stanowi jedną z płaszczyzn działalności utworzonej na jego bazie Spółdzielni Kółek Rolniczych (SKR) w Tuchowie z siedzibą w Siedliskach. Podobna sytuacja ma także miejsce przy omawianiu ostatniego okresu jego dziejów. Autor części omawiającej pierwsze półwiecze historii siedliskiego KR był zatem skazany na posługiwanie się źródłami z drugiej ręki. Owe źródła zawierają wprawdzie sporą ilość nader ważnych informacji, ale te fakty są rozproszone na tysiącach stron różnych materiałów i dotarcie do nich wymagało przeprowadzenia żmudnej kwerendy, w tym zwłaszcza przewertowania wielu roczników prasy z epoki. Równolegle wykorzystano także dość bogatą literaturę przedmiotu, dostępne wydawnictwa źródłowe. Twórca trzech pierwszych rozdziałów sięgał ponadto do posiadanych w swoich zbiorach relacji starych działaczy ludowych, zaś dwaj 10

11 siedliscy autorzy wykorzystali także własne wspomnienia, ponieważ praca w KR i SKR stanowi istotny fragment ich zawodowych życiorysów. Za ich też sprawą siedliskie KR usamodzielniło się po 2001 r. Prezentowane opracowanie, nie licząc wstępu, zakończenia i części źródłowo-bibliograficznej, składa się z pięciu merytorycznych rozdziałów. Każdy z nich posiada układ chronologiczno-problemowy. Zabieg konstrukcyjny polegający na wprowadzeniu podrozdziałów był o tyle niezbędny, że dzięki temu można było w miarę klarownie omówić godne uwagi wątki charakteryzowanych zjawisk i instytucji. Niniejszy tekst otwiera obszerna część omawiająca całość dotychczasowej historii ruchu kółek rolniczych w powiecie tarnowskim. Zaś wkomponowane w jej treść rozdziały prezentują różne okresy w dziejach tego ruchu. Ich wyodrębnienie wydało się zatem naturalne, bo dzięki temu pojawiła się możliwość wypunktowania specyfiki każdego z nich. Natomiast cała wprowadzająca w problematykę część stanowi wyraziste tło, na którym można klarownie prezentować siedliskie KR. Druga część charakteryzowanego opracowania opowiada o okolicznościach założenia KR w Siedliskach, z wyodrębnieniem towarzyszących temu faktowi uwarunkowań. Autor podjął tu również próbę Czytelnicy ocenią na ile udaną przedstawienia dziejów siedliskiego KR do końca epoki zaborowej, ale na szerokim tle dziejów różnych struktur ruchu ludowego w Siedliskach. Ten ruch, jak zresztą w całej Galicji, rodził się w bólach, w warunkach ostrej walki politycznej, którą jedna ze stron przenosiła na płaszczyznę religijną. Obiektywna wymowa zaistniałych wówczas zdarzeń jest taka, że to ci tak brutalnie atakowani ludowcy mieli dziejową rację, co zresztą przyznała im historia. Pierwsze półwiecze dziejów siedliskiego ruchu ludowego, w tym jego nader istotnej formy KR, omawia i zamyka część trzecia. Dwa tworzące ją rozdziały przedstawiają życie społeczno-polityczne siedliszczan w międzywojniu i na jego tle dość dramatyczną w końcu historię Kółka Rolniczego. Przeżyło ono głęboki kryzys, z którego zdołało jednak wyjść na prostą, natomiast owego kryzysu nie przetrwały inne związane z nim instytucje gospodarcze: Kasa Stefczyka, Spółdzielnia Mleczarska i sklep. Swoisty tragizm tej sytuacji polegał zaś na tym, że głównym sprawcą upadku tych instytucji stał się ich właściwy założyciel, kierownik Szkoły Powszechnej (do 1918 r. szkoły ludowej), Wojciech Wielgus. Jego wina nie budzi wątpliwości, ale w nieco szerszej płaszczyźnie był on i ofiarą swoich czasów. Wojna, okupacja oraz pierwsze jedenaście lat dziejów powojennej Polski to z punktu widzenia ruchu kółek rolniczych okres bezpowrotnie stracony. Do jego odrodzenia nie dopuścili bowiem nowi władcy Polski, komuniści, szukający innych sposobów podporządkowania sobie pookupacyjnej wsi. 11

12 Nowy stan rzeczy przyniósł przełom październikowy 1956 r. i spowodowane nim, znaczne jak na tamte czasy, zmiany. O tych właśnie wydarzeniach i ich konsekwencjach opowiada część czwarta charakteryzowanego opracowania. Siedliskie KR, w jakiś czas po reaktywowaniu, weszło w szczytowy okres swojej działalności i rozwoju stając się największym pracodawcą w sołectwie. A należąc do kategorii tzw. wiodących stało się bazą do utworzenia nowego bytu społeczno-gospodarczego w postaci Spółdzielni Kółek Rolniczych. Historię tej instytucji zawiera rozdział piąty, obrazujący także powrót KR do pełnej samodzielności po rozpadzie SKR oraz charakteryzujący jego działalność w radykalnie zmienionych realiach ustrojowych. Dla dopełnienia ogólnej charakterystyki merytorycznej zawartości opracowania trzeba jeszcze informacyjnie dodać, że wstęp, zakończenie, część źródłowo-bibliograficzną oraz części I III opracował Jan Hebda. Czwarta jest dziełem Maksymiliana Krasa, piąta - Zygmunta Bienia. Na zakończenie niniejszego wprowadzenia należy jeszcze dodać, że autorzy całego opracowania, nadając mu charakter potoczystej opowieści w pełni świadomie zrezygnowali ze stosowania klasycznej w przypadku opracowań historycznych metodologii naukowej. Dlatego w naszej opowieści nie stosujemy przypisów, chociaż każdy z zamieszczonych w tekście faktów znajduje pełne potwierdzenie w wykorzystanych źródłach, a ich wykaz zawiera ostatnią część opowieści. Należy wreszcie wspomnieć i o tym, że cytowane oryginalne wypowiedzi i inne teksty podano kursywą. Jest to bowiem powszechnie stosowana forma przytaczania cudzych myśli i tekstów, a niezależnie od tego inny krój czcionki drukarskiej urozmaica techniczną stronę naszej przekazywanej Czytelnikom opowieści. Za zespół autorski Jan Hebda 12

13 Jan Hebda I. Zarys dziejów ruchu kółek rolniczych w powiecie tarnowskim Kółka rolnicze, niezależnie od specyfiki towarzyszącej ich narodzinom i działalności w poszczególnych zaborach, brane całościowo jako wielki ruch o charakterze społeczno-ekonomicznym, zrodziły się w okresie, gdy w życiu zaborowej wsi pojawiły się sprzyjające ich powstaniu okoliczności. Zaś w momencie narodzin całego ruchu owe okoliczności posiadały swoją specyfikę, co pozwala zrozumieć fakt, iż ten wielki ruch w każdym z zaborów zrodził się w innym czasie. Niniejsze opracowanie jest jednak zawężone do opowieści o dziejach jednego z wielu tysięcy KR, które od dnia swojego powstania tworzyło historię galicyjskich kółek, a administracyjnie zrodziło się i działa do dzisiaj w granicach powiatu tarnowskiego. Z tego powodu kolejne podrozdziały obrazują różne okresy dziejów tarnowskich kółek, bo dopiero na tle całego ruchu kółkowego w powiecie można przedstawić historię zbiorowego bohatera tej opowieści - Kółka Rolniczego w Siedliskach Tuchowskich. 1. Historyczno - polityczne uwarunkowania ruchu Kółek Rolniczych Z dostępnych badaczowi tego problemu źródeł jednoznacznie wynika, że powiat tarnowski nie należał do tych jednostek administracyjnych, w których najwcześniej doszło do powstania tego tak znakomicie wpisanego w historię polskiej wsi ruchu. W sensie organizacyjnym ruch kółkowy wcześniej bowiem okrzepł w powiecie tarnobrzeskim oraz w sąsiednim powiecie brzeskim. Niezależnie jednak od niewielkiego zresztą chronologicznego opóźnienia ogólne tło narodzin ruchu kółkowego w powiecie tarnowskim nie odbiegało od sytuacji w innych powiatach. W tym zatem sensie pojawienie się ruchu kółek rolniczych w powiecie tarnowskim stanowiło konsekwencję trzech następujących po sobie, ale też i nakładających się na siebie zjawisk. 13

14 Listę tych zjawisk, których wagi nie można przecenić, otwiera uwłaszczenie chłopów. W Galicji, jak wiadomo, nastąpiło to w drodze jednorazowego aktu gubernatora hr. Franciszka Stadiona, który w dniu Świąt Wielkanocnych 1848 r. ogłosił, że z dniem 15 maja tego roku znikają wszelkie feudalne obciążenia chłopa. Realizacja aktu uwłaszczenia stanowi temat sam w sobie, a związane z tym problemy absorbowały uwagę tarnowskiej wsi do końca XIX wieku. Z punktu widzenia niniejszej opowieści zasadnicze znaczenie posiada natomiast to, że uwłaszczenie znosiło wielowiekowe obciążenia chłopów na rzecz ich panów, czyniło ich hipotecznymi właścicielami użytkowanej tylko do tego czasu ziemi oraz nadawało temu chłopu pełnię wolności osobistej. Na trwające spory o warunki uwłaszczenia, występujące także i na tarnowskiej wsi, niebawem nałożyło się i drugie, nader korzystne zjawisko. Jego istota polegała na tym, że zaborcza Austria, ratując się przed rozpadem, dzięki serii reform z lat przekształciła się w federacyjno-konstytucyjne Austro-Węgry, zaś wchodzące w skład austriackiej części monarchii prowincje uzyskały szeroki zakres autonomii. Niewątpliwym beneficjentem tych przemian był największy z krajów koronnych austriackiej części monarchii Galicja, która w latach uzyskała szeroki zakres autonomii. W praktycznym wymiarze oznaczało to całkowitą polonizację administracji, sądownictwa i oświaty oraz wprowadzenie zasady wyborów do samorządu gminnego, powiatowego, Sejmu Krajowego we Lwowie i wiedeńskiej Rady Państwa (tak bowiem nazywano parlament austriackiej części monarchii). Prawo wyborcze nie było wprawdzie demokratyczne, bo obok oczywistego cenzusu wieku obowiązywał także cenzus płci i cenzus majątkowy, ale i tak wolny tarnowski chłop z czterech tytułów maszerował do lokalu wyborczego (wybory gminne, powiatowe, sejmowe i parlamentarne). Różny, co oczywiste, był stosunek wsi do tych wyborów, ale z czasem i tarnowski chłop zaczął rozumieć siłę kartki wyborczej. Na tym właśnie wyborczym gruncie zrodził się polityczny ruch chłopski, który od chwili swego powstania zaczął walkę o demokratyzację prawa wyborczego. Ta walka, tak bardzo widoczna i w powiecie tarnowskim, znacząco przyspieszyła proces osiągania przez chłopa narodowo-obywatelskiej świadomości. Trzecim czynnikiem stymulującym narodziny i rozwój ruchu kółek rolniczych było powolne upowszechnianie oświaty ludowej w Galicji. Do 1867 roku, w którym powstała Rada Szkolna Krajowa we Lwowie (swoiste ministerstwo oświaty w Galicji - J.H.) nastąpiła pełna polonizacja oświaty, a w 1873 r. autonomiczny Sejm Krajowy uchwalił ustawę o zakładaniu i utrzymaniu szkół ludowych. W realiach tamtej epoki termin szkoła ludowa oznaczał, że istniejąca na podstawie tej ustawy szkoła jest: powszechna, obowiązkowa, bezpłatna, świecka i ogólnokształcąca. Praktyka pokazała, że od uchwalenia ustawy do pełnego wdrożenia 14

15 było jeszcze bardzo daleko, ale to właśnie osiągnięcia Galicji w dziedzinie oświaty ludowej są uważane za jeden z najważniejszych efektów autonomii. W tych kategoriach oceniał ten okres słynny skądinąd uczony, związany zresztą rodzinnie z Siedliskami i sąsiednim Lichwinem, a wywodzący się rodowodowo z Maszkienic w powiecie brzeskim, prof. Franciszek Bujak. W spolonizowanej ludowej szkole galicyjskiej, w tym i w tarnowskiej, pojawiła się spora grupa oddanych środowisku wiejskiemu nauczycieli. Niezależnie od tego w niektórych wsiach wyrosła także grupa rozgarniętych umysłowo jednostek, które swój wyższy status osiągnęły dzięki wykorzystaniu możliwości jakie przyniosło zniesienie poddaństwa. Ogólnie można zatem powiedzieć, że powoli i na wsi tarnowskiej zaczęło dochodzić do głosu pierwsze pokolenie o niepańszczyźnianej mentalności, dla którego pańszczyzna stanowiła tylko całość życia dziadów i fragment życia ojców. Oprócz nauczycieli, nielicznych ziemian i wąskiej grupy życzliwej wsi miejskiej inteligencji pojawiło się również grono prowiejsko zorientowanych księży. W tej grupie niewątpliwie na czołowe miejsce wybił się słynny do dzisiaj ks. Stanisław Stojałowski. Za początek jego działalności uznaje się zakupienie w połowie 1875 r. pisemek dla ludu pt. Wieniec i Pszczółka. Pod jednym lub drugim tytułem owe pisemka ukazywały się raz w tygodniu poczynając od stycznia 1875 r., a ich wydawcą do dnia zakupu przez Stojałowskiego był gimnazjalny lwowski profesor, pochodzący z Kowalowej koło Ryglic, Czesław Pieniążek. Aktywność ks. Stojałowskiego, który w najbardziej twórczym okresie swej działalności bardzo rzadko odwiedzał powiat tarnowski, była jednak znana w gminach powiatu i przyczyniła się do politycznego rozbudzenia tarnowskiego chłopa. Jego wydawnictwa docierały bowiem do wielu wsi powiatu, natomiast on sam tak bardzo naraził się ówczesnej hierarchii, że najpierw został zasuspendowany, potem z wielką pompą wyklęty, a na końcu całkowicie złamany. W efekcie od końca XIX w. prowadził działania przekreślające jego wcześniejsze zasługi, ale sukcesów już nie odniósł, bo jego idee podnieśli, rozwinęli i ponieśli dalej inni działacze. W powiecie tarnowskim już około 1890 r. doszło bowiem do głosu nowe pokolenie, które reprezentowali m.in.: Józef Bardo i Jan Bogdanowicz z Zalasowej, Jan Bednarz i Filip Włodek z Łękawicy, Walenty Bednarz ze Skrzyszowa, Jan Cieśla z Brzozowej, Kasper Wiśniewski i Filip Zapart z Janowic, Stanisław Florek (starszy) z Gromnika, Stanisław Michalik z Łęgu Tarnowskiego, Jan Okrzesa z Pogórskiej Woli, Jan Wantuch z Burzyna, Stanisław Zaucha z Lisiej Góry i inni. A niebawem dołączyło do nich młodsze pokolenie, w którym najbardziej reprezentatywną postacią był Wincenty Witos. To ci właśnie działacze zapoczątkowali w powiecie tarnowskim różne segmenty ruchu ludowego, w tym i jego pion kółkowy. 15

16 Trwałym spadkiem po działalności ks. Stojałowskiego okazała się idea społeczno- politycznej aktywności wsi i brania jej spraw w chłopskie ręce. A drogą do tego stała się wyborcza aktywność wsi oraz rodząca się świadomość potrzeby samoorganizacji chłopów. Te akurat sprawy dobrze rozumiał ks. Stojałowski i dlatego w 1879 r. utworzył Ludowe Towarzystwo Oświaty i Pracy (LTOiP), a jego terenowe komórki pełniły rolę pierwszych w Galicji kółek rolniczych. Zapoczątkowany wtedy ruch KR rozwijał się jednak powoli, bo inicjatorowi brakowało ludzi do pracy i środków finansowych, a bez tego nie było szans na rozwój idei. Do połowy 1882 r. powstało około 30 terenowych komórek LTOiP i wtedy ich inicjator doszedł do porozumienia z władzami istniejącego od 1845 r. we Lwowie ziemiańskiego Centralnego Towarzystwa Gospodarskiego (CTG). Na mocy tego porozumienia LTOiP przekształciło się w Towarzystwo Kółek Rolniczych, a na czele Zarządu Głównego TKR stanął wiceprezes CTG Bolesław Augustynowicz. Etatowym sekretarzem biura ZGTKR został, z Tarnowa zresztą pochodzący, dr Bronisław Dulęba. Pod koniec XIX w. funkcję prezesa ZGTKR objął inny wschodniogalicyjski ziemianin, Artur Zaremba-Cielecki, pełniący tę rolę do końca istnienia TKR, natomiast sekretarz Dulęba awansował na stanowisko etatowego wiceprezesa. Ci dwaj liderzy mocno zdynamizowali działalność TKR w galicyjskiej fazie jego istnienia oraz wprowadzili ten ruch w realia II Rzeczypospolitej. W formie swoistej ciekawostki warto tu jeszcze dodać, że dr B. Dulęba zmarł nagle w dniu 18 maja 1920 r. w wieku 78 lat. A zmarł w trakcie wygłaszania wykładu w Szkole Gospodyń Wiejskich w Szynwałdzie, gdzie odbywał się kurs dla powiatowych działaczy kółek. Natomiast drugi z rzędu i zarazem ostatni prezes ZGTKR u zarania drugiej niepodległości osiadł w Ryglicach, bo tu zakupił część rozległej rolniczo-leśnej posiadłości Szczepańskich i Leśniowskich. 2. Ziemiański nurt ruchu kółkowego W przeciwieństwie do uwłaszczonego i dochodzącego powoli do świadomości narodowej galicyjskiego chłopa, tego typu problemy nie występowały w świecie ziemiaństwa. Tworzyli go potomkowie przedzaborowej magnaterii i szlachty o dobrze rozwiniętym poczuciu świadomości narodowej, ale zarazem - z małymi wyjątkami z okresu Wiosny Ludów - w pełni lojalni względem austriackiego zaborcy. Konserwatywni w poglądach społecznych stali również na gruncie dalszego utrzymywania stosunków poddańczych na wsi. Istniejąca w latach Rzeczpospolita Krakowska znacznie i na korzyść odbiegała od ogólnogalicyjskiej normy. Tamtejsza magnateria i szlachta miały bowiem świadomość faktu, iż pańszczyzna stanowi już całkowity anachronizm i na dłuższą metę utrzymać się nie da. Z drugiej jednak strony wiedzieli oni również 16

17 o tym, że zniesienie pańszczyzny spowoduje gospodarczą katastrofę dla istniejących dzięki pańszczyźnie folwarków. Żaden z dworów nie był bowiem w stanie samodzielnie obrobić folwarczny areał, a na wynajęcie robotnika nie było go stać. Ci właśnie szerzej patrzący ziemianie w 1845 r. utworzyli w Krakowie Krakowskie Towarzystwo Rolnicze (KTR), a jego głównym zadaniem było wspomaganie folwarków, gdy uwłaszczenie pozbawi ich właścicieli darmowej siły roboczej. W momencie powstania KTR obejmowało swym zasięgiem nieco ponad 180 wsi tworzących Rzeczpospolitą Krakowską. Po jej likwidacji i wcieleniu do Galicji w 1846 r. poszerzyło obszar swojej działalności. Jego granica stała się linia Sanu, bo na wschód od tej rzeki działało lwowskie GTG. Po 1846 r. ziemiaństwo powiatu tarnowskiego znalazło się zatem w obszarze działania KTR, ale jego rozwój na tym terenie postępował bardzo wolno. Cechą był brak struktur organizacyjnych poniżej szczebla powiatowego, bo przynależność do KTR miała charakter indywidualny, a dopiero ogół tych członków na szczeblu powiatu tworzył Okręgowe Towarzystwo Rolnicze (OTR). Statut KTR umożliwiał tworzenie OTR o zasięgu ponadpowiatowym, jeśli w jednym powiecie było za mało członków. Okresowo taka sytuacja miała miejsce w powiecie tarnowskim i stąd tutejsze OTR obejmowało swoim zasięgiem powiat brzeski i dąbrowski, a ziemianie z tych powiatów: hr. Adam Jordan z Więckowic oraz baron Jan Konopka z Brnia wchodzili w skład Zarządu OTR. Tarnowskie OTR rodziło się długo i z bólami. Dopiero pod koniec lat 60-ych XIX w. doszło do formalnego ukonstytuowania się jego władz, a listę prezesów Zarządu OTR otworzył znany w Tarnowie działacz, lekarz miejski i społecznik, dr Józef Starkel. Po nim przez prawie dwa dziesięciolecia rolę prezesa pełnił książę Eustachy Sanguszko z Gumnisk. Po objęciu przez niego w 1890 r. urzędu marszałka Sejmu Krajowego, a następnie przejściu w 1895 r. na stanowisko namiestnika- prezesurę OTR objął właściciel folwarku Dobczyce i Siedlec koło Radłowa, hr. Adolf Dobrzyński. Po jego śmierci na początku XX w. prezesem zarządu OTR został hr. Józef Męciński z Łęgu Tarnowskiego, a jego następcą został związany ze światem ziemiaństwa Tadeusz Czajkowski, profesor gospodarstwa wiejskiego w Seminarium Nauczycielskim Męskim w Tarnowie. Listę prezesów tarnowskiego OTR zamknął Kazimierz Suberlak, dzierżawca folwarku Sanguszków w Lisiej Górze. Z zachowanych źródeł wynika, że liczba członków tarnowskiego OTR była płynna i wynosiła od 20 do ponad 60. Do końca XIX w. jego działalność ograniczała się głównie do starań o zdobywanie subwencji z budżetu krajowego i wspomagania tymi środkami majątków swoich członków. Z czasem zaczęło również pośredniczyć w nabywaniu przez folwarki nowych maszyn i narzędzi rolniczych, nawozów sztucznych, nowych odmian zbóż i roślin pastewnych oraz materiału hodowlanego. Te działa- 17

18 nia przyspieszyły proces zmian w gospodarce folwarcznej, a niezależnie od tego właściciele obszarów dworskich zdobywali gotówkę w drodze parcelacji części lub całości swoich folwarków. Na przełomie XIX i XX w. w powiecie znacząco wzrósł popyt na ziemię oraz jej cena, ponieważ do wielu domów napływały dolary zarobione przez coraz większą liczbę emigrantów do USA. Powoli rosła także opłacalność produkcji rolnej i hodowlanej, bo wydatnie wzrosła liczba mieszkańców, a to oddziaływało na rynek żywnościowy. Pewne znaczenie posiadały także dochody, jakie przynosiła sezonowa emigracja zarobkowa do Danii, Prus i Saksonii. Ziemiańskie OTR przez długie lata nie przyjmowało w swoje szeregi chłopów i dlatego nie miało żadnego wpływu na zmianę stanu gospodarstw chłopskich. Jedynie raz na jakiś czas organizowało w Tarnowie wystawy rolniczo-hodowlane, ale niewielu mieszkańców wsi je zwiedzało i podpatrywało propagowane tam nowości. Gdy jednak od początku XX w. silną pozycję na wsi zaczęły sobie zdobywać KR spod znaku TKR, to i Zarząd OTR całkowicie zmienił swój stosunek do chłopskiej części wsi. Szeroko otwarło się na przyjmowanie członków spośród chłopów i nawet zaczęło zabiegać o ich sympatię, co w sumie wzmocniło siły modernizacyjne w całym rolnictwie powiatu. Wybuch Wielkiej Wojny gwałtownie przerwał jednak te pozytywne zjawiska Powstanie chłopskich Kółek Rolniczych i ich działalność do końca epoki zaborowej Informacje o różnorodnej działalności ks. S. Stojałowskiego, a zwłaszcza wydawane przez niego pisma, docierały również na teren powiatu tarnowskiego. Budziły one, co zrozumiałe, spore zainteresowanie, ponieważ ich wydawca, właściwie jako jedyny duchowny o tak głośnym nazwisku, wyraźnie opowiedział się po stronie wsi i chłopa. Zaś sympatia do tej postaci narastała równolegle z tym, jak spadały na niego coraz surowsze represje ze strony jego kościelnych zwierzchników oraz władz administracyjnych. W źródłach z epoki, w tym i w pamiętnikach W. Witosa, jest sporo informacji na ten temat. Wręcz poraziło mieszkańców wsi odczytanie w dniu 6 września 1896 r. z ambon kurendy biskupów informującej diecezjan o wyklęciu ks. Stojałowskiego przez Św. Rzymską i Powszechną Inkwizycję. Krnąbrny do tego czasu buntownik został złamany przez hierarchów i ostatnie 15 lat swojego życia poświęcił na zwalczanie tego czego dokonał w ciągu poprzednich dwudziestu lat działalności. Dorobku tego okresu przekreślić jednak nie zdołał, a wieś zapamiętała mu te pierwsze dwadzieścia lat. Ten proboszcz podlwowskiego Kulikowa w okresie owych dwudziestu lat rzadko pojawiał się w powiecie tarnowskim. Jego dłuższy pobyt miał miejsce na początku lat 90-ych XIX w., gdy w okresie dużego nasilenia prześladowań ukrywał go u siebie proboszcz Szynwałdu, słynny skądi-