II LO w ZSO nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Nowym Targu Matura 2015

Transkrypt

1 Polityka i doktryny polityczne 1. Określeniem polityka najczęściej definiuje się ogół działań, które są związane z dążeniem do zdobycia i utrzymania władzy państwowej, jej wykonywaniem, a także z wytyczaniem kierunku rozwoju państwa m.in. w takich dziedzinach jak sytuacja społeczna oraz stosunki międzynarodowe. 2. Polityczna sfera życia społecznego obejmuje: 1) system organów państwa, 2) system partyjny, 3) system prawny, 4) myśl polityczną 5) kulturę polityczną, 3. Odwołując się do poniższej definicji podaj trzy argumenty potwierdzające tezę Tomasza Manna: Nie ma nie-polityki. Wszystko jest polityką : 4. Myśl polityczna obejmuje poglądy na temat: 1) kształtu życia społecznego, 2) politycznego, 3) systemu wartości obowiązującego w społeczeństwie, 4) miejsca człowieka w społeczeństwie i państwie, 5. Formami myśli politycznej są: 1) ideologie, 2) doktryny 3) programy polityczne, 6. Ideologia to najbardziej ogólny i usystematyzowany zbiór idei, wartości, poglądów na świat, przekonań na temat organizacji i funkcjonowania społeczeństwa właściwy danej grupie, warstwie lub klasie społecznej. 7. Ideologie tworzą pożądany, uproszczony i uporządkowany obraz świata, dzięki czemu są łatwo przyjmowane przez szerokie rzesze społeczne. 8. Powstanie ideologii politycznych jest związane z tworzeniem się w XIX w. partii politycznych, którym umożliwiały zdobywanie zwolenników. 9. Doktryna jest pojęciem węższym od ideologii. Doktryną określa się dokładne sformułowania wyodrębnione z danej ideologii i zastosowane np. do zagadnień społecznych, ekonomicznych. Doktryna może się również odnosić do ogółu życia społeczno-politycznego. Doktryny zawierają nie tylko teoretyczne uzasadnienia, ale także praktyczne wskazania dotyczące realizacji idei zawartych w ideologii. Czasami wyznaczenie granicy między ideologią a doktryną jest bardzo trudne. Zwykle treść ideologii kształtuje treść doktryny. Na gruncie jednej ideologii może się jednak narodzić kilka doktryn. Zdarza się także, że określona doktryna nawiązuje do kilku ideologii. 10. Program polityczny jest dalszym uszczegółowieniem ideologii i przeważnie efektem dopasowania doktryny politycznej do aktualnej sytuacji politycznej, gospodarczej i społecznej (uwzględnienie preferencji wyborczych, oczekiwań, możliwości realizacji założeń). Zadaniem programu politycznego jest bezpośrednie kształtowanie różnych sfer życia publicznego. Granica między programem a doktryną jest jeszcze mniej wyraźna niż między ideologią a doktryną (w programach często występują elementy doktryn, a nawet ideologii). Programy wywodzą się najczęściej z jednej doktryny, ale zdarza się, że nawiązują do wielu doktryn. 11. Ideologiom politycznym przypisuje się następujące funkcje: 1) integracyjną - zbliżają do siebie ludzi na płaszczyźnie wspólnych poglądów; 2) poznawczą - tworzą spójny obraz rzeczywistości społecznej i politycznej, pomagając w ten sposób jednostce zrozumieć otaczającą rzeczywistość; 3) programowo-polityczną - mają ogromny wpływ na kształtowanie się programów partii politycznych; 4) mobilizacyjną - dzięki zawartemu w nich ładunkowi emocji mobilizują ludzi do aktywności; 5) uprawomocniającą - tworzą ideową podstawę funkcjonowania partii politycznych, 12. Scharakteryzuj krótko poniższe doktryny polityczne: 1

2 1) Konserwatywne - Są niechętne zmianom, chociaż uznają pewien konieczny postęp cywilizacyjny, Opowiadają się za utrzymaniem istniejących stosunków społeczno-politycznych. 2) Reformistyczne - Domagają się przeprowadzenia koniecznych zmian społecznych, gospodarczych i politycznych drogą ewolucyjną, 3) Rewolucyjne - Uznają rewolucję za podstawowy i najlepszy sposób działania politycznego, Chcą natychmiastowych zmian i negują tradycyjne rozwiązania ustrojowe, 4) Reakcyjne - Nawołują do przywrócenia albo utrwalenia przestarzałego ustroju, który nie przystaje do rzeczywistości politycznej, 5) Utopijne - Wskazują cele nierealne, niemożliwe do zrealizowania w danym momencie, Są przeciwstawne (antynomiczne) wobec pozostałych doktryn, Prawica - lewica - centrum 13. Sposobem klasyfikowania doktryn oraz partii politycznych jest także podział na prawicę, lewicę oraz centrum. Ta klasyfikacja nawiązuje do rewolucji francuskiej, gdy miejsce, jakie na sali posiedzeń parlamentu zajmowało ugrupowanie, było związane z jego poglądami. 14. Doktryny prawicowe uznają istnienie nierówności za naturalną cechę społeczeństw. Podkreślają szacunek dla tradycji, przywiązanie do Kościoła oraz rodzimej kultury. Sprzeciwiają się gwałtownym zmianom. Uznają szczególną rolę religii w życiu społecznym, popierają wolny rynek, negują interwencję państwa w gospodarkę, 15. Doktryny lewicowe głoszą hasła sprawiedliwości i solidaryzmu społecznego. Odrzucają pogląd, że nierówności są zjawiskiem naturalnym, uznają konieczność ich łagodzenia przez państwo. Głoszą też zasadę równości wszystkich ludzi (równouprawnienie kobiet, mniejszości), popierają interwencję państwa w gospodarkę, sprzeciwiają się uprzywilejowaniu Kościoła w państwie. 16. Doktryny centrowe dążą do utrzymania równowagi pomiędzy interesami różnych grup społecznych, według nich istniejące nierówności społeczne powinny być łagodzone przez społeczeństwo, a nie przez państwo. Doktryny te popierają gospodarkę rynkową, która jednak powinna być kontrolowana przez społeczeństwo. I. Liberalizm 1. Narodziny i rozwój Początki liberalizmu jako ideologii sięgają XVII w. Twórcą pierwszej doktryny liberalnej był John Locke ( ), który wyłożył ją w dziele Dwa traktaty o rządzie z 1689 r. Dalszy rozwój ideologii nastąpił w okresie oświecenia. Ogromny wkład wnieśli w tym czasie Adam Smith ( ), twórca liberalnej doktryny gospodarczej, a także myśliciele francuskiego oświecenia, przede wszystkim Monteskiusz ( ). W XIX w. następuje rozkwit liberalizmu. Głównymi jego hasłami są: walka z absolutyzmem i przywilejami feudalnymi, oparcie ustroju państw na konstytucji, rozdział państwa od Kościoła, laicyzacja kultury oraz wolna gospodarka rynkowa. W I połowie XX w. pod wpływem katolickiej nauki społecznej i socjalizmu liberalizm zaakceptował konieczność ingerencji państwa w gospodarkę i pomocy najuboższym warstwom. W ten sposób narodził się liberalizm socjalny. W latach 70. nastąpił nawrót do liberalizmu klasycznego. Współcześni liberałowie, nazywani neoliberałami (lub liberałami konserwatywnymi), dopuszczają jednak większy zakres ingerencji państwa w gospodarkę niż liberałowie klasyczni. 2. Wizja człowieka Indywidualistyczna koncepcja człowieka - człowiek jest wartością najwyższą, a jego celom powinny być podporządkowane wszelkie inne cele i wartości. Każdy człowieka jest wolny. Wolność jest wartością niepodważalną i nie może być ograniczana przez prawo lub religię. Wolność jednostki jest ograniczona wolnością drugiego człowieka. Człowiek jest z natury racjonalny. Zabiega o własny interes i potrafi najlepiej ocenić, co jest dla niego pożyteczne, dlatego nie potrzebuje żadnych autorytetów. 2

3 Podstawowe prawa człowieka to prawo do życia, wolność osobista, sumienia i wyznania, zgromadzeń, słowa i druku. Prawa te mają charakter naturalny i ani państwo, ani społeczeństwo, ani żadna inna jednostka nie może ich odebrać. 3. Wizja społeczeństwa Społeczeństwo nie jest wartością autonomiczną, a jedynie środkiem służącym człowiekowi do samorealizacji. W klasycznym liberalizmie dominowała wizja zatomizowanego społeczeństwa, według której społeczeństwo nie jest organiczną całością, lecz zbiorem jednostek. Współcześnie liberałowie nie głoszą już tak radykalnych poglądów. Zgadzają się, że społeczeństwo jest realnym bytem, który może się przyczynić do poszerzenia zakresu wolności dla szerokich mas. 4. Wizja państwa Istnienie państwa jest dla liberała koniecznością, jednak władza państwowa powinna mieć charakter ograniczany. Klasyczni liberałowie byli zwolennikami idei państwa jako stróża nocnego. Współcześnie nie są tak radykalni, ale uważają, że wpływ państwa na życie społeczne powinien być jak najmniejszy. Według nich główną jego funkcją jest zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom, ochrona własności prywatnej, stwarzanie warunków dla działalności gospodarczej. Liberałowie opowiadają się za trójpodziałem władzy, który chroni przed despotyzmem. 5. Wizja gospodarki Liberałowie opowiadają się za gospodarką wolnorynkową. Są przeciwni interwencjonizmowi państwowemu, który ogranicza wolność jednostki i hamuje rozwój gospodarczy. Według liberałów gospodarka powinna być oparta na zasadzie leseferyzmu, w myśl której jednostki i inne podmioty gospodarcze powinny mieć pełną swobodę działalności gospodarczej i konkurowania ze sobą. Liberałowie postulują wolność gospodarczą, niskie, proste podatki oraz ograniczenie liczby przepisów regulujących gospodarkę. Podstawą gospodarki jest własność prywatna, która stwarza człowiekowi możliwość rozwoju i jest gwarancją wolności. 6. Libertarianizm Libertarianizm to najbardziej skrajny nurt liberalizmu. Postuluje nieufność do państwa i biurokracji, które są traktowane przede wszystkim jako zagrożenie dla wolności. Rola państwa powinna się ograniczać do minimum. Państwo ma się troszczyć tylko o bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne, nie ingerując w gospodarkę i sprawy społeczne (ideałem byłaby likwidacja państwa. Libertarianizm postuluje zniesienie podatków i zastąpienie ich równymi opłatami na rzecz państwa. Zakłada także likwidację wszelkich form własności państwowej. Radykalni libertarianie domagają się nawet likwidacji armii i zastąpienia jej w razie potrzeby formacjami ochotniczymi. Państwo powinno zakazywać obywatelowi działań przeciw innym (np. kradzieży). W imię wolności nie powinno jednak zakazywać działań przeciw sobie. Do twórców współczesnego libertarianizmu zalicza się m.in. Roberta Nozicka i Roberta W. Poole'a. 7. Liberalizm w Polsce W Polsce doktryna liberalna nigdy nie cieszyła się szczególną popularnością, a liberałowie nigdy nie mieli zbyt dużych wpływów. Pierwszym ugrupowaniem liberalnym byli kaliszanie działający w latach w Królestwie Polskim. W II połowie XIX w. i na początku XX w. poglądy liberalne głosił Aleksander Świętochowski - przywódca ideowy warszawskich pozytywistów, a także tzw. ekonomiczna szkoła krakowska, skupiona wokół Adama Krzyżanowskiego. W okresie międzywojennym liberałowie nie odgrywali większej roli politycznej. Byli skupieni wokół czasopisma Wiadomości Literackie. Odrodzenie myśli liberalnej nastąpiło na przełomie lat 70. i 80. Jej najwybitniejszymi przedstawicielami byli Mirosław Dzielski i Stefan Kisielewski. 3

4 Po 1989 r. liberałowie uzyskali znaczny wpływ na przemiany gospodarcze w Polsce. W latach 90. dużą rolę odgrywały partie odwołujące się do ideologii liberalnej: Kongres Liberalno-Demokratyczny, a następnie Unia Wolności. 8. Współcześni myśliciele liberalni Friedrich von Hayek ( ) laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii Karl Popper ( ), filozof Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie Raymond Aron ( ) politolog Koniec wieku ideologii Stefan Kisielewski ( ) Milton Friedman ( ) laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, autor publikacji Kapitalizm i wolność Tyrania status quo II. Konserwatyzm 1. Narodziny i rozwój Ideologia konserwatywna narodziła się na przełamie XVIII i XIX w. i stanowiła odpowiedź na rewolucję francuską. Za jednego z głównych twórców uznaje się Edmunda Burke'a ( ), który w dziele Rozważania o rewolucji francuskiej skrytykował rewolucję za niszczenie wypracowanego przez wieki ładu. Jako pierwszy pojęcia konserwatyzm użył w 1820 r. Rene de Chateaubriand, który wydawał pismo Konserwatysta. Rozwój konserwatyzmu nastąpił w I połowie XIX w., w toku polemik najpierw z liberalizmem (konserwatyzm sprzeciwiał się indywidualizmowi i kapitalizmowi), a następnie z socjalizmem. W II połowie XIX i pierwszej połowie XX w. rozwój konserwatyzmu znacznie osłabł. Zmalał również jego wpływ na politykę, którą zdominował liberalizm. Renesans myśli konserwatywnej rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych w II połowie XX w. na przełomie lat 70. i 80. Następnie w Wielkiej Brytanii i Niemczech pojawił się neokonserwatyzm będący połączeniem tradycyjnego konserwatyzmu w sferze wartości z liberalizmem gospodarczym. Istniejący obecnie konserwatyzm tradycjonalistyczny nawiązuje do początków konserwatyzmu. Jego przedstawiciele odrzucają demokrację liberalną i opowiadają się za odnowieniem ustroju monarchicznego. 2. Wizja człowieka Konserwatyzm charakteryzuje pesymistyczna wizja ludzkiej natury, skażonej złem. - Drzemiącego w człowieku zła nie można przezwyciężyć, ale można ograniczyć jego skutki dzięki autorytetom, religii, kulturze i życiu we wspólnotach (np. w rodzinie). Wzorem dla konserwatystów jest człowiek, dla którego ważniejsze są obowiązki niż uprawnienia i który jest zdolny do samopoświęceń i wyrzeczeń w imię wartości wyższych. 3. Wizja społeczeństwa Społeczeństwo w ideologii konserwatywnej tworzy organiczną całość, złożoną z powiązanych ze sobą jednostek, grup, rodzin i klas, nadrzędną w stosunku do jednostki. Nie oznacza to jednak, że konserwatyści lekceważą interes jednostki. Każdy ma do odegrania swoją rolę w społeczeństwie. Według konserwatystów społeczeństwo jest zorganizowane hierarchicznie. Występujące między ludźmi różnice uznane są za rzecz naturalną, która wynika z naturalnych różnic w zdolnościach i umiejętnościach. Społeczeństwo jest ukształtowane w toku rozwoju historycznego, który ma charakter ewolucyjny. Tradycja oraz istniejące w społeczeństwie instytucje uformowane w przeszłości są gwarantem porządku społecznego i dlatego należy je chronić. W myśli konserwatywnej kluczowym pojęciem i jedną z najwyższych wartości społecznych jest tradycja, czyli przekazywane z pokolenia na pokolenie normy, obyczaje, poglądy i wierzenia. Fundamentem społeczeństwa jest zdrowa, trwała i wielodzietna rodzina. Konserwatyści sprzeciwiają się rewolucjom, które niszczą istniejący ład i prowadzą zawsze do większego zła. Zmiany powinny się dokonywać stopniowo, na zasadzie ewolucji. 4. Wizja państwa Konserwatyzm postuluje istnienie silnego państwa, ponieważ jest ono gwarantem ładu, chociaż władza powinna mieć charakter ograniczony. 4

5 Współcześnie większość konserwatystów zaakceptowała demokrację przedstawicielską. Ciągle jednak silny jest nurt odnoszący się z niechęcią do demokracji i republiki oraz opowiadający się za monarchią, w której jednostka sprawuje realną władzę. Konserwatyści akcentują rolę elit, do których powinna należeć władza w państwie, i z nieufnością odnoszą się do mas społecznych. 5. Wizja gospodarki Obecnie większość konserwatystów opowiada się za gospodarką wolnorynkową i sprzeciwia się daleko posuniętej ingerencji państwa w gospodarkę (tylko nieliczni radykalni tradycjonaliści są przeciwnikami gospodarki wolnorynkowej). Konserwatyści występują w obronie własności prywatnej, która jest gwarancją wolności i podstawą gospodarki. 6. Współcześni myśliciele konserwatywni Eric Voegelin ( ), filozof niemiecki, krytyk nowożytnej filozofii i myśli politycznej, autor m.in. Porządku i historii oraz Nowej nauki polityki. Russel Kirk ( ), amerykański myśliciel i politolog, autor m.in. Konserwatywnego umysłu od Burke'a do Eliota. Leo Strauss ( ), amerykański filozof polityczny niemieckiego pochodzenia, autor m.in. Prawa naturalnego w świetle historii. Michael Oakeshott ( ), brytyjski myśliciel polityczny i historyk, popularyzator myśli konserwatywnej. 7. Wybitni politycy konserwatywni Winston Churchill ( ), premier Wielkiej Brytanii w latach i Charles de Gaulle ( ), prezydent Francji w latach Margaret Thatcher (ur ), premier Wielkiej Brytanii w latach Ronald Reagan ( ), prezydent USA w latach Konserwatyzm w Polsce Polski konserwatyzm narodził się w I połowie XIX w. Konserwatystami byli m.in. Adam Jerzy Czartoryski i Aleksander Wielopolski. W latach 60. XIX w. w Galicji powstało ugrupowanie stańczyków (m.in. Michał Bobrzyński, Józef Szujski), którzy byli najbardziej wpływowym ugrupowaniem politycznym w dziejach polskiego konserwatyzmu. Stańczycy sprzeciwiali się powstaniom, a katolicyzm uznawali za podstawę światopoglądu. Pod koniec XIX w. uzyskali duże wpływy polityczne w monarchii Habsburgów. W okresie międzywojennym myśl konserwatywna rozwinęła się nieznacznie, a konserwatyści nie odgrywali większej roli politycznej. Najbardziej znanymi postaciami byli publicysta Stanisław Cat-Mackiewicz oraz filozof Marian Zdziechowski. W okresie PRL-u nie istniały warunki do rozwoju myśli konserwatywnej. Odwoływali się do niej tylko nieliczni intelektualiści, m.in. Paweł Hertz. Idee konserwatywne pojawiały się również na łamach Tygodnika Powszechnego. Nurt istniał także w opozycji antykomunistycznej. Od 1989 r. do ideologii konserwatywnych odwoływało się kilka partii politycznych (m.in. Unia Polityki Realnej oraz Partia Konserwatywna), jednak nie odnosiły one większych sukcesów. Myśli konserwatywne promowały periodyki kulturalno-polityczne, m.in. Arcana i Fronda. III. Nauka społeczna Kościoła 1. Narodziny i rozwój Nauka społeczna Kościoła stanowi część nauczania Kościoła katolickiego na temat moralnych i religijnych aspektów życia społecznego. Jej elementy były obecne w nauczaniu Kościoła od chwili jego narodzin. Jako doktryna społeczna nauka Kościoła zaczęła się rozwijać w połowie XIX w. w Europie. Jej pionierami byli m.in. biskupi niemieccy - Wilhelm von Ketteler i Heinrich Pesch. Przełomowe znaczenie dla kształtowania się tej myśli politycznej miała encyklika Leona XIII pt. Rerum novarum z 1891 r., w której papież skrytykował zarówno ustrój socjalistyczny, jak i liberalny. Encyklika mówiła o prawie robotników do zrzeszania się i godziwej płacy. 5

6 Ideologia nauki społecznej Kościoła była rozwijana w encyklikach kolejnych papieży, zwłaszcza w II połowie XX w. Duży wpływ na kształt doktryny miała filozofia personalistyczna, zwłaszcza filozofowie francuscy Jacques Maritain i Emmanuel Mounier. Wydarzeniem niezwykle istotnym z punktu widzenia rozwoju doktryny był Sobór Watykański II ( ). W dokumentach soborowych Kościół zaakceptował demokrację, odrzucił dyktaturę, głosił konieczność walki z ubóstwem i nietolerancją oraz ochronę praw pracowników. W nauce społecznej Kościoła występują dwa nurty. W nurcie oficjalnym główną rolę odgrywają dokumenty papieskie, zwłaszcza encykliki. Nurt nieoficjalny tworzą myśliciele mniej lub bardziej związani z Kościołem. 2. Wizja człowieka Społeczna nauka Kościoła uznaje personalistyczną wizję ludzkiej osoby. Człowiek jest istotą wyjątkową przede wszystkim dlatego, że jest istotą duchową, a jego celem jest życie wieczne. Stąd w dokumentach kościelnych bardzo często podkreśla się godność osoby ludzkiej. Człowiek jest wolny. W myśl nauki Kościoła wolność polega na uwolnieniu się od grzechu i zła oraz na swobodnym dążeniu do celu ostatecznego, czyli zbawienia. Człowiek posiada szereg praw. Oprócz tradycyjnych wolności, dokumenty wymieniają m.in. prawo do życia rodzinnego, posiadania własności oraz do sprawiedliwej płacy. 3. Wizja społeczeństwa Społeczeństwo jest pojmowane jako organiczna całość złożona z powiązanych ze sobą różnymi więziami grup, warstw i klas. Główną zasadą życia społecznego jest zasada dobra wspólnego i solidaryzmu społecznego, a więc przekonanie, że wszystkich członków społeczeństwa, niezależnie od miejsca zajmowanego w hierarchii społecznej, łączy wspólny interes. Kościół jest przeciwnikiem rewolucji i opowiada się za zmianami ewolucyjnymi. Główną wartością w życiu społecznym jest sprawiedliwość pojmowana jako oddawanie każdemu tego, co się mu należy. Sprawiedliwość jest narzędziem, które ogranicza ubóstwo. Realizowanie dobra wspólnego wymaga kierowania się w życiu społecznym zasadami sprawiedliwości, dialogu i kompromisu. Rodzina jest podstawową komórką społeczną, środowiskiem, które kształtuje człowieka. 4. Wizja państwa Państwo jest traktowane jako wspólnota, której głównym celem powinno być zapewnienie obywatelom godnych warunków życia. Zasada subsydiarności - państwo powinno ingerować dopiero wtedy, gdy jednostka lub wspólnota nie radzi sobie z jakimś zadaniem. Wierni powinni mieć krytyczny stosunek do władzy. Kościół przyznaje obywatelom prawo do nieposłuszeństwa obywatelskiego, jeśli władza łamie prawa człowieka. 5. Wizja gospodarki Kościół opowiada się za gospodarką rynkową, ale ze zwróceniem uwagi na sprawy socjalne. Oprócz własności prywatnej nauka Kościoła zwraca uwagę na znaczącą rolę form własności grupowej (np. akcjonariat pracowniczy), która łagodzi nierówności społeczne i realizuje zasadę sprawiedliwości. Kościół podkreśla rangę pracy i prawo do jej godnego opłacania, mówi o współpracy między pracownikiem a pracodawcą dla dobra wspólnego. Papieże - twórcy katolickiej nauki społecznej Leon XIII ( ), papież w latach , encyklika Rerum novarum (1891) (Rzeczom nowym) Jan XXIII ( ), papież w latach , encykliki, Mater et Magistra (1961) ([Kościół] to Matka i nauczycielka ), Pacem in terris (Pokojem w świecie) (1963) Paweł VI ( ), papież w latach , encykliki, Papulorum progressio (1967) (Postęp ludzkości), Humanae vitae (1968) (Życie ludzkie) Jan Paweł II ( ), papież w latach , encyklika Laborem exercens (1981 w 90. Rocznicę wydania Rerum novarum) (O pracy ludzkiej) 6. Chrześcijańska demokracja 6

7 Chrześcijańska demokracja to ruch społeczno-polityczny, który narodził się pod koniec XIX w. Nawiązuje do katolickiej nauki społecznej, ale jest niezależny od Kościoła i reprezentowany przez partie chrześcijańsko-demokratyczne. Początkowo w programach partii chrześcijańsko-demokratycznych dużą rolę odgrywały wątki religijne i zasady chrześcijańskiej moralności. Współczesny ruch chadecki odwołuje się do takich idei katolickiej nauki społecznej, jak solidaryzm społeczny, poszanowanie godności jednostki, etyka w polityce oraz zasada pomocniczości państwa. Obecnie w Europie partie chadeckie obok socjaldemokratycznych są główną siłą polityczną. 7. Chrześcijańska demokracja w Polsce W Polsce ruch chrześcijańsko-demokratyczny ukształtował się na początku XX w. na bazie działających związków zawodowych i organizacji społecznych. Przed I wojną światową partie i stronnictwa działały we wszystkich trzech zaborach. W okresie międzywojennym opcję chrześcijańsko-demokratyczną reprezentowało Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji, którego przywódcami byli Wojciech Korfanty i ks. Stanisław Adamski. W okresie PRL-u do myśli chadeckiej nawiązywało środowisko skupione wokół miesięcznika "Znak" oraz "Tygodnika Powszechnego". Po 1989 r. powstało kilka partii chrześcijańsko-demokratycznych, m.in. Porozumienie Centrum, Partia Chrześcijańskich Demokratów. Jednak oprócz pierwszej z nich żadna nie uzyskała większych wpływów. 8. Wybitni politycy chadeccy Konrad Adenauer ( ), kanclerz RFN w latach Alcide De Gasperi ( ), premier Włoch w latach Helmut Kohl (ur. 1930), kanclerz RFN, a potem zjednoczonych Niemiec w latach Aldo Moro ( ), premier Włoch w latach , Teologia wyzwolenia Teologia wyzwolenia to nurt myśli katolickiej, który narodził się w Ameryce Łacińskiej w latach 60. Jej twórcą jest peruwiański teolog ks. Gustavo Gutierrez (ur. 1928). Jego zdaniem tradycyjna teologia jest nieprzystosowana do realiów Ameryki Łacińskiej, ponieważ ignoruje problemy społeczne. Zadaniem teologii powinno być zmienianie świata. Przedstawiciele nurtu występują w obronie najbiedniejszych. Jezusa postrzegają jako bojownika walczącego z niesprawiedliwościami społecznymi. Teologia wyzwolenia przyjmuje marksistowską wizję społeczeństwa, m.in. zasadę walki klas. Dopuszcza zastosowanie przemocy w sytuacji, gdy innymi środkami nie uda się rozwiązać problemów społecznych. Została potępiona przez Watykan, jednak w dalszym ciągu ma wielu zwolenników nie tylko wśród wiernych, ale także duchownych w Ameryce Łacińskiej. IV. Socjaldemokracja 1. Narodziny i rozwój ideologii Początki socjaldemokracji wiążą się z podziałem, jaki nastąpił pod koniec XIX w. w międzynarodowym ruchu robotniczym na nurt rewolucyjny i reformistyczny. Rewolucjoniści byli zwolennikami budowy socjalizmu przez rewolucję. Reformiści zaś uważali, że powinno to nastąpić wskutek ewolucji i demokratycznego przejęcia władzy przez proletariat. Oznaczało to zaakceptowanie przez reformistów demokracji. Po I wojnie światowej nastąpił ostateczny rozłam w ruchu robotniczym na dwa obozy: rewolucyjny (komunistyczny) i reformistyczny (socjaldemokratyczny). Ważnym etapem w rozwoju ideologii był kongres socjaldemokratów we Frankfurcie nad Menem w 1951 r. Przyjęto na nim deklarację "Cele i zadania socjalizmu demokratycznego". Zapisano w niej, że doktryna socjaldemokratyczna składa się z socjalizmu, rozumianego jako walka z wyzyskiem, i demokracji przejawiającej się odrzuceniem przemocy w walce z kapitalizmem oraz potępieniem komunizmu. Celem socjaldemokracji była budowa "państwa dobrobytu", które zapewniałoby wszystkim obywatelom godne warunki życia, pracę, opiekę zdrowotną i edukację. Załamanie się idei "państwa dobrobytu" spowodowało dalszą ewolucję ideologii. W 1999 r. premier Wielkiej Brytanii Tony Blair i kanclerz Niemiec Gerhard Schroder wydali manifest "Europa: Trzecia Draga/Nowy Środek". Manifest ten potwierdzał aktualność wartości socjaldemokratycznych, takich jak 7

8 sprawiedliwość społeczna, równość szans, solidarność. W sferze gospodarczej zgłoszono jednak postulat ograniczenia państwa opiekuńczego. W ten sposób poglądy znacznej części socjaldemokratów zbliżyły się do poglądów liberałów socjalnych. 2. Wizja człowieka Socjaldemokracja zakłada pozytywną wizję człowieka, który jest pozbawiony wad, dysponuje ogromnym potencjałem. Winę za zło ponosi nie człowiek, ale niesprawiedliwe społeczeństwo. Każdy człowiek posiada szereg praw i wolności, w tym prawa do opieki zdrowotnej, pracy, edukacji oraz wypoczynku. Człowiek jest istotą społeczną. Oznacza to, że w pełni realizuje się tylko w społeczeństwie. 3. Wizja społeczeństwa Początkowo socjaldemokraci pojmowali społeczeństwo w sposób klasowy, czyli jako występowanie klas o sprzecznych interesach. Obecnie jest ono traktowane jako zbiór jednostek i grup społecznych. Społeczeństwo powinno się opierać na takich wartościach, jak sprawiedliwość społeczna pojmowana jako sprawiedliwy podział dóbr, równość społeczna interpretowana jako równość szans, oraz równość wobec prawa. Stąd postulaty równouprawnienia mniejszości seksualnych czy emigrantów oraz zniesienia wszelkich przywilejów. 4. Wizja państwa Socjaldemokraci opowiadają się za państwem demokratycznym opartym na zasadach pluralizmu, reprezentacji, trójpodziału władzy, poszanowania praw mniejszości i samorządności. Postulują rozdzielenie Kościoła od państwa i wolność światopoglądową, czyli opowiadają się za państwem laickim. Według socjaldemokratów państwo powinno mieć charakter opiekuńczy. Powinno realizować zasady sprawiedliwości społecznej, redukować nierówności poprzez zapewnienie obywatelom pracy, edukacji oraz opieki zdrowotnej. 5. Wizja gospodarki Socjaldemokraci uznają własność prywatną i wolny rynek, który powinien pozostawać pod kontrolą państwa. Własność ma służyć ogółowi i musi mieć charakter prospołeczny, który zostaje nadany m.in. poprzez podatki lub fundacje. Oprócz własności prywatnej znacząca rolę w gospodarce powinny odgrywać różne inne formy własności (zbiorowa, państwowa). Socjaldemokracja zakłada ingerencję państwa w gospodarkę (interwencjonizm państwowy). Państwo za pomocą określonych instrumentów (np. progresywnych podatków) powinno dokonywać redystrybucji dóbr. Socjaldemokracja uznaje prymat pracy nad kapitałem. 6. Twórcy ideologii socjaldemokratycznej Eduard Bernstein ( ), niemiecki polityk i myśliciel polityczny, twórca nurtu reformistycznego nazywany ojcem socjaldemokracji, autor Zasad socjalizmu i zadań socjalnej demokracji Karl Kautsky ( ), niemiecki polityk i publicysta, autor Materialistycznego pojmowania dziejów Serge Mallet ( ), francuski socjolog i myśliciel polityczny, twórca koncepcji nowej klasy robotniczej Anthony Giddens (ur. 1938), brytyjski socjolog i publicysta, twórca programu brytyjskiej Partii Pracy, autor książki Trzecia droga. Odnowa socjaldemokracji 7. Wybitni politycy socjaldemokratyczni Willy Brandt ( ), kanclerz RFN w lalach , laureat Pokojowej Nagrody Nobla Tony Blair (ur. 1953), premier Wielkiej Brytanii w latach Olof Palme ( ), premier Szwecji w latach i François Mitterand ( ), prezydent Francji w lalach S 8. Socjaldemokracja w Polsce Początki polskiej myśli socjaldemokratycznej sięgają końca XIX w. Spór między reformistami a rewolucjonistami w polskim ruchu robotniczym dotyczył nie tylko stosunku do rewolucji, ale także stosunku do kwestii odzyskania niepodległości. Przedstawiciele nurtu rewolucyjnego byli temu przeciwni, a reformiści łączyli hasło odzyskania niepodległości z hasłami budowy socjalizmu. 8

9 W 1892 r. powstała Polska Partia Socjalistyczna (PPS), w której programie obok postulatów socjalistycznych znalazły się hasła niepodległościowe. Jednym z ważniejszych myślicieli reprezentujących poglądy reformistyczne przed I wojną światową był Bolesław Limanowski. W okresie międzywojennym PPS była jedną z najważniejszych sił politycznych w kraju. Jej głównymi teoretykami i jednymi z najwybitniejszych działaczy byli Mieczysław Niedziałkowski oraz Ignacy Daszyński. Po II wojnie światowej w 1948 r. PPS została wchłonięta przez komunistyczną Polską Partię Robotniczą (PPR) i przekształcona w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR). Odrodzenie polskiej myśli socjaldemokratycznej nastąpiło w latach 80. W opozycji antykomunistycznej istniał silny nurt socjaldemokratyczny, którego najwybitniejszymi przedstawicielami byli Ryszard Bugaj i Jan Józef Lipski. Od 1989 r. partie socjaldemokratyczne, takie jak Sojusz Lewicy Demokratycznej, Socjaldemokracja RP czy Unia Pracy, mają duże znaczenie na polskiej scenie politycznej. V. Faszyzm 1. Geneza i rozwój Narodziny ideologii faszystowskiej były związane z głębokim kryzysem politycznym, moralnym, kulturowym i ekonomicznym, który nastał w Europie w wyniku I wojny światowej. Faszyzm ma swoje korzenie we Włoszech. Za jego twórcę uważa się Benita Mussoliniego, który w 1919 r. założył organizację Fasci di Cambatimento, przekształcaną w 1921 r. w Narodową Partię Faszystowską. Załażenia faszyzmu włoskiego rozwinął w Niemczech Adolf Hitler. W okresie międzywojennym ruchy faszystowskie działały w większości państw Europy i obu Ameryk. W niektórych osiągały nawet duże wpływy, np. Legion Archanioła Michała w Rumunii, Strzałokrzyżowcy na Węgrzech. Po II wojnie światowej faszyzm, skompromitowany masowymi zbrodniami przeciwka ludzkości, został odrzucony. Pewną popularnością cieszy się nawiązujący do tej ideologii neofaszyzm, który akceptuje demokrację, jednak odwołuje się do niektórych założeń faszyzmu, takich jak zasada wodzostwa w partii, obrona porządku publicznego, niechęć do cudzoziemców, zwłaszcza przedstawicieli innych ras (występujący w Niemczech neonazizm). 2. Wizja człowieka Faszyzm zakładał, że człowiek jest z natury istotą złą, egoistyczną i niegodną zaufania. Była to pesymistyczna wizja jednostki ludzkiej. Według założeń faszyzmu człowiek to istota wspólnotowa i społeczna (odrzucenie indywidualizmu). Człowieka kształtuje zbiorowość, czyli naród, dzięki któremu zyskuje on wartość, stąd powinien mu się całkowicie podporządkować. Ideologia faszystowska głosiła konieczność stworzenia "nowego człowieka", który powinien odrzucić dotychczasowe wartości mieszczańskie: materializm, racjonalizm, poczucie bezpieczeństwa. Ich miejsce miały zająć takie wartości, jak odwaga, heroizm oraz poświęcenie, które są szczególnie przydatne w czasie wojny uznawanej za naturalny stan rzeczy i najlepszy sprawdzian wartości człowieka. 3. Wizja narodu i społeczeństwa Naród jest najwyższą wartością i tylko jego dobro się liczy. Ma on do spełnienia misję dziejową, którą najczęściej jest ekspansja. Zasadą, na której powinno się opierać życie społeczne, jest solidaryzm, zakładający współpracę wszystkich klas dla dobra narodu. Naród dzieli się na elitę rządzącą i rządzonych, którzy są postrzegani, jako masy. Masy są podzielone na klasy, zorganizowane hierarchicznie i tworzące organiczną całość. Masy są ściśle podporządkowane elicie rządzącej i powinny być jej posłuszne. 4. Wizja państwa Faszyzm zakłada kult państwa. Uznaje, że dobro państwa jest wartością nadrzędną wobec interesów jednostek i grup społecznych. Państwo ma charakter totalitarny, organizuje i poprzez rozbudowany aparat policyjny kontroluje życie społeczne jednostki. Od obywateli wymaga się bezwzględnego posłuszeństwa wobec wyznaczanych przez państwo celów. 9

10 Na czele państwa i narodu stoi otaczany kultem wódz, któremu przypisuje się cechy nadludzkie. Wódz nigdy się nie myli, ponieważ jego poczynaniami kierują siły wyższe. Dużą rolę w państwie odgrywa hierarchicznie zorganizowana masowa partia faszystowska, która jest jedyną legalnie działającą partią. Kontroluje ona wszystkie dziedziny życia społecznego i jest ściśle powiązana z aparatem państwowym. 5. Wizja gospodarki Faszyzm uznaje istnienie własności prywatnej. Gospodarka ma charakter kapitalistyczny, jednak działalność przedsiębiorców powinna być zgodna z interesem państwa i narodu. Gospodarka powinna mieć charakter narodowy i służyć celom narodu. Silny interwencjonizm państwa w gospodarkę polega na tym, że wspiera ona określone gałęzie gospodarki (przede wszystkim przemysł ciężki, zbrojeniowy), określa poziom i asortyment produkcji. 6. Przywódcy i twórcy ideologii faszystowskiej Benito Mussolini ( ), dyktator włoski Adolf Hitler ( ), przywódca faszystowskich Niemiec, autor, Mein Kampf Alfred Rosenberg ( ), główny ideolog III Rzeszy, autor Mitu XX wieku Oswald Mosley ( ), polityk brytyjski twórca i przywódca Brytyjskiego Związku Faszystów 7. Narodowy socjalizm (nazizm) Narodowy socjalizm, nazywany także nazizmem, to niemiecka, skrajna odmiana faszyzmu. Do jego cech charakterystycznych należą: absolutyzowanie pojęcia narodu pojmowanego jako wspólnota o charakterze rasowym, oparta na wspólnocie krwi; przekonanie o wyższości rasy aryjskiej i jej najdoskonalszej części - rasy panów, czyli Niemców - nad innymi rasami. Powołaniem rasy nadludzi jest panowanie nad światem. Niemcy mają prawo do stworzenia w Europie Środkowo-Wschodniej przestrzeni życiowej kosztem niższych rasowo narodów; skrajny antysemityzm - Żydów postrzegano jako rasę najbardziej zdegenerowaną, odpowiedzialną za całe zło na świecie (m.in. komunizm, demokrację liberalną, masonerię), głównego wroga rasy panów. 8. Faszyzm w Polsce W Polsce faszyzm nigdy nie był zbyt popularny, głosiły go tylko marginalne grupy. W latach 20. idee głoszone przez Mussoliniego zastały życzliwe przyjęte przez część obozu narodowego oraz obozu monarchistów. Jej sympatycy trafiali się jednak także po lewej stronie sceny politycznej, a nawet w obozie sanacyjnym. Pierwszą większą organizacją, która częściowo nawiązywała do ideologii faszyzmu włoskiego, był założony w 1926 r. Obóz Wielkiej Polski. Jednak środowiska te nigdy nie zaakceptowały typowej dla faszyzmu konieczności podporządkowania jednostki ogółowi. Liczącą się organizacją, która w stosunkowo największym stopniu przyjęła ideologię faszystowską, był powstały w 1934 r. Obóz Narodowo-Radykalny "Falanga". Jednak w przeciwieństwie do faszyzmu europejskiego w programie "Falangi" podkreślono nadrzędność katolicyzmu i jego zasad nad sferą polityki. Obecnie do faszyzmu odwołują się bardzo nieliczne radykalne grupy. W Polsce głoszenie i propagowanie tej ideologii jest zakazane. VI. Komunizm 1. Geneza i rozwój Twórcami ideologii komunizmu byli dwaj filozofowie Karol Marks ( ) i Fryderyk Engels ( ). W 1848 r. opublikowali oni Manifest komunistyczny, w którym zawarli podstawowe założenia tej ideologii. Poglądy Marksa i Engelsa zmodyfikował Włodzimierz Ilicz Lenin, dodając m.in. założenie totalitarnej dyktatury partii komunistycznej, która ma sprawować władzę w imieniu ludu (stąd ta ideologia jest często nazywana marksizmem-leninizmem). Marksizm-leninizm stał się oficjalną doktryną partii komunistycznych, które dążyły da przejęcia władzy wskutek rewolucji. W 1917 r. w wyniku rewolucji październikowej powstało pierwsze na świecie komunistyczne państwo - Rosja Radziecka. Po II wojnie światowej partie komunistyczne przejęły władzę w wielu państwach na całym świecie (Europa Środkowo-Wschodnia, Chiny, Kuba itd.). Jednak sukcesy polityczne nie pociągnęły za sobą rozwoju ideologii. 10

11 Upadek reżimów komunistycznych w Europie Środkowo-Wschodniej na przełomie lat 80. i 90. XX w., a następnie rozpad ZSRR spowodowały, że większość europejskich partii komunistycznych wyrzekła się ideologii marksistowsko-leninowskiej. Do ideologii komunistycznej ciągle odwołują się jednak niektóre reżimy totalitarne, m.in. w Korei Północnej, Chinach, na Kubie. Obecnie w Europie pewną popularnością cieszy się eurokomunizm od lat 70. oficjalna doktryna działających w Europie partii komunistycznych. Godło Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich - sierp i młot miały symbolizować rządy proletariatu i stały się symbolem komunizmu. 2. Wizja człowieka W założeniach komunizmu człowiek jest postrzegany jako część przyrody. Od pozostałych istot różni się przede wszystkim posiadaniem świadomości. Człowiek jest istotą społeczną - jest tworem społeczeństwa, które kształtuje jego świadomość. Interes jednostki powinien być podporządkowany interesowi ogółu. Ważną rolę w procesie uspołecznienia człowieka odgrywa praca, która zmusza go do współpracy z innymi ludźmi. 3. Wizja społeczeństwa Komunizm przeciwstawia się koncepcji społeczeństwa kapitalistycznego, które składa się z dwóch przeciwstawnych sobie klas: kapitalistów posiadających środki produkcji i wyzyskiwanej przez nich klasy robotniczej. Idealne społeczeństwo powinno mieć charakter bezklasowy, który można stworzyć przez rewolucję. W jej wyniku władzę przejmie klasa robotnicza. Społeczeństwo powinno się opierać na zasadzie równości wszystkich ludzi (pojmowanej w sposób bezwzględny) i ściśle z nią powiązanej zasadzie sprawiedliwości ("od każdego według zdolności, każdemu według potrzeb"). 4. Wizja państwa Państwo jest przez komunistów pojmowane jako narzędzie ucisku klasy robotniczej przez kapitalistów. Po wprowadzeniu komunizmu, likwidacji klas i własności na całym świecie państwo będzie niepotrzebne. Jednak w związku ze zwycięstwem komunizmu tylko w jednym kraju zakładano konieczność utrzymania państwa do obrony przed zagrożeniem z zewnątrz. Ustrój państwa powinien się opierać na zasadzie dyktatury proletariatu. W jego imieniu władzę sprawuje partia komunistyczna. 5. Wizja gospodarki Komunizm zakłada likwidację własności prywatnej i zastąpienie jej własnością kolektywną. Istotną rolę odgrywa pełna kontrola państwa nad gospodarką (idea gospodarki centralnie planowanej). Państwo powinno być właścicielem środków produkcji. 6. Przywódcy i ideolodzy komunistyczni XX wieku. Włodzimierz Lenin (W. I. Uljanow) ( ), teoretyk komunizmu, jeden z twórców i pierwszy przywódca Związku Radzieckiego Józef Wissarionowicz Stalin (Josif Dżugaszwili) ( ), od połowy lat 20. aż do śmierci dyktator Związku Radzieckiego, jeden z największych zbrodniarzy w dziejach ludzkości Mao Tse-Tung ( ) teoretyk komunizmu, twórca i pierwszy przywódca komunistycznych Chin, autor Czerwonej książeczki Lew Trocki (L. Bronstein) ( ), ideolog i działacz komunistyczny, bliski współpracownik Lenina, po konflikcie ze Stalinem zmuszony do emigracji 7. Nurty komunizmu Stalinizm - doktryna stworzona przez Józefa Stalina, oparta na uproszczonej i sprzecznej wewnętrznie interpretacji poglądów Marksa i Lenina. Jej centralnym założeniem była teza o możliwości budowy komunizmu w jednym kraju oraz o zaostrzaniu się walki klas w miarę budowy socjalizmu, co było uzasadnieniem dla terroru i czystek. Maoizm - nurt zapoczątkowany przez Mao Tse-tunga, stanowiący przeniesienie i dostosowanie marksizmuleninizmu do tradycji i warunków chińskich. Jednak w przeciwieństwie do marksizmu-leninizmu maoizm nie 11

12 akcentował roli partii komunistycznej, a warstwą, na której miała się oprzeć rewolucja, miało być chłopstwo. Nurt ten był popularny w latach 60. w Europie Zachodniej. Trockizm - kierunek w ruchu komunistycznym zapoczątkowany przez Lwa Trackiego. Odrzucał on tezę a możliwości budowy komunizmu w jednym kraju (warunkiem budowy komunizmu jest rewolucja na skalę światową). sprzeciwiał się rządom jednej partii oraz biurokracji (dopuszczał istnienie wielu partii robotniczych). Nurt zyskał popularność w niektórych kręgach intelektualistów zachodnich. Eurokomunizm - nurt, który jest oficjalną ideologią współczesnych partii komunistycznych. Narodził się w Europie Zachodniej w latach 70. W swoich założeniach odrzuca podstawowe tezy komunizmu w wers!, marksistowsko-leninowskiej, m.in. dyktaturę proletariatu, kierowniczą rolę partii, rewolucję. Poza tym akceptuje demokrację. Jest zbliżony do socjaldemokracji. Głównymi twórcami eurokomunizmu byli Enrico Berlinguer i Georges Marchais. 8. Komunizm w Polsce Na ziemiach polskich komunizm w wersji marksistowskiej pojawił się później niż w innych krajach Europy. Pierwszą partią, która odwoływała się do tej ideologii, była Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat, założona w 1882 r. przez Ludwika Waryńskiego. Przed I wojną światową partią o charakterze komunistycznym była Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL), w której działali m.in. Róża Luksemburg i Feliks Dzierżyński. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości SDKPiL połączyła się z Polską Partią Socjalistyczną - Lewicę, tworząc Komunistyczną Partię Polski. Ugrupowanie to nie cieszyło się dużym poparciem społecznym i było postrzegane jako agentura radziecka. W 1937 r. Stalin podjął decyzję o jej likwidacji, co ostatecznie dokonano w 1939 r. W czasie II wojny światowej z inicjatywy Stalina powstała Polska Partia Robotnicza, która po wojnie przejęła władzę w Polsce. W 1948 r. połączyła się z Polską Partią Socjalistyczną i przekształciła w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą, która sprawowała władzę aż do 1989 r. Obecnie do ideologii komunistycznej odwołują się marginalne grupy, m.in. założona w 2002 r. Komunistyczna Partia Polski. VII. Agraryzm Agraryzm narodził się w Niemczech w II połowie XIX w. Za głównego teoretyka agraryzmu uznaje się G. Ruhlanda. Rozwój tej ideologii nastąpił na początku XX w. oraz w okresie międzywojennym. W tym czasie stała się oficjalną ideologią partii chłopskich. Agraryzm rozwijał się przede wszystkim w Niemczech, Czechosłowacji, Bułgarii, Polsce i Danii. Agraryzm opiera się na założeniu, że głównym i najważniejszym bogactwem narodowym jest ziemia, a rozwój gospodarki powinien się opierać na rozwoju rolnictwa. Agraryzm akcentuje rolę warstwy chłopskiej w społeczeństwie. Chłopstwo jest jego najważniejszą częścią. Kontakt z naturą, ciężka praca i samodzielne prowadzenie gospodarstwo daje warstwie chłopskiej szczególnie pożądane społecznie cechy, takie jak pracowitość, samodzielność, szacunek dla przyrody, solidarność grupowa. Agraryzm uznaje pierwszeństwo pracy przed kapitałem. Odrzuca kapitalizm i socjalizm, głosząc koncepcję "trzeciej drogi". Ideologia agraryzmu traktuje państwo jako dobro wspólne. Podkreśla patriotyzm oraz szacunek dla ojczyzny i dla demokracji. Sprzeciwia się zaś rewolucji niszczącej państwo i porządek społeczny. Agraryści propagowali kult ziemi i szacunek dla przyrody. W związku z tym uważa się ich za prekursorów idei ekologicznych. W agraryzmie podkreśla się znaczenie Kościoła i religii, które pomagają w rozwoju moralnym społeczeństwo. W Polsce w I połowie XX w. agraryzm był podstawową ideą działalności partii ludowych, m.in. Stronnictwo Ludowego, o w latach Polskiego Stronnictwa Ludowego, któremu przewodniczył Stanisław Mikołajczyk. W okresie międzywojennym głównym ideologiem polskiego agraryzmu był Stanisław Miłkowski. Po 1989 r. wykształciło się zmodyfikowano wersjo agraryzmu - neoagraryzm, który stał się ideologią partii ludowych, m.in. Polskiego Stronnictwa Ludowego. Milan Hodża, polityk czechosłowacki, jeden z głównych ideologów europejskiego agraryzmu w okresie międzywojennym VIII. Anarchizm 12

13 Ideologia anarchistyczna narodziła się w XIX w. Jako pierwszy tego pojęcia użył jeden z twórców doktryny - Pierre-Joseph Proudhon. Oprócz niego główni twórcy ideologii to Michał Bakunin i Piotr Kropotkin. Rozwój ideologii anarchistycznej nastąpił no przełomie XIX i XX w. W tym czasie nastąpiło także największe nasilenie aktywności odwołującego się do niej ruchu, którego działalność przejawiało się m.in. zamachami na czołowych polityków. Miało to, zdaniem przedstawicieli tych ruchów, doprowadzić do upadku państw. Według anarchistów najwyższą wartością jest wolność. W związku z tym należy odrzucić wszystko, co ją ogranicza, m.in. autorytety. Największym zagrożeniem dla wolności jest państwo. Dlatego ono i jego struktury powinny zostać całkowicie zlikwidowane. Państwo jest utożsamione ze złem wyrządzanym ludziom, z narzuconymi na nich ograniczeniami, które krępują jednostkę. W miejsce państwa miałyby powstać dobrowolne stowarzyszenia i wspólnoty ludzi. W obrębie anarchizmu można wyodrębnić kilka nurtów. Jednym z nich był anarchizm syndykalistyczny zakładający oparcie nowego ładu społecznego na syndykatach, czyli dobrowolnych stowarzyszeniach obywateli, w których główną rolę mieli odgrywać robotnicy. Anarchizm indywidualistyczny odrzucał nie tylko państwo, ale także społeczeństwo, rodzinę i religię jako formy przymusu. Anarchizm komunistyczny zaś łączył idee anarchizmu z komunistyczną wizją gospodarki. W przeszłości w Polsce ideologia anarchistyczno nigdy nie zdobyło zbytniej popularności. Na przełomie XIX i XX w. poglądy anarchistyczne głosił Edward Abramowski. Wzrost popularności anarchizmu nastąpił w latach 80. XX w. Powstało wówczas kilka grup anarchistycznych, np. Federacja Anarchistyczna. IX. Ekologizm Ideologia ekologiczna narodziła się na początku lat 70. XX w. na fali krytyki cywilizacji konsumpcyjnej Rozwinęła się w latach 60. (tzw. ruchy kontestacyjne). W latach 80. przybrał oficjalną formę ruchu ekologicznego. Naczelnym pojęciem ideologii jest przyroda, która jest pojmowana jako całość złożona ze ściśle powiązanych ze sobą elementów. Przyroda ma swoją wartość niezależnie od samego człowieka. Dlatego powinna być chroniona jako wartość sama w sobie. Ruch ekologiczny odrzuca antropocentryzm, uznawany za powód wykształcenia się agresywnego modelu człowieka, który nie liczy się z przyrodą. Ekolodzy propagują model człowieka łagodnego, wrażliwego, odrzucającego konsumpcyjny styl życia i szanującego środowisko naturalne. Ideologia ekologizmu odrzuca pogląd o nieograniczonych możliwościach rozwoju. W jego miejsce proponuje ideę zrównoważonego rozwoju, która zakłada pogodzenie zaspokojenia podstawowych potrzeb społeczeństw z ochroną środowisko naturalnego i jego zasobów. Gospodarka powinno się opierać na odnawialnych źródłach energii, małych gospodarstwach rolnych oraz drobnych i średnich przedsiębiorstwach. Przedstawiciele ruchu ekologicznego opowiadają się za państwem demokratycznym, zdecentralizowanym, o bardzo rozwiniętej samorządności. Do najważniejszych współczesnych ideologów ekologizmu można zaliczyć Amerykanina Murraya Bookchina, francuskiego myśliciela Andre Gorza i radykalnego duchownego austriackiego Ivana Illicha. Obecnie w Polsce do ekologizmu odwołuje się wiele organizacji ekologicznych i partii politycznych. X. Islamizm Ideologia islamistyczna narodziła się w krajach muzułmańskich jako odpowiedź na europejski imperializm. Za prekursora ideologii uchodzi AI-Afghani ( ), który dążył do nadania islamowi charakteru antyzachodniej ideologii Pierwszą w pełni islamistyczną organizacją było powstałe w latach 20. XX w. Stowarzyszenie Braci Muzułmanów, które rozwinęło swoją działalność we wszystkich krajach arabskich. W II połowie XX w. ideologia ta w pełni się ukształtowała, a do jej głównych twórców można zaliczyć Maulanę Maududiego, Sajjida Kutba i Ruhollaha Chomeiniego. W myśl tej ideologii islam jest jedyną prawdziwą religią, a jego przeznaczeniem jest panowanie nad światem. Celem muzułmanina jest więc walka wszelkimi metodami ze wszystkim, co nieislamskie. Islamiści dostrzegają, że świat islamu ponosi klęski w rywalizacji z Zachodem pod względem politycznym, militarnym i gospodarczym. Przyczynę takiego stanu rzeczy upatrują w odchodzeniu muzułmanów od nauki 13

14 Mahometa. Dlatego jedyną szansą na przywrócenie światu islamskiemu dawnej potęgi jest, ich zdaniem, powrót do pierwotnego islamu i jego zasad. Pełny powrót do tradycji jest możliwy tylko w państwie islamskim, które opiera się na prawie szariatu regulującym wszystkie aspekty życia społecznego i prywatnego. Powrót do tradycji wymaga także odrzucenia zachodnich wzorców kulturowych i wartości, które będąc nie do pogodzenia z zasadami islamu, stają się przyczyną negatywnych zjawisk społecznych. Dlatego islamiści zwalczają je wszelkimi możliwymi sposobami, uciekając się także do terroru. Obecnie islamizm jest ideologią wielu ugrupowań terrorystycznych. Szacuje się, że z tą ideologią utożsamia się 10% wszystkich muzułmanów. Ruhllah Homeini ( ) - przywódca rewolucji islamskiej w Iranie w 1978 r. (w jej wyniku Iran, stał się pierwszym islamskim państwem na świecie. XI. Nacjonalizm Nacjonalizm to ideologia, która narodziła się w XIX w. w krajach europejskich. Twórcami ideologii nacjonalistycznej byli m.in. Giuseppe Mazzini (nacjonalizm włoski), Maurice Barres (nacjonalizm francuski), Teodor Herzl (nacjonalizm żydowski), Tomasz Masaryk (nacjonalizm czeski). Po II wojnie światowej ideologia nacjonalistyczna zaczęła się rozwijać w wielu krajach Azji i Afryki (nacjonalizm afrykański, nacjonalizm arabski) i przyczyniła się do procesu dekolonizacji. Po 1989 r. w Europie nastąpiło odrodzenie ideologii nacjonalistycznych, zwłaszcza w byłych republikach ZSRR i państwach byłej Jugosławii. Zgodnie z założeniem nacjonalizmu naród jest najwyższą wartością w życiu społecznym. Jest pojmowany nie tylko jako wspólnota kulturowo-dziejowa, ale także jako wspólnota duchowa i moralna, która ma swoje własne cele. Dobro narodu jest nadrzędne w stosunku do dobra jednostek, grup i klas społecznych. Stąd główną zasadą, na której powinno się opierać życie społeczne, jest idea solidaryzmu narodowego. Poza tym dobro narodu jest miarą postępowania. Etyczne jest to, co służy narodowi, a etyka narodowa jest nadrzędna w stosunku do etyki chrześcijańskiej. Nacjonaliści są zwolennikami silnego państwa, którego głównym celem jest realizacja i ochrona interesu narodu. W Polsce, podobnie jak w Europie, nacjonalizm narodził się pod koniec XIX w. Jego twórcami byli Jan Ludwik Popławski, Zygmunt Balicki, a przede wszystkim Roman Dmowski, przywódca polskiego narodowego obozu politycznego - endecji. Polski nacjonalizm miał charakter obronny, dlatego często jest nazywany myślą narodową, dla odróżnienia od agresywnych form tej ideologii, np. nacjonalizmu niemieckiego. W okresie międzywojennym partie nacjonalistyczne - Stronnictwo Narodowo- Demokratyczne, Stronnictwo Narodowe i Obóz Wielkiej Polski, były jednymi z głównych sił politycznych w kraju. W okresie PRL-u ideologia narodowa nie mogła rozwijać się samodzielnie. Obecnie naj poważniejszą partią polityczną, która odwołuje się do ideologii narodowej, jest Liga Polskich Rodzin. Roman Dmowski ( ), współzałożyciel, główny ideolog i przywódca endecji, autor m.in. Myśli nowoczesnego Polaka, Kościół, Naród, Państwo. XII. Nowa lewica Nowa lewica to radykalna ideologia związana z ruchem politycznego protestu. Największe znaczenie i oddziaływanie miała w II połowie lat 60. XX w. Czołowym ideologiem był amerykański filozof niemieckiego pochodzenia Herbert Marcuse. Oprócz niego do przedstawicieli tego nurtu zalicza się Daniela Cohn-Bendita, Rudiego Dutschke i Toma Haydena. Współcześnie nowa lewica straciła na znaczeniu. Jednak jej ideolodzy i przywódcy rewolucji studenckiej odgrywają dużą rolę w życiu politycznym, gospodarczym i kulturalnym wielu państw europejskich. Politycznie przedstawiciele ruchu nowej lewicy są najczęściej związani z partiami ekologicznymi. Ideologia nowej lewicy była połączeniem idei marksistowskich, anarchistycznych, trockistowskich, maoistowskich i egzystencjalnych. Ideolodzy nowej lewicy odrzucili współczesne państwo i społeczeństwo industrialne, które, według nich, mają charakter represyjny i totalitarny. Ich zdaniem, państwo demokratyczne co prawda oficjalnie 14