SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI

Transkrypt

1 1

2 J SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI r* U l. Relacja J c. / f i f 5 - /t~ /i 5 I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora I./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora II. Materiały uzupełniające relację III./l. M ateriały dotyczące rodziny relatora III./2. M ateriały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r. III./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( ) III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 IIL/5. Inne..r IV. Korespondencja V. Nazwiskowe karty informacyjne pi, ( o VI. Fotografie jo-y '" A - 2

3 3

4 X. D a n e o s o b i s t e A R C H I W U M Etehiety jzjiw&ckiej po z tt-ję dała wcłvwu B E L L A H a l ina Z o f i a z d. S w i d e r s k a, u r o d z o n a 2 1 * m a r c a 1 ^ 0 8 r* w P o z n a n i u, c ó r k a B o l e s ł a w a i M a r i i T e f e l s k i e j. N u m e r d o w o d u o s o b i s t e g o : w y d a n y p r z e z K M M O w O l s z t y n i e. Ą O - ^ ^, W y c h o w y w a ł a m się w ś r o d o w i s k u m i e s z c z a r t s k o - k u p i e c k i m. K o d z i c e m i e l i d u z y l o k a l g a s t r o n o m i c z n y / r e s t a u r a c j a, k a w i a r n i a i d a n c i n g / w P a r k u W i l s o n a, o b e c n i e P a r k K a s p r z a k a w p o z n a n i u. D o m o n a s t r o j u p a t r i o t y c z n y m, o j c i e c n a l e ż a ł d o " S o k o ł a ", x h x 3Z1k x x o d s t ę p o w a ł s a l e n a z e b r a n i a " S o k o ł a. M ó w i l i ś m y w d o m u t y l k o po p o l s k u / s i e d m i o r o d z i e c i, d w o j e z m a r ł o w w i e k u m ł o d z i e ń c z y m /. N i e u m i a ł a m s ł o w a po n i e m i e c k u, g d y z a c z ę ł a m c h o d z i ć do s z k o ł y n i e m i e c k i e j / M i t t e l s c h u l e /. R ó w n o c z e ś n i e z r o d z e n s t w e m p o b i e r a ł a m n a u k ę j ę z y k a p o l s k i e g o, h i s t o r i i p o l s k i e j i l i t e r a t u r y, n a t a j n y c h k u r s a c h u p a n i K a p s y. w t y m c z a s i e o j c i e c b y ł n a w o j n i e jako ż o ł n i e r z n i e m i e c k i,w r ó c i ł w I I. D z i ę k i t a j n e j n a u c e z d a ł a m d o b r z e e g z a m i n do p o l s k i e j s z k o ł y i z o s t a ł a m p r z y j ę t a do l T * k l a s y p ó ź n i e j s z e g o g i m n a z j u m i m, G e n. Z a m o j s k i ej w P o z n a n i u, k t ó r e u k o ń c z y ł a m ś w i a d e c t w e m d o j r ż a ł o ś c i. Z a p i s a ł a m s i a do K o n s e r w a t o r i u m M u z y c z n e g o i m. C h o p i n a, d o s z ł a m d o ś r e d n i e g o s t o p n i a i zac z ę ł a m p r a c o w a c jako p o m o c l e k a r s k a u d r. S o k o ł o w s k i e g o w P o z n a n i u. W r. w y s z ł a m za m ą ż za m g r inż. E d m u n d a B e l l e, l e ś n i k a. W r. u r o d z i ł a m s y n a, M a r i u s z a. M i e s z k a l i ś m y w T o r u n i u, g d z i e m a z b y ł z a t r u d n i o n y w D y r e k c j i L a s ó w P a ń s t w o w y c h, z k r o t k ą p r z e r w a n a a d i u n k t u r e m ę ż a w t e r e n i e, do w y b u c h u I I. w o j n y - p r z y u l. W y s p i a ń s k i e g o 22. W t o r u n i u n i e p r a c o w a ł a m, p r o w a d z i ł a m g o s p o d a r s t w o d o m o w e. N a l e ż a ł a m do Z w i ą z k u Z i e m z a c h o d n i c h i t u ż p r z e d w o j n a do L O P * u. 3 1» l i p c a u r o d z i ł a m c o r e c z k e, a 28 s i e r p n i a r m a z o t r z y m a ł p o w o ł a n i e d o w o j s k a, j a k o o f i c e r r e z e r w y, a r t y l e r z y s t a, p o p o d c h o r ą ż ó w c e w W ł o d z i m i e r z u W o ł y n ś k i m. C ł Stawił: się do 3 ł. p a l u w Toruniu-Podgórz.W;yszedł z d o m u z u ś m i e c h e m i słowami; Z a m i e s i ą c z o b a c z y m y s i e i. S p o t k a l i ś m y sie po 7 l a t a c h. k U - p o z o s t a ł a m b e z g r o s z a, P K O z a m k n ę ł o k o n t a. M ę ż o w i n i e w y p ł a c o n o p e n s j i za s i e r p i e ń, a n i e w a k u a c y j n e g o d l a r o d z i n y. U d a ł a m się do D y r e k c j i L.P. U r z ę d n i k f i n a n s o w y, ż e g e n d a, z g o d z i ł się w y p ł a c i ć mi p o b o r y m ę ż a, j e ś l i o d w i e d z ę go w jego d o m u. M i a ł o p i n i ę d z i e w k a r z a, w i e c z o b u r z e n i e m o d m ó w i ł a m. p o d o b n o z r o b i ł się V o l k s d e u t s c h ' e m i c a ł a k a s ę o d d a ł N i e m c o m, g d y p r z e j ę l i z a r z a d l a s ó w w T o r u n i u * W d r o d z e p o w r o t n e j do d o m u s p o t k a ł a m i n ż. F e r d y n a n d a z a w i r s k i e g o,k o l e g ę m e z a, i ż a l i ł a m się n a m o j e p o ł o ż e n i e. B e z s ł o w a w y c i ą g n ą ł 200 z ł. i w r ę c z y ł mi je ze s ł o w a m i : to p o m o c k o l e ż e ń ska. l.lx» z a c z ę ł a sie p i e r w s z e b o m b a r d o w a n i e T o r u n i a. M i e s z k a n i e n a s z e b y ł o 4

5 p o ł o ż o n e b l i s k o l o t n i s k a. N a s z d o m / b l i ź n i a k I I. p i ę t r o w y / t r z ą s ł sie w p o s a d a c h. Z b i e g a l i ś m y n a o d g ł o s s y r e n y do p i w n i c y, k t ó r ą s a m i z a m i e n i l i ś m y n a s c h r o n, p r z e z w y s o k i e u s y p a n i e w a l u z w o r k ó w n a p e ł n i o n y c h p i a s k i e m. P r z e z s t a ł e n a p i ę c i e n e r w o w e i s t r a c h s t r a c i ł a m p o k a r m w p i e r s i a c h, n i e m i a ł a m c z y m d z i e c k a k a r m i e, z n i k ą d m l e k a, s k l e p y n i e c z y n n e. M i a ł a m t r o c h ę r e z e r w y ż y w n o ś c i o w e j, a l e to n i e n a d a w a ł o s i ę n ą p o k a r m d l a n i e m o w l ę c i a. W t y c h d n i a c h z n o s i l i d o m n i e k o l e d z y m ę ż a, i n ż. E y s y m o n t, i n z. Z a w i r s k i, i n ż. S z u l c, i n z.po lcyn, b r o n n a p r z c h o w a n i e, b ty n i e w p a d ł a w r e c e N i e m c ó w. A o g ł o s z o n o j u ź n a k a z o d d a w a n i a b r o n i, z a p r z e c h o w a n i e jej g r o z i ł a k a r a ś m i e r c i. B y ł a to p t z e w a ź n i e b r o ń m y ś l i w s k a i s z a b l e. M ó j m a z t a k ż e p o s i d u ż o b r o n i ; d u b e l t o w k ę, M a u s e r. d r y ł i n g, n a g a n, r e w o l w e r i d u ż o a m u n i c j i * p o o w i j a ł a m w s z y s t k o w n a o l i w i o n e s z m a t y i s c h o w a ł a m t e n " a r s e n a ł " w s w e j p i w n i c y p o d w ę g l a m i i s t o s a m i p o r ą b a n e g o d r e w n a. Z a r a d a p r z y j a c i ó ł w y j e c h a ł a m z A d e l ą S z u l c o w a, k t ó r a t a k ż e m i a ł a m a ł e g o c h ł o p c z y k a, d o c i e r p i c n a d r u g a s t r o n ę W i s ł y. Z a m i e s z k a ł y s m y u g o s p o d a r z a W y r w y, k t ó r y b y ł z a r a z e m d r ó ż n i k i e m, b y z a p e w n i e d z i e c i o m c h o c b y k r o w i e m l e k o. P o k i l k u d n i a c h i n z. S z u l c p r z y j e c h a ł s a m o c h o d e m po z o n e / w s z o k u n e r w o w y m / i s y n k a. O d j e c h a l i w k i e r u n k u B r z e ś c i a n / B u g i e m. S z u k a ł a m p o m o c y w p o b l i s k i m n a d l e ś n i c t w i e C i e r p i c e, u n a d l e ś n i c z e g o, k t ó r y t a k ż e d y s p o n o w a ł s a m o c h o d e m, l e c z o d m ó w i ł i o d j e c h a ł s a m z m a t k a swą. N o c o w a ł a m j e s z c z e d z i e ń l u b d w a / N i e m c y w y s a d z i l i m o s t n a W i ś l e, ł u n y n a d T o r u n i e m / g d y n a d e s z ł o w o j s k o p o l s k i e w u c i e c z c e z B y d g o s z c z y. R o z k a z a l i n a t y c h m i a s t s t ą d u c i e k a c, b o t u o d b ę d z i e się p o t y c z k a. G o s p o d a r z W y r w a z ż o n ą r o z p a c z a j ą c ą, b o w ł a ś n i e m a c i o r a z a c z ę ł a s i ę p r o s i ć, o r a z ja z d z i e ć m i w s i e d l i s m y do o s t a t n i e g o p o c i ą g u i d ą c e g o z S o l c a K u j a w s k i e g o. T o r b y ł n i e d a l e k o, p o c i ą g n a z n a k d r ó ż n i k a z a t r z y m a ł s i e, w a g o n y do n i e m o ż l i w o ś c i p r z e p e ł n i o n e. B y ł a n o c. M n i e z w ó z k i e m d z i e c i ę c y m i s y n k i e m w e i a g n a ł m a s z y n i s t a do p a r o w o z u. T a k d o j e c h a l i ś m y do A l e k s a n d r o w a / g d z i e p o c i ą g z b o m b a r d o w a n o. W s z y s c y w y s k a k i w a l i,b y s i ę u k r y ć. N i e d a l e k o s t a ł p o c i ą g j e s z c z e s p r a w n y, d o j e c h a l i ś m y d o W ł o c ł a w k a. T u t o r y z e r w a n e i z n o w u p r z e s i a d k a do k u t n a. p r z e j e ż d ż a j ą c p r z e z K u t n o b y ł a m ś w i a d k i e m d a n t e j s k i c h 1 s c e n n a d w o r c u. M i a s t o c a ł e w o g n i u, n o c, z r o z p a c z e n i l u d z i e r z u c a l i się n a l o k o m o t y w ę i s t o p n i e w a g o n ó w, p r z e j e ż d ż a j ą c e g o c a ł ą p a r ą p o c i ą g u. N a s t a c j i p o z o s t a ł y z m i a ż d z o n e c i a ł a, w i d o c z n e w ł u n i e o g n i s t e j p a l ą c e g o s i e m i a s t a. p o c i ą g s t a w a ł j e s z c z e k i l k a r a z y z p o w o d u p r z e r w a n i a t oru. K o l e j a r z e i m ę ż c z y ź n i z p o c i ą g u n a p r a w i a l i u s z k o d z e n i a j a k s i ę d ało. Z c h a t, n i e d a l e k o t o r u p o ł o ż o n y c h, s t r z e l a n o do n a s z k a r a b i n ó w. W y s k o c z y ł z p o c i ą g u m ę ż c z y z n a z k a r a b i n e m / m i a ł c z a r n a o p a s k ę n a l e w y m o k u / i w z y - w k ł m ę ż c z y z n do p e n e t r a c j i t y c h c h a t. Z g ł o s i ł o s i ę k i l k u i o d e s z l i w stros k ą d {Jadały s t r z a ł y. N i e w i d z i a ł a m, b y ta g r u p a w r ó c i ł a do p o c i ą g u. S k o r z y s t a ł a m z c h w i l o w e g o p o s t o j u, b y w y p r a ć b r u d n e p i e l u s z k i w w o d z i e z l o k o m o t y w y, p l e c a k z mycsłem,resztą p o ż y w i e n i a, s y n e k z g u b i ł w d r o d z e. 5 I

6 p o c i ą g r u s z y ł w k i e r u n k u n a S o c h a c z e w. P o k i l k u k i l o m e t r a c h o s t r z e l i w a n i e p r z e z s t u k a s y. P a s a ż e r o w i e i ja zjdzieckiem w p o d u s z c e, s k o k i e m z w y s o k i e j s k a r p y u k r y w a m y s i e w fezędach p o l a k a r t o f l a n e g o. W i d z i a ł a m c h ł o p a w y k o p u j ą c e g o m o t y k ą k a r t o f l e, z a s t r z e l o n e g o p r z e z l o t n i k a. T a m a k a b r y c z n a p o d r o ż t r w a ł a do c h w i l i z u p e ł n e g o r o z b i c i a p o c i ą g u, u s z k o d z e n i a t o r u p o c i s k i e m a r t y l e r y j s k i m. T y l n y skjfad p o c i ą g u p a l i ł s i e,m a s z y n i s t a o p u ś c i ł r o z b i t y l o k o m o t y w e ( i z t r u d e m w y r z e k ł : T o juz* koniec! W c z a s i e t e j p o d r o ż y k a r m i ł a m c ó r e c z k ę s m o c z k i e m z m i o d e m, o d s t ę p i o n y m p r z e z l i t o ś c i w ą k o b i e t y, a d l a s y n k a w y r w a ł a m k i l k a b u r a k S w b y d l ę c y c h z pola. S t a l i ś m y w s z c z e r y m p o ł u, x k i l o m e t r S w za s t a c j a L e o n S w. B y ł a m z u p e ł n i e a p a t y c z n a, a c h ł o p i e c t r z ą s ł s i ę w s z o k u n e r w o w y m. W s z y s c y p a s a ż e r o w i e u c i e k a l i z p o c i ą g u w p a n i c e. J a s i e d z i a ł a m n a d a l w p r z e d z i a l e, n i e i n i a ł a m s i ł y, b y s a m a w y c i ą g n ą c w S z e k z d z i e c k i e m. W t e j c h w i l i z n o w n a d l e c i a ł y s a m o l o t y i o s t r z e l i w a ł y l u d z i u c i e k a j ą c y c h z p ł o n ą c y c h wagon<5w,. P r z e z o k n o p r z e d z i a ł u w i d z i a ł a m w y s z c z e r z o n e w ś m i e c h u t w a r z e l o t n i k o w i i c h o f i a r y z a b i t e. R a n n e d z i e c i n a r e k a c h m a t e k, j e d e n c h ł o p i e c b y ł b e z głowy, a o j c i e c,t r z y m a j a c d z i e c k o n a r ę k a c h, w y ł z b 5 1 u. Z o s t a ł a m s a m a, t y l n y s k ł a d p o c i ą g u n a d a l sie p a l i ł. W n o c y ocucił' m n i e j ę k w n i e d a l e k i m p r z e d z i a l e. P o s z ł a m za t y m o d g ł o s e m. N a ł a w c e l e ż a ł a d z i e w c z y n a, m o ż e l e t n i a z r o z b i t y m p o ś l a d k i e m, j a k b y w y r w a n y m. Z n a l a z ł a m w s r o d p o r z u c o n y c h r z e c z y r o c z n i k f r o t o w y i o w i n ę ł a m s t r a s n ą r a n ę. P o d ł a w k ą k a ł u ż a k rwi. o ś w i c i e w y s z ł a m z d z i e ć m i z w a g o n u d o d o m u n i e d a l e k o t oru. B y ł a to w i e s K l o n o w k a, a w d o m u m i e s z k a ł d r S z n i k. T a m w y p o c z ę ł a m g o d z i n ę, d o s t a ł a m m l e k o d l a d z i e c k a, m n i e i s y n k a p o c z ę s t o w a n o k a w a z b o ż o w a i s u c h y m c h l e b e m, z a co b y ł a m b a r d z o w d z i ę c z n a, b o od p r a w i e 2 d n i n i c n i e j a d ł a m. O s z u k i w a ł a m głć5d p a l e n i e m " J u n a k S w ". N a d j e c h a ł c h ł o p s k i w 8 z i k i l k u m ę ż c z y z n w p o l o w y c h m u n d u r a c h b e z d y s t y n k c j i w e s z ł o do d o m u d r 3 ź - n i k a, b y j e g o i ż o n e z a b r a ć "bo są l u t r a m i M.Tł'umacżyłam i m, c o m a wyznania r e l i g i j n e do m i ł o s i e r d z i a, k t S r e m i o k a z a l i i p o i n f o r m o w a ł a m o c i ę ż k o r a n n e j d z i e w c z y n i e, k t ć 5 r a s k o n a z u p ł y w u k r w i. P o s z l i do w a g o n u, z a b r a l i d z i e w c z e n a w o z i o d w i e ź l i do m a j a t k u z i e m s k i e g o, o d d a l o n e g o o k i l k a k i l o m e t r o w. D r S ź n i k m ó w i ł, ż e t a m jest p a ł a c d z i e d z i c z k i i l e k a r z, k t ó r y o p i e k u j e się r a n n y m i. R a d z i ł m i t e z, b y m s t ą d o d e s z ł a, b o t u p r z y t o r a c h jest n i e b e z p i e c z n i e. P r z y p o ż e g n a n i u, z a p y t a ł k m o jego n a z w i s k o. O d p o w i e d z i a ł j S c h u h m a c h e r. z z d a ł j a m s o b i e w ó w c z a s s p r a w ę, ź e to w i e s k o l o n i s t S w n i e m i e c k i c h. p r z e c h o w a l i m i w a l i z k ę z b i e l i z n a, p p k t S r ą, z a z n a c z y ł a m, p r z y j d ę o s o b i s c i e. D o s z ł a m z w ó z k i e m i s y n e m do w s i S o k o ł S d z i e znalazłlam s c h r o n i e n i e u s t a r e j g o s p o d y n i z c S r k a i s y n k i e m Z y g m u n t e m. M ę ż c z y z n w c a ł e j w i o s c e n i e b y ł o. N a s t ę p n e g o d n i a w r S c i ł a m do d r 5 z n i k a po w a l i z k ę. 6

7 - 4 - Z g ł o s i ł o s i ę po n i ą juź k i l k u " w ł a ś c i c i e l i ", l e c z d r S z n i k c z e k a ł n a m n i e. P o d w i e c z ó r r u c h w S o k o ł o w i e. W s z y s c y m i e s z k a ń c y u c i e k a j ą. Z o s t a w i a m w a l i z ę, w k t ó r e j miałam r ó w n i e ż k o ł d r ę i koc, u s t a r u s z k a, k t ó r y p o z o s t a ł w c h a c i e. S k i e r o w a ł a m się w s t r o n ę m i a s t e c z k a Bolimow.Eareaa Z a m n ^ p a l i się KlonćSwka.wies^iacy u c i e k a l i w las, a s z o s a zupełnie pusta,pod o s t r z a ł e m. N a d e m n ą g w i z d p ę k a j ą c y c h s z r a p n e l i. P o 2-3 km-s n o p y ż y t a n a p o l u. S t a n ę ł a m, b y u l o k o w a ć d z i e c i w s n o p i e n a n o c i s a m a z d r z e m n ą ć się. N i e s p o d z i a n i e w j e c h a ł z b o c z n e j d r o g i n a s z o s ę r o w e r z y s t a i p y t a : C o p a n i t u r o b i? " W y j a ś n i ł a m m u m o j ą sytuację."alskąd P a n i j e s t? Z T o r u n i a, a pochodzę z p o z n a n i a - - C h o d ź p a n i ze mn^,ja t e ź P o z n a n i a k od " C e g i e l s k i e g o. W B o l i m o w i e jest m o j a z o n a t e ż z t a k i m n i e m o w l a k i e m, jak to P a n i. " Z u l g ą p o d d a ł a m s i ę jego o p i e c e i d o s z l i s m y d o d o m u w B o l i m o w i e, g d z i e w s p S l n i e z r o d z i n ę p o z n a n i a k a z a t r z y m a ł a m s i ę n a k i l k a d n i. W B o l i m o w i e b y l i juz N i e m c y. p i j a n i ż o ł n i e r z e W e h r m a c h t u z n ę c a l i s i ę n a r y n k u n a d ż y d a m i. S t a r y c h ż y d 5 w w i e s z a l i za b r o d y - d l a żartu. M a ł a z a c h o r o w a ł a n a b i e g u n k ę. N a r y n k u s t a ł a m b u l a n s z l e k a r z e m n i e m i e c kim, p o p r o s i ł a m go o p o m o c. Z a p r o p o n o w a ł, b y m z d z i e ć m i w s i a d ł a do a m b u lansu, bo n i e d ł u g o r u s z a j ą d a l e j. " A d o k ą d j e d z i e c i e? - P o d W a r s z a w ę. - D z i ę k u j ę, z n 8 w p o d same b o m b y!.- S z u k a ł a m l e k a r s t w w a p t e c e, a p t e k a r z r o z ł o ż y ł r ę c e, n i e m a już n i c. Z o n a P o z n a n i a k a d a ł a m i g a r s c p ł a t k ó w o w s i a nych, t y m k l e i k i e m n a w o d z i e k a r m i ł a m cftrkę i p o k i l k u d n i a c h b i e g u n k a zelżała. S e t k i r a n n y c h ż o ł n i e r z y p o l s k i c h c i ą g n ę ł o d o B o l i m o w a. N i e m c y u m i e ś c i l i i c h w k o ś c i e l e n a s ł o m i e. K o b i e t y b o l i m o w s k i e p r z y n o s i ł y i m w o d ę, c h l e b i p ł ó c i e n n e s z m a t k i n a o p a t r u n k i, P r z e d k o ś c i o ł e m s t a ł w a r t o w n i k. L e k a r z a n i e b y ł o, c h ł o p c y n a s i u m i e r a l i m a s o w o b e z o p i e k i l e k a r s k i e j. N i e d a l e k o p ł y n ę ł a B z u r a. G d y się u c i s z y ł o,p o s z ł a m s z o s ą do S o k o ł o w a po w a l i z e, P o z n a n i a k p o ż y c z y ł m i r o w e r. w i e ś w g r u z a c h, p o b o j o w i s k o,d u ż o ś w i e ż y c h g r o b d w z z a t k n i ę t y m i h e ł m a m i. Z d a l a z o b a c z y ł a m i d ą c y c h g ę s i e g o m n i c h S w z N i e p o k a l a n o w a, k t 8- r y c h w y p ę d z o n o z k l a s z t o r u. M o j B z i a d e k u c h o w a ł się w p i w n i c y - z i e m i a n c e. O p o w i a d a ł, z e n a d n i m p r z e j e c h a ł c z o ł g i z a s y p a ł g o, a l e ^ W y g r z e b a ł e m s ię z t e g o piekłatf S z c z e ś l i w i e w r 5 c i ł a m z k o ł d r a m i do d z i e c i. M a ł ż o n k o w i e p o z n a n s c y o d e s z l i p i e s z o w p o w r o t n ą d r o g ę do P o z n a n i a. N a z w i s k o i c h, n i e s t e t y u l e c i a ł m i z p a m i ę c i. W y n a j ę ł a m w 5 z u c h ł o p a / z a 20 z ł. / i p o j e c h a ł a m do S k i e r n i e w i c,s k ą d u r u c h o m i o n o juź p o ł ą c z e n i e k o l e j o w e do L o d z i. B y d l ę c y m w a g o n e m d o j e c h a ł a m p r z e z ć5dz do T o r u n i a - P o d g o r z. M o s t z e r w a n y, p r z e p r a w a p r z e z W i s ł ę n a ł o d z i a c h. w 5 z e k u m i e ś c i l i n a ł o d z i n i e m i e c c y ż o ł n i e r z e, b o o d e z w a ł a m się d o n i c h po n i e m i e c k u. M i e s z k a n i e z a s t a ł a m n i e n a r u s z o n e, c h o ć t r o c h ę o p u s t o s z a ł y 7

8 bo s t r a c i ł a m w a l i z e c z k ę ze s z t u c c e m i s r e b r a m i, a l e b y ł a m w d o m u! D z i e w c z y n k a z m a r ł a po k i l k u d n i a c h n a w r z o d y ż o ł ą d k a, c h o ć l e c z y ł a j ą / p o k r y j o m u p o l s k a l e k a r k a B i e r d a j e w a, D z i e c k o b y ł o w y g ł o d z o n e, n i e n o r m a l n i e k a r m i o n e i n i e w y t r z y m a ł o p ę k n i ę c i a w r z o d o w. T r u m i e n k e k u p i l i p r z y j a c i e l e i p o c h o w a l i ś m y n a s z a m a ł a n a c m e n t a r z u toruttskim. R o z g l ą d a ł a m sie za p r a c ą, l e c z p r z y j m o w a n o t y l k o V o l k s d e u t s c h 8 w. W p a ź d z i e r n i k u w r ó c i ł r a n n y s ą s i a d z m i e s z k a n i a n a d n a m i / I I. p. /. Z o b a c z y ł a m go n a s c h o d a c h, n i e m ó g ł o w ł a s n y c h s i l a c h w e j s c n a p i ę t r o. W p r o w a d z i ł a m go do s w e g o m i e s z k a n i a / 3 - p o k o j o w e g o / i p o ł o ż y ł a m n a t a p - ^ c z a n i e. B y ł to j S z e f K a m f o r o w s k i, s i e r ż a n t t o r u ń s k i e j j e d n o s t k i b a l o n o w e j. B y ł z a s y p a n y p r z e z w y b u c h b o m b o w y, m i a ł p o ł a m a n e ż e b r a. P i e l ę g n o w a ł a m go t y d z i e ń, n i e p o z w o l i ł w e z w a ć l e k a r z a. K a r m i ł a m go k l e i k a m i, b o nic i n n e g o n i e m ó g ł z b S l u p a p p r z e ł k n ą ć. W t y m c z a s i e ż a n d a r m e r i a n i e m i e c k a k o n t r o l o w a ł a m i e s z k a n i a. K t o to jest? - M o j k u z y n z a s y p a n y p r z e z b o m b ę. A g d z i e m i e s z k a? - p i ę t r o w y ż e j ". - M i e s z k a n i e jego p r z e s z u k a l i i z a b r a - 2 p a r y s p o d n i l o t n i c z y c h, a l e z o s t a w i l i go w s p o k o j u. N a p r o ś b ę r a n n e g o n a p i s a ł a m do jego ż o n y w W a r s z a w i e. P a n i K a m f o r o w s k a p r z y j e c h a ł a po k i l ku d n i a c h i z a b r a ł a go z s o b ą do W a r s z a w y. W g r u d n i u p i s a l i do m n i e i o d p o w i e d z i a ł a m n a i c h l i s t. d z i ę k c z y n n y. O b o k n a s z e g o m i e s z k a n i a n a I. p i ę t r z ę p r z e z s c i a n e " b l i ź n i a k a m i e s z k a l i / K o w a l s c y. C 3 r k e i c h j a d z i e / k o l o 1 8 l a t / z n a ł a m z w i d z e n i a i w i e d z i a ł a m o n i e j t y k o t y l e, ż e r o z n o s i u l o t k i. N a p o m k n ę ł a m j e j, ż e m o g ę d o s t a r c z y c b r o n i a m u n i c j e, b y p o r o z u m i a ł a s i ę z s w o j a o r g a n i z a c j ą i d a ł a m i znac, bo c h c i a ł a b y m ttez z a k o n s p i r o w a ć s i e. O d p o w i e d z i a ł a, ze m n i e z a w i a d o m i. N i e m c y d o k w a t e r o w a l i m i s t a r s z e g o w i e k i e m m a j o r a z F I i e g e r h o r s t u / l o t n i c t w a /. P o c h o d z i ł z M o n a c h i u m, m i a ł k o ł o 50 lat. W i d y w a ł a m go t y l k o w i e c z o r a m i, g d y o r d y n a n s d o s t a w i a ł go p i j a n e g o w s z t o k do ł S z k a. W c z e s n y m r a n e m z n o w w y c h o d z i ł. p r z e d B o ż y m N a r o d z e n i e m s p r o w a d z i ł r o d z i n ę z M o n a c h i u m i z a m i e s z k a ł n a B y d g o s k i m P r z e d m i e ś c i u. N a o d c h o d n y m p o w i e d z i a ł, że i t a k s t r a c ę m i e s z k a n i e, b o c a ł a dzielnice, w i l l o w a z a r e k w i r u j e l o t n i c t w o d l a s w o i c h p o t r z e b. W g r u d n i u o t r z y m a ł a m z a w i a d o m i e n i e, że mć5j m a ż z n a j d u j e s i ę j a k o j e n i e c w o j e n n y w o f l a g u A w p r e n z l a u. S w i e t a B o ż e g o N a r o d z e n i a s p ę d z i ł a m u p r z y j a c i ó ł S z e f l e r ó w. S y n m o j już c h o d z i ł do n i e m i e c k i e j s z k o ł y. D o r a b i a ł a m s o b i e n a ż y c i e s z y c i e m u S z e f - l e r o w e j, k t ó r a m i a ł a w y t w ó r n i ę t r y k o t a ż y, s w e t r S w, b l e z e r ó w w e ł n i a n y c h, t k a n y c h m a s z y n o w o. z s z y w a ł a m c z ę ś c i w y p r o d u k o w a n e n a o v e r l o k u. Z k o ń c e m l u t e g o G e s t a p o z r e w i d o w a ł o m o j e m i e s z k a n i e. W y w r ó c i l i w s z y s t k i e s c h o w k i do g o r y n o g a m i, p o w y r z u c a l i z s z a f y, c o m i j e s z c z e p o z o s t a ł o. Z n a l e ź l i u l o t k ę L i g i M o r s k i e j i K o l o n i a l n e j, n a k t ó r e j b y ł a z a z n a c z o n a n o w a g r a n i c a p o l s k i aż po o d r ę, i te u l o t k ę z a b r a l i. O d e t c h n ę ł a m z ulgą, 8

9 ze n i e p y t a l i o p i w n i c e. J 7. m a r c a r n a w e z w a n i e G e s t a p o,u d a ł a m się do g m a c h u p r z y u l. B y d g o s - k i e j. S y n k o w i u g o t o w a ł a m o b i a d i p r z y r z e k ł a m, ze n i e d ł u g o wrć5cę.z G e s t a p o j uz n i e w r 3 c i ł a m, a s y n a z o b a c z y ł a m po p r z e s z ł o 5 - c i u l a t a c h. W g m a c h u G e s t a p o z a s t a ł a m p e ł e n p o k S j P o l e k, m i ę d z y n i m i, k u m e m u p r z e r a ż e n i u, J a d z i ę K o w a l s k ą. B y ł y t a m n a u c z y c i e l k i, ż o n a p r e z y d e n t a m. T o r u n i a ^ H a l i n a B o I t o w a, l e k a r k i, D r K u b a c z o w a i d e n t y s t k a O s z w a l d o w ś k a, z o n y z n a - ^ n y c h l e k a r z y /j a k o b s o n o w a /, u c z e n n i c e g i m n a z j a l n e - r a z e m po n a d 70 k o b i e t z T o r u n i a, p r z e w a z n i e z i n t e l i g e n c j i. C z e k a ł y ś m y od p o ł u d n i a do w i e c z o r a. M ł o d z i G e s t a p o w c y n i e k t S r y m k o b i e t o m k a z a l i sie r o z e b r a ć do n a g a, n i b y c e l e m r e w i z j i i ś m i e l i s i ę, g d y k t S r a z k o b i e t miałka m i e s i ą c z k ę, p o z w a l a l i s o b i e n a n i e p r z y z w o i t e d o w c i p y, d o t y k a j a c k r o c z a. C z u ł y ś m y się s t r a s z n i e u p o k o r z o n e. ^ W i e c z o r e m c i ę ż a r ó w k a m i o d w i e z i o n o n a s d o F o r t u V T I I. / H e r z o g.alb r e c h t /. T a m w k a z a m a t a c h, n a z u p e ł n i e s i e c z k o w e j, b r u d n e j s ł o m i e, l e ż a ł y ś m y j a k ś l e d z i e ś c i ś n i ę t e. o o d w r o c e n i u c i a ł a w c z a s i e s n u n i e b y ł o m o w y. N i e m o g ą c w y t r z y m a ć tej n o c n e j m ę c z a r n i, p o ł o ż y ł a m się w p o p r z e k p o d n o g i t o w a r z y s z e k. o k n a p i w n i c z n e g o n i e o t w i e r a n o, w p i w n i c y u n o s i ł s i ę s t a l e p y ł z r o z s t a r t e j s ł o m y, w s z y s t k i e c h o r o w a ł y ś m y n a z a p a l e n i e s p o j S w e k. M y ł y ś m y się w 1 m i e d n i c y,w s z y s t k i e w t e j s a m e j b r u d n e j w o d z i e. D o j e d z e n i a d a w a n o r a n o i w i e c z o r e m k u b e k l u r y i k a w a ł e k s u c h e g o c h l e b a, n a o b i a d w o d n i s t ą zupki- po 2 t y g o d n i a c h p o z w o l o n o n a m w y j ś ć do k a n a l i k u, k t 5 r y pri^pływał w o b r ą b i e f o r t u i u m y c s i ę. B y ł y ś m y w s z y s t k i e p o ż a r t e p r z e z w s z y o d z i e ż o w e. w p a s i e p o d w i a z k o w y m m i a ł a m c a ł ą h o d o w l ę i c i a ł o p o g r y z i o n e do ran. N i e r o z b i e r a ł y ś m y się do s n u, z p o w o d u b r a k u n a k r y c i a, a p i w n i c a b y ł a w i l g o t n a i zimna. N i e z a p o m n ę p i e r w s z e g o m y c i a n a d p o t o k i e m K o b i e t y z j e d n e j s t r o n y w o d y - p o d r u g i e j s t r o n i e c a ł a z g r a j a S e l b s t - s c h u t z * u, p r z e w a ż n i e m ł o d z i m i e s z k a ń c y T o r u n i e, u c h o d z ą c y d o t y c h c z a s za P o l a k S w, - n i e k t ó r z y z n a n i z w i d z e n i a. B y sie u m y c, m u s i a ł y s m y s i e o b n a ż y ć * A w t o i m g r a j!p l u g a w e ż a r t y, d o c i n k i, w y z w i s k a u z m y s ł o w i ł y n a m o h y d ę i z w y r o d n i e n i e t y c h l u d z i n i e l u d z i. A p e l o w a ł a m do t o w a r z y s z e k, b y p o r z u c i ^ w s t y d i p r z e d e w s z y s t k i m p o r z ą d n i e sie u m y ł y, b o z g n i j e m y za ż y c i a p o ż a r t e p r z e z w s z y. o d t ą d i g n o r o w a ł y ś m y t y c h z d e p r a w o w a n y c h ś w i a d k ó w naszyci a b l u c j i. P o k i l k u d n i a c h, w i d z ą c,źe i c h " d o w c i p y " n i e r o b i ą n a n a s w r a ż e nia, p r z e s t a l i n a s o b s e r w o w a ć prfcy m y c i u. W o s o b n y m p o m i e s z c z e n i u p r z y j m o w a ł 2 r a z y w t y g o d n i u l e k a r z p o l s k i \i / d r W r z e s i ń s k i? /. W y z n a c z y ł z p o s r S d n a s j e d n ą " p i e l e g n i a r k ę ", k t S r a r e f e r o w a ł a j e m u n a s z e p o t r z e b y. p r 5 c z k i l k u p i g u ł e k - z d a j e s i e od b 5 1 u gko- w y i l i g n i n y d l a c e l ó w h i g i e n i c z n y c h, n i c z y m i n n y m n a m p o m S c n i e m S g ł, p r z y p u s z c z a m, ż e n a jego i n t e r w e n c j ę, w y p u s z c z a n o n a s p ó ź n i e j n a c o d z i e n n y m i n u t o w y s p a c e r po w z g ó r z u f o r t o w y m, s k a d w i d a ć b y ł b l o t n i s k o. 9

10 W c z a s i e j e d n e g o s p a c e r u zobctcżyłam z g o r y m e g o syna, sto j ą c e g o n a d r o d z e p r z e d f o r t e m. s ł y s z a ł a m t a k i e w y r a ż e n i e : r z u c i ł o ja o z i e mię". N i e u m i a ł a m s o b i e t a k i e g o s t a n u w y o b r a z i ć. T e r a z d o z n a ł a m tego,b(51 s k r ó c i ł m n i e, p o c z e r n i a ł o p r z e d o c z y m a i z w a l i ł a m się c a ł y m c i ę ż a r e m n a ziemię. G d y o p r z y t o m n i a ł a m, s z l o c h z a t y k a ł m i o d d e c h, p o t e m k r z y c z a ł a m : M a r e c z k u! O s t a t n i r a z n a d ł u g i e l a t a z o b a c z y ł a m m o j e d z i e c k o. N o c e w f o r c i e b y ł y k o s z m a r n e. W i n n y c h p i w n i c a c h p r z e t r z y m y w a n o m ę ż c z y z n, t o r t u r o w a n o i c h p r z y p a l a n i e m s t 5 p, b i t o do n i e p r z y t o m n o ś ć i. I c h k r z y k i i jęki s ł y s z ę do dzis. w i d z i a ł a m, c z o ł g a j ą c e g o się m ł o d e g o m ę ż c z y z n ę o nad-' p a l o n y c h s t o p a c h. N a k o l a n a c h w c i ą g a ł się po k a m i e n n y c h s c h o d a c h do u b i kacji. W n a s z e j p i w n i c y / 4 m x 4 m / o d w i e c z o r a do r a n a d o z o r o w a ł w a r t o w n i k z k a r a b i n e m. W j e d n y m z n i c h p o z n a ł a m s t r o i c i e l a f o r t e p i a n 5 w, k t 9 r y s t r o i ł k i e d y ś n a s z f o r t e p i a n w m i e s z k a n i u. M r u g n ę ł a m d o n i e g o - p o z n a ł m n i e. Z k a w a ł k a p a p i e r u k a r t o n o w e g o z r o b i ł a m r o d z a j p o c z t S w k i. N a p i s a ł a m do f t e ś c i o w e j w G r u d z i ą d z u, b y z a o p i e k o w a ł a się m o i m s y n e m, a s w o i m w n u k i e m, b o j e s t e m c i ę ż k o c h o r a. Z a a d r e s o w a ł a m i w s u n ę ł a m p o k r y j o m u w a r t o w n i k o w i - s t r o i c i e l o w i do r ę k i. p o z n i e j,juz w o b o z i e, d o w i e d z i a ł a m s i ę, z e t e ś c i o w a o t r z y m a ł a tę p o c z t o w k ę, p r z y j e c h a ł a d o T o r u n i a i o d d a ł a c h ł o p c a p o d o p i e k ę n a s z y c h t o r u ń s k i c h p r z y j a c i S ł, k t ó r z y p o u r u c h o m i e n i u -łączności k o l e jowe j, o d w i e ź l i go do m o i c h r o d z i c o w w P o z n a n i u. K i l k a k o b i e t z f o r t u z w o l n i o n o. J a d z i e K o w a l s k ą o s o b n o w y p r o w a d z i ł S S - m a n n. D o w i e d z i a ł a m się po k i l k u d n i a c h od w s p S ł t o w a r z y s z e k, ż e w y w i e z i o n o ją r a z e m z k i k o m a m ę ż c z y z n a m i, w s z y s c y z ł o p a t a m i w r ę k a c h, c i ę ż a r ó w k ą w n i e z n a n e n a r o z s t r z e l a n i e. j u ż t y d z i e ń p r z e d z a b r a n i e m j e j, b a r d z o sie b a ł a, d u ż o się m o d l i ł a, w i d o c z n i e w i e d z i a ł a, c o ją czeka l V r o d t r a n s p o r t o w a n o n a s c i ę ż a r ó w k a m i z m o c n ą o b s t a w y ż a n d a r m e r i i n a d w o r z e c. j e c h a ł y ś m y w z a m k n i ę t y c h w a g o n a c h / n i e w o l n o b y ł o o t w i e r a ć o k i e n / n a k o r y t a r z u s t a l i u z b r o j e n i ż a n d a r m i. J a z d a t r w a ł a od r a n a do w i e c z o r a n a s t ę p n e g o d nia l v. 4 0 r od s t a c j i F i i rstenberg z a w i e z i o n o n a s c i ę ż a r ó w k a m i do F K L R a v e n s b r Q c k. D o z o r c z y n i e w c z a r n y c h k a p t u r a c h i p e l e r y n a c h, z w i l c z u r a m i n a s m y c z y, M y ^ f ^ ^ h i s p r z e r a ż a j ą c e w r a ż e n i e, p r z y p o m n i a ł y m i się z d j ę c i a a m e r y k a ń s k i e g o K u - K l u x - K l a n u. W o b o z i e z a p ę d z o n o n a s do o g r o m n e j ł a ź n i, n a k a z a n o o d d a ć w s z y s t k i e k o s z t o w n o ś c i - p i e r ś c i o n k i o z d o b n e, ł a ń c u s z k i,b r a n s o l e t y, z e g a r k i,k o l c z y k i. O b r ą c z k i ś l u b n e w o l n o b y ł o z a t r z y m a ć. R o z e b r a n e do n a g a s t a n e ł y s m y p o d p r y s z n i c a m i, z p r z y j e m n o ś c i ą z m y w a ł y ś m y z s i e b i e f o r t e c z n y b r u d. P o k ą p i e l i w s z y s t k i m k o b i e t o m o s t r z y ż o n o g ł o w y do z e r a, p o u p r z e d n i m z b a d a n i u c z y p a c h w i n y n i e s ą z a w s z o n e. K i l k u k o b i e t o m c a ł k o w i c i e z g o l o n o o w ł o s i e n i e. P o s m a r o w a n o n a m g ł o w y m a ś c i ą o d w s z a w i a j ą c ą, n a c i ś n i ę t o c z e p k i p l a s t y k o w e n a g ł o w ę i t r o j k a m i u m i e s z c z o n o w c e l a c h b u n k r a. P o t y c h h i g i e n i c z n y c h 10

11 - 8 - <? / (. / * c h o c o -łysych g ł o w a c h,n a b r a ł y s m y z n o w c h ę c i do ż y c i a. U r o z m a i c a ł y ś m y s o b i e d ł u g i e d n i i z o l a t k i w s p o m n i e n i a m i p r z e d w o j e n n y m i,s k r e ś l e n i e m ż y c i o r y s u, p r z y c z y m o k a z a ł o s i ę, z e z W a n d a K u b a c z m ą» to s a m o n a z w i s k o / * ' / p a n i e n s k i e j S w i d e r s k a. D o s z u k a ł y ś m y sie p o k r e w i e ń s t w a p r z e z d z i a d k S w. P o t y g o d n i u d o z o r c z y n i b u n k r a M a n d e l z a p r o w a d z i ł a n a s do b a r a k u za d r u t a m i n a 3 - t y g o d n i o w a k w a r a n t a n n ę. O k n a z a b i t e g w o ź d z i a m i, d r z w i z a m k n i ę te n a k l u c z. M d l a ł y ś m y j e d n a po d r u g i e j z b r a k u p o w i e t r z a. N i e m c y s t r a s z - y / «n i e b a l i sie z a r a z i e od t y c h nb a n d y t o w ł,. C e r y m i a ł y ś m y z o ł t e jak c y t r y n a. P r z y d z i e l o n o n a m b a r a k, k t o r e g o n u m e r u n i e p a m i ę t a m. B I o k o w ą n a s z ą b y ł a t o r e D i e n e r. Z a c z ę ł y ś m y p r a c o w a c p r z y b u d o w i e b a r a k ó w w o b r ę b i e o b o z u. O b j ę ł a m f u n k c j e "Anweisungshafttłing'1 / d y ż u r n a i t ł u m a c z k a / d l a d o b r e j z n a j o m o ś c i j ę z y k a n i e m i e c k i e g o. P r o w a d z i ł a m p o l s k a k o l u m n ę do p r a c y. W a r u n k i h i g i e n i c z n e b y ł y p o c z ą t k o w o d o b r e. C o t y d z i e ń k ą p i e l, c o 2 t y g o d n i e z m i a n a b i e l i z n y i s u k i e n. Ł S Ż k a / 2 p i ę t r o w e / z s i e n n i k i e m, p r z e ś c i e r a d ł e m i p o w l e c z e n i e m n a k o c e i p o d u s z k ą, w y p c h a n a w i ó r a m i d r z e w n y m i. Po s t r a s z n y c h w a r u n k a c h w f o r c i e,z a c z ę ł y ś m y p o w o l i o d ż y w a ć. P o ż y w i e n i e w i ę z i e n n e, o d c z u w a ł y ś m y t y l k o b r a k c h l e b a, p o r c j e za m a łe. i n / W o b o z i e z a s t a ł y s m y juz p o l k i z P o z n a ń s k i e g o, n a s z b y ł z B y d g o s k i e g o w o j e w o d z t w a ^ P e ł n i ł a m k o l e j n o k i l k a r a z y f u n k c j e b l o k o w e j w p o l s k i c h b l o k a c h, p 5 ź n i e j b y ł a m s z t u b o w ą u B i b e l f o r s z e r e k / w y z n a w c y J e h o w y / p r z y b l o k o w e j k o m u n i s t - ce G r e t e B u b e r - N e u m a n n. w r k o m u n i s t k a n i e m i e c k a B e r t e l T a e g e zap r o p o n o w a ł a mi o b j ę c i e f u n k c j i L a g e r l a u f e r i n / g o n i e c o b o z o w y /. W z d r a g a ł a m s i ę, l e c z k o m u n i s t k i i s o c j a l i s t k i a u s t r i a c k i e / R o s e J o c h m a n n i inne/ p r z e k o n a ł y m n i e, ż e t a f u n k c j a u m o ż l i w i m i u l ż e n i e d o l i P o l e k. A o b o z z a p e ł n i a ł się c o r a z b a r d z i e j n o w y m i t r a n s p o r t a m i z K i e l e c k i e g o,l u b e l skiego, W a r s z a w s k i e g o, z K r a k o w a i S l a s k a. O d t ą d b y ł a m o d p o w i e d z i a l n a z a u s t a w i e n i e w i ę ź n i a r e k do d w u k r o t n e g o apelu, co r a n o i wiecsz5r p o p r a cy, za s p i s a n i e l i s t y k o n t r o l n e j w i ę ź n i a r e k p r a c u j ą c y c h, t e r a z j u ź p o za m u r a m i obozu, i l o ś ć c h o r y c h w r e w i r z e / s z p i t a l /, i l o s c c h o r y c h l e ż ą c y c h w b l o k a c h n a t. z w. B e t t k a r t e, i l o ś ć p r a c u j ą c y c h w k u c h n i itd. B y ł a to b a r d z o wyczerpującęz p r a c a. W s t a w a ł a m p r z e d s y r e n ą o b o z o w a, a k ł a d ł a m się d o p i e r o po o b l a t a n i u w s z y s t k i c h b l o k o w, g d y d z i e n n e p r a c o w n i c e juz s p a ł y. O d z g o d n o ś c i m o j e j l i s t y z a k t u a l n y m s t a n e m i l o ś c i o w y m w s z y t k i c h b l o k o w, z a l e ż a ł a d ł u g o ś ć t r w a n i a a p e l u. Z d a r z a ł o się k i l k a r a z y że b l o k o w a z a p o m n i a ł a p o d a ć j a k ą ś c h o r a n a b l o k u, l u b w i ę ź n i a r k a n i e w y s z ł a n a a p e l l u b s p a ł a w b l o k u z a m e l i n o w a n a. W S w c z a s d o z o r c z y n i e z p s e m p r z e s z u k i w a ł y b l o k i,aż do z n a l e z i e n i a b r a k u j ą c e j * P o t e m r a d z i ł a m s o b i e w t e n spos5b; b r a k u j ą c e g o H S f t l i n g a z b l o k u j e s z c z e n i e p r z e l i c z o n e g o - p o d s u w a ł a m o d t y ł u z b l o k u juź p r z e l i c z o n e g o. P o r z e d n i o i n f o r m o w a ł a m się u b l o k o w y c h, c z y s t a n i c h b l o k u z g a d z a się z ipodanat 11

12 p r z e z e m n i e l i c z b a. K o b i e t y s t a w a ł y d z i e s i ą t k a m i w g ł a b c z o ł a s z p a l e r u. W s z y s t k i e n a r o d o w o ś c i s z ł y m i n a r ę k ę w t y c h k o m b i n a c j a c h, p r o c z N i e m e k. J a k o g o n i e c l a g r o w y m u s i a ł a m być do d y s p o z y c j i n a k a ż d e z a w o ł a n i e k o m e n d a n t u r y l a g r o w e j,o b e r a u f s e h e r i n, l u b d o z o r c z y n k t ó r e m n i e do k o m e n d a n t u r y w o ł a ł y. R o z n o s i ł a m p o b l o k a c h instrukjce, s p r o w a d z a ł a m do k o m e n d a n t u r y w i ę ź n i a r k i w e d ł u g p o d a n y c h mi n u m e r ó w. P o p r z y b y c i u t r a n s p o r t u l u b e l s k i e g o n a z w a n o m n i e w o b o z i e " a m o ł e m ś m i e r c i, bo w i ę ź n i a r k i, k t S r e m u s i a ł a m s p r o w a d z a ć do k o m e n d a n t u r y, s z ł y p r z e w a ż n i e n a r o z s t r z e l a n i e za m u r e m o b o z o w y m w lasku. P o c z ą t k o w o m u s i a ł y s m y,s t o j ą c n a b a c z n o s c n a a p e l u, a s y s t o w a ć p r z y egzekucji j i, c h o c n i e w i d o c z n e j l e c z s ł y s z a l n e j, z a w s z e o z a c h o d z i e s ł o ń c a. P o k i l k u t a k i c h o k r u t n y c h m o r a l n y c h w i w i s e k c j a c h ( z a n i e c h a n o t e g o o b y c z a j u, b o m a t k i r o z s t r z e l a n y c h c ó r e k m d l a ł y, s z l o c h a ł y, a w s z y s t k i e k o b i e t y b y ł y do g ł ę b i w s t r z ą ś n i ę t e. p r z e d p i e r w s z ą s a m o b ó j c z y n i ą n a d r u t a c h e l e k t r y z o w a n y c h m u s i a ł y s m y p r z e m a s z e r o w a ć w o l n y m k r o k i e m,c z w ó r k a m i w r z ę d z i e. S ł y c h a ć b y ł o p ł a c z i jęki k o b i e t. Z a w o ł a ł a m do n i c h : S c h o w a j c i e g ł ę b o k o r o z p a c z, i d ź m y z p o w a g ą i g o d n o ś c i ą, b o I C H c i e s z y n a s z boi! S z ł y ś m y w m i l c z e n i u z o p u s z c z o n y m i g ł o w a m i, jak w k o n d u k c i e p o g r z e b o w y m. T y b h stressćiw b y ł o t a k d u ż o, z e w k o n c u n a s t a p i ł o o t ę p i e n i e. Z k o ń c e m r z a c h o r o w a ł a m, c o ś s t a ł o sie z m o i m i n o g a m i. M o g ł a m p o r u s z a ć się t y l k o o l a s c e. Z o b a c z y ł a m n i e n a u l i c y l a g r o w e j A u f s e h e r i n Z i m m e r : "Aus d e r w i r d n i c h t s m e h r / z t e j n i c już n i e b ę d z i e /. P r z e n i o s ł a m n i e do b i u r a k o m e n d a n t u r y, g d z i e p i s a ł a m na m a s z y n i e i n s t r u k c g e i i n n e p i s m a. Z r e w i r u slslaia d o s t a ł a m w k ł a d k i o r t o p e d y c z n e i s k ó r z a n e o b u w i e z a m i a s t d r e w n i a k ó w. p ó ź n i e j p r a c o w a ł a m w A r b e i t s d i e n s t w ś r S d N i e m e k, w y p i s y w a ł a m z l e c e n i a p r a c y d l a k o m a n d w y c h o d z ą c y c h p a za o b r ę b l a g r u. P o k i l k u m i e - c e do p r a c y z a m u r e m. s i a c a c h b e z w ł a d n o g u s t ą p i ł, i u s t a w i a ł a m k o l u m n y w y c h o d z ą M i e s z k a ł a m w t y m o k r e s i e n a b l o k u 1., b l o k o w ą b y ł a s o c j a l i s t k a a u s t r i a c k a R o s a j o c h m a n n. N a j e d y n c e m i e s z k a ł y w s z y s t k i e k u c h a r k i / p r z e w a ż n i e P o l k i / i w s z y s t k i e t * z w. p r o m i n e n t e - f u n k c y j n e. C z ę s t o z b i e r a ł y ś m y się w p o k o i k u \j s ł u ż b o w y m R o s y, t a m o m a w i a n o a k t u a l n y p r z e b i e g w o j n y, p o l i t y k o w a n o i podawai n o n a j s w i e ż s z e w i a d o m o s c i. S o c j a l i s t k i m i a ł y u k r y t ś r a d i o, a p a r a t f o t o g r a f i c z n y s c h o w a n y w o b u d o w ę k s i ą ż k i. N i e w i d z m a ł a m t y c h p r z e d m i o t ó w, t y l k o w y s n u ł a m t a k i w n i o s e k z i c h r o z m o w, p r o w a d z o n y c h w m o j e j o b e c n o ś c i. M i a ł y d o m n i e z u p e ł n e z a u f a n i e. C z ę s t o s t o s o w a ł a m s i ę do i c h d o b r y c h r a d i c a ł k o w i c i e z g a d z a ł a m się z i c h p r z e k o n a n i a m i p o l i t y c z n y m i, p o d k o n i e c c z e r w c a 1943e" d o s t a ł a m się z p o n a d d z i e s i ę c i o m a f u n k c y j n y m i. d o b u n k r a. u m i e s z c z o n o m n i e w i z o l a t c e - c i e m n i c y. P i ę c d n i a b s o l u t n e g o g ł o d u / p r ó c z w o d y z k r a n u /, s p a n i e n a c e m e n t o w e j p o d ł o d z e bez p r z y k r y c i a. 12

13 N a g o ł y m c i e l e t y l k o s u k i e n k a l e t n i a, n o g i b o s e b e z o b u w i a. B i ł a m s ię m y ś l a m i, za co? po 3 d n i a c h o d c z u ł a m o g r o m n e b 5 1 e ż o ł ądka, bl.esne ssanie. C z w a r t e g o d n i a n i e m i a ł a m s i ł y, b y p o w s t a ć g d y d o z o r c z y n i w e s z ł a s k o n t r o l o w a ć cele. Po 5 d n i a c h p o d a w a n o mi p r z e z o k i e n k o r a n o k a w ę i k a w a ł e k c h l e b a g r u b o ś c i 2 c m, a n a w i e c z ó r t y l k o k a w e. R a n o z j a d a ł a m p o ł k a w a ł k a c h l e b p ^ a w i e c z o r e m d r u g ą p o ł o w ę. G o c z w a r t y d z i e ń o b i a d, s k ł a d a j ą c y s i ę z 3 k a r t o f l i w ł u p i n a c h i w m i s c e k i l k a g r u b y c h l i ś c i z i e l o n y c h p o l a n y c h s z t u c z n y m o c t e m, p o d o b n e te l i ś c i e p o c h o d z i ł y z b a g i e n p o n t y j - s k i c h. p o 1 2 d n i a c h w s z e d ł d o c e l i o f i c e r p o l i c j i R a m d o h r, p o s t r a c h l a g r u. R o a p o c z a ł p r z e s ł u c h a n i e ; s k ą d m a m a p a r a t f o t o g r a f i c z n y, c z e s k i e j m a r k i? Co c h c i a ł a m f o t o g r a f o w a c? W k t S r y c h b l o k a c h s z e r z y ł a m p r o p a g a n d ę k o m u n i s t y c z n ą? Co w i e m o t, z w t L i d z e P o l s k i e j n a t e r e n i e o b o z u? / w i e d z i a ł a m, źe o n a się z a w i ą z u j e i kto jest w t y m c z y n n y /. Z a p y t a ł a m, d l a c z e g o m n i e t r z y m a j ą w b u n k r z e, b o n i c o t y c h s p r a w a c h n i e w i e m. "A c z y P a n i w i e, ź e P a n i ą c z e k a r o z s t r z e l a n i e? " D o w i a d u j e s ię d o p i e r o o d P a n a i p r o s z ę m i p o w i e d z i e ć, za c o y ". W p e w n e j c h w i l i s p o s t r z e g ł a m, z e o n w p i ł się o c z y m a w m o j e o c z y, u w i ę z i ł m o j w z r o k - c h c i a ł m n i e z y h y p n o t y z o w a e. W i e l k i m w y s i ł k i e m w o l i o d p a r ł a m j e g o w z r o k i już n i e w i d z i a ł a m jego źc5łtych, t y g r y s i c h o c z u o c z a r n y c h ź r e n i c a c h. a±x2ihxsr W i d z i a ł, źe w a l k ę p r z e g r a ł i o d s z e d ł. S ł y s z a ł a m za d r z w i a m i, j a k o d p o w i e d z i a ł n a p y t a h i e d o z o r c z y n i b u n k r a B i n z j N i e u d a ł o s i ę, n i c z e g o s ie n i e d o w i e d z i a ł e m. N a s t ę p n e g o d n i a po p r z e s ł u c h a n i u p r z e n i e s i o n o m n i e do c e l i z m a ł y m o k i e n k i e m p o d s u f i t e m, l e c z n a d a l b y ł a m n a g ł o d o w c e. P o d o k n a m i b u n k r o w y m i c o d z i e ń c h o d z i ł a n a k i l k u m i n u t o w y s p a c e r K a r o l i n a L a n c k o r o ń s k a, k t ó r a o d d l u z s z e g o c z a s u m i e s z k a ł a w b u n k r z e, l e c z n a l e p s z y c h w a r u n k a c h. B y c a ł k i e m n i e z ^ u p i e c w c e l i, d e k l a m o w a ł a m g ł o ś n o w i e r s z e, ś p i e w a ł a m p i o s e n k i p o l s k i e, s t a d w i e d z i a ł a, z e w c e l i s i e d z i p o l k a. I l e k r o ć p r z e c h o d z i ł a p o w i e d z i a ł a c o ś p o c i e s z a j ą c e g o i od n i e j d o w i e d z i a ł a m s i ę o k a p i t u l a c j i M u s ś l i n i e g o. R o z n o s z ą c a z y w n o s c b a d a c z k a P i s m a sw. s z e p n e ł a m i p r z e z o k i e n k o ; j u ż w s z y s t k i e d a w n o i w y s z ł y, a T y j e s z c z e s i e d z i s z! B y ł a m z r o z p a c z o n a, t ł u k ł a m g ł o w ą o ś c i a n ę, b o m i n ę ł y już 2 t y g o d n i e. B u n k r e m z a i n t e r e s o w a ł s i ę k o m e n d a n t S d l d n e r. G d y o t w o r z y ł m o j ą c e l ę zap y t a ł z d u m i o n y : S i e s i n d a u c h h i e r? / P a n i t e z t u j e s t? / W a r u m? MN i ę W i e m, m o ż e d l a t e g o, źe n i e u m i a ł a m o d p o w i e d z i e ć p. R a m d o h r o w i t a k, j a k b y s o b i e ż y c z y ł. S o l d n e r ; Z b a d a m t ę s p r a w ę. - P o 3 d n i a c h b y ł a m z w o l n i o n a, a p r z e s i e d z i a ł a m r a z e m 1 7 dni. W y p r o w a d z o n o m n i e n a u l i c ę l a g r o w ą, b y ł a m ślepa. P o k i l k u m i n u t a c h z o b a c z y ł a m t y l k o d a c h y b a r a k ó w, p o t e m o c z y p r z y z w y c z a j a ł y się do p e ł n e g o b l a s k u d n i a. B a r d z o w y c h u d ł a m i b y ł a m o s ł a b i o n a. M o j e m i e j s c e w b l o k u z a j ę t e, k a r t o n ze " s k a r b a m i ", c i e p ł a b i e l i z n ą i w e ł n i a n y m i s k a r p e t k a m i z a r e k w i r o w a ł a d o z o r c z y n i. B y ł a w n i m n a w e t f o t o g r a - a m e ź a, p r z y s ł a n a p r z e z n i e g o w p a c z c e ż y w n o ś c i o w e j C z e r w o n e g o K r z y ż a, k t ó re o t r z y m y w a l i j e ń c y z o f l a g u. M e l i n o w a ł a m się c o d z i e ń w i n n y m 13 bloku.

14 T u n a s t ę p u j e l u k a w m o j e j p a m i ę c i. N i e p r z y p o m i n a m s o b i e, w k t S r y m b a r a k u o s t a t e c z n i e o s i a d ł a m, w i e m, ż e w b l o k u s t a r e g o l a g r u. W r. z a g ę s z c z e n i e w b l o k a c h było o g r o m n e i z a c z ę t o b u d o w a ć n o w e b a r a k i f? * n a 750 o s ó b p o j e m n o ś c i n a t e r e n i e z a m u r e m. N o w y o b o z p o ł ą c z o n o %, s t a r y m b r a m ^, w y b i t a w m u r z e, p r z y p u s z c z a l n i e n i g d z i e n i e p r a c o w a ł a m, p o z b a w i o n o m n i e po o d s i a d c e w b u n k r z e w s z e l k i c h f u n k c j i. W a ł ę s a ł a m s i ę, c o b y ł o m o ż l i w e w o b e c c h a o s u i r o z p r z ę ż e n i a w o b o z i e. T y l k o k o m i n k r e m a t o r y j n y s t a l e d y m i ł i p l u ł c i e m n o - p u r p u r o w y m o g n i e m, o s t r z e g a j ą c,że to j e s z c z e n i e k o n i e c u d r ę k i. W p a ź d z i e r n i k u o t r z y m a ł a m z a w i a d o m i e n i e o n a d e j ś c i u p a c z k i. M u s i a ł a m się p o n i a z g ł o s i ć o s o b i s c i e w p o c z c i e l a g r o w e j. P o d r o d z e s p o s t r z e g ł a m n i e d o z o r c z y n i s e h r e i t e r : W a e, S i e s i n d n o c h h i e r? / C o, j e s z c z e P a n i t u t a j? / Z a b r a ł a m n i e do k o m e n d a n t u r y i z d w o m a P o l k a m i o d t r a n s p o r t o w a n o n a s p o d e s k o r t ą w d n i u 2 8. p a ź d z i e r n i k a d o k o m a n d a w G e n t h i n i e. Z m i e n i o n o m i t a m s t a r y n u m e r z R a v e n s b r u c k u n a n o w y » M o j a d r e s z m i e n i ł się: K Z G e n t h i n b / M a g d e b u r g - f i l i a K Z S a c h s e n h a u s e n. B y ł a to p o d z i e m n a f a b r y k a a m u n i c j i / d a w n i e j M e t a l l w a r e n f a b r i k /. S p o t k a ł a m d u ż o z n a j o n y c h P o l e k z R a v e n s b r u c k ' u, w i t a ł y m n i e z r a d o ś c i ą,z n a ł y m n i e z czasów, g d y p r o w a d z i ł a m je do p r a c y w H o l z k o m m a n d o, S a n d k o m m a n d o, G a r t e n b a u *, S t r a s s e n =, M o l k e - r e i = / p r z e z n a c z o n e d l a h i u m i e r a /, S c h i l f =, F o r s t =, K o h l e n - k o m m a n d o. W g e n t h i n i e p e ł n i ł a m f u n k c j ą b l o k o w e j p o l s k i e g o b l o k u p r z e z k i l k a m i e s i ę c y. O d c h w i l i p r z y j a z d u d o z o r c z y ń B o r c h a r d t i B r a u n s t e i n e r s y t u a c j a m o j a u l e g ł a p o g o r s z e n i u, o d e b r a ł y m i f u n k c j e i p r a c o w a ł a m w f a b r y c e p r z y d u ż e j p r a s i e, w y t ł a c k a j ą c e j s p ł o n k i w g i l z a c h n a b o j S w k a r a b i n o w y c h. P r a c a p r z e z 12 g o d z i n d z i e n n i e i n o c n i e n a z m i a n ę, o d i o d g o d z. P o l e k b y ł o t u k o ł o > p r o c z t e g o R o s j a n k i / p r z e w a ż n i e U k r a i n k i, zle do n a s n a s t a w i o n e /, j u g o s ł o w i a n k i i F r a n c u z k i. W a r u n k i m i e s z k a n i o w e i h i g i e n i c z n e l e p s z e n i ż w R a v e n s b r i i c k u. K l i m a t ł a g o d n i e j s z y, w k o ł o l asy, z i e l o n o, z i m y ł a - g o d n e - n a g w i a z d k ę k w i t ł y r S Ż e w k l o m b a c h l a s u p r z y f a b r y c z n e g o. T y l k o gł5d, s z a l o n y g ł o d j w Ravensbriicku z a w s z e b y ł a o k a z j a c o s z o r g a n i z o w a ć " p o d - c z a s p r a c y n a z e w n ą t r z o b o z u, a t u g i l z a m i n i e m o ż n a b y ł o s ię n a j e s c. j O p i s a ł a m p o b y t w k o m a n d z i e G e n t h i n w r e l a c j i, p r z e s ł a n e j do d r W a n d y K i e d r z y n s k i e j - W a r s z a w a , u l. S ł o w a c k i e g o 3 2 / 3 6 m V. 4 5 r a r m i a r a d z i e c k a w y z w o l i ł a n a s z o b o z, w s z y s t k i e d o z o r c z y n i e u c i e k ł y juz 3 m a j a. p o z o s t a ł a t y l k o j e d n a, b a r d z o c i c h a, z a h u k a n a, p o d o b n o p o c h o d z i ł a z C z ę s t o c h o w y. N a n i e j R o s j a n k i w y w a r ł y swc5j g n i e w. 0 s t r z y g ł y j ą n a z e r o,z a m k n ę ł y w u b i k a c j i, p r z e p e ł n i o n e j f e k a l i a m i / n i e b y ł o w o d y ani ś w i a t ł a /i k a z a ł y jej g o ł y m i r ę k o m a ł a j n o z b i e r a ć. W i d z i a ł a m ja p r z e z o k n o u b i k a c j i, l e z ą c ą w s r o d o d c h o d o w l u d z k i c h b e z r u c h u. N i e w i e m, c z y ż y ł a, m o ż e z e m d l a ł a,, za m u r e m n a s z e g o l a g r u z n a j d o w a ł sie A r b e i t s l a g e r d l a r o b o t n i - k o w w y w i e z i o n y c h do p r a c z p a ń s t w o k u p o w a n y c h. D u ż o R o s j a n e k, / z B i a ł o r u s i / 14