Warszawa, lipiec 2013 BS/104/2013 POWINNOŚCI PAŃSTWA WOBEC OBYWATELA I OBYWATELA WOBEC PAŃSTWA

Transkrypt

1 Warszawa, lipiec BS/104/ POWINNOŚCI PAŃSTWA WOBEC OBYWATELA I OBYWATELA WOBEC PAŃSTWA

2 Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 11 stycznia roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej ul. Żurawia 4a, Warszawa sekretariat@cbos.pl; info@cbos.pl (48 22)

3 POWINNOŚCI PAŃSTWA WOBEC OBYWATELA I OBYWATELA WOBEC PAŃSTWA Oczekiwania Polaków wobec państwa są duże. Niemal wszyscy uważają, że powinno ono zapewnić każdemu obywatelowi bezpieczeństwo (99%) oraz poszanowanie jego własności prywatnej (98%). Powszechna jest także opinia, że rolą państwa jest zapewnienie każdemu obywatelowi minimalnego dochodu (95%) oraz bezpłatnej opieki lekarskiej (95%). Niewiele mniej osób (88%) uważa, że obywatele powinni mieć prawo do bezpłatnej nauki na studniach wyższych. Zdecydowana większość badanych (84%) oczekuje, że państwo zagwarantuje każdemu obywatelowi jakieś mieszkanie, schronienie, dach na głową, a także pracę zgodną z kwalifikacjami (81%) lub jakąkolwiek pracę (80%). Mniej osób wyraża pogląd, że państwo powinno zapewnić każdemu obywatelowi dobrobyt (53%). Większe znaczenie niż kilkanaście lat temu ma dziś kwestia gwarancji wolności politycznych. Zdecydowana większość badanych (88%, o 9 punktów więcej niż w 1999 roku) podkreśla, że państwo powinno dać każdemu możliwość publicznego głoszenia swoich poglądów politycznych oraz zapewnić dzieciom każdego obywatela, który tego zechce, naukę religii w szkole (81%). Powszechne jest przekonanie, że powinnością obywatela jest dbanie o dobre imię kraju (wyraża je 94% badanych). Nadal ogromna większość badanych (88%) uważa, że obowiązkiem obywateli jest, o ile to możliwe, pomoc policji w schwytaniu przestępcy. Od grudnia 1999 roku: znacząco (z 87% do 76%) zmniejszył się odsetek respondentów przekonanych, że obowiązkiem obywatela jest płacenie podatków od dochodów osobistych; istotnie zmalał odsetek badanych zaliczających do obywatelskich obowiązków udział w wyborach (z 87% do 76%) i referendach (z 84% do 72%); mniej osób (spadek z 73% do 63%) uważa, że obywatel powinien sprawować obowiązki publiczne, np. funkcję ławnika w sądzie; najbardziej zmalał (z 83% do 60%) odsetek osób zaliczających służbę wojskową mężczyzn do powinności obywatelskich. Badanie Aktualne problemy i wydarzenia (277), 6 12 czerwca roku, reprezentatywna próba losowa dorosłych mieszkańców Polski (N=1010).

4

5 Po dłuższej, kilkunastoletniej przerwie ponownie zapytaliśmy Polaków, jak postrzegają właściwe relacje między państwem a obywatelem 1. Jakie, ich zdaniem, obowiązki ma państwo wobec swoich obywateli i odwrotnie: jakie są powinności obywatela wobec państwa. POWINNOŚCI PAŃSTWA WOBEC OBYWATELA Badanym przedstawiliśmy katalog różnego rodzaju gwarantowanych konstytucyjnie, jak i mających jedynie charakter postulatywny praw obywatelskich, zakładających określone obowiązki państwa wobec obywatela. Znalazły się wśród nich nie tylko prawa polityczne i osobiste, ale przede wszystkim socjalne. W ciągu ostatnich kilkunastu lat oczekiwania Polaków wobec państwa nie zmieniły się w zasadniczy sposób. Nadal są one duże. Niemal wszyscy uważają, że państwo powinno pilnować przestrzegania prawa: zapewnić każdemu obywatelowi ochronę przed przestępczością (99%) oraz poszanowanie jego własności prywatnej (98%). W powszechnym odczuciu państwo powinno zagwarantować obywatelom bezpieczeństwo socjalne poprzez zapewnienie każdemu dochodów na minimalnym poziomie (95%), a także prawa do bezpłatnej opieki lekarskiej (95%). Niewiele mniej osób (88%) uważa, ze państwo powinno zapewnić obywatelom możliwość bezpłatnej nauki na studniach wyższych. Nieco mniej osób niż w roku 1999 jest zdania, że państwo powinno zapewnić każdemu obywatelowi jakieś mieszkanie, schronienie, dach na głową. Nadal jednak oczekiwania takie formułuje ogromna większość badanych (84%, o 4 punkty mniej niż kilkanaście lat temu). Ważnym celem polityki państwa powinno być zwalczanie bezrobocia oraz synchronizacja systemu edukacji i potrzeb rynku pracy. Zdecydowana większość badanych uważa bowiem, że państwo powinno być zobowiązane nie tylko do zapewnienia każdemu stałej pracy (80%), ale pracy zgodnej z posiadanymi kwalifikacjami (81%). Mniej osób wyraża pogląd, że państwo powinno zapewnić każdemu obywatelowi dobrobyt, choć głosy takie są również częste (53%). 1 Badanie Aktualne problemy i wydarzenia (277) przeprowadzono w dniach 6 12 czerwca roku na liczącej 1010 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski.

6 - 2 - Większą wagę niż kilkanaście lat temu Polacy przywiązują dziś do kwestii gwarancji wolności politycznych. Zdecydowana większość badanych (88%, o 9 punktów więcej niż w 1999 roku) podkreśla, że państwo powinno dać każdemu możliwość publicznego głoszenia swoich poglądów politycznych. Trzy piąte ankietowanych (81%) jest zdania, że obowiązkiem państwa jest zapewnienie dzieciom każdego obywatela, który tego zechce, nauki religii w szkole. Tabela 1 Powinno to być Nie powinno to być Trudno powiedzieć Czy dzisiaj obowiązkiem władzy obowiązkiem państwa obowiązkiem państwa państwowej w Polsce powinno czy też nie powinno być: XI 96* XI 96 XI 96 w procentach zapewnienie każdemu obywatelowi bezpieczeństwa, ochrony przed przestępczością zapewnienie każdemu obywatelowi bezwzględnego poszanowania jego prywatnej własności zapewnienie każdemu minimum zarobków, renty lub emerytury, w wysokości umożliwiającej związanie końca z końcem zapewnienie każdemu bezpłatnej opieki lekarskiej zapewnienie każdemu możliwości bezpłatnej nauki na studiach wyższych zapewnienie każdemu możliwości publicznego głoszenia swoich poglądów politycznych zapewnienie każdemu obywatelowi jakiegoś mieszkania, schronienia, dachu nad głową zapewnienie każdemu stałej pracy, zgodnej z posiadanymi przezeń kwalifikacjami zapewnienie każdemu stałej pracy, choć niekoniecznie zgodnej z posiadanymi kwalifikacjami zapewnienie dzieciom każdego obywatela, który tego zechce, nauki religii w szkole zapewnienie każdemu obywatelowi dobrobytu * Badanie zrealizowane przez OBOP, dane zaczerpnięte z opracowania Jacka Kurczewskiego, Posłowie a opinia publiczna, Warszawa 1999 Społeczna definicja obowiązków państwa wobec obywatela składa się na określone rozumienie roli państwa. Na podstawie deklaracji badanych można powiedzieć, że Polakom bliska jest wizja państwa, które poprzez swoją aktywną rolę w kreowaniu ładu

7 - 3 - społeczno-gospodarczego, zaangażowane jest w życie obywateli. Mając wybór między państwem minimum (stojącym jedynie na straży praworządności i wolności obywateli) a państwem opiekuńczym, zdecydowanie opowiadają się za tym drugim modelem. Mimo wysokiej akceptacji niemal wszystkich wymienionych obowiązków państwa wobec obywateli, poziom aprobaty niektórych jest bardzo zbliżony we wszystkich grupach społeczno-demograficznych, innych zaś istotnie zróżnicowany. Powszechnie akceptowana jest odpowiedzialność państwa za bezpieczeństwo obywateli, ochronę własności prywatnej oraz wolność głoszenia poglądów politycznych. W kwestiach dotyczących praw socjalnych istotne znaczenie ma status społeczno-ekonomiczny badanych: wykształcenie, dochody, ocena materialnego poziomu życia gospodarstwa domowego, pozycja na rynku pracy. Generalnie wyższy status społeczno-ekonomiczny sprzyja ograniczonym oczekiwaniom wobec państwa w tej sferze. Niemniej jednak we wszystkich grupach społecznych tylko nieliczni ich przedstawiciele skłonni są kwestionować przekonanie, że państwo powinno zagwarantować każdemu obywatelowi zarobki lub świadczenia społeczne na minimalnym poziomie, a także prawo do bezpłatnej opieki lekarskiej oraz do bezpłatnej nauki na studiach wyższych. W kwestii zapewnienia przez państwo każdemu jakiegoś lokum opinie są mniej jednomyślne, jednak w każdej z analizowanych grup wyraźnie przeważają osoby wskazujące na zobowiązania państwa w tej sferze. Najwięcej rozbieżności budzi kwestia gwarancji prawa do pracy oraz zapewnienia każdemu obywatelowi dobrobytu. I tak na przykład zapewnienie każdemu stałej pracy zgodnej z kwalifikacjami zalicza do obowiązków państwa 88% badanych z wykształceniem podstawowym, 90% z wykształceniem zasadniczym zawodowym, 78% badanych z wykształceniem średnim i 64% z wyższym. Wśród najsłabiej sytuowanych, o miesięcznych dochodach per capita nieprzekraczających 500 zł, zagwarantowania każdemu stałej pracy zgodnej z kwalifikacjami oczekuje 91%, natomiast wśród najlepiej sytuowanych, o miesięcznych dochodach per capita powyżej 1500 zł 66%. Najrzadziej oczekiwania takie formułuje kadra kierownicza i specjaliści z wyższym wykształceniem (52%). Z kolei przekonanie, że zapewnienie obywatelom dobrobytu należy do obowiązków państwa, wyraża, dla porównania, blisko dwie trzecie ankietowanych z wykształceniem podstawowym (63%) i mniej niż dwie piąte badanych z wykształceniem wyższym (38%), 69% respondentów o miesięcznych dochodach na osobę w rodzinie do 500 zł i 45% ankietowanych o dochodach per capita powyżej 1500 zł. Najrzadziej zapewniania przez państwo dobrobytu oczekują kadra kierownicza i specjaliści (27%) oraz właściciele firm (35%). Co ciekawe, stosunkowo największe oczekiwania w tym względzie mają ludzie młodzi w wieku (69%), w tym uczniowie i studenci (72%).

8 - 4 - Opinie dotyczące zapewnienia dzieciom nauki religii w szkole zależą w głównej mierze od religijności i orientacji politycznej. Prawo do nauki religii w szkole najczęściej uznają osoby najbardziej religijne: praktykujące raz w tygodniu (87%) lub częściej (88%), natomiast najrzadziej w ogóle nie uczestniczący w praktykach religijnych (57%). Zapewnienia nauki religii w szkole oczekuje od państwa 87% badanych deklarujących prawicowe poglądy polityczne i 65% osób identyfikujących się z lewicą. POWINNOŚCI OBYWATELA WOBEC PAŃSTWA Naszym respondentom przedstawiliśmy również katalog zachowań prosząc każdorazowo o określenie, czy powinny być one obowiązkiem obywatelskim. Tylko niektóre z nich na mocy konstytucji należą do obowiązków obywatela wobec państwa (jak np. płacenie podatków), inne są de facto przysługującym obywatelowi prawem, a nie obowiązkiem (jak uczestnictwo w wyborach i referendach), jeszcze inne (np. informowanie władz o osobach niepłacących podatku) przynależą raczej do sfery etyki i obyczaju. O ile oczekiwania wobec państwa są niezmiennie bardzo duże, o tyle obowiązki obywatela wobec państwa zmalały. Powszechne pozostaje przekonanie, że powinnością obywatela jest dbanie o dobre imię kraju (wyraża je 94% badanych). Nadal ogromna większość badanych (88%) uważa, że obywatelską powinnością jest, o ile to możliwe, pomoc policji w schwytaniu przestępcy. Od grudnia 1999 roku znacząco zmniejszył się odsetek osób przekonanych, że obowiązkiem obywatela jest płacenie podatków od dochodów osobistych. Choć nadal zdecydowana większość badanych (76%) uważa, że płacenie podatków jest obywatelską powinnością, to co piąty (20%) jest skłonny to kwestionować. W ciągu ostatnich kilkunastu lat istotnie zmalał także odsetek osób zaliczających do obywatelskich obowiązków udział w wyborach i referendach. Choć większość jest zdania, że obywatele powinni uczestniczyć w głosowaniach, to więcej niż jedna piąta badanych (21 23%) nie podziela tego przekonania. Mniej osób niż w 1999 roku uważa także, że obywatel powinien sprawować obowiązki publiczne, np. funkcję ławnika w sądzie. Nadal jednak ponadwukrotnie więcej osób uznaje to za obowiązek obywatela (63%) niż uważa, że nie powinno to leżeć w sferze obywatelskich powinności (27%). W ciągu ostatnich kilkunastu lat najbardziej zmalał odsetek osób zaliczających do powinności obywatelskich służbę wojskową mężczyzn, o ile wiek i zdrowie na to pozwalają.

9 - 5 - Niewątpliwie przyczyniło się do tego zawieszenie od 2010 roku obowiązku odbywania zasadniczej służby wojskowej i przeszkolenia wojskowego absolwentów wyższych uczelni. Przekonanie, że służba wojskowa mężczyzn należy do powinności obywatela, wyraża dziś 60% badanych. Co trzeci (35%) nie zgadza się z tą opinią. Zdecydowanie najmniej osób (32%) za obywatelską powinność uznaje informowanie władz o ludziach, którzy nie płacą należnych podatków. Wraz z osłabieniem przekonania, że płacenie podatków jest obowiązkiem obywatela, umocnił się pogląd, że informowanie o osobach uchylających się od tego obowiązku nie należy od obywatelskich powinności. Wyraża go obecnie 57% ogółu badanych. Tabela 2 Jakie powinny być, Pana(i) zdaniem, obowiązki obywatela wobec państwa? Czy, Pana(i) zdaniem, [...] powinna (powinien, powinno) być obowiązkiem obywatela czy też nie? Tak Nie W ogóle nie powinno to mieć miejsca w procentach Trudno powiedzieć ochrona dobrego imienia kraju przed obcymi pomoc, współpraca z policją w celu schwytania przestępcy, o ile istnieje taka możliwość (np. dana osoba zna miejsce pobytu przestępcy) płacenie podatków od dochodów osobistych udział w wyborach najwyższych władz państwa (do Sejmu i Senatu, w wyborach prezydenckich) udział w referendach sprawowanie obowiązków publicznych, np. funkcji ławnika w sądzie, o ile zajdzie taka potrzeba służba wojskowa mężczyzn, o ile wiek i zdrowie na to pozwalają informowanie władz o ludziach, którzy nie płacą należnych podatków Stosunkowo najwięcej kontrowersji budzi służba wojskowa mężczyzn. Za obywatelską powinność uważają ją najczęściej ludzie starsi, od 65 roku życia (73%), badani mający wykształcenie podstawowe (74%) i zasadnicze zawodowe (69%), respondenci źle oceniający swoje warunki materialne (73%) oraz osoby najbardziej religijne: praktykujące kilka razy w tygodniu (71%). Służbę wojskową stosunkowo najrzadziej postrzegają w kategoriach obywatelskiego obowiązku osoby z wykształceniem wyższym (39%), mieszkańcy największych miast (47%), badani nieuczestniczący w praktykach religijnych (46%).

10 - 6 - Opinie o płaceniu podatków różnicuje status społeczno-ekonomiczny oraz wiek. Przekonanie, że odprowadzanie podatków od osiąganych dochodów jest obowiązkiem obywatela jest tym częstsze, im wyższe wykształcenie oraz im lepsza sytuacji bytowa respondentów. Do osób, które najczęściej kwestionują obowiązek płacenia podatków należą ludzi młodzi do 24 roku życia (37%). Stosunek do udziału w wyborach i referendach, a także do sprawowania obowiązków publicznych, takich jak np. funkcja ławnika w sądzie oraz współpraca z policją w celu schwytania przestępcy, są skorelowane przede wszystkim z religijnością, określaną przez częstość udziału w praktykach religijnych. Wszystkie wymienione zachowania stosunkowo najczęściej skłonne są uznawać za obywatelskie powinności osoby najbardziej zaangażowane w praktyki religijne, uczestniczące w nich kilka razy w tygodniu, najrzadziej zaś osoby w ogóle niepraktykujące. Za najbardziej wymowny przykład można uznać stosunek do udziału w wyborach. Jako obywatelski obowiązek traktuje go 85% osób praktykujących kilka razy w tygodniu i 60% w ogóle niepraktykujących. Stosunek do informowania władz o osobach niepłacących podatków nie łączy się w sposób istotny statystycznie z żadną z analizowanych cech społeczno-demograficznych. RELACJE PAŃSTWO OBYWATEL Kwestia stosunków między państwem i obywatelem budzi kontrowersje. W ocenie przeważającego odsetka badanych relacje między państwem a obywatelem powinny opierać się na zasadzie wzajemności. Państwo powinno zatem gwarantować wszelkie prawa obywatelskie tylko tym, którzy przestrzegają prawa i wypełniają swoje zobowiązania wobec niego, i odwrotnie obywatel powinien wówczas spełniać swoje obowiązki wobec państwa, kiedy troszczy się ono o jego prawa i interesy Praktyczną konsekwencją takiego podejścia może być przyzwolenie w pewnych okolicznościach na akty obywatelskiego nieposłuszeństwa. Naruszanie przez państwo praw obywatelskich może zatem stanowić usprawiedliwienie dla takich działań jak np. niepłacenie podatków, odmowa służby wojskowej czy też bojkot wyborów. Duże oczekiwania Polaków wobec państwa dotyczące m.in. zagwarantowania wszystkim stałej pracy, a często także zapewnienia obywatelom dobrobytu i niezadowolenie z tego, jak wywiązuje się ono ze swoich powinności wobec obywateli 2, z pewnością nie przyczyniają się do umacniania 2 Por. kom. CBOS: Najważniejsze cele i działań państwa postulaty i oceny, styczeń 2007, oprac. Rafał Boguszewski.

11 - 7 - identyfikacji z państwem i jego instytucjami, a nawet mogą sprzyjać tolerancji wobec zachowań łamiących prawo (np. niepłacenia podatków). CBOS RYS. 1. MOŻLIWY JEST RÓŻNY STOSUNEK PAŃSTWA DO PRAW OBYWATELI. KTÓRY Z WYMIENIONYCH POGLĄDÓW BARDZIEJ PANU(I) ODPOWIADA? Państwo powinno gwarantować wszelkie prawa obywatelskie wszystkim ludziom, nawet tym, którzy sami prawa nie przestrzegają i nie wypełniają swoich obowiązków wobec niego Państwo powinno gwarantować wszelkie prawa obywatelskie tylko tym, którzy sami przestrzegają prawa i wypełniają swoje obowiązki wobec niego 40% 43% 51% 52% Uważam, że władza państwowa jest w ogóle zbyteczna Trudno powiedzieć 0% 2% 8% 3% 1999 CBOS RYS. 2. MOŻLIWY JEST RÓŻNY STOSUNEK OBYWATELI DO WŁADZY PAŃSTWOWEJ. KTÓRY Z WYMIENIONYCH POGLĄDÓW BARDZIEJ PANU(I) ODPOWIADA? CZY PANA(I) ZDANIEM: Obywatel powinien zawsze spełniać swoje obowiązki wobec państwa, niezależnie od tego, czy państwo dba o jego prawa i interesy 38% 40% Obywatel powinien wówczas spełniać swoje obowiązki wobec państwa, kiedy dba ono o jego prawa i interesy 53% 52% Uważam, że władza państwowa jest w ogóle zbyteczna Trudno powiedzieć 0% 3% 8% 5% 1999 Zmiany w postrzeganiu wzajemnych zobowiązań państwa i obywatela mogą świadczyć o pewnym słabnięciu postaw proobywatelskich. W ciągu ostatnich kilkunastu lat

12 - 8 - mniej wyraźne jest przekonanie, że takie zachowania jak płacenie podatków czy udział w wyborach i referendach należą do obywatelskich powinności. Wynika to być może z poczucia, że państwo nie realizuje w sposób zadawalający swoich zobowiązań wobec obywateli. Zakres tych obowiązków definiowany jest bardzo szeroko. W ocenie społecznej rolą państwa jest nie tylko zapewnienie bezpieczeństwa, przestrzeganie swobód i wolności politycznych oraz religijnych, zagwarantowanie bezpieczeństwa socjalnego na minimalnym poziomie oraz dostępu do bezpłatnej edukacji i służby zdrowia, ale także zagwarantowanie każdemu stałej pracy, najlepiej zgodnej z kierunkiem wykształcenia, a zdaniem wielu także zapewnienie wszystkim obywatelom dobrobytu. Wyniki badania wskazują na istnienie zależności między religijnością a postrzeganiem powinności obywatela wobec państwa. Religijność wiąże się m.in. ze stosunkiem do udziału w wyborach i referendach. Osoby bardziej religijne, regularnie praktykujące, stosunkowo najczęściej skłonne są uznawać udział w wyborach za obywatelski obowiązek. Opracowała Beata ROGUSKA