RAPORT BANKI. przygotowany przez Warszawski Instytut Bankowości na zlecenie Związku Banków Polskich 4/2014 ISSN X

Transkrypt

1 RAPORT o sytuacji ekonomicznej banków BANKI 2013 przygotowany przez Warszawski Instytut Bankowości na zlecenie Związku Banków Polskich 4/2014 ISSN X

2 Raport o sytuacji ekonomicznej banków BANKI 2013 wydawany na zlecenie Związku Banków Polskich ISSN X Warszawa, kwiecień 2014 r. WYDAWCA: Fundacja Warszawski Instytut Bankowości ul. Wiejska 12A, Warszawa tel.: , fax: Andrzej Lech Prezes Zarządu REDAKCJA: Fundacja Warszawski Instytut Bankowości ul. Wiejska 12A, Warszawa Urszula Szulc Redaktor Naczelny AUTORZY: dr Mariusz Zygierewicz Joanna Tylińska Katarzyna Pawlik SKŁAD & DRUK: 1NEW - Piotr Dygas & ZP Primum tel piotr@1new.pl Copyright by: Fundacja Warszawski Instytut Bankowości. Publikacja jest chroniona przepisami prawa autorskiego. Rozpowszechnianie w jakikolwiek sposób bez zgody wydawcy jest zabronione i podlega odpowiedzialności karnej. Nr 4/2014, NAKŁAD: 350 szt. 2

3 SPIS TREŚCI Streszczenie...5 Najważniejsze zmiany stanu prawnego i zmiany instytucjonalne w sektorze bankowym w 2013 r. mające wpływ na działalność banków...21 I. Europejskie regulacje ostrożnościowe II. Regulacje krajowe III. Inne działania pozaregulacyjne IV. Udział banków w systemie dystrybucji środków unijnych w Polsce w 2013 r V. Bankowy Fundusz Gwarancyjny VI. Działalność arbitra bankowego VII. Przestępstwa na szkodę banków i ich klientów VIII. Systemy rozliczeń IX. Struktura sektora bankowego X. Kadry bankowe Gospodarcze tło działalności banków w 2013 r I. Sytuacja makroekonomiczna II. Polityka banku centralnego III. Polityka walutowa Bilans i rachunek wyników systemu bankowego w 2013 r I. Podstawowe zmiany w bilansie sektora bankowego Suma bilansowa Aktywa Pasywa Zobowiązania pozabilansowe II. Wynik finansowy sektora bankowego III. Wybrane węzłowe wskaźniki działalności banków Bilans i rachunek wyników banków spółdzielczych w 2013 r I. Podstawowe zmiany w bilansie banków spółdzielczych Suma bilansowa Aktywa Pasywa II. Wynik finansowy banków spółdzielczych Szanse i wyzwania Posłowie

4

5 Streszczenie Prezentowane opracowanie jest kolejnym, dwudziestym pierwszym już, corocznym raportem środowiska bankowego, oceniającym kondycję sektora bankowego w minionym roku z perspektywy banków działających w Polsce. W 2013 r. przyszło działać bankom w wyraźnie trudnych warunkach ekonomicznych i regulacyjnych. Tempo wzrostu gospodarczego kraju pozostawało na niskim poziomie. Szczególnie w I połowie roku gospodarka przechodziła trudne chwile, gdy wzrost gospodarczy spadł poniżej 1% i część bardziej sceptycznych ekonomistów zaczynała wieszczyć scenariusze recesji gospodarczej. W drugiej połowie roku nastoje ekonomiczne nieco się poprawiły, głównie za sprawą nadspodziewanie dobrych wyników handlu zagranicznego, ale nadal były one dalekie od euforii. Drugi silnik polskiej gospodarki, czyli rynek wewnętrzny, funkcjonował słabo i rozgrzewał się bardzo powoli. Także sytuacja na rynku pracy nie ulegała poprawie, co znalazło swoje odzwierciedlenie w niewielkim realnym wzroście dochodów pracowniczych. Wyraźnie było widać jak wstrzymanie wielu inwestycji ze środków unijnych, na skutek wyczerpania dotychczasowej puli przyznanych nam środków finansowych, wyhamowało tempo rozwoju i w warunkach niskiego tempa wzrostu gospodarczego nie zostały one substytuowane przez wzrost inwestycji prywatnych. Przedsiębiorcy wyraźnie obawiali się rozwoju biznesu, tym bardziej, że ostatnie dwa lata zostały uznane za bardziej niebezpieczne dla gospodarki niż spowolnienie gospodarcze, spowodowane bezpośrednio kryzysem na rynkach finansowych w 2009 r. Spowolnieniu gospodarczemu towarzyszyło także szybkie obniżanie się tempa wzrostu cen towarów i usług. W ślad za tą zmianą i dążąc do tworzenia lepszych warunków rozwoju gospodarczego, Narodowy Bank Polski dokonał w krótkim czasie bardzo silnej obniżki oficjalnych stóp procentowych. Od grudnia 2012 r. do połowy 2013 r. wyniosła ona aż 2 pkt proc., co oznaczało kompletną zmianę warunków ekonomicznych działania banków w Polsce. W zależności od struktury aktywów i źródeł ich finansowania (w tym uzależnienia od stałych stóp procentowych), silna zmiana oficjalnych stóp procentowych mogła poważnie wpływać na wyniki ekonomiczne banków. Jednocześnie zapowiedź członków Rady Polityki Pieniężnej utrzymania tego samego poziomu stóp procentowych w dłuższej perspektywie zmuszała banki do pozyskania nowej umiejętności funkcjonowania w warunkach relatywnie niskich stóp procentowych. W porównaniu z innymi krajami te stopy były nadal stosunkowo wysokie, jednak uwzględniając większe ryzyko w polskiej gospodarce oraz doświadczenia z niedalekiej jeszcze przeszłości, zmiana warunków ekonomicznych działania banków była ogromna. Zdecydowanie mniejszym problemem dla banków była w ostatnim roku zmienność kursów walut, co było ważne zwłaszcza w kontekście nadal 5

6 całkiem znaczącego portfela kredytów bankowych, denominowanych w walucie obcej. Łagodna polityka pieniężna prowadzona w strefie euro i w USA powodowała, że inwestorzy nie mieli większej awersji do inwestowania w krajach zaliczanych do tzw. emerging market, szczególnie w krajach uznanych za bardziej stabilne, takich jak Polska. Taka sytuacja nie powodowała dużych dochodów dla banków z tytułu zmian kursowych, ale też nie mogła przyczyniać się do pogorszenia spłacalności wymienionych kredytów. W zakresie uwarunkowań regulacyjnych rok 2013 przyniósł zakończenie wielu prac, które trwały od kilku lat i do przynajmniej niektórych z nich, sektor bankowy zaczął się przygotowywać już wcześniej. Za najważniejszą zmianę w zakresie regulacji można uznać przyjęcie przez Radę i Parlament Europejski pakietu norm ostrożnego działania określanego mianem CRD IV/CRR. Stanowi on implementację na terenie Unii Europejskiej bazylejskich regulacji tzw. Bazylea III. Wprowadza ona przede wszystkim nowe wymogi kapitałowe oraz całkowicie nowe normy ilościowe w zakresie zarządzania płynnością w bankach. Cechą charakterystyczną tego pakietu jest jeszcze większe skomplikowanie regulacji oraz bezpośrednia implementacja większości nowych rozwiązań bez konieczności ich przyjmowania do polskiego porządku prawnego. Powoduje to także problemy natury praktycznej, gdyż w opinii polskiego nadzoru bankowego tylko europejskie władze nadzorcze mogą interpretować zapisy nowej regulacji. To zwiększa niepewność działań podejmowanych w bankach, a opóźnienie władz europejskich w przyjmowaniu aktów wykonawczych potęguje brak ładu w początkowym okresie wdrażania postanowień pakietu CRD IV/CRR. W zakresie wymogów kapitałowych banki w Polsce są generalnie dobrze przygotowane do spełnienia nowych norm. Wyjątkiem jest konieczność wprowadzenia zmian w polskich przepisach, dotyczących postępowania z udziałami w bankach spółdzielczych, tak aby można było uznać pozyskane w ten sposób środki za kapitał o najwyższej jakości. Z niepokojem można natomiast odnotować możliwość lub obowiązek nakładania na banki dodatkowych buforów kapitałowych, które w konsekwencji mogą znacząco zwiększyć wymogi kapitałowe banków. W zakresie norm płynności z zadowoleniem należy odnotować propozycje złagodzenia normy krótko- i długoterminowej płynności przez Komitet Bazylejski. Ich implementacja do europejskiego porządku prawnego pozwoli na łagodniejszy proces dostosowywania działalności banków do nowych wymogów ostrożnościowych. Ta kwestia złagodzenia wymogów jest szczególnie ważna dla polskich banków, gdzie problem niedostosowania terminów aktywów i pasywów w obszarze płynności długoterminowej jest istotny. 6

7 Przyjęcie pakietu CRD IV/CRR może de facto spowodować poważną rewolucję w zasadach działania bankowości spółdzielczej w Polsce. Nowe wymogi w zakresie płynności zmuszają banki spółdzielcze bądź do większego ujednolicenia zasad działania banków w zrzeszeniu poprzez powołanie systemu ochrony instytucjonalnej, bądź do blokowania większych środków finansowych banków spółdzielczych w banku zrzeszającym w formie depozytów obowiązkowych w modelu zrzeszenia zintegrowanego. Skala koniecznych zmian jest na tyle duża i rzutuje na wybór drogi rozwoju przez każdy z banków spółdzielczych, że dyskusja na ten temat trwa w środowisku od wielu miesięcy i jest nadal daleka od zakończenia. Drugim obszarem zmian regulacyjnych jest powołanie unii bankowej, na razie tylko w pierwszym filarze, rozumianym jako system wspólnego nadzoru nad bankami ze strefy euro, sprawowany pod auspicjami Europejskiego Banku Centralnego. System ten jest otwarty dla krajów spoza strefy euro, jednak dotychczas polskie władze państwowe sceptycznie wypowiadały się na temat skorzystania z tej opcji, głównie z racji nierównych zasad stosowanych wobec krajów strefy euro i krajów zaproszonych. Nie ulega jednak wątpliwości, że powołanie wspólnego systemu nadzoru spowoduje poważne konsekwencje bezpośrednie i pośrednie dla polskiego sektora bankowego, gdyż większość polskich banków stanowią podmioty zależne banków mających siedzibę w krajach strefy euro. Standardy działania EBC w tym zakresie będą wyznaczać zapewne także swoisty benchmark dla zachowania krajowych nadzorów bankowych, także w państwach spoza strefy euro. Zakończyły się także prace nad określeniem nowych zasad funkcjonowania systemów gwarantowania depozytów w UE. Nowe rozwiązania staną się wyzwaniem dla wszystkich banków, gdyż okres wypłaty gwarantowanych depozytów ma być stopniowo skracany z 20 dni do 7, co oznacza dodatkowe obciążenia dla banków z tytułu utrzymywania adekwatnego systemu wyliczania kwoty depozytów podlegających gwarancji. Dobrą wiadomością dla sektora bankowego w Polsce jest natomiast określenie minimalnego docelowego poziomu akumulacji środków finansowych w systemie gwarantowania depozytów w wysokości znacznie niższej, niż wysokość środków dotychczas zgromadzonych w Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. Przyjęcie dyrektywy nie powinno być zatem przesłanką utrzymywania wysokich opłat banków na BFG. Nie zakończyły się natomiast prace nad kolejnym filarem systemu bezpieczeństwa, a więc nad powołaniem systemu uporządkowanej likwidacji banków (resolution regime) w Europie. Zgodnie z założeniami, ma on stwarzać warunki prawne dla możliwości ogłoszenia upadłości największych banków. Obecnie największe banki są objęte ochroną w sposób nieformalny 7

8 z racji obaw o konsekwencje ogłoszenia ich upadłości. Stworzenie nowego systemu będzie wymagać od banków ponoszenia nakładów organizacyjnych (na tworzenie ewentualnych planów ratunkowych) i finansowych (poprzez emisję instrumentów dłużnych, które będą mogły być przymusowo zamienione na akcje banku w przypadku powstania złej sytuacji w banku). Powołanie systemu będzie wymagać także stworzenia dodatkowego funduszu na pokrycie kosztów ogłoszenia likwidacji dużych banków, co będzie zapewne poważnym obciążeniem dla wszystkich banków. Równolegle w Polsce były prowadzone prace nad stworzeniem takiego systemu w BFG, a w strefie euro trwała dyskusja nad powołaniem jednolitego systemu resolution dla krajów należących do unii bankowej. Ważnym i kontrowersyjnym wydarzeniem było na szczeblu unijnym przygotowanie projektu regulacji nakładającej na banki obowiązek instytucjonalnego i ekonomicznego wyodrębnienia działalności handlowej, prowadzonej na własny rachunek od tradycyjnej działalności depozytywokredytowej. Propozycja ta spotkała się z żywą, negatywną reakcją sektora bankowego w UE. Ewentualne wprowadzenie tej regulacji w życie spowodowałoby ogromne zmiany w modelach biznesowych banków, dochodach przez nie uzyskiwanych, co w warunkach niskich stóp procentowych mogłoby oznaczać poważne problemy dla znacznej części sektora bankowego. Na szczeblu krajowym odnotować trzeba zakończenie kilkuletniej dyskusji o wprowadzeniu podatku od działalności bankowej poprzez przeprowadzenie zmiany ustawy o BFG, nakładającej na banki nowy typ obciążenia finansowego opłaty ostrożnościowej. Można mieć wątpliwości dotyczące zasadności jej wprowadzenia, ale dobrą stroną przyjętego rozwiązania jest możliwość wykorzystania środków zebranych w ten sposób na cele stabilizacji sytuacji w sektorze bankowym. Całkowicie negatywnie należy natomiast ocenić zastosowanie sanacyjnej zasady, że opłata ostrożnościowa nie jest kosztem uzyskania przychodu dla celów podatkowych. W zakresie zmian podatkowych dotyczących banków nie nastąpiły w 2013 r. zasadnicze zmiany. Prace nad wprowadzeniem FTT nie posunęły się naprzód, a Polska nie wyraziła zainteresowania wprowadzeniem tego rozwiązania. Dokonano natomiast niewielkich zmian w zakresie usunięcia fiskalnych przeszkód dla stosowania subpartycypacji. Ważnym wydarzeniem niedotyczącym wprawdzie wprost sektora bankowego, było wprowadzenie istotnych zmian reguł działania spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych. Objęcie tych instytucji nadzorem KNF i gwarancjami BFG zmniejszyło różnice regulacyjne w stosunku do banków, a jednocześnie weryfikacja wyników SKOK przez KNF kazała także systemowi bankowemu inaczej spojrzeć na kwestię stabilności sektora finansowego w Polsce. 8

9 Wiele miesięcy poświęcono w 2013 r. na temat pożądanej wysokości opłat interchange. Po fiasku znalezienia rozwiązania w formie autoregulacji, w atmosferze oskarżeń została przyjęta regulacja, która zobowiązała banki do drastycznego obniżenia stawek, co będzie prowadzić do obniżenia dochodów z tego źródła. Niezwykle ważne było w minionym roku zakończenie prac nad kilkoma rekomendacjami KNF. Można w tym miejscu wymienić, że w 2013 r. prowadzono prace między innymi nad rekomendacjami D, M, S, T i U. Szczególnie trzy ostatnie budziły wiele emocji. Ogłoszona na początku roku rekomendacja T złagodziła istotnie możliwe zasady udzielania kredytów detalicznych przez banki, dając szanse na wzrost akcji kredytowej banków i poprawę warunków konkurowania z firmami niebankowymi. Projekt rekomendacji U zakłada poważne ograniczenie zakresu usług bancassurance oferowanych przez banki. Jej przyjęcie w zaproponowanym kształcie oznaczałoby utratę przychodów i pogorszenie warunków konkurowania z podmiotami niebankowymi. Przyjęta pod koniec roku rekomendacja S wprowadziła większą elastyczność w udzielaniu kredytów zabezpieczonych hipotecznie, ale jednocześnie właściwie wyeliminowała możliwość udzielania kredytów walutowych i objęła swoimi postanowieniami także udzielanie kredytów komercyjnych zabezpieczonych na nieruchomości. Wśród programów rządowych warto wspomnieć o uruchomieniu przez BGK programu poręczeń i gwarancji de minimis, który był skierowany do banków kredytujących sektor MSP zarówno w zakresie kredytów obrotowych, jak i inwestycyjnych. Program cieszył się dużym zainteresowaniem banków i ich klientów. Na początku 2014 r. uruchomiono natomiast program wsparcia Mieszkanie dla młodych, ale wydaje się, że nie stał się on motorem rozwoju akcji kredytowej dla banków. W obszarze działalności hipotecznej można odnotować prowadzenie prac nad odwróconą hipoteką i rozwojem banków hipotecznych, jednak nie zakończyły się one w 2013 r. Rozpoczęto też działania nad zmianą uwarunkowań prawnych przeprowadzania restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw. Sektor bankowy przygląda się z życzliwością postępom prac w tym zakresie, jako na ważny sposób rozwiązania problemu podmiotów, które nie są w stanie terminowo regulować swoich zobowiązań finansowych. Wiele dyskusji w środkach masowego przekazu poświęcono w 2013 r. kredytom walutowym. Osłabienie waluty polskiej w poprzednich latach i spadek cen nieruchomości spowodowały wzrost grupy osób niezadowolonych z zaciągnięcia kredytów w walucie obcej. Tym głosom towarzyszyły propozycje polityków, namawiających niekiedy do radykalnego rozwiązania problemu poprzez przymusowe przewalutowanie kredytów po kursie historycznym, wzorem rozwiązania lansowanego na Węgrzech. 9

10 Wprowadzenie takiego rozwiązania byłoby bardzo niebezpieczne dla stabilności całego sektora bankowego, powodując ogromne straty dla wielu banków. Niejako na boku tej dyskusji powracał w ubiegłym roku kilkakrotnie problem likwidacji instytucji bankowego tytułu egzekucyjnego, jako narzędzia przestarzałego, nieadekwatnego do warunków gospodarki rynkowej. Szczęśliwie, wszystkie dotychczasowe próby zmian w tym zakresie okazały się nieskuteczne. Ciekawą inicjatywą środowiska bankowego była próba stworzenia krajowego standardu rozliczeń pieniężnych w zakresie płatności mobilnych. Jak każda próba, jest ona obarczona ryzykiem niepowodzenia, zwłaszcza w systemie bankowym tak zdywersyfikowanym, jakim jest rynek bankowy w Polsce. Tym niemniej, istnieją poważne przesłanki, że program ten może odnieść sukces i w oparciu o rozwiązania krajowe może powstać nowoczesny system rozliczeń takich transakcji. Ten krótki przegląd najważniejszych zmian i inicjatyw regulacyjnych oraz rozpoczętych programów pokazuje jak intensywny i specyficzny pod tym względem był ostatni rok. Wiele z tych zmian będzie mieć poważne skutki dla prowadzenia biznesu bankowego w najbliższych latach. Generalne wyniki sektora bankowego w Polsce w 2013 r. należy uznać za bardzo dobre, szczególnie że zostały one osiągnięte w złożonej sytuacji makroekonomicznej. Po pierwsze, odnotowano wyraźny wzrost aktywów sektora bankowego, powodujący wzrost relacji tych aktywów do PKB Polski. Po drugie, nastąpiła wyraźna poprawa jakości należności kredytowych banków. Po trzecie, dalszemu wzmocnieniu uległo wyposażenie kapitałowe banków. A po czwarte, banki osiągnęły wysoki poziom zysków netto, który był niewiele niższy nominalnie niż w dwóch poprzednich latach i zaliczał się do jednych z najwyższych w najnowszej historii polskiej bankowości. Aktywa sektora bankowego zwiększyły się w ostatnim roku o 4,2%, co w warunkach wzrostu PKB o 1,6% oraz inflacji w wysokości 0,7% na koniec 2013 r. trzeba uznać za dobry wynik. Gorzej przedstawiały się zmiany w strukturze najważniejszych pozycji aktywów banków. Najwyższą dynamiką cechował się bowiem portfel papierów wartościowych oraz należności od sektora finansowego. Wyraźnie niższą dynamikę aktywów netto odnotowano natomiast w zakresie należności kredytowych dla sektora niefinansowego oraz dla sektora budżetowego. Dominującą pozycję w strukturze aktywów sektora bankowego, tradycyjnie zachowały należności od sektora niefinansowego, które stanowiły prawie 57% aktywów ogółem. Dynamika tej pozycji w ostatnim roku nie była wysoka (3,7%), ale wyraźnie wyższa niż w roku poprzednim. Było to skutkiem wyhamowania wzrostu akcji kredytowej banków dla podmiotów 10

11 gospodarczych i dla gospodarstw domowych. To spowolnienie było nawet głębsze niż w 2012 r., gdyż po wyeliminowaniu wpływu zmian kursu walutowego okazałoby się, że tempo wzrostu tych należności było wówczas wyższe niż w 2013 r. Tempo wzrostu największej pozycji aktywów sektora bankowego należności od gospodarstw domowych było relatywnie wyższe w porównaniu z należnościami od podmiotów gospodarczych. Jednak trudno było w tym obszarze o duży optymizm. Dynamika kredytów mieszkaniowych, największej pozycji wśród należności od gospodarstw domowych, była w minionym roku niska. Pod względem liczby i wartości nowo udzielonych kredytów był to najgorszy rok od wielu już lat, nawet w kryzysowym 2009 r. przyrost należności z tego tytułu był wyższy. Trudna sytuacja ekonomiczna wielu obywateli, stabilizacja cen nieruchomości mieszkalnych, zakończenie rządowego programu Rodzina na swoim oraz obowiązywanie zapisów starszej wersji rekomendacji S KNF złożyły się na taki wynik. Nawet późniejsze złagodzenie niektórych zapisów rekomendacji S, zapowiedź uruchomienia programu Mieszkanie dla młodych oraz niskie rynkowe stopy procentowe nie zachęciły wielu klientów do zaciągania kredytów hipotecznych. Należności brutto banków z tytułu tych kredytów zwiększyły się o 4,5%. Na podkreślenie zasługuje natomiast fakt, że nowe kredyty mieszkaniowe były udzielane niemal wyłącznie w złotych, co spowodowało wyraźne dalsze zmniejszenie łącznego udziału kredytów denominowanych w walucie obcej w całości kredytów mieszkaniowych. Obniżenie się tego udziału w trakcie jednego roku z 55,4% do 50,2% należy uznać za dużą zmianę. Nieco niższą dynamikę miały w ostatnim roku należności banków z tytułu kredytów konsumpcyjnych. Mimo to zasługują one na uwagę, gdyż po dwóch latach spadku odnotowano wreszcie wzrost liczby i wartości kredytów konsumpcyjnych udzielonych przez banki. Złagodzenie zapisów rekomendacji T przez KNF spowodowało, że te instytucje znów stały się bardziej konkurencyjne w porównaniu z niebankowymi podmiotami finansowymi. Niskie tempo wzrostu gospodarczego kraju nie mogło stanowić dobrych warunków dla wzrostu należności banków od podmiotów gospodarczych, szczególnie gdy banki zaostrzyły swoje wymagania wobec klientów o gorszym standingu. To między innymi zadecydowało o braku wzrostu kredytów operacyjnych, a cały przyrost należności wynikał ze wzrostu kredytów inwestycyjnych. W warunkach niskiego tempa wzrostu ekonomicznego kraju ten przyrost nie mógł być wysoki. W konsekwencji znaczenie kredytów gospodarczych w całości kredytów dla sektora niefinansowego uległo dalszemu obniżeniu. 11

12 W strukturze podmiotowej należności od podmiotów gospodarczych należy odnotować silny wzrost kredytów dla dużych przedsiębiorstw i jednocześnie niewielki spadek należności od sektora MSP. Zatem nawet dobre skutki uruchomienia programu poręczeń i gwarancji de minimis nie spowodowały przełomu w obszarze współpracy banków z klientami. Silnie wzrosło natomiast zaangażowanie kredytowe banków wobec mikroprzedsiębiorstw (wzrost o 8,5%). Z zadowoleniem należy zauważyć poprawę jakości portfela kredytowego banków w ostatnim roku. W warunkach niskiego tempa wzrostu należności brutto ten wynik zasługuje na szczególne podkreślenie, zwłaszcza że wiązał się z obniżeniem kwoty nominalnej należności z utratą wartości w bankach. Średni udział należności o obniżonej wartości w całości należności brutto obniżył się z 8,9% do 8,5%. Polepszenie wyników nastąpiło praktycznie we wszystkich obszarach działalności kredytowej banków zarówno w stosunku do gospodarstw domowych, jak i przedsiębiorstw. Wyjątkiem była tylko sytuacja w zakresie kredytów mieszkaniowych, gdzie odnotowano zwiększenie udziału należności z utratą wartości z 2,8% do 3,1%. Pocieszający był jednak fakt, że dynamika pogarszania się portfela była zdecydowanie niższa niż rok wcześniej. Wyniki następnego roku pokażą dopiero czy był to skutek mniejszego znaczenia zmian kursu walut kredytu względem złotego, czy zakończenie procesu dojrzewania portfela kredytowego i związanego z tym obniżania się jakości należności bankowych. W pozostałych obszarach poprawa jakości była znacząca. Szczególnie silna była ona w zakresie kredytów konsumpcyjnych, ale ten wynik mógł wiązać się ze sprzedażą przez banki znacznych pakietów złych kredytów do firm windykacyjnych. Natomiast pytaniem pozostaje, na ile statystyczna poprawa jakości należności od przedsiębiorstw w 2013 r. była wynikiem nadmiernie ostrożnego podejścia banków w poprzednim roku. Drugą pozycję w aktywach sektora bankowego umocniły w 2013 r. papiery wartościowe. W warunkach ograniczonego popytu na kredyty, banki musiały większą część środków finansowych inwestować w zakup papierów wartościowych. Wzrost portfela o ponad 17% był bardzo wysoki. Częściowo mógł on wynikać z przeszacowania starego portfela papierów w następstwie obniżek rynkowych stóp procentowych, ale dużą część stanowiły nowe inwestycje banków. Kolejny rok dynamicznie rosło zainteresowanie banków zakupem bonów pieniężnych NBP. Na koniec 2013 r. udział papierów wartościowych wyniósł blisko 20% aktywów sektora bankowego. Trzecią pozycję w aktywach sektora bankowego umocniły także należności od sektora finansowego i dynamika tej pozycji była jedną z najwyższych spośród głównych pozycji aktywów. Podobna sytuacja wystąpiła też rok wcześniej i również była spowodowana poszukiwaniem alternatywnych 12

13 form przeznaczenia środków finansowych w stosunku do rozwoju akcji kredytowej. Wśród należności od instytucji finansowych, relatywnie dużą dynamiką należności cechowały się lokaty u rezydentów, co może świadczyć o dalszej stabilizacji sytuacji na rynku międzybankowym oraz przeznaczaniu większych środków na pożyczki udzielane przez podmioty niebankowe. Niską dynamiką charakteryzowały się natomiast należności od sektora budżetowego. Była to duża różnica w stosunku do lat wcześniejszych. Zaostrzenie dyscypliny finansowej jednostek finansów publicznych, zwłaszcza szczebla lokalnego zaowocowało minimalnym przyrostem tego typu należności w polskim sektorze bankowym. Wzrost należności odnotowano tylko w relacjach z instytucjami rządowymi szczebla centralnego. Spośród innych pozycji aktywów banków na uwagę zasługiwał kolejny rok wzrost wartości niematerialnych i prawnych. Inne pozycje aktywów banków nie miały już tak dużego znaczenia, a ich wartość uległa większej lub mniejszej obniżce w ostatnim roku. Po stronie pasywów sektora bankowego, charakterystyczną i pozytywną cechą ostatniego roku był powrót do wzrostu znaczenia zobowiązań wobec sektora niefinansowego, kosztem zobowiązań wobec sektora finansowego. W latach banki powróciły zatem do bezpieczniejszej sytuacji, gdy kapitały własne oraz depozyty klientowskie cechowały się najwyższym tempem wzrostu i miały coraz większy udział w finansowaniu działalności banków. Największą pozycję w strukturze pasywów sektora bankowego zajmowały tradycyjnie depozyty od sektora niefinansowego. Na koniec 2013 r. stanowiły one już 55,1% wartości wszystkich pasywów. Przyrost depozytów klientowskich wyniósł 7,1%, a więc był wyraźnie szybszy niż tempo wzrostu wszystkich pasywów sektora bankowego. Analizując kształtowanie się bazy depozytów klientowskich, trzeba odnotować, że w ostatnim roku szybciej zwiększyły się depozyty podmiotów gospodarczych (o 9,7%) niż depozyty gospodarstw domowych (o 6,2%). Było rzeczą znamienną, że w warunkach wolnego wzrostu gospodarczego kwota depozytów rosła. To świadczy o lepszej adaptacji części przedsiębiorstw do trudnej sytuacji ekonomicznej oraz o wyraźnym powstrzymywaniu się od dokonywania inwestycji w okresie wysokiej niepewności. Szybszy wzrost depozytów niż kredytów spowodował dalsze obniżenie się relacji kredytów do depozytów do poziomu niewiele przekraczającego jedność. Dobrze to świadczy o bezpieczeństwie finansowania działalności kredytowej. W 2013 r. wzrosły zobowiązania banków wobec sektora finansowego, ale tempo tego wzrostu (o 2,7%) było wyraźnie niższe niż w przypadku zobowiązań od sektora niefinansowego. Ten wzrost zasługuje tym bardziej na podkreślenie, że w wielu krajach Europy, a zwłaszcza krajów Europy 13

14 Środkowo-Wschodniej, charakterystyczne było odwrotne zjawisko, czyli spadek kwoty zobowiązań banków wobec sektora finansowego na skutek częściowego wycofywania się zagranicznych inwestorów ze swojego zaangażowania dłużnego w bankach naszego regionu. Ujmując generalnie, stopniowe zmniejszanie znaczenia zobowiązań od zagranicznych podmiotów finansowych można uznać za zjawisko pozytywne, gdyż w ten sposób malało uzależnienie rozwoju polskiego sektora bankowego od finansowania z zagranicy i od decyzji podejmowanych na zagranicznych rynkach finansowych. Warto też podkreślić, że zaangażowanie dłużne w polskich bankach było oparte o stabilne, długoterminowe umowy zawierane przez banki z pożyczkodawcami. Co więcej, w niektórych przypadkach było to finansowanie nie tylko z banków komercyjnych, ale także pozyskanie środków finansowych w drodze emisji obligacji na rynkach zagranicznych, czy zaciągania pożyczek w międzynarodowych instytucjach finansowych, takich jak EBI czy EBOR. W ostatnim roku silnie zmniejszyła się wartość depozytów banków od podmiotów budżetowych (o 7,4%). Należy jednak pamiętać, że historycznie ta pozycja pasywów banków cechuje się często wysokim poziomem zmienności i trudno jest zatem mówić o trwałym trendzie w tym zakresie, tym bardziej, że w poprzednim roku odnotowano wysokie tempo wzrostu tej pozycji. Na uwagę zasługiwał też stosunkowo wysoki wzrost kapitałów własnych banków (o 5%), ale tempo tego wzrostu było wyraźnie wolniejsze niż rok wcześniej (14,2%). Był on możliwy dzięki zatrzymaniu znaczącej części zysków wypracowanych przez sektor bankowy w 2012 r. (między innymi w wyniku zastosowania się do zaleceń nadzoru bankowego w zakresie ograniczania skali wypłat dywidendy przez banki niespełniające wysokich wymogów kapitałowych). W konsekwencji ponad 50% zysków zostało zatrzymanych w bankach, podczas gdy rok wcześniej było to ponad 70%. Mniej banków przeprowadziło w 2013 r. operacje emisji nowych serii akcji na rynku publicznym. Dla potrzeb regulacji ostrożnościowych, fundusze własne sektora bankowego wyniosły na koniec 2013 r mln PLN i zwiększyły się w trakcie ostatniego roku o 8%. Rok wcześniej tempo wzrostu ukształtowało się na poziomie 16,5%. Decyzje właścicieli banków o przeznaczeniu większości zysku na powiększenie kapitałów własnych, spowodowały szybszy wzrost tych kapitałów niż wzrost wymogu kapitałowego. Ten ostatni zwiększył się w 2013 r. tylko o 1,1% i dotyczył głównie wymogu z tytułu ryzyka kredytowego. W efekcie współczynnik wypłacalności wzrósł w minionym roku z 14,7% na koniec 2012 r. do 15,8% na koniec następnego roku. Był to wysoki poziom współczynnika wypłacalności i w połączeniu 14

15 ze zdecydowaną przewagą funduszy podstawowych w funduszach własnych banków, stanowił dobre zabezpieczenie banków na wypadek pojawienia się ewentualnych strat. Poziom kapitałów własnych i wielkość współczynnika wypłacalności świadczyły także o dobrym przygotowaniu banków w Polsce do wypełnienia nowych wymogów kapitałowych, wynikających z zapisów Bazylei III. Niemal wszystkie banki polskie mają dostateczne kapitały, aby już dziś sprostać przyszłym wymogom kapitałowym. Współczynnik wypłacalności może już jednak nie wzrosnąć dalej w tym roku, gdyż szereg banków spełnia warunki wymienione w piśmie Komisji Nadzoru Finansowego w sprawie przeznaczenia zysków za 2013 r. i może wypłacić znaczną dywidendę, ponadto oczekiwany rozwój akcji kredytowej może zwiększyć wymóg kapitałowy banków. W minionym roku, po raz drugi z rzędu, nastąpił spadek kwoty zobowiązań pozabilansowych sektora bankowego. Wielkości te pozostały też na znacznie niższym poziomie niż przed ostatnim kryzysem na rynkach finansowych. Spowolnienie gospodarcze nie sprzyjało rozwojowi rynku zobowiązań pozabilansowych. Mniejsza aktywność gospodarcza może bowiem wpływać na ograniczanie skali zabezpieczenia się przed ryzykiem, poprzez zawieranie transakcji warunkowych czy pochodnych. Zobowiązania pozabilansowe sektora bankowego odpowiadały na koniec 2013 r. półtorakrotności sumy bilansowej sektora bankowego. Analizując rachunek wyników, należy podkreślić, że wynik finansowy netto sektora bankowego w 2013 r. wyniósł mln PLN i był minimalnie tylko niższy niż wynik roku poprzedniego. Głównym źródłem przychodów pozostały operacje depozytowo-kredytowe, a ich znaczenie uległo wzmocnieniu. Taka sytuacja może dziwić w warunkach wyraźnego obniżenia się rynkowych stóp procentowych. Trzeba jednak zaznaczyć, że okres spowolnienia gospodarczego nie sprzyja uzyskiwaniu wysokich dochodów z działalności handlowej. Zastanawiać może natomiast spadek dochodów z opłat i prowizji, które powinny być najbardziej stabilne i ich znaczenie powinno rosnąć w okresie spadku dochodów odsetkowych. Spadki wartości praktycznie wszystkich źródeł dochodów banków spowodowały wyraźne obniżenie się wyniku z działalności bankowej w stosunku do 2012 r. (o 5,6%). Wzrost dochodów, i to znaczący, odnotowano tylko w zakresie dochodów z pozostałej działalności operacyjnej (wzrost o ponad 60%). Jednak do utrzymania wysokich wyników finansowych banków decydujący wpływ musiało mieć restrykcyjne limitowanie kosztów ich działalności. Banki spodziewając się pogorszenia sytuacji makroekonomicznej, podjęły działania przygotowujące je na gorsze warunki prowadzenia biznesu bankowego. Koszty ogólne banków, po raz 15

16 pierwszy zmniejszyły się w ujęciu kwotowym, choć nieznacznie, bo o 0,8%. Rok wcześniej odnotowano jeszcze ich wzrost o 4,1%. Na wielkość wyniku operacyjnego netto duży wpływ miał wynik zrealizowany na zabezpieczeniach. Była to w ostatnich latach olbrzymia pozycja w ujęciu nominalnym i nawet niewielka jej zmiana istotnie wpływała na wielkość wypracowanego zysku. W 2013 r. koszty wynikające z salda utworzonych rezerw celowych/odpisów aktualizujących z tytułu utraty wartości aktywów finansowych, były o 8,2% niższe niż rok wcześniej. Był to zaskakująco dobry wynik w warunkach utrzymywania się, przez większość ostatniego roku, spowolnienia gospodarczego kraju, wysokiego bezrobocia, kłopotów finansowych niektórych branż gospodarki, w tym zwłaszcza problemów wielu firm budowlanych po zakończeniu części inwestycji infrastrukturalnych. Być może niska dynamika salda odpisów wskazuje także na relatywnie nadmiernie duże saldo odpisów utworzonych w okresie, gdy nadzór bankowy rekomendował restrykcyjne zasady podziału zysku i wypłaty dywidendy. Jeszcze większe zmiany nastąpiły w zakresie salda odpisów aktualizujących z tytułu utraty wartości aktywów niefinansowych oraz wyniku z IBNR i z tytułu rezerwy na ryzyko ogólne. Jeszcze w 2012 r. ujemny wynik z tych operacji wynosił około 680 mln PLN, a rok później był on lekko dodatni. Trudno jest znaleźć silne uzasadnienie dla tak istotnej zmiany, do tego dokonanej chyba po raz pierwszy w najnowszej historii polskiego sektora bankowego. Niewielkiemu pogorszeniu uległa efektywność kosztowa banków. W ostatnim roku wskaźnik kosztów operacyjnych wyniósł 53,6% i był on niższy od wyniku z 2012 r., który pozostał najlepszym od początku transformacji gospodarczej w Polsce. Poprawiły się natomiast wszystkie relacje kosztów banków do aktywów i w efekcie łączny wynik kosztów całkowitych do aktywów był jednym z najniższych w historii. Analiza kształtowania się wybranych współczynników operacyjnych banków wskazała na obniżenie się w 2013 r. marży odsetkowej banków do 2,48% (w 2012 r. marża odsetkowa netto sektora bankowego wyniosła 2,68%). Rosnąca konkurencja na rynku usług finansowych oraz niskie stopy rynkowe mogą powodować, że bankom będzie trudno zwiększyć poziom marży odsetkowej. Odnotowano także pogorszenie wyników banków w zakresie rentowności aktywów i zwrotu na kapitale. Wskaźnik ROA obniżył się do poziomu 1,11%, ale trzeba odnotować, że kształtuje się on nadal na relatywnie dobrym poziomie, choć oczywiście niższym niż w pierwszej dekadzie XXI wieku. Spadek wskaźnika ROE w sektorze bankowym był całkowicie zrozumiały. W warunkach znaczącego wzrostu kapitałów własnych 16

17 banków i ograniczonego tempa wzrostu akcji kredytowej było to zjawisko nieuniknione. Rosnące wymogi kapitałowe nakładane na banki będą powodować, że spadek wskaźnika ROE będzie prawdopodobnie tendencją stałą. W 2013 r. wyniósł on 11,7%, a więc o 1,3 pkt proc. mniej niż w 2012 r. i na tym samym poziomie, co w 2010 r. W porównaniu z latami sprzed 2009 r. kształtuje się on również na o wiele niższym poziomie. Odrębnie należy podsumować sytuację ekonomiczną w 2013 r. sektora banków spółdzielczych, tym bardziej, że w wynikach tej części całego sektora bankowego zachodziły ostatnio znaczące zmiany. Na podkreślenie zasługuje przede wszystkim, że w minionym roku bankowość spółdzielcza kolejny raz wzmocniła swoją pozycję w całości aktywów sektora bankowego. Tempo wzrostu sumy bilansowej banków spółdzielczych było wyraźnie wyższe od tempa wzrostu aktywów netto całego sektora bankowego. W 2013 r. wzrost aktywów banków spółdzielczych o 12,5% spowodował umocnienie udziału aktywów tych banków w aktywach całego sektora bankowego z 6,4% do 6,9%. Raz jeszcze potwierdziła się tym samym teza, że sektor spółdzielczy rozwija się szybciej w okresie dekoniunktury gospodarczej, kiedy banki komercyjne zachowują większą ostrożność w rozwoju akcji kredytowej. Bankowość spółdzielcza utrzymuje natomiast bardziej zrównoważone tempo rozwoju w różnych okresach cyklu gospodarczego. Jednak należy też pamiętać, że ostatnio to utrzymanie wysokiej dynamiki aktywów znajdowało niestety swoje odzwierciedlenie także w pogorszeniu się jakości portfela kredytowego. Z dużym zainteresowaniem trzeba będzie zatem przyglądać się, jakie skutki dla jakości portfela będzie mieć utrzymanie wysokiego tempa wzrostu akcji kredytowej w ostatnim roku. Dominującą pozycję w strukturze aktywów banków spółdzielczych, stanowiły zawsze należności od sektora niefinansowego. Na koniec 2013 r. wyniosły one 53,8% aktywów ogółem. W porównaniu ze stanem z końca 2012 r. ten rodzaj aktywów wzrósł nominalnie o 9,3%. Warto pokreślić, że tempo wzrostu należności banków spółdzielczych od podmiotów niefinansowych, było w minionym roku wyraźnie szybsze od tempa wzrostu tych należności w całym sektorze bankowym. Wśród należności banków od sektora niefinansowego zdecydowaną przewagę miały tradycyjnie należności od gospodarstw domowych. Ta dominacja wynikała z faktu, że dla celów sprawozdawczych w tej kategorii mieszczą się także należności od rolników indywidualnych oraz należności od przedsiębiorców indywidualnych, rozumianych jako firmy zatrudniające nie więcej niż 9 osób. Stanowią one istotną grupę klientów banków spółdzielczych. 17

18 Należy odnotować szczególnie szybką dynamikę należności banków od podmiotów gospodarczych. Zwiększyły się one aż o 15,5%. Jednak jeszcze ważniejsze jest to, że blisko połowa kwoty przyrostu należności całego sektora bankowego w 2013 r. została zrealizowana przez banki spółdzielcze, które generalnie mają 6-7% udział w rynku bankowym w Polsce. Szybki wzrost należności ogółem od sektora niefinansowego w ostatnich latach wpłynął negatywnie na jakość należności zagrożonych, szczególnie w warunkach spowolnienia gospodarczego kraju. Pocieszające może być tylko to, że dynamika wzrostu takich należności była wyraźnie niższa niż w 2012 r. Przy wysokiej dynamice należności ogółem, wysoka dynamika należności z utratą wartości nie przełożyła się na silne pogorszenie udziału należności o obniżonej jakości. Ogólnie udział takich należności wzrósł w ostatnim roku o 0,1 pkt proc. do 6,4%. Wskaźnik jakości należności od gospodarstw domowych nie uległ zmianie, zaś wskaźnik jakości aktywów od podmiotów gospodarczych zwiększył się o 0,3 pkt proc. do 10%, co w warunkach wysokiej dynamiki należności brutto w 2013 r. musi świadczyć o bardzo wysokiej dynamice wzrostu należności z utratą wartości od przedsiębiorstw. Drugą pozycją, pod względem wielkości aktywów banków spółdzielczych, były należności od sektora finansowego. Stanowiły one na koniec 2013 r. 29,4% aktywów ogółem. Udział należności od podmiotów finansowych w aktywach ogółem zmniejszył się o 0,3 pkt proc., ale utrzymał się generalnie na wysokim poziomie. Dynamika tej pozycji wyniosła 11,4%. Ta wielkość pokazuje, jakim potencjałem środków finansowych dysponuje nadal bankowość spółdzielcza i jak nie może, lub nie potrafi, go w pełni wykorzystać dla potrzeb gospodarki i dla poprawy swoich wyników finansowych. Trzecie miejsce, pod względem wielkości udziału w aktywach ogółem banków spółdzielczych, zdobyły w 2013 r. papiery wartościowe. Stało się to dzięki praktycznie podwojeniu wartości papierów wartościowych w portfelach banków spółdzielczych w ostatnim roku. To stanowi jeszcze jeden dowód, jak znacznymi wolnymi środkami finansowymi dysponuje bankowość spółdzielcza w Polsce. Na czwarte miejsce spadły należności od sektora budżetowego. W 2013 r. banki odnotowały relatywnie mniejszy wzrost należności z tego tytułu (o 3,3%). Banki spółdzielcze tradycyjnie prowadziły obsługę rachunków wielu jednostek samorządu terytorialnego, których lepsze wyniki finansowe spowodowały umiarkowany wzrost akcji kredytowej banków spółdzielczych w tym obszarze. Był to jednak sukces tylko banków spółdzielczych, gdyż w całym sektorze bankowym należności od jednostek samorządowych uległy zmniejszeniu. Po stronie pasywów banków spółdzielczych odnotowano szybki wzrost depozytów od sektora niefinansowego (o 14,7%). Praktycznie taka sama 18

19 była dynamika zobowiązań od podmiotów gospodarczych i od gospodarstw domowych. Te ostatnie stanowiły już blisko 70% pasywów bankowości spółdzielczej (ich znaczenie wzrosło o 1,4 pkt proc.). Kapitały banków zwiększyły się o 8,5%, ale fundusze własne ustalane dla potrzeb regulacyjnych wzrosły o 12,5%. Wobec niższego tempa wzrostu wymogu kapitałowego (o 8,7%), średni współczynnik wypłacalności w bankowości spółdzielczej zwiększył się z 13,8% do 14,3%. Był to wysoki współczynnik, a na dodatkowe podkreślenie zasługuje fakt, że około 95% funduszy własnych stanowiły fundusze podstawowe. Wynik finansowy netto banków spółdzielczych uległ w 2013 r. bardzo wyraźnemu obniżeniu. Wyniósł on w ostatnim roku 757 mln PLN i był o 21,8% niższy niż w 2012 r. Obniżenie zysku netto w bankowości spółdzielczej odnotowano w okresie, w którym nastąpiła stabilizacja sytuacji w całym sektorze bankowym. Trzeba jednak pamiętać, że rok 2012 był okresem rekordowo wysokiego wyniku finansowego bankowości spółdzielczej w Polsce. Na obniżenie wyniku finansowego wpłynęło kilka zasadniczych czynników, ale najważniejszym był spadek dochodów odsetkowych o blisko 10%. Banki spółdzielcze, z racji specyfiki swojej działalności, są silniej uzależnione od zmian stóp procentowych, tym bardziej, że realizują one szereg programów społeczno-gospodarczych rządu, które nie są rentowne w warunkach niskich stóp procentowych banku centralnego. Trzeba pamiętać, że wynik odsetkowy stanowi aż 75% wyniku z działalności bankowej. W tych warunkach nawet uzyskanie wyniku z prowizji praktycznie na poziomie roku poprzedniego (drugiej pod względem wielkości pozycji dochodów) miało już niewielki wpływ na finalny wynik banków spółdzielczych. Dominacja wyniku z działalności odsetkowej jest przytłaczająca w całości wyników finansowych bankowości spółdzielczej. Banki próbowały ratować wyniki finansowe poprzez redukcję kosztów i to w warunkach szybko rosnących głównych pozycji aktywów i pasywów, zwłaszcza dotyczących relacji z klientami z sektora niefinansowego. Tym bardziej na uwagę zasługiwało obniżenie kosztów działania o 0,8%, podczas gdy jeszcze rok wcześniej odnotowano ich wzrost o 7%. Znacząco niższe było także saldo odpisów z tytułu należności z utratą wartości. Było rzeczą zastanawiającą, że w warunkach silnego wzrostu wartości tych należności oraz pogorszenia się jakości należności nastąpiło zmniejszenie salda odpisów. Trzeba jednak pamiętać, że to saldo było bardzo wysokie i rosło szybko w poprzednich dwóch latach. Obniżenie tej pozycji w ostatnim roku było zatem częściowo skutkiem statystycznym, gdyż nominalnie to saldo było nadal bardzo wysokie. 19

20 W konsekwencji, rok 2013 musiał przynieść pogorszenie wskaźników efektywności działania bankowości spółdzielczej. Marża odsetkowa obniżyła się z 4,31% do 3,50%, co pokazuje problem tej części sektora bankowego w warunkach istnienia niskich rynkowych stóp procentowych. Na skutek bardziej restrykcyjnego pilnowania kosztów poprawiły się wskaźniki kosztów odnoszone do aktywów. Przy szybko rosnących aktywach nawet minimalna redukcja kosztów powodowała wyraźną poprawę wskaźników efektywności kosztowej. Wskaźnik zwrotu netto z aktywów (ROA) ukształtował się w 2013 r. na poziomie 0,83% i był znacznie niższy niż rok wcześniej (1,18%). Różnica między efektywnością ROA w bankowości spółdzielczej i bankowości komercyjnej ponownie zwiększyła się po okresie wyraźnego zbliżenia. Generalnie świadczy to o rosnących problemach w radzeniu sobie banków spółdzielczych w trudnych warunkach realiów gospodarczych, podejmowania prób pozyskania nowych klientów, często funkcjonujących poza dotychczasowym obszarem aktywności banków lokalnych. Wskaźnik zwrotu z kapitału (ROE) banków spółdzielczych także uległ pogorszeniu w ostatnim roku. W 2013 r. wyniósł on zaledwie 8,8%, podczas gdy rok wcześniej było to 12,6%. Do obniżenia się ROE przyczynił się, oprócz spadku kwoty zysku, także wzrost kapitałów własnych, w wyniku zatrzymania ponad 90% zysków wypracowanych w 2012 r. Dobre wyniki uzyskane przez sektor bankowy w 2013 r., w tym przez bankowość spółdzielczą, w niełatwych warunkach otoczenia ekonomicznego i regulacyjnego, mogą stanowić całkiem dobry prognostyk dla rezultatów możliwych do osiągnięcia w kolejnych latach. Stopniowa poprawa sytuacji makroekonomicznej powinna przy tym sprzyjać uzyskiwaniu dobrych wyników finansowych, a umiejętność generowania całkiem niezłych rezultatów w trudnych warunkach powinna gwarantować finalny dobry wynik finansowy działania banków. 20

21 Europejski rynek finansowy, po globalnym kryzysie, staje w 2104 r. przed wielkim wyzwaniem, jakim jest koncepcja jednolitych ram nadzoru w strefie euro, czyli Unii Bankowej oraz pakiet regulacji ostrożnościowych CRD IV. Nowe regulacje mają na celu zapewnienie bezpieczeństwa i stabilności systemu bankowego oraz wzrost jego odporności na cykle koniunkturalne, a w konsekwencji na powrót zaufania zarówno podmiotów finansowych wobec siebie, jak i klientów wobec sektora finansowego. Pierwszy krok w kierunku unii bankowej został wykonany. Rada Unii zatwierdziła rozporządzenie o jednolitym mechanizmie nadzorczym (SSM), który zacznie obowiązywać w 2014 r. Drugi etap to przedstawiony przez Komisję Europejską projekt europejskiego mechanizmu uporządkowanej likwidacji banków, który może wejść w życie w 2018 r. Na ukończeniu jest także Dyrektywa w sprawie systemu gwarantowania depozytów, przyjęta już przez Radę UE 3 marca 2014 r. i skierowana pod obrady Parlamentu Europejskiego. Zakres obecnie wdrażanych regulacji jest ogromny, same wymogi kapitałowe i płynności to około 1000 stron, a cały czas brak ostatecznych wersji aktów wykonawczych do wdrażanych przepisów. Obawa banków przed przeregulowaniem oraz chaosem regulacyjnym jest jak najbardziej słuszna, szczególnie że wiele nowych wymogów nie przystaje do specyfiki naszego systemu prawnego, a w perspektywie są już nowe obostrzenia regulacyjne. Najważniejsze zmiany stanu prawnego i zmiany instytucjonalne w sektorze bankowym w 2013 r. mające wpływ na działalność banków 21

22 I Europejskie regulacje ostrożnościowe 1. Unia bankowa Dotychczasowe działania na rzecz wzmocnienia systemu bankowego, w tym utworzenie Europejskiego Systemu Nadzoru Finansowego, uznano za niewystarczające i w ramach długofalowego projektu integracji gospodarczej i budżetowej, zaproponowana została koncepcja tzw. unii bankowej. Ważnym impulsem do jej stworzenia była chęć nie tylko zwiększenia wiarygodności sektora finansowego, ale także przerwania związku między problemami sektora bankowego a problemami fiskalnymi państw członkowskich. Utworzenie unii bankowej miało być odpowiedzią na występowanie negatywnych skutków transgranicznych kryzysu sektora bankowego oraz środkiem na przełamanie współzależności między długiem państwowym a długiem bankowym. Uruchomienie europejskich środków zapewniających ten rozdział oznaczało konieczność przeniesienia nadzoru na europejski poziom. Koncepcja utworzenia zintegrowanych ram finansowych została przedstawiona przez przewodniczącego Komisji J. M. Barroso na nieformalnym posiedzeniu Rady Europejskiej 23 maja 2012 r. Docelowo ma ona składać się z 3 elementów: Źródło: opracowanie własne. Jednakże na obecnym etapie rozwijane są dwa z trzech elementów unii bankowej: jednolity mechanizm nadzorczy (SSM) i jednolity mechanizm restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji (SRM), opierając się na narodowych systemach gwarantowania depozytów. Jednolity system gwarantowania depozytów (SGS) ma powstać w ostatniej fazie tworzenia unii bankowej. 22

23 1.1. Jednolity mechanizm nadzorczy (SSM) Celem jednolitego mechanizmu nadzorczego jest poprawa stabilności sektora finansowego. Odbudowa zaufania do nadzoru nad europejskimi bankami i banków strefy euro jest niezwykle ważna dla ustabilizowania sytuacji w Europie oraz zapewnienia solidności i wiarygodności sektora bankowego. Utworzenie wspólnego nadzoru bankowego umożliwi też bezpośrednie dokapitalizowanie banków strefy euro ze środków funduszu ratunkowego ESM, co odciąży finanse publiczne krajów członkowskich. Akty prawne wprowadzające SSM: ROZPORZĄDZENIE RADY (UE) NR 1024/2013 z 15 października 2013 r., powierzające Europejskiemu Bankowi Centralnemu szczególne zadania w odniesieniu do polityki związanej z nadzorem ostrożnościowym nad instytucjami kredytowymi, ROZPORZĄDZENIE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY (UE) NR 1022/2013 z 22 października 2013 r., zmieniające rozporządzenie (UE) nr 1093/2010 w sprawie ustanowienia Europejskiego Urzędu Nadzoru (Europejskiego Urzędu Nadzoru Bankowego) w odniesieniu do powierzenia Europejskiemu Bankowi Centralnemu szczególnych zadań. 12 września 2013 r. Parlament Europejski przyjął rezolucję w sprawie projektów rozporządzeń dotyczących jednolitego mechanizmu nadzorczego SSM, a Rada zatwierdziła obydwa rozporządzenia 15 września 2013 r. Do rezolucji PE dołączono deklarację Przewodniczącego PE i Prezesa EBC, w której wyrazili oni poparcie dla wynegocjowanego projektu porozumienia międzyinstytucjonalnego w sprawie praktycznych zasad egzekwowania demokratycznej odpowiedzialności i sprawowania nadzoru nad wykonywaniem zadań powierzonych EBC w ramach jednolitego mechanizmu nadzorczego. Parlament zatwierdził porozumienie 9 października 2013 r., a 15 października 2013 r. Rada Unii Europejskiej przyjęła ostateczne brzmienie Rozporządzenia ustanawiającego ramy SSM. Komisja Europejska w październiku 2013 r. zwróciła się również do Rady i Parlamentu, aby przyjęłi przed końcem roku dyrektywę ustanawiającą ramy naprawy oraz restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji banków BRRD oraz dyrektywę w sprawie systemu gwarancji depozytów DGS. Mechanizm SSM tworzą Europejski Bank Centralny (EBC) i organy nadzorcze państw członkowskich, zaś za jego ogólne funkcjonowanie odpowiada EBC. Swoje zadania nadzorcze EBC obejmie rok po tym, jak przepisy wejdą w życie. W ramach jednolitego mechanizmu nadzoru EBC będzie odpowiedzialny za nadzór nad 6 tysiącami banków w strefie euro, ale bezpośrednio ma kontrolować tylko większe banki o wartości aktywów przekraczającej 30 mld EUR, albo odpowiadającej co najmniej 20 proc. PKB 23

24 kraju, w którym mają siedzibę, a także te banki, które zwróciły się o pomoc publiczną z funduszy ratunkowych EFSF lub EMS, albo otrzymały taką pomoc. Takich banków jest około 150. Wśród uprawnień nadanych EBC znalazły się: wydawanie i cofanie pozwoleń na prowadzenie działalności bankowej, ocena transakcji kupna/ sprzedaży realizowanych przez grupy bankowe, nadzór nad zgodnością z wymogami dotyczącymi kapitału, dźwigni finansowej i płynności oraz prowadzenie nadzoru nad konglomeratami finansowymi. EBC będzie mógł również wdrażać środki wczesnej interwencji, w przypadku gdy banki nie spełniają lub prawdopodobnie wkrótce nie będą spełniać regulacyjnych wymogów kapitałowych, żądając od banków podjęcia działań naprawczych. W odniesieniu do działalności transgranicznej banków, zarówno w państwach członkowskich uczestniczących w mechanizmie jednolitego nadzoru, jak i poza nimi, procedury koordynacji istniejącego nadzoru sprawowanego przez organy nadzoru państw pochodzenia i państw przyjmujących, będą nadal istniały w takiej formie jak obecnie. Nadzór nad mniejszymi bankami przypadnie w znacznej części organom krajowym. Będą one też na co dzień nadzorować między innymi ochronę konsumentów, ochronę przed praniem pieniędzy i usługi płatnicze. Europejski Urząd Nadzoru Bankowego będzie pilnować, by jednolity zbiór przepisów był faktycznie i spójnie wdrażany w sektorze bankowym. Nowelizacja Rozporządzenia ustanawiającego EBA gwarantuje równe traktowanie państw wchodzących w skład SSM, a także nieuczestniczących w unii bankowej. W ramach kompetencji EBA, ECB jest traktowane tak samo jak krajowe organy nadzorcze. Ma to istotne znaczenie w przypadku wystąpienia sporów lub sytuacji kryzysowych, ponieważ to właśnie Urząd jest organem odgrywającym przewodnią rolę w zapewnianiu konsekwentnego funkcjonowania kolegiów organów nadzorczych w odniesieniu do instytucji transgranicznych w całej UE. Oznacza to, że w przypadku wystąpienia konfliktu między ECB a państwami nieuczestniczącymi w SSM, EBA będzie pełnić funkcję mediacyjną, z poszanowaniem równych praw i przeciwdziałając dyskryminacji krajów spoza unii bankowej. EBA ma też propagować spójność w działaniach nadzorczych, a dzięki temu chronić jednorodność wspólnego rynku i stabilność systemu finansowego. Możliwe jest wejście do SSM przez kraje UE nienależące do strefy euro w oparciu o zasadę bliskiej współpracy, jednakże nie będą one miały wszystkich uprawnień krajów strefy euro (np. korzystania z funduszu pomocowego). Dla Polski stworzenie unii bankowej ma znaczenie z racji zmiany w składzie kolegiów nadzorczych polskich banków, mających podmioty dominujące ze strefy euro. Będzie w nich brał udział tylko EBC oraz nadzór goszczący (host) zamiast nadzorów macierzystych (home) z krajów strefy euro. Jednakże polski nadzór 24

25 będzie nadal musiał wyrazić zgodę wobec działań nadzoru konsolidującego, czyli EBC (home) wobec banków działających w Polsce podmiotów zależnych od instytucji finansowych ze strefy euro. Zmieni się również rola EBA jako mediatora, bowiem wiążąca mediacja EBA będzie możliwa tylko w relacjach EBC jako nadzorcy macierzystego (home) oraz nadzorcy goszczącego (host) spoza strefy euro. Nie będzie ona możliwa w obrębie mechanizmu SSM. Ma to znaczenie w kontekście stosowania wymogów kapitałowych pakietu CRD IV/CRR, bowiem od 2015 r. wniosek o stosowanie metod zaawansowanych dla wyliczania wymogów kapitałowych na poziomie grupy trzeba będzie składać bezpośrednio do Europejskiego Banku Centralnego. W związku z powstawaniem unii bankowej rodzi się szereg pytań, na które trudno w obecnym momencie znaleźć satysfakcjonujące odpowiedzi. Czy w sytuacji spowolnienia gospodarczego przynależność do SSM pozwoli obniżyć koszty pozyskiwania finansowania długoterminowego i kapitału? Jak ważne w przypadku następnego długoterminowego kryzysu stają się mechanizmy pomocowe, takie jak ESM i rola ECB jako pożyczkodawcy ostatniej instancji, zwłaszcza gdyby szok finansowy był związany np. z upadkiem jednego z dużych banków międzynarodowych (SIFI)? Jakie przełożenie będzie miał taki szok na państwa, które w chwili obecnej nie wchodzą do unii bankowej, a są w przeważającej części krajami goszczącymi? Badanie jakości aktywów (AQR) i stress testy Europejski Urząd Nadzoru Bankowego (EBA) i Europejski Bank Centralny przeprowadzą do czerwca 2014 r. badanie jakości aktywów europejskiego sektora bankowego (Assets Quality Review) oraz do października 2014 r. testy warunków skrajnych. Badanie ma na celu zapewnienie nowym organom nadzoru, uczestnikom rynku spójnych danych, co do odporności banków UE w niekorzystnych warunkach rynkowych w ramach jednolitej metodologii przygotowanej przez EBA. Testy warunków skrajnych w całej UE będą prowadzone na próbie 124 banków UE, obejmują co najmniej 50% każdego krajowego sektora bankowego i będą prowadzone na najwyższym szczeblu konsolidacji. W związku z ogłoszeniem przez Europejski Urząd Nadzoru Bankowego (EBA) kolejnej edycji europejskich testów warunków skrajnych zaplanowanej na 2014 r., Urząd Komisji Nadzoru Finansowego poinformował, że w ćwiczeniu wezmą udział, jako podmioty zależne od europejskich banków objętych stress testami lub jako banki wskazane przez KNF, banki działające w Polsce, spełniające przynajmniej jedno z trzech kryteriów: bank systemowo istotny, bank giełdowy, bank kwotujący stawki WIBOR/WIBID: w sumie 16 banków. Łącznie udział banków biorących udział w ćwiczeniu w aktywach sektora bankowego w Polsce wynosi około 73%, a w aktywach sektora banków komercyjnych (bez banków spółdzielczych) około 80%. 25

26 1.2. Jednolity mechanizm restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji (SRM) Mechanizm restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji SRM będzie uzupełnieniem jednolitego mechanizmu nadzorczego (SSM), uruchamianego w listopadzie 2014 r. W dużej mierze oparty jest on na założeniach Dyrektywy o uporządkowanej likwidacji banków (BRRD) z założeniem stworzenia w ciągu 10 lat jednolitego mechanizmu, do którego przekazane zostaną środki z krajowych organów ds. uporządkowanej likwidacji. W założeniu jednolity mechanizm restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji ma obowiązywać wszystkie banki utworzone w strefie euro, jak również banki utworzone w państwach członkowskich, znajdujących się poza strefą euro, które zdecydowały się na objęcie ich działalności bankowej jednolitym mechanizmem nadzorczym. Kluczowym elementem jednolitego mechanizmu restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji ma być Rada ds. Restrukturyzacji i Uporządkowanej Likwidacji (Single Resolution Board). Rada, skupiająca krajowe organy ds. restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji państw członkowskich objętych mechanizmem oraz przedstawicieli Europejskiego Banku Centralnego (ECB) i Komisji Europejskiej, zajmowałaby się przygotowaniem i ewaluacją planów restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji. Po otrzymaniu rekomendacji z Europejskiego Banku Centralnego Rada uruchamiałaby działania naprawcze. Jednolity mechanizm restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji korzystałby ze środków jednolitego funduszu restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji utworzonego ze składek wnoszonych przez sektor bankowy. Przygotowany przez Komisję Europejską wstępny projekt rozporządzenia SRM w bardzo ograniczonym stopniu odnosił się do sytuacji i wyzwań, z jakimi mogą mieć do czynienia państwa członkowskie spoza strefy euro w kontekście jednolitego mechanizmu restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji. Dlatego Parlament Europejski powinien doprowadzić do sytuacji, w której mechanizm byłby otwarty i sprawiedliwy dla wszystkich oraz respektował prawa państw członkowskich spoza strefy euro, niezależnie od tego, czy znajdują się w unii bankowej. W kwestii głosowania nad decyzjami o transgranicznej restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji, projekt Komisji przewidział tryb zwykłej większości. Przedstawiciel lokalnego organu ds. restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji z kraju będącego siedzibą spółki matki danego banku, dysponowałby jednym głosem samodzielnie, podczas gdy przedstawiciele lokalnych organów ds. restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji z krajów, w których znajdują się oddziały lub przedstawicielstwa banku, dysponowaliby jednym głosem wspólnie. Pozostali głosujący: 26

27 przedstawiciel Europejskiego Banku Centralnego, przedstawiciel Komisji oraz dyrektor i dyrektor wykonawczy Rady ds. restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji, dysponowaliby po jednym głosie z osobna. Takie rozłożenie głosów budzi obawy, że przedstawiciel lokalnego organu ds. restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji z kraju będącego siedzibą podmiotu zależnego danego banku (najprawdopodobniej z państwa członkowskiego spoza strefy euro, które dobrowolnie przystąpiło do unii bankowej), będzie miał niewielki wpływ na ostateczne stanowisko, co może niekorzystnie wpływać na stabilność lokalnego rynku finansowego. Parlament Europejski wprowadził do SRM dodatkowy przepis wspierający pozycję państw członkowskich spoza strefy euro, które dobrowolnie uczestniczą w unii bankowej. Mimo że decyzja nadal będzie podejmowana większością zwykłą, a podział głosów pozostanie bez zmian, głosowanie będą poprzedzać obrady mające na celu osiągnięcie konsensu. Zdaniem Parlamentu Europejskiego zaproponowany okres na utworzenie wspólnego funduszu jest zbyt długi. Parlament opowiada się, aby SRM powstał w pełnej wysokości do 2018 r., a nie w ciągu 10 lat. Zarzuca on również projektodawcom zbyt długi, skomplikowany i upolityczniony proces podejmowania decyzji o likwidacji banku w ramach SRM. Na skutek zmian wprowadzonych przez ministrów finansów do pierwotnej propozycji Komisji Europejskiej, to Radzie UE, a nie Komisji Europejskiej miałoby przypaść ostateczne słowo w tej sprawie, co zdaniem Parlamentu jeszcze wydłużyłoby proces likwidacji. Oczekuje się, że porozumienie zostanie osiągnięte przed końcem bieżącej kadencji Parlamentu Europejskiego. Jednak Parlament Europejski odłożył głosowanie w sprawie rezolucji ustawodawczej, co może zamknąć drogę do porozumienia z rządami w ramach tzw. pierwszego czytania, jeszcze w tej kadencji Parlamentu. 2. Nowe wymogi ostrożnościowe Pakiet CRD IV 1 16 kwietnia 2013 r. Parlament Europejski przyjął pakiet CRD IV/CRR. 27 czerwca 2013 r. w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej został opublikowany finalny tekst tzw. pakietu CRD IV/CRR w wersji polskiej. Pakiet CRD IV składa się również z dwóch części, ale ich status prawny jest odmienny. Są to: Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i rady (UE) nr 575/2013 z 26 czerwca 2013 r. w sprawie wymogów ostrożnościowych dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych, zmieniające rozporządzenie (UE) nr 648/2012, 1 Szczegółowo opisane również w Raporcie BANKI

28 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/36/UE z 26 czerwca 2013 r. w sprawie warunków dopuszczenia instytucji kredytowych do działalności oraz nadzoru ostrożnościowego nad instytucjami kredytowymi i firmami inwestycyjnymi, zmieniająca dyrektywę 2002/87/ WE i uchylająca dyrektywy 2006/48/WE oraz 2006/49/WE. Zgodnie z art. 288 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) dyrektywa jest aktem prawa unijnego, który wymaga transpozycji do krajowego porządku prawnego, natomiast rozporządzenie jest aktem prawa unijnego, który jest bezpośrednio stosowany i nie podlega implementacji. Zgodnie z art. 291 ust. 1 TFUE rząd Rzeczypospolitej Polskiej jest zobowiązany do pełnej transpozycji prawa europejskiego do prawa krajowego, dlatego planuje dokonanie pełnej implementacji dyrektywy wchodzącej w skład pakietu CRD IV/CRR. W obowiązujących jeszcze do końca 2013 r. przepisach dotyczących wymogów kapitałowych, zidentyfikowano aż 300 opcji narodowych. Każdy ustawodawca sam mógł decydować o rozwiązaniach regulacyjnych dla banków na obszarze swojej jurysdykcji, wobec czego na 28 krajów nie było sektorów bankowych, które miałyby takie same rozwiązania ostrożnościowe. Wobec tak dużej różnorodności na rynku finansowym podjęta została decyzja o uchwaleniu nowych przepisów unijnych, promujących jednolite regulacje ostrożnościowe (single rulebook). W lipcu 2011 r. Komisja Europejska przedstawiła projekt pakietu CRD IV, który, zgodnie z założeniem, od 1 stycznia 2013 r. miał zastąpić dotychczasowe przepisy Dyrektywy 2006/48/WE w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe oraz Dyrektywy 2006/49/WE w sprawie adekwatności kapitałowej firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych. Propozycje nowych regulacji miały na celu wzmocnienie regulacji sektora bankowego i firm inwestycyjnych. Zdaniem ich autorów są kolejnym krokiem w kierunku stworzenia stabilniejszego i przejrzystszego systemu finansowego. Uwzględniono w nich rekomendacje Komitetu Bazylejskiego ds. Nadzoru Bankowego określane jako Bazylea III. Zakres tematyczny Dyrektywy CRD IV jest zbliżony do pierwszej Dyrektywy CRD, z wyjątkiem przepisów dotyczących buforów kapitałowych, nie ma w niej również zagadnień dotyczących wymogów ilościowych, które przeniesione zostały do Rozporządzenia CRR. W dyrektywie CRD IV znajdują się obecnie kwestie związane z tworzeniem banków, buforami kapitałowymi, nadzorem, zarządzaniem i ładem korporacyjnym banków i firm inwestycyjnych. Wszystkie pozostałe regulacje znalazły się w rozporządzeniu CRR, które obowiązywać będzie państwa członkowskie bezpośrednio i nie będzie transponowane do prawa krajowego. 28

29 Oznacza to, że część ustawy Prawo bankowe i zdecydowana większość uchwał ostrożnościowych KNF zostanie uchylona i zastąpią je przepisy CRR. W rozporządzeniu CRR są regulacje dotyczące między innymi funduszy własnych, wymogów kapitałowych, płynności i dźwigni finansowej. W pakiecie CRD IV/CRR zawarto liczne delegacje do wydania wiążących standardów technicznych (ang. Binding Technical Standards BTS), w tym wiążących standardów regulacyjnych (ang. Regulatory Technical Standards RTS), wiążących standardów wykonawczych (ang. Implementing Technical Standards ITS) oraz wytycznych Europejskiego Urzędu Nadzoru Bankowego (ang. EBA Guidelines). Niestety do dziś banki nie doczekały się nowych rozwiązań regulacyjnych na poziomie europejskim i krajowym. Co więcej, pomimo że Rozporządzenie CRR weszło w życie w dużej części od 1 stycznia 2014 r. cały czas nie ma ostatecznych wersji aktów wykonawczych standardów technicznych. Europejski Urząd Nadzoru Bankowego sukcesywnie wydaje projekty standardów technicznych zawierających odpowiednie delegacje, szczegółowe opisy procedur, instrumentów, wskaźników, zasad oraz ich kalibrację. EBA nie ma jednak uprawnień do wydawania aktów prawnych wiążących kraje członkowskie. Dlatego projekty przygotowane przez grupy robocze EBA, po zatwierdzeniu ich przez nadzorców na posiedzeniu plenarnym EBA, są sukcesywnie przekazywane do Komisji Europejskiej, która wydawać je będzie w formie rozporządzeń. Zakres standardów będzie zróżnicowany: od pojedynczych przepisów, doprecyzowujących przepisy Rozporządzenia, po rozbudowane standardy dotyczące sprawozdawczości 2. Z informacji przekazywanych przez przedstawicieli polskich władz wynika, że w I kwartale 2014 r. ma być gotowy projekt zmiany ustawy Prawo bankowe, zaś wejście przepisów w życie planowane jest od stycznia 2015 r. Zmianie ulegną również przepisy wykonawcze do Prawa bankowego, które przyjmą formę rozporządzeń Ministra Finansów, a nie jak obecnie uchwał Komisji Nadzoru Finansowego. Zawarte w Rozporządzeniu CRR opcje narodowe będą w zależności od ich rodzaju wdrażane w formie rozporządzeń MF, decyzji administracyjnych bądź rekomendacji KNF. Jednocześnie trwają prace nad ustawą o nadzorze makroostrożnościowym, gdzie znajdą się między innymi zasady ustalania buforów kapitałowych: zabezpieczającego, antycyklicznego, globalnych instytucji o znaczeniu systemowym, bufora innych instytucji o znaczeniu systemowym oraz bufora ryzyka systemowego, jako jedno z narzędzi nadzorczych w ramach polityki makroostrożnościowej. 2 8 stycznia 2014 r. Komisja Europejska opublikowała pierwszy projekt wykonawczych standardów technicznych dotyczących sprawozdawczości Draft Implementing Technical Standards with regard to supervisory reporting of institutions. Jest to pierwszy z opublikowanych przez Komisję Europejską standardów technicznych. Standardy te posiadają status projektu ostatecznego (final draft) i nie są jeszcze obowiązującym rozporządzeniem. Ostateczne brzmienie tego dokumentu nie powinno się jednak zmienić. 29

30 Pakiet CRD IV/CRR wprowadza szereg nowych rozwiązań, które mogą znacząco wpłynąć nie tylko na sektor bankowy, ale na dalszy rozwój gospodarczy Polski. W wyniku nowych przepisów nastąpi ograniczenie swobody funkcjonowania krajowych władz nadzorczych na rzecz europejskiego urzędu nadzoru bankowego. Nadzór krajowy w odniesieniu do banków krajowych działających w holdingach bankowych utraci część uprawnień na rzecz kolegiów nadzorczych. Niekorzystne dla polskiego sektora bankowego może okazać się podejście grupowe w odniesieniu do możliwości tworzenia grup płynnościowych, którego elementem stałyby się banki zależne od podmiotów zagranicznych. Ostrzejsze wymogi kapitałowe i płynnościowe mogą prowadzić do większej koncentracji sektora bankowego oraz wpłynąć na zmiany właścicielskie. Nowe wymogi regulacyjne wymuszą na bankach zmiany zachowania np. rezygnacji z pewnych rodzajów działalności kredytowej, zmian w strukturze aktywów i zobowiązań, zmian w strategii biznesowej i innych działań związanych z zarządzaniem bankiem, co przełoży się na zmiany w finansowaniu gospodarki. Może wyniknąć problem związany ze spełnieniem wymogów płynności długoterminowej NSFR, wynikający ze słabo rozwiniętego rynku kapitałowego w Polsce i możliwością pozyskiwania środków z rynku na pokrycie wskaźnika płynności długoterminowej. Niedobór płynności długoterminowej jest problemem utrzymującym się od kilku lat, w związku z powiększającym się w bankach portfelem kredytów hipotecznych i braku finansowania banków uniwersalnych przez długoterminowe instrumenty podobne do listów zastawnych oraz brak instrumentów sekurytyzacyjnych w tym segmencie. Postanowienia rozporządzenia CRR w odniesieniu do kapitałów i płynności spowodują konieczność również zmiany dotychczasowego modelu bankowości spółdzielczej, w tym także zmian na poziomie przepisów krajowych. Nowe regulacje nie uwzględniają specyfiki banków zrzeszających, gdzie głównym źródłem finansowania działalności są lokaty banków spółdzielczych, dla których w proponowanych rozwiązaniach należy zastosować wskaźnik 100% dla potencjalnego wypływu środków Opcje narodowe Pomimo, iż Rozporządzenie CRR jest stosowane bezpośrednio w krajach członkowskich UE, pewne przepisy wymagać będą wdrożenia do prawa krajowego. Są to te przepisy, które pomimo umieszczenia ich w rozporządzeniu pozostawiają władzom krajowym swobodę decydowania o pewnych rozstrzygnięciach: Należy w pierwszym rzędzie wskazać maksymalny poziom ekspozycji hipotecznej (LtV 80% wartości nieruchomości), dla której stosowana może być obniżona waga ryzyka 35%. Poziom ten w szczególności 30

31 może być obniżany przez nadzorcę krajowego, zgodnie z metodologią opracowaną przez EBA. Podobną zasadę sformułowano w odniesieniu do podwyższania wag ryzyka kredytowego tych ekspozycji aż do 150%. W Polsce planowane jest pozostawienie dotychczasowej wagi ryzyka na poziomie 100% dla ekspozycji walutowych zabezpieczonych hipotecznie. EBA pracuje nad wytycznymi dotyczącymi narzutu kapitałowego w II filarze, wynikającego z relacji pomiędzy poziomem LtV a wartością kredytów. Z zalecenia tego wynikać będzie, iż co najmniej 80% portfela nieruchomości kredytowanych w walucie musi mieć wagę ryzyka 100%. Regulator krajowy będzie nadal miał prawo wyłączenia pewnych ekspozycji z limitu dużych zaangażowań i w Polsce planuje się generalnie pozostawienie dotychczasowych wyłączeń. Zgodnie z Rozporządzeniem CRR do czasu harmonizacji wymogów dotyczących płynności w 2015 r. i harmonizacji wskaźnika dźwigni w 2018 r., państwa członkowskie powinny mieć możliwość stosowania takich środków w sposób, jaki uznają za stosowny, w tym poprzez ograniczanie ryzyka makroostrożnościowego lub systemowego w danym państwie członkowskim. Na podstawie art. 460 Rozporządzenia CRR implementacja wymogu dotyczącego pokrycia płynności LCR została rozłożona na 4 lata i będzie obejmowała 60% wymogu dotyczącego pokrycia płynności w 2015 r.; 70% od 1 stycznia 2016 r.; 80% od 1 stycznia 2017 r.; 100 % od 1 stycznia 2018 r. W roku 2014 nadzorca krajowy będzie więc mógł nadal stosować krajową regulację płynnościową. Zapowiada również po tym terminie skrócić okres dochodzenia od 60% do 100% normy płynności krótkoterminowej, aby uniemożliwić odpływ płynności z Polski, uznając, iż w obecnym zarysie LCR jest łagodniejszy od obowiązujących obecnie regulacji krajowych, zaś normy krajowe średnio i długoterminowe M3 i M4 pozostawić do momentu wdrożenia NSFR, przy czym rozważa się pozostawienie krajowego wymogu płynności średnioterminowej również po 2018 r. Rozporządzenie zawiera także szereg przepisów definiujących okresy przejściowe dla wygaszania pewnych instrumentów w zakresie funduszy własnych. Tempo tego wygaszania (w określonych granicach) będzie ustalane przez nadzorcę krajowego Wiążące interpretacje Wiążących interpretacji przepisów rozporządzenia CRR i standardów technicznych, które w formie rozporządzeń Komisji Europejskiej, będą stanowić akty wykonawcze do CRR, zgodnie z Traktatem europejskim może dokonywać jedynie trybunał ETS (instancja ostateczna), jednak ze względu na ogromny zakres regulacji bankowych, EBA przejmie na siebie interpretowanie tych przepisów (oczywiście istnieje możliwość odwołania do ETS). Takich uprawnień nie będą mieli już regulatorzy krajowi. Jednak 31

32 proces ten może okazać się długotrwały, bowiem na zgłoszonych obecnie od czerwca 2013 r. 500 pytań, do tej chwili odpowiedzi udzielono na zaledwie na 36. Zarówno odpowiedzi, jak i pytania z uzasadnieniem umieszczane są na stronach EBA, tworząc tzw. Single Rulebook Zasada proporcjonalności Po wejściu nowych przepisów unijnych, promujących jednolite regulacje ostrożnościowe (single rulebook), instytucje nadzorcze zostały znacząco ograniczone przez polityków w uprawnieniach dotyczących stosowania zasady proporcjonalności. Jednakże w projektach standardów technicznych EBA starano się ją uwzględnić. Europejski Urząd Nadzoru Bankowego (EBA) nie może jednak wykraczać poza uprawnienia wynikające z Rozporządzenia CRR i standardy techniczne muszą być całkowicie zgodne z regulacjami wyższego rzędu (Level 1). Dla EBA zasada proporcjonalności nie polega na wyborze pomiędzy jednolitymi regulacjami europejskimi, a specyficznymi dla danego kraju normami krajowymi. Chodzi raczej o stworzenie dla mniejszych instytucji, jednostek z określonymi modelami biznesowymi i profilami ryzyka, możliwości wdrożenia europejskich wymogów regulacyjnych w sposób nienaruszający ich zasobów i możliwości kontynuacji działalności i rozwoju. Przykładami działań regulacyjnych uwzględniających zasadę proporcjonalności jest standard techniczny, dotyczący funduszy własnych w zakresie udziałów pośrednich oraz specyficznych wymogów dla banków spółdzielczych. W zakresie raportowania ostrożnościowego niektóre wymogi będą dotyczyły tylko banków stosujących modele zaawansowane lub posiadających znaczącą ekspozycję na ryzyko lub znaczącą działalność w określonych obszarach. EBA próbuje również ocenić potencjalny wpływ i możliwe niepożądane skutki nowych norm płynności na różne modele biznesowe. Bardzo często małe krajowe banki zwracają się do EBA, aby wyłączyć je z jednolitych zasad ostrożnościowych i pozostawić do kompetencji krajowych regulatorów określenie dla nich uproszczonych ram prawnych ze względu na fakt, iż działają tylko na rynku krajowym, nie są systemowo ważne. Takie podejście stosowane w USA zostało odrzucone przez regulatorów europejskich ze względu na obawę przed nieuczciwą konkurencją w ramach jednolitego rynku UE oraz powstanie luk regulacyjnych. Kryzys finansowy pokazał, że wszyscy uczestnicy rynku finansowego są ze sobą połączeni i negatywne skutki dla całego rynku finansowego mogą powstawać nawet w małych lokalnych bankach, prowadzących tradycyjną bankowość, jeśli odejdą one od tradycyjnych obszarów działalności. 32

33 Badanie Komitetu Bazylejskiego Bazylea III 3 6 marca 2014 r. Komitet Bazylejski opublikował wyniki piątego już półrocznego badania przygotowania banków do wdrożenia Bazylei III. W badaniu tym uczestniczyło 227 banków, w tym 102 z nich to największe banki aktywne międzynarodowo (Grupa 1) oraz 125 mniejszych banków (Grupa II). Jak wynika z raportu, poprawia się sytuacja w zakresie spełniania przez banki nowych, ostrzejszych norm zarówno w zakresie funduszy własnych, wymogów kapitałowych, jak i norm płynności. Z danych przesłanych przez banki na 30 czerwca 2013 r. wynika, że niedobory w zakresie funduszy własnych w odniesieniu do wymogów kapitałowych sukcesywnie maleją. W zakresie spełnienia przez banki Grupy 1 wymogu 7% Common Equity Tier I (plus odpowiednio bufor dla banków SIFI) obecnie braki kapitałowe szacowane są na 57,5 mld EUR w porównaniu do 115 mld EUR na koniec 2012 r. Niedobór kapitału zasadniczego CET 1 dla banków z Grupy 2 szacuje się na 12,4 mld EUR do minimalnego poziomu 4,5% kapitału CET1 i 27,7 mld EUR do docelowego poziomu CET1 wynoszącego 7,0%. W tej grupie niedobór powiększył się przez pół roku odpowiednio o 1 i 2,1 mld EUR. Średnie wskaźniki kapitałowe CET1 w bankach Grupy 1 to 9,5%, a w Grupie 2 wyniosły 9,1%. Na wysokim, choć nieznacznie niższym niż na koniec 2012 r., poziomie utrzymywała się wartość średniej ważonej wskaźnika płynności krótkoterminowej LCR dla banków z Grupy 1. Wniosła ona 114% na 30 czerwca 2013 r. w porównaniu z 119% sześć miesięcy wcześniej. Dla 2 Grupy banków, średni LCR wzrósł ze 126% do 132%. Jednocześnie 72% badanych banków zgłosiło, że wskaźnik LCR osiągnął lub przekroczył 100%. Z badania wynika, że w 91% banków LCR jest na poziomie 60% lub go przekracza, czyli poziom minimalny, który ma obowiązywać od 2015 r. Ze względu na ogłoszone w styczniu 2014 r. przez Komitet Bazylejski propozycje znaczących zmian wskaźnika płynności długoterminowej NSFR, informacje na temat przygotowania banków do jego wdrożenia byłyby niereprezentatywne, dlatego danych tych nie ujawniono. 3. Projekty rekomendacji Komitetu Bazylejskiego ds. Nadzoru Bankowego 3.1. Wskaźnik stabilnego finansowania (NSFR) Wskaźnik stabilnego finansowania (NSFR) ma zgodnie z rekomendacjami Komitetu Bazylejskiego zapewniać płynność banku w horyzoncie powyżej jednego roku. Rekomendacja określa współczynnik NSFR, będący relacją funduszy własnych i środków obcych stabilnych do aktywów niepłynnych 3 Basel III Monitoring Report BCBS, BIS marzec

34 i o ograniczonej płynności oraz pozycji pozabilansowych, obliczany przy założeniu wystąpienia sytuacji kryzysowej. Oczekiwana przez rynek, a zaprezentowana przez Komitet Bazylejski w styczniu 2014 r. nowa definicja wskaźnika płynności długoterminowej, zapowiedziana przez Komitet Bazylejski jeszcze rok temu, w sposób znacznie mniej rygorystyczny będzie określać pozycję płynności długoterminowej banków, szczególnie w odniesieniu do instytucji spoza sektora finansowego. Propozycja Komitetu uwzględnia wytyczne szefów banków centralnych i władz nadzorczych skupionych w GHOS. Pierwsza propozycja wyliczania NSFR została zaproponowana przez Komitet Bazylejski w ramach Bazylei III w grudniu 2010 r. Jednak po przeprowadzeniu przeglądu założeń współczynnika i jego wpływu na funkcjonowanie rynku finansowego i gospodarkę uznano, iż wymaga on doregulowania poprzez skalibrowanie ze wskaźnikiem płynności krótkoterminowej LCR oraz zwrócenie uwagi na krótkoterminowe potencjalnie zmienne źródła finansowania. Główne zmiany w stosunku do zaproponowanego wstępnie w 2010 r. wymogu NSFR będą polegały na złagodzeniu podejścia, a także uszczegółowieniu niektórych pozycji. Dotyczą one między innymi: Uwzględnienia w ramach pozycji stabilnego finansowania depozytów operacyjnych, Doprecyzowania traktowania finansowania zabezpieczonego poprzez rezygnację z rozróżniania pomiędzy zabezpieczonym i niezabezpieczonym finansowaniem do 1 roku od podmiotów niefinansowych; oba otrzymają wagę ASF 50%, Zwiększenia poziomu uznawania w NSFR stabilnych depozytów z nieokreślonym terminem zapadalności i depozytów terminowych poprzez podwyższenie współczynnika ASF do 95% (z 90% w 2010 r.), Poziom współczynnika ASF dla mniej stabilnych depozytów z nieokreślonym terminem zapadalności i depozytów terminowych również wzrośnie z 80% do 90%, Uwzględnienia dodatkowej pozycji stabilnego finansowania zobowiązań krótszych niż 1 i powyżej 6 miesięcy zastosowano dla nich wskaźnik ASF 50% (jeszcze w 2010 r. wynosił 0%), Zwiększenia tam, gdzie to możliwe zgodności z definicjami w zakresie aktywów wysokiej płynności ze wskaźnika LCR, Nieobciążonym pożyczkom z okresem do spłaty krótszym niż jeden rok dla małych i średnich przedsiębiorstw i klientów indywidualnych, którym przyznane są wagi ryzyka na poziomie powyżej 35% obniżono wskaźnik wymaganego finansowania RSF z 85% do 50%, 34

35 Podwyższenia wskaźnika RSF dla niebankowych instytucji finansowych, w tym papierów wartościowych nienależących do grupy aktywów wysokiej jakości, Obniżenia i rozdrobnienia niektórych aktywów wobec niebankowych instytucji finansowych, przydzielając im niższe niż w 2010 r. wagi RSF, Dla pożyczek międzybankowych pomiędzy 6 miesiącami a 1 rokiem podwyższono wskaźnik RSF z 0% do 50% i symetrycznie zostały uwzględnione one po stronie finansowania ze wskaźnikiem ASF 50%. Opinie i uwagi do założeń nowego wskaźnika płynności długoterminowej NSFR można przekazywać Komitetowi Bazylejskiemu do 11 kwietnia 2014 r Norma płynności krótkoterminowej (LCR) W styczniu 2013 r. Komitet Bazylejski znacznie złagodził wydane jeszcze w 2010 r. wymogi dotyczące płynności krótkoterminowej LCR (Basel III s Liquidity Coverage Ratio). Na podstawie badania przeprowadzonego przez Komitet Bazylejski w 2011 r. uznano, że zaledwie połowa z 200 największych na świecie banków spełnia wymogi płynności krótkoterminowej, a pozostałe potrzebują 1,8 bln EUR, żeby dostosować się do zaproponowanych zasad. Najbardziej płynna, pierwsza klasa aktywów płynnych to gotówka, rezerwy w banku centralnym oraz niektóre papiery mające zabezpieczenia rządu lub banku centralnego. W klasie 2A są papiery rządowe, obligacje zabezpieczone i dłużne papiery korporacyjne o najwyższych ratingach. Nie mogą one stanowić więcej niż 40% wszystkich HQLA. W nowej regulacji Komitetu Bazylejskiego wprowadzona została klasa aktywów 2B, do której wchodzą papiery korporacyjne o niższych ratingach (od A plus do BBB minus), obligacje zabezpieczone hipotecznie o ratingu nie niższym jednak niż AA oraz akcje, jeśli spełnią określone warunki. Ta klasa może stanowić jednak najwyżej 15% utrzymywanych płynnych aktywów. Wydaje się, że rozwiązanie to wpłynie pozytywnie również na rozwój polskiego rynku kapitałowego Duże zaangażowania W 2013 r. Komitet Bazylejski opublikował również zapowiadane już wcześniej zmiany w Zasadach nadzorczych pomiaru i kontroli dużych zaangażowań, które są rewizją rekomendacji z 1991 r. Jednym z głównych wniosków jakie wynikają z globalnego kryzysu na rynku finansowym jest teza, że banki niedokładnie i nie dość skrupulatnie kontrolowały zaangażowania wobec poszczególnych kontrahentów i nie uwzględniały wszystkich transakcji wobec nich. Zaś w przypadku znaczącego pogorszenia się sytuacji klienta posiadającego duże zaangażowanie w banku, może ono negatywnie wpłynąć na sytuację banku. Szczególne znaczenie mają duże straty przekładające się na wypłacalność w globalnych instytucjach 35

36 finansowych SIFI, mające istotne znaczenie dla globalnej stabilności finansowej. Wobec czego Komitet uznał, iż zasady limitowania dużych zaangażowań dla wielkich międzynarodowych banków, mogą być jednym ze sposobów ograniczania ich ryzyka i wpływu na stabilność finansową. W ramach wzmacniania w rekomendacji roli odpowiedniego zarządzania dużymi zaangażowaniami, przesuwa się je z filara II do filara I wymogów kapitałowych, narzucając sztywny minimalny limit dużych zaangażowań na poziomie 25% 4, dodatkowo wprowadza się bardziej rygorystyczny limit na poziomie 10 15% kapitału dla dużych międzynarodowych banków G-SIFI, aby zapobiec tzw. ryzyku zakażenia pomiędzy dużymi bankami. Komitet proponuje nadzorcom krajowym wprowadzenie tego sztywniejszego limitu także dla dużych lokalnych banków. Nowe regulacje nie zezwalają również na stosowanie modeli wewnętrznych jako podstawy dla rozpoznawania zaangażowań oraz stosowanych zabezpieczeń. Ponadto banki będą musiały raportować do nadzoru wszystkie przekroczenia przez duże zaangażowania poziomu 5% funduszy Tier 1. Dodatkowo dokument konsultacyjny zawiera propozycje wzmocnienia zasad przeglądu i uregulowania niebankowych instytucji finansowych w zakresie dużych zaangażowań. Komitet rozważa również zaostrzenie definicji kapitału z całkowitych funduszy własnych do kapitału podstawowego Tier 1 lub nawet do poziomu kapitału zasadniczego CET 1. Rozwiązania te są jeszcze bardziej rygorysytyczne niż zaproponowany obecnie w Rozporządzeniu CRR, już zaostrzony w stosunku do wymogów poprzednich, tzw. uznany kapitał, do którego odnosi się limit koncentracji zaangażowań. Polski sektor bankowy zwraca uwagę na potrzebę szczegółowego zbadania wpływu nowych rekomendacji na sytuację finansową sektora finansowego zwłaszcza w momencie, gdy wdrażany jest pakiet regulacyjny CRD IV/CRR, którego wpływ na sytuację finansową banków jest niebagatelny. Szczególnie, że nowe rekomendacje służą dalszemu zaostrzeniu stosowanych obecnie limitów. Wydaje się również, że celem limitów koncentracji zaangażowań jako narzędzia nadzorczego powinno być raczej ograniczanie ryzyka mikroostrożnościowego banku wobec kontrahenta, nie zaś traktowanie limitów jako narzędzia do minimalizowania ryzyka systemowego, szczególnie w sytuacji nadmiaru tego typu narzędzi w nowych regulacjach pakietu CRD IV/CRR. Dodatkowo obniżenie poziomu raportowania do nadzoru dużych zaangażowań z obecnie stosowanych 10% do 5% nie tylko zwiększy nakład pracy i koszty banków, ale nadmiarowość danych u nadzorcy przełożyć się może na nieadekwatną kontrolę poziomu ekspozycji banku wobec dużych kontrahentów. 4 Limit taki występuje już od lat w Dyrektywie CRD, a obecnie w Rozporządzeniu CRR. 36

37 4. Projekt Rozporządzenia UE w sprawie środków strukturalnych służących poprawie odporności unijnych instytucji kredytowych W lutym 2014 r. Komisja Europejska przesłała do konsultacji europejskich projekt rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie środków strukturalnych, służących poprawie odporności unijnych instytucji kredytowych. Projekt ten został oparty na wnioskach płynących z Raportu Erkki Liikanena, szefa Banku Centralnego Finlandii. Głównym wnioskiem z raportu była konieczność rozdzielenia działalności inwestycyjnej od bankowej. Raport wskazał między innymi nadmierne podejmowanie ryzyka przez banki w ich działalności inwestycyjnej, brak jej rozdziału od działalności detalicznej oraz ograniczone możliwości likwidacji niewypłacalnych banków. W jednej części pozostanie tradycyjna bankowość dla klientów indywidualnych i korporacyjnych. Do drugiej zostanie przeniesiona bardziej ryzykowna działalność handlowa, w tym handel na rachunek banku czy obrót instrumentami pochodnymi. Proponowane rozporządzenie zakazuje dużym unijnym instytucjom kredytowym i grupom bankowym prowadzenia handlu na własny rachunek oraz niektórych powiązanych rodzajów działalności. Potencjalne korzyści wynikające z zakazu handlu na własny rachunek byłyby szczególnie znaczące, jeżeli chodzi o ograniczanie ryzyk, złożoności, wzajemnych powiązań i konfliktów interesów. Ze względu na trudności z odróżnieniem handlu na własny rachunek od innych podobnych rodzajów działalności handlowej, w szczególności działalności animatora rynku, proporcjonalność niniejszego środka jest zapewniona dzięki wąskiemu zdefiniowaniu działalności podlegającej zakazowi. Wyłączenie mniejszych banków spod zakazu jest uzasadnione z uwagi na nieproporcjonalne skutki, jakie zakaz ten mógłby pociągnąć za sobą wobec tych banków w przypadku, gdyby zostały one zmuszone do zbycia części swoich portfeli. Rozporządzenie wymaga również od właściwego organu przeprowadzania systematycznego przeglądu niektórych innych rodzajów działalności, a mianowicie działalności animatora rynku, inwestowania w programy sekurytyzacji i pełnienia funkcji jednostki sponsorującej w ramach takich programów, a także obrotu niektórymi instrumentami pochodnymi. Proponowane rozporządzenie jest ukierunkowane na duże instytucje kredytowe i grupy bankowe. Biorąc pod uwagę fakt, że głównym celem wniosku jest ograniczenie rezydualnych ryzyk systemowych, utrzymujących się w systemie finansowym Unii, rozszerzenie środków przewidzianych we wniosku na wszystkie instytucje kredytowe byłoby nieproporcjonalne i mogłoby prowadzić do nieuzasadnionych kosztów, w szczególności w przypadku mniejszych instytucji kredytowych. 37

38 Sektor bankowy wyraził krytyczne stanowisko na temat opublikowanego projektu, bowiem zaproponowane rozwiązanie idzie bardzo daleko w zakresie wyodrębnienia działalności prowadzonej przez banki na własny rachunek i jej oddzielania kapitałowego od banku zajmującego się działalnością depozytowo-kredytową. Rozwiązania takie mogą prowadzić do poważnego zachwiania biznesu wielu banków i stanowić odejście od zasady bankowości uniwersalnej. Może to także powodować obniżenie stabilności wyników finansowych w warunkach niskich rynkowych stóp procentowych. Proponowane rozwiązanie jest bardziej rygorystyczne niż rozwiązania przyjęte dotychczas indywidualnie w niektórych krajach członkowskich UE. Wprowadzenie jednolitych rozwiązań unijnych zmusi banki działające w tych krajach do ponownego wydzielenia części swojej aktywności poza bank. Istnieje też uzasadniona obawa, że w wyniku przyjęcia rozporządzenia, banki europejskie staną się mniej konkurencyjne w stosunku do wielu instytucji finansowych spoza krajów UE, a biorąc pod uwagę rosnącą globalizację transakcji finansowych, nie sposób tego czynnika nie doceniać. Wprawdzie wiele banków działających w Polsce nie będzie podlegać wprost planowanym ograniczeniom z racji mniejszych rozmiarów działalności lub sumy aktywów, ale na skutek faktu, że znaczna cześć banków w Polsce jest członkiem międzynarodowych grup bankowych będą one musiały wyodrębniać swoją działalność komercyjną na skutek wymuszonego podziału, przeprowadzonego na najwyższym poziomie skonsolidowania grupy kapitałowej. Na tym tle można odnotować, że inne ograniczenia będą stosowane wobec banków, których podmiot dominujący jest spoza UE. Przyznanie prawa lokalnym nadzorcom do decydowania o konieczności wyłączenia pewnej działalności z działalności stricte bankowej, może prowadzić do podejmowania różnych decyzji w takich samych sytuacjach występujących w różnych krajach członkowskich UE. Przyjęcie w projekcie, jako podstawowego kryterium podjęcia decyzji przez nadzorcę o konieczności dokonania podziału zagrażania stabilności finansowej ze strony banku ma charakter w dużym stopniu jakościowy, subiektywny a nie jednoznacznie mierzalny. 5. Projekt Dyrektywy o uporządkowanej likwidacji banków (BRRD) W czerwcu 2010 r. Parlament Europejski przyjął raport, w którym podkreślono konieczność stworzenia systemu zarządzania kryzysem bankowym, występującym jednocześnie w wielu krajach. Utworzenie zintegrowanego systemu będzie miało na celu wyposażenie organów państw we wspólne i skuteczne narzędzia oraz uprawnienia w zakresie zapobiegania kryzysom bankowym, utrzymywania stabilności finansowej i ograniczania do minimum narażenia podatników na straty w wypadku niewypłacalności. 38

39 Od października 2008 r. do października 2011 r. Komisja Europejska musiała zaakceptować 4,5 bln EUR (37% PKB EU) różnego typu instrumentów państwowej pomocy dla banków. Komisja Europejska zdecydowała się opublikować projekt dyrektywy resolution regime 6 czerwca 2012 r., mimo wcześniejszych obaw, że ogłoszenie dokumentu może wpłynąć destabilizująco na sytuację na rynku finansowym. Publikacja mogła bowiem być odebrana jako oznaka kolejnego pogorszenia się sytuacji finansowej banków. Takie obawy były uzasadniane niepewnością sytuacji w obliczu rozwoju sytuacji w Grecji oraz sytuacją banków w Hiszpanii. 11 grudnia 2013 r. osiągnięto w ramach trialogu porozumienie odnośnie do dyrektywy w sprawie restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji banków (BRRD). Było to rezultatem wielomiesięcznych negocjacji pomiędzy Parlamentem Europejskim, Komisją Europejską oraz Radą Unii Europejskiej. Wprowadzi ono harmonizację krajowych planów restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji banków w Europie. Projekt dyrektywy, ustanawiającej ramy na potrzeby prowadzenia działań naprawczych oraz restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji w odniesieniu do instytucji kredytowych oraz firm inwestycyjnych, zakłada wprowadzenie do porządku prawnego Unii Europejskiej rozwiązania, będącego alternatywą dla zwykłego postępowania upadłościowego oraz środek służący restrukturyzacji lub likwidacji banku będącego na progu upadłości. Przez restrukturyzację i uporządkowaną likwidację w świetle projektu należy rozumieć restrukturyzację instytucji w celu zapewnienia ciągłości jej podstawowych funkcji, utrzymania stabilności finansowej i przywrócenia rentowności części lub całości tej instytucji. Projekt dyrektywy określa minimalny zestaw instrumentów restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji, które winny zostać przyjęte przez wszystkie państwa członkowskie. Przepisy mają zastosowanie wyłącznie do instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych, instytucji finansowych, jeżeli instytucja finansowa jest przedsiębiorstwem zależnym instytucji kredytowej lub firmy inwestycyjnej, finansowych spółek holdingowych, dominujących finansowych spółek holdingowych z siedzibą w państwie członkowskim oraz oddziałów instytucji, które mają swoją siedzibę zarządu poza terytorium Unii. Każde państwo członkowskie zobowiązane będzie do wyznaczenia co najmniej jednego organu ds. restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji, upoważnionego do stosowania instrumentów restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji oraz wykonywania uprawnień w zakresie prowadzenia restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji. Organy mają być jednostki administracji publicznej. Organami tymi mogą być instytucje właściwe do celów nadzoru, banki centralne, właściwe ministerstwa lub inne 39

40 organy administracji publicznej. Krajowy ustawodawca będzie miał za zadanie wskazanie stosownej instytucji, odpowiedzialnej za przeprowadzanie procesów w ramach tej dyrektywy. W Polsce zgodnie z propozycją Ministra Finansów rolę tę obejmie Bankowy Fundusz Gwarancyjny. Argumenty przemawiające za takim rozwiązaniem to doświadczenie i siła kapitałowa BFG. Każda instytucja finansowa, określona w dyrektywie, będzie zobowiązana do sporządzenia i utrzymywania planu naprawczego służącego, za pomocą środków podejmowanych przez zarząd danej instytucji lub podmiot należący do grupy, przywróceniu stabilnej sytuacji finansowej danej instytucji w przypadku znaczącego pogorszenia się tej sytuacji. Plan będzie musiał być aktualizowany co najmniej raz w roku lub po zmianie struktury prawnej lub organizacyjnej danej instytucji, jej działalności lub jej sytuacji finansowej, która może mieć istotne skutki dla planu naprawy lub wymagać jego zmiany. W przypadku niewywiązania się z tego obowiązku, właściwe organy będą mogły stosować środki sanacyjne. Projekt określa również możliwość stosowania środków wczesnej interwencji, w przypadku jeżeli instytucja nie spełnia lub prawdopodobnie nie będzie spełniać wymogów nakładanych na te podmioty. Ponadto również same ograny wyznaczone przez państwa sporządzać będą plany restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji dla każdej instytucji nienależącej do grupy objętej nadzorem skonsolidowanym. Projekt przy tym określa szczegółowe elementy, które taki plan musi zawierać. Organy administracyjne będą uprawnione w tym zakresie do ustanowienia tzw. zarządcy nadzwyczajnego, gdy następuje znaczące pogorszenie sytuacji finansowej instytucji lub jeżeli ma miejsce poważne naruszenie przepisów ustawowych, wykonawczych lub statutów, bądź jeżeli występują poważne nieprawidłowości administracyjne, a inne podjęte środki nie wystarczają do zaradzenia temu pogorszeniu. Zgodnie z ogólnymi zasadami rządzącymi restrukturyzacją i uporządkowaną likwidacją organy ds. restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji, stosując instrumenty restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji oraz wykonując uprawnienia w zakresie prowadzenia restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji, podejmowałyby działania w taki sposób, aby w pierwszej kolejności straty ponosili akcjonariusze instytucji objętej restrukturyzacją i uporządkowaną likwidacją. Projekt dyrektywy swoim zakresem obejmuje dotychczasowe propozycje rozwiązania problemu potrzeby prowadzenia działań naprawczych oraz restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji w odniesieniu do instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych, przy jednoczesnym braku konieczności sięgania po środki finansowe, pochodzące od podatnika (w tym również realizację założeń bail-in w postaci narzędzia umorzenia lub konwersji długów). 40

41 Dyrektywa pozwoli na wspólne europejskie podejście do kwestii zapobiegania kryzysom i zarządzania sytuacjami kryzysowymi w sektorze bankowym. Trudnym obszarem okazał się spór państw macierzystych i goszczących (ang. home-host tension). Projekt Dyrektywy zaproponowany przez Komisję Europejska wprowadzał nierówną pozycję państw w zależności od tego, w którym znajdowała się siedziba banku dominującego. KE dała organom państwa macierzystego prawo do formułowania planów restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji na poziomie grupy bez obowiązku zapewnienia właściwej ochrony dla państw goszczących. Parlament już na wczesnym etapie negocjacji domagał się bardziej sprawiedliwego traktowania państw goszczących w ramach zmodyfikowanych uregulowań. Kompromis wypracowany przez Parlament i Komisję wprowadza ostatecznie rozwiązanie, zapewniające większą równowagę w porównaniu z zapisami oryginalnego projektu Komisji. W celu zapewnienia właściwej współpracy pomiędzy organami państwa macierzystego i państw goszczących, dyrektywa określa ogólne zasady podejmowania decyzji dotyczących więcej niż jednego państwa członkowskiego. Kładzie nacisk na to, aby takie decyzje należycie uwzględniały indywidualne interesy każdego kraju UE, w którym prowadzi działalność jednostka zależna lub znaczący oddział banku. Przy ocenie planów grupowej restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji, w sytuacji niemożności przyjęcia zgodnego stanowiska przez właściwe organy państwa macierzystego i goszczącego, każda ze stron uczestniczących w procesie może zwrócić się do Europejskiego Urzędu Nadzoru Bankowego (EBA) z prośbą o rozstrzygnięcie spornych kwestii. W takiej sytuacji rozwiązanie zaproponowane przez EBA jest wiążące. Jeśli urząd nie zajmie stanowiska, organy państwa goszczącego mogą samodzielnie decydować o potrzebie opracowania planu restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji indywidualnie dla instytucji mających siedzibę w tym państwie, jak również o uruchomieniu działań naprawczych i likwidacyjnych w jednostkach zależnych. 6. Projekt Dyrektywy w sprawie systemów gwarantowania depozytów (DGS) Po 3 latach negocjacji z krajami członkowskimi, Parlamentem UE i Komisją Europejską Rada UE zaakceptowała 3 marca 2014 r. nowe zasady funkcjonowania funduszy gwarantowania depozytów (ang. DGS). Projekt dyrektywy będący nowelizacją Dyrektywy PE i Rady nr 94/19/EC ma na celu dalszą harmonizację przepisów UE w sprawie systemów gwarancji i wzmocnienie ochrony deponentów. Zobowiązuje ona wszystkie banki do przyłączenia się do systemów gwarancji depozytów, tak aby wszystkie depozyty klientów w UE do 100 tys. EUR były chronione. Wymaga ona, 41

42 aby wszystkie systemy gwarancji depozytów były nadzorowane na bieżąco i regularnie przeprowadzały testy warunków skrajnych swoich systemów. Deponenci nie będą już zobowiązani do złożenia wniosku o zwrot środków gwarantowanych, jeśli ich depozyty w banku staną się niedostępne. Uproszczono i ujednolicono również zasady ustalania kwalifikowania deponentów do wypłaty środków. Dodatkowo: Dalszemu skróceniu uległ termin na wypłatę środków gwarantowanych dla deponentów z 20 do 7 dni roboczych, od momentu niewypłacalności banku, z okresem przejściowym na dostosowanie systemów do 2024 r., Wprowadzono zasady finansowania ex ante, funduszy z minimalnym poziomem docelowym na poziomie 0,8% gwarantowanych depozytów, które mają być zebrane ze składek banków w ciągu 10 lat, Zwrócono uwagę na potrzebę dostępu dla deponentów do informacji o ochronie depozytów oraz dla systemów gwarancji depozytów informacji o bankach, Stworzono możliwości udzielania pożyczek między systemami gwarancji depozytów na zasadzie dobrowolności. W polskim Bankowym Funduszu Gwarancyjnym stworzonym w 1995 r., na zasadach funduszu ex ante większość proponowanych w Dyrektywie rozwiązań już skutecznie funkcjonuje. Największe zastrzeżenia sektora bankowego budzi zaproponowany w Dyrektywie 7-dniowy termin wypłaty depozytów gwarantowanych, ponieważ jeszcze większe skrócenie okresu wypłat z obecnie stosowanych 20 dni zwiększa możliwość nieuprawnionego otrzymania wypłaty przez deponentów oraz problem ze zgromadzeniem środków na wpłaty (ryzyko utraty reputacji). Projekt Dyrektywy DGS ma być przyjęty przez Parlament Europejski w drugim czytaniu na sesji plenarnej kwietnia 2014 r. Kraje członkowskie będą miały jeden rok od publikacji Dyrektywy w Dzienniku Urzędowym UE na jej implementację w krajowym porządku prawnym. 7. Projekt Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie porównywalności opłat za prowadzenie rachunku płatniczego, przenoszenia rachunku płatniczego oraz dostępu do podstawowego rachunku płatniczego 8 maja 2013 r. Komisja Europejska skierowała wniosek w sprawie przedmiotowej dyrektywy do Parlamentu Europejskiegi i Rady. Celem dyrektywy jest poprawa przejrzystości i porównywalności informacji na temat opłat za prowadzenie rachunku płatniczego, ułatwienie przenoszenia rachunków płatniczych, wyeliminowanie dyskryminacji 42

43 ze względu na miejsce pobytu w odniesieniu do rachunków płatniczych oraz zapewnienie na terytorium UE dostępu do podstawowego rachunku płatniczego. Projektodawcy przedmiotowej dyrektywy wskazują, iż przyczyni się to do ułatwienia wchodzenia na rynek i większych korzyści skali, a w związku z tym do nasilenia konkurencji w sektorach bankowym i płatności zarówno w poszczególnych państwach członkowskich, jak i ponad granicami. Podjęcie działań w celu uproszczenia porównywania usług i opłat oferowanych przez dostawców usług płatniczych oraz ułatwienia przenoszenia rachunków płatniczych wpłynie z kolei na poprawę cen i usług dla konsumentów. W dyrektywie gwarantuje się również dostęp do podstawowych usług płatniczych wszystkim konsumentom w UE oraz wprowadza się zakaz dyskryminacji ze względu na miejsce pobytu wobec konsumentów, którzy zamierzają otworzyć rachunek płatniczy za granicą, co ma przynieść korzyść zarówno dostawcom usług płatniczych, jak i konsumentom. Dyrektywa nakłada na państwa członkowskie wymóg ustanowienia wykazu najbardziej reprezentatywnych usług płatniczych, podlegających opłacie na szczeblu krajowym oraz ujednoliconej terminologii w odniesieniu do tych usług. Informacje te należy przedstawić w standardowym formacie. Ponadto wymaga się również nałożenia na dostawców usług płatniczych obowiązku udostępnienia słowniczka pojęć, obejmującego co najmniej usługi znajdujące się w wykazie, nałożenia na dostawców usług płatniczych obowiązku dostarczania klientowi co najmniej raz w roku informacji na temat wszystkich poniesionych opłat w standardowym formacie. Dyrektywa nakłada również na dostawców usług płatniczych, oferujących rachunek płatniczy wraz z inną usługą finansową lub innym produktem finansowym jako częścią pakietu, obowiązku dostarczania klientowi niezbędnych informacji na temat poszczególnych elementów. Wymaga się od państw członkowskich nałożenia na dostawców usług płatniczych ogólnego obowiązku udostępnienia usługi przeniesienia rachunku każdemu klientowi posiadającemu rachunek u dostawcy usług płatniczych zlokalizowanego w Unii (bank account switching) i ustanawia się szczegółowe zadania i obowiązki otrzymującego oraz przekazującego dostawcy usług płatniczych w kontekście usługi przeniesienia rachunku. Państwa członkowskie będą miały obowiązek zapewnienia konsumentom dostępu do co najmniej jednej strony internetowej porównującej opłaty za prowadzenie rachunku płatniczego. Ustanawia się prawo dostępu do podstawowego rachunku płatniczego dla konsumentów w każdym państwie członkowskim. Nakłada się również na państwa członkowskie obowiązek wyznaczenia co najmniej jednego dostawcy usług płatniczych oferującego podstawowy rachunek płatniczy. Ponadto określa się wykaz 43

44 usług płatniczych, jaki powinien obejmować podstawowy rachunek płatniczy i wymaga się dopilnowania, aby usługi płatnicze były oferowane przez dostawców usług płatniczych nieodpłatnie lub za adekwatną opłatą. Wszystkie europejskie krajowe organizacje bankowe zgodnie podkreślają, że potencjalne zapotrzebowanie na tego rodzaju usługę jest znikome. Budowa procesu, utrzymanie procedur oraz zaangażowanie pracowników banków będą niewspółmiernie kosztowne w stosunku do liczby potencjalnych klientów. Jak do tej pory instytucje finansowe wybierają raczej takie drogi dostępu do zagranicznych klientów, jak nabywanie udziałów w zagranicznych instytucjach finansowych lub zakładanie oddziałów. Zaznacza się jednak, że Rekomendacja ZBP, dotycząca dobrych praktyk w zakresie przenoszenia rachunków oszczędnościowo-rozliczeniowych dla klientów indywidualnych na polskim rynku bankowym, która funkcjonuje na rynku polskim od 1 stycznia 2010 r., uwzględnia wszystkie obligatoryjne elementy standardu europejskiego, a jednocześnie oddaje specyfikę polskiego rynku bankowego oraz ofertę produktową polskich banków w obszarze rachunków oszczędnościowo-rozliczeniowych oraz usług płatniczych. Sektor bankowy popiera wszelkie inicjatywy służące rozwojowi jednolitego rynku w obszarze płatności, zmniejszeniu poziomu wykluczenia finansowego poprzez stymulację wzrostu poziomu ubankowienia w naszym społeczeństwie. Niemniej jednak stopień rozwoju poszczególnych rynków finansowych państw członkowskich jest istotnie zróżnicowany. Wiele banków oferuje już obecnie usługi podstawowego rachunku płatniczego i obowiązek tworzenia nowych produktów wydaje się być przejawem nadmiernej unijnej biurokracji. Proponuje się pozostawić większą swobodę w wyborze określonych działań w sposób proporcjonalny do uwarunkowań panujących na danym rynku. Sektor bankowy wnosi o ponowne rozważenie zakresu podstawowych usług, jakie mają być oferowane w ramach podstawowego rachunku szczególnie w sytuacji, gdy usługi te powinny być wykonywane również transgranicznie. W dalszym ciągu wątpliwości budzą także zapisy odnośnie do pozyskiwania informacji o posiadanym rachunku podstawowym przez konsumenta na terenie danego kraju ze względu na tajemnicę bankową oraz z tym związane ewentualne wypowiadanie tych umów. 8. Podatek od transakcji finansowych FTT Prawnicy Rady UE reprezentujący rządy krajów ocenili, że podatek od transakcji finansowych wprowadzony tylko w 11 krajach Unii byłby niezgodny z prawem. Opinia prawników Rady UE nie jest wiążąca i Niemcy, które popierają podatek, wciąż optują za szybkim jego przyjęciem. Po negatywnej opinii prawników, kraje, które zdecydowały się wprowadzić podatek FTT na zasadzie wzmocnionej współpracy, będą musiały rozważyć 44

45 czy wycofać się z tego rozwiązania, czy też zmienić kształt podatku. Rozważana jest możliwość wprowadzenia uproszczonej wersji podatku FTT na wzór opłaty skarbowej od zakupu akcji pobieranej w Wielkiej Brytanii (stamp duty). Do wzmocnionej współpracy w sprawie wdrożenia FTT przystąpiły: Francja, Niemcy, Grecja, Austria, Słowenia, Belgia, Portugalia, Włochy, Hiszpania, Estonia i Słowacja. Zgodnie z projektem Komisji Europejskiej podatek miałby być pobierany od wszystkich transakcji, w przypadku których ustalono, że są one powiązane ze strefą objętą podatkiem od transakcji finansowych. Stawki podatkowe mogą wynieść: 0,1% od obrotu akcjami i obligacjami oraz 0,01% od transakcji na instrumentach pochodnych. Szacuje się, że w przypadku wprowadzenia podatku przez 11 państw członkowskich dochody z tego tytułu mogą wynieść mld EUR rocznie. Projekt Komisji proponował, aby dwie trzecie zysków z podatku trafiało do budżetu UE na lata jako tzw. nowe źródło dochodu, a nie tylko do budżetów narodowych. Ale dotychczas większość ministrów państw popierających FTT mówiła, że chce, by wszystkie dochody z FTT trafiały do budżetów narodowych. Takie stanowisko zajmowały między innymi Niemcy. Wprowadzenie FTT w tym kształcie dotknie także banki spoza 11, w tym także polskie, które zawierają transakcje z bankami w krajach objętych podatkiem lub handlują walorami wyemitowanymi w krajach 11. II Regulacje krajowe 1. Zmiana ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym Znowelizowana 26 lipca 2013 r. ustawa o BFG przewiduje utworzenie w ramach Bankowego Funduszu Gwarancyjnego nowego funduszu własnego, zwanego funduszem stabilizacyjnym, jako dodatkowego źródła finansowania ewentualnych przyszłych działań, mających na celu utrzymanie stabilności sektora bankowego. Proponowana ustawa ustanawia zasadę partycypacji środków prywatnych w przypadku konieczności ponoszenia nakładów na sanację instytucji finansowych. Fundusz stabilizacyjny jest tworzony w Bankowym Funduszu Gwarancyjnym z opłat ostrożnościowych wnoszonych przez banki, jako dodatkowe źródło finansowania ewentualnych przyszłych działań, mających na celu utrzymanie stabilności sektora bankowego. Zgodnie z ustawą fundusz stabilizacyjny zasilany miałby być wpływami z tytułu projektowanej opłaty ostrożnościowej. Wysokość opłaty ostrożnościowej byłaby ustalana jako iloczyn stawki nieprzekraczającej 0,2% i podstawy naliczania opłaty analogicznej do podstawy naliczania opłaty rocznej, tj. 12,5-krotności sumy wymogów kapitałowych z tytułu poszczególnych rodzajów ryzyka oraz 45

46 wymogów kapitałowych z tytułu przekroczenia limitów i naruszenia innych norm określonych w ustawie z 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe. Przy określaniu wysokości stawki opłaty ostrożnościowej, Rada Bankowego Funduszu Gwarancyjnego uwzględniałaby sytuację w sektorze finansowym oraz możliwości podmiotów objętych systemem gwarantowania, wynikające z sytuacji w ich otoczeniu makroekonomicznym. Fundusz ma umożliwić udzielanie bankowi pomocy finansowej poprzez udzielenie gwarancji rekapitalizacyjnej, czyli zwiększenia funduszy własnych banku, a w przypadku realizacji tej gwarancji nabywanie lub obejmowanie akcji, obligacji lub bankowych papierów wartościowych, jeśli nie znajdą one nabywców między dotychczasowymi akcjonariuszami bądź udziałowcami lub podmiotami trzecimi, do których kierowana była emisja. Pomoc udzielana jest bankom realizującym program naprawczy, zaakceptowany przez Komisję Nadzoru Finansowego ze środków funduszu stabilizacyjnego, który jest tworzony przez BFG. Udzielenie gwarancji następuje na wniosek złożony przez ministra do spraw instytucji finansowych po spełnieniu przez bank warunków ustawowych oraz warunków określonych przez Radę BFG. Analiza wniosku polega między innymi na ocenie sytuacji ekonomiczno-finansowej banku, analizie programu postępowania naprawczego oraz warunków emisji. 2. Projekt nowej ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym Zgodnie z projektem nowej ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz o zmianie niektórych innych ustaw przyjęto rozwiązania w większości przypadków analogiczne do projektu dyrektywy BRRD, ustanawiając go jako organ ds. restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji. Większość regulacji dotyczących podejmowania działań, mających na celu uporządkowaną likwidację, została zamieszczona w ustawie o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. Jednocześnie projekt ustawy zakłada zmianę w ustawie Prawo bankowe poprzez dodanie w rozdziale 12 Postępowanie naprawcze, likwidacja i upadłość banku nowego punktu Postępowanie uporządkowanej likwidacji. Uchyleniu ulec mają dotychczasowe przepisy dotyczące przejęcia banku, co jest konsekwencją wprowadzenia nowych regulacji uporządkowanej likwidacji. Postępowanie uporządkowanej likwidacji będzie stanowiło alternatywne rozwiązanie do ogłoszenia upadłości w przypadku spełnienia przesłanek określonych w przepisie art. 158 Prawa bankowego. Ponadto określone zostaną przesłanki wszczęcia postępowania uporządkowanej likwidacji niezależne od przesłanek wszczęcia likwidacji i ogłoszenia upadłości banku, które będzie ostatecznością. Celem postępowania uporządkowanej likwidacji jest zapewnienie realizacji funkcji istotnych dla gospodarki i sektora finansowego, poprzez utrzymanie stabilności finansowej, w szczególności przez ochronę 46

47 zaufania do sektora finansowego i zapewnienie dyscypliny rynkowej oraz ograniczenie zaangażowania funduszy publicznych lub prawdopodobieństwa ich zaangażowania wobec sektora finansowego lub jego poszczególnych podmiotów dla realizacji pozostałych wymienionych w niniejszym artykule celów, a także ochrona deponentów objętych systemem gwarantowania depozytów. Zgodnie projektem Komisja Nadzoru Finansowego może podjąć decyzję o rozpoczęciu postępowania uporządkowanej likwidacji, jeżeli spełnione są łącznie warunki: Wypłacalność banku jest zagrożona, Brak jest przesłanek wskazujących, że możliwe działania nadzorcze lub działania banku pozwolą we właściwym czasie usunąć zagrożenie, o którym mowa w pkt 1, Działania wobec banku konieczne są w interesie publicznym. Katalog narzędzi postępowania uporządkowanej likwidacji jest analogiczny do określonego w dyrektywie. W związku z powyższym w postępowaniu uporządkowanej likwidacji, zarządca banku w likwidacji będzie mógł używać narzędzi: Sprzedaży przedsiębiorstwa bankowego, Banku pomostowego, Umorzenia lub konwersji zobowiązań, Wydzielenia aktywów. Zdaniem banków niedostateczne w projekcie ustawy są zapisy dotyczące traktowania listów zastawnych dla celów uporządkowanej likwidacji. Brak zwolnienia banku z obowiązku tworzenia funduszu od środków pozyskanych z emisji listów zastawnych oraz tych kwestii w nowej ustawie o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, mogłoby przekreślić dotychczasowe zasady określania kosztów finansowania kredytów hipotecznych przez banki hipoteczne, a także możliwość uzyskania dobrych ratingów dla listów zastawnych. Do momentu uchwalenia Dyrektywy BRRD zawieszono prace nad projektem ustawy. 3. Zmiana ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych (subpartycypacja) 1 stycznia 2014 r. weszła wżycie uchwalona 8 listopada 2013 r. zmiana ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. Jednym z głównych celów zmiany ustawy było podatkowe usprawnienie transakcji subpartycypacji. Pomimo obowiązywania od 1 lipca 2004 r. w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych przepisów regulujących kwestie subpartycypacji, żaden bank w Polsce nie przeprowadził dotychczas tego 47

48 rodzaju transakcji. Głównym powodem takiego stanu rzeczy, wskazywanym przez banki, jest nieefektywność ekonomiczna związana z koniecznością poniesienia z góry znacznego obciążenia podatkowego; bowiem cena uzyskana ze zbycia strumienia pieniądza staje się w dacie zbycia tego strumienia przychodem podatkowym, natomiast koszty podatkowe rozpoznawane są w czasie wraz ze spłatą poszczególnych kredytów i pożyczek objętych umową o subpartycypację. Sektor bankowy wielokrotnie zwracał uwagę na potrzebę wprowadzenia zmian legislacyjnych, mających na celu udrożnienie kanału transakcji subpartycypacji, które mają szczególnie istotne znaczenie dla portfeli kredytów zabezpieczonych hipoteką, w przypadku których przeprowadzenie transakcji sekurytyzacji tradycyjnej (true sale) jest ekonomicznie nieefektywne oraz trudne do realizacji, mając na uwadze konstrukcję polskiego systemu wieczysto-księgowego. Ustawa przewiduje przyjęcie odmiennego podejścia w kwestii terminu zaliczenia przez bank do przychodów należnych przychodów ze zbycia praw do strumienia pieniądza z sekurytyzowanych wierzytelności z tytułu kredytów (pożyczek). Przychód ten powstanie w banku nie w dacie zbycia praw do strumienia pieniądza, lecz w dacie wymagalności rat kapitałowych tych wierzytelności lub w dacie ich zapłaty, jeżeli zapłata nastąpiła przed upływem terminu wymagalności. Przychodem będzie kwota uzyskana z tytułu zbycia praw do strumienia pieniądza w części odpowiadającej udziałowi, jaki stanowi wymagalna lub zapłacona rata kapitałowa w kwocie stanowiącej sumę rat kapitałowych wierzytelności z tytułu kapitałowej części kredytów (pożyczek), objętych umową o subpartycypację. Banki powinny dokonywać odrębnego rozliczenia neutralnej podatkowokapitałowej części wierzytelności oraz odrębnego rozliczenia pożytków (odsetki). Będą rozpoznawane koszty uzyskania przychodów, dotyczące przekazywania w ramach umowy o subpartycypację środków do funduszu sekurytyzacyjnego, albo towarzystwa funduszy inwestycyjnych tworzącemu fundusz sekurytyzacyjny. Dodatkowo w bankach do kosztów uzyskania przychodów będą zaliczane zwrócone funduszowi sekurytyzacyjnemu albo towarzystwu funduszy inwestycyjnych, tworzącemu fundusz sekurytyzacyjny kwoty uzyskane ze zbycia tym podmiotom praw do strumienia pieniądza z sekurytyzowanych wierzytelności z tytułu kredytów (pożyczek) objętych umowa o subpartycypację, w przypadkach gdy nastąpi zwrotne przeniesienie praw do takich wierzytelności, jeżeli bank rozpozna i nie będzie mógł rozpoznać kosztów uzyskania przychodów z tytułu przekazania do funduszu sekurytyzacyjnego, albo towarzystwa funduszy inwestycyjnych, tworzącego fundusz sekurytyzacyjny kapitału kredytu (pożyczki). Powyższe rozwiązanie 48

49 uwzględnia fakt, że polski rynek transakcji sekurytyzacji jest na bardzo wstępnej fazie rozwoju, nie ma swojej historii, a zatem należy się spodziewać, że potencjalni nabywcy praw do strumienia pieniądza z tytułu wierzytelności banku (fundusze sekurytyzacyjne) będą wykorzystywać różnego rodzaju zabezpieczenia. W ustawie przewiduje się ponadto pomniejszanie tworzonych w ciężar kosztów podatkowych rezerw celowych, o których mowa w art. 16 ust. 1 pkt 26 ustawy oraz odpisów aktualizujących, o których mowa w art. 38b ustawy o wartość kwoty ze zbycia praw do strumienia pieniądza z tytułu kredytów (pożyczek) w ramach umowy o subpartycypację. W bankach kosztem uzyskania przychodów będą także rezerwa/odpis aktualizujący, utworzone na niespłaconą część kredytu (pożyczki), w zakresie w jakim przychody ze zbycia kredytu (pożyczki) na podstawie umowy o subpartycypację zostały rozpoznane. 4. Projekt ustawy o nadzorze makroostrożnościowym Kryzys finansowy w Unii Europejskiej ujawnił istnienie luk regulacyjnych związanych z rynkiem finansowym. Okazało się, że tradycyjne podejście do nadzoru finansowego (nadzór mikroostrożnościowy) jest niewystarczające. Doświadczenia kryzysu finansowego pokazały, że skoncentrowany na indywidualnych podmiotach nadzór mikroostrożnościowy pomijał wpływ, jaki na system finansowy i jego stabilność wywierają zbiorowe działania pojedynczych instytucji. Dlatego też w Unii Europejskiej podjęto decyzję o wzmocnieniu ram nadzorczych nad systemem finansowym przez utworzenie instytucji polityki makroostrożnościowej, służących ograniczaniu ryzyka systemowego, a w konsekwencji zmniejszaniu potencjalnych skutków kryzysów finansowych dla gospodarki. W tym celu zostały wprowadzone regulacje tworzące unijny nadzór makroostrożnościowy nad systemem finansowym. Została ustanowiona Europejska Rada ds. Ryzyka Systemowego, która jest odpowiedzialna za sprawowanie nadzoru makroostrożnościowego nad systemem finansowym Unii Europejskiej. Dokonuje ona identyfikacji ryzyka systemowego, a w razie potrzeby wydaje ostrzeżenia i zalecenia. 16 stycznia 2012 r. Europejska Rada ds. Ryzyka Systemowego opublikowała Zalecenie w sprawie mandatu makroostrożnościowego organów krajowych skierowane do Państw Członkowskich (zalecenie Europejskiej Rady ds. Ryzyka Systemowego z 22 grudnia 2011 r. w sprawie mandatu makroostrożnościowego organów krajowych (ERRS/2011/3). Niektóre kraje wdrożyły już konkretne rozwiązania w zakresie organizacji polityki makroostrożnościowej, a inne są w trakcie prac legislacyjnych nad 49

50 ich wprowadzeniem. Z dotychczasowych doświadczeń wynika, że wyłaniają się dwa główne modele organizacji polityki makroostrożnościowej: Powierzenie mandatu w zakresie prowadzenia polityki makroostrożnościowej jednej instytucji, z reguły bankowi centralnemu (np. Belgia, Czechy, Grecja, Irlandia, Holandia, Malta, Litwa, Węgry), Powierzenie mandatu w zakresie prowadzenia polityki makroostrożnościowej organowi kolegialnemu, złożonemu z przedstawicieli krajowych organów wchodzących w skład sieci bezpieczeństwa finansowego (np. Dania, Francja, Niemcy, Słowenia, Szwecja, Rumunia, Wielka Brytania). W Polsce przedstawiciele Narodowego Banku Polskiego, Ministerstwa Finansów i nadzoru doszli do porozumienia, że najlepszym rozwiązaniem będzie ciało kolegialne, w którym wiodącą rolę będzie odgrywał bank centralny. 3 stycznia 2014 r. do konsultacji międzyresortowych przesłany został kolejny projekt ustawy o nadzorze makroostrożnościowym, zawierający zasadnicze zmiany w stosunku do pierwotnego projektu tej ustawy, który został skrytykowany przez wiele środowisk uczestniczących w konsultacjach. Nowy projekt obejmuje inny sposób ukształtowania Rady ds. Ryzyka Systemowego (szefów 4 urzędów zasiadających w Radzie: NBP z głosem wiodącym przy równej liczbie głosów, MF, KNF i BFG), określenie zakresu narzędzi polityki makroostrożnościowej, w tym buforów kapitałowych wynikających z Dyrektywy CRD IV, a także rezygnację z zakazu wydania rekomendacji przez Komisję Nadzoru Finansowego, która pojawiła się w pierwszym projekcie. Usunięto również wydawanie bezpośrednio zaleceń instytucjom finansowym, pozostawiając to w gestii uprawnionych do tego podmiotów. W przypadku zidentyfikowania ryzyka systemowego Rada będzie podejmować odpowiednie działania, mające na celu ograniczenie prawdopodobieństwa jego materializacji lub ograniczenie jego potencjalnych skutków. Proponuje się, aby Rada posiadała uprawnienia do wydawania ostrzeżeń oraz zaleceń. W przypadku zidentyfikowania przez Radę czynników ryzyka systemowego będzie ona mogła wydawać ostrzeżenia, które będą mogły być kierowane do właściwych podmiotów, a przez nie także do rynku finansowego lub jego części. Rada będzie także mogła wydać zalecenia, w których może wskazać na konieczność podjęcia działań służących optymalnemu zarządzaniu ryzykiem systemowym. W projekcie znajdują się jednak rozwiązania, które nadal budzą zastrzeżenia sektora bankowego. Nieuregulowany jest charakter prawny Rady ds. Ryzyka Systemowego i pozycji tej instytucji na tle całej struktury administracji publicznej, bowiem Rada nie jest organem administracji publicznej w jej skład wchodzą tylko przedstawiciele różnych instytucji i przedstawiciel ministra 50

51 jako organu), a także charakter prawny wydawanych przez nią uchwał, czy zaleceń kierowanych do właściwych podmiotów w ramach nadzoru makroostrożnościowego. Rada nie została konstytucyjnie umocowana do wydawania aktów normatywnych powszechnie obowiązujących, więc wydawane przez nią uchwały i inne akty (zalecenia) nie mogą należeć do tej kategorii z uwagi na zamknięty katalog systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego wymienionych w Konstytucji. Rada nie jest organizacyjnie, czy też chociażby funkcjonalnie nadrzędna wobec właściwych podmiotów, więc brak uzasadnienia w przyjęciu stanowiska, iż uchwały Rady oraz inne wydawane akty, mogą mieć charakter aktów wewnętrznych w rozumieniu art. 93 Konstytucji, nie należą jednak do grupy aktów prawnie wiążących. Tym samym, nie nakładają one na ich adresatów żadnych obowiązków, a jedynie wskazują na potrzebę podejmowania określonych działań. Trzeba jednak dodać, że w kontekście zaleceń Europejskiej Rady Ryzyka Systemowego, a także zapisów dyrektywy CRD IV oraz rozporządzenia CRR (stanowiących, że wiodąca rola w nadzorze makroostrożnościowym powinna przypadać krajowemu bankowi centralnemu), to w polskiej propozycji te postanowienia są implementowane w możliwie niewielkim stopniu. Trudno bowiem mówić, że w przypadku gremium czteroosobowego dysponowanie przez bank centralny prawem do jednego głosu jest jednoznaczne z pełnieniem przez tę instytucję wiodącej roli, nawet jeśli jest to głos Przewodniczącego Rady, chociaż usytuowanie sekretariatu Rady w NBP oraz przyznanie Prezesowi NBP wspomnianej funkcji Przewodniczącego Rady jest dowodem uznania roli banku centralnego. Warto zauważyć, że skład Rady jest identyczny jak skład Komitetu Stabilności Finansowej, a więc należy wyrazić nadzieję, że także w tym przypadku współpraca osób będących członkami Rady będzie przebiegać sprawnie i ich działanie będzie efektywne z punktu widzenia stabilności sektora finansowego w Polsce. Sektor bankowy zabiega również, aby w ustawie zawrzeć w zakresie działań Rady potrzebę stosowania zasady proporcjonalności, ażeby przy nakładaniu różnych wymogów i obciążeń o charakterze systemowym nie robić tego w odniesieniu do małych banków lokalnych. Stosowanie tej zasady nie zostało wyrażone w treści projektu ustawy. Warto przypomnieć, że takie zalecenie stosowania zasady proporcjonalności zostało zawarte w zaleceniach ERRS, gdzie mówi się, że w ramach implementacji należy odpowiednio uwzględnić zasadę proporcjonalności w odniesieniu do różnic w znaczeniu systemowym instytucji finansowych i różnych systemów instytucjonalnych, biorąc pod uwagę cel i treść poszczególnych zaleceń. 51

52 4.1. Bufory Kapitałowe Zgodnie z projektem Ustawy o nadzorze makroostrożnościowym znajdujące się w Dyrektywie CRD IV określenie narzutów kapitałowych na fundusze własne banków, zwane buforami kapitałowymi, zostanie w gestii Rady ds. Ryzyka Systemowego, jako jedno z narzędzi nadzoru i regulowania ryzyka systemowego. Dla wdrożenia buforów zastosowano odpowiednie okresy przejściowe. Jest w sumie 5 buforów Bufor zabezpieczający (Capital conservation buffer) Rolą tego bufora będzie absorpcja strat przez banki w okresie kryzysów i napięć ekonomicznych. Definicja wskaźnika stanowi, że banki są zobowiązane do utrzymywania docelowo bufora zabezpieczającego na poziomie 2,5% ich łącznej kwoty ekspozycji na ryzyko rozporządzenia na zasadzie indywidualnej i skonsolidowanej. Poziom bufora będzie taki sam we wszystkich krajach członkowskich. Bufor ma być utworzony ze składników kapitału analogicznych jak kapitał podstawowy Tier I Bufor antycykliczny (Countercyclical capital buffer) Koncepcja tego bufora zakłada konieczność tworzenia w bankach dodatkowego zapasu kapitału w okresach szybkiego wzrostu gospodarczego (w szczególności w przypadku szybkiego wzrostu wartości udzielanych kredytów), natomiast w okresach zmniejszania akcji kredytowej ten kapitał może być redukowany. Implementacja tego bufora zależeć będzie od warunków ekonomicznych i sytuacji sektora bankowego w danym państwie, a wyznaczenie wskaźnika ma pozostać w gestii krajowych regulatorów. Wskaźnik bufora antycyklicznego, wyrażony jako odsetek łącznej kwoty ekspozycji na ryzyko obliczonej instytucji, które mają ekspozycje kredytowe w tym państwie członkowskim, musi zawierać się w przedziale 0 2,5%, przy kalibracji krokowej o 0,25 pkt proc. lub o wielokrotność 0,25 pkt proc. Jeżeli jest to uzasadnione, wyznaczony organ, czyli Rada Ryzyka Systemowego może ustalić wskaźnik bufora antycyklicznego na poziomie przekraczającym 2,5% łącznej kwoty ekspozycji na ryzyko. Władze krajowe zostaną zobowiązane do ustalenia poziomu wskaźnika, w sytuacji gdy bank będzie działał w różnych krajach. Bank będzie zobowiązany do utrzymywania bufora na poziomie łącznej kwoty ekspozycji na ryzyko, pomnożonej przez średnią ważoną wskaźników bufora antycyklicznego z jurysdykcji, w których bank ma ekspozycje, z uwzględnieniem ograniczeń dla buforów powyżej 2,5% Bufor Systemowy (Systemic risk buffer) Władze krajów członkowskich będą mogły wprowadzić tzw. bufor systemowy, odnoszony do kapitałów CET 1 dla całego krajowego sektora bankowego bądź jego części lub bufory jedynie dla banków systemowo ważnych w celu zapobiegania i ograniczania długoterminowych niecyklicznego 52

53 ryzyka systemowego lub makroostrożnościowego rozumianego, jako ryzyko zakłócenia w systemie finansowym, które może mieć poważne negatywne skutki dla systemu finansowego i gospodarki realnej w danym państwie członkowskim. Władze krajowe będą mogły ustalić poziom tego bufora pomiędzy 1% a 3% dla wszystkich ekspozycji. Jeśli wskaźnik bufora ryzyka systemowego ma zostać ustalony na poziomie między 3% a 5%, właściwy organ lub wyznaczony organ w państwie członkowskim ustalającym ten bufor, zawsze powiadamiają o tym Komisję Europejską i czekają na jej opinię przed zastosowaniem tego środka. Jeśli Komisja wyda opinię negatywną, właściwy organ lub wyznaczony organ w państwie członkowskim ustalającym ten bufor, stosują się do tej opinii lub wyjaśniają, dlaczego tego nie uczyniły Bufor dla systemowo ważnych instytucji (G-SIIs) Bufor ten będzie dedykowany dla systemowo ważnych instytucji na poziomie globalnym (G-SIIs). Będzie on stosowany na poziomie skonsolidowanym. Globalne G-SIIs będą podzielone na 5 kategorii, które uwzględnią ich systemowe znaczenie. Poziom bufora będzie oscylował w zależności od kategorii od 1% do 2,5% dla pierwszych czterech, zaś dla najwyższej 5 będzie na poziomie 3,5%. W przypadku, gdy inna instytucja o znaczeniu systemowym jest jednostką zależną, albo globalnej instytucji o znaczeniu systemowym, albo innej instytucji o znaczeniu systemowym, która jest unijną instytucją dominującą i podlega buforowi innej instytucji o znaczeniu systemowym na zasadzie skonsolidowanej, wówczas bufor, który ma zastosowanie na poziomie indywidualnym lub subskonsolidowanym dla tej innej instytucji o znaczeniu systemowym, nie przekracza wyższej z następujących wartości: 1 % łącznej kwoty ekspozycji na ryzyko oraz wskaźnika bufora globalnej instytucji o znaczeniu systemowym lub innej instytucji o znaczeniu systemowym mający zastosowanie do danej grupy na poziomie skonsolidowanym Bufor ryzyka innej instytucji o znaczeniu systemowym (O-SIIs) Właściwy organ lub wyznaczony organ mogą na każdą inną instytucję o znaczeniu systemowym nałożyć, na zasadzie indywidualnej, subskonsolidowanej lub skonsolidowanej, wymóg utrzymania bufora innej instytucji o znaczeniu systemowym w wysokości do 2% łącznej kwoty ekspozycji, przy uwzględnieniu kryteriów określania innych instytucji o znaczeniu systemowym. Bufor ten składa się z kapitału podstawowego Tier I i ma względem niego charakter uzupełniający. Nakładając bufor ryzyka innej instytucji o znaczeniu systemowym, właściwy organ lub wyznaczony organ przestrzegają następujących zasad: 53

54 Bufor ryzyka innej instytucji o znaczeniu systemowym nie może pociągać za sobą nieproporcjonalnych niekorzystnych skutków dla całości lub części systemu finansowego innych państw członkowskich lub Unii jako całości, stanowiąc lub stwarzając przeszkodę dla funkcjonowania rynku wewnętrznego, Bufor ryzyka innej instytucji o znaczeniu systemowym musi być poddawany przeglądowi przez właściwy organ lub wyznaczony organ co najmniej raz do roku. Przed ustaleniem lub ponownym ustaleniem bufora ryzyka innej instytucji o znaczeniu systemowym właściwy organ lub wyznaczony organ z miesięcznym wyprzedzeniem powiadamiają Komisję, ERRS, EUNB oraz właściwe i wyznaczone organy zainteresowanych państw członkowskich o publikacji decyzji. 5. Zmiana ustawy o kredycie konsumenckim i ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym 4 grudnia 2013 r. Prezydent RP podpisał uchwaloną przez Sejm 23 października 2013 r. ustawę o zmianie ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym oraz niektórych innych ustaw. Ustawa wprowadza regulacje mające na celu zwiększenie poziomu ochrony interesów konsumentów w relacji z różnymi instytucjami finansowymi i jest odzwierciedleniem części z rekomendacji grupy roboczej Komitetu Stabilności Finansowej. Wprowadza ona także działania zabezpieczające i chroniące konsumentów przed nieuczciwymi praktykami instytucji parabankowych w postaci między innymi wyposażenia Komisji Nadzoru Finansowego w uprawnienie do podejmowania działań edukacyjnych i informacyjnych w zakresie funkcjonowania rynku finansowego. W szczególności ma nastąpić to poprzez umożliwienie jej publikowania ostrzeżeń i komunikatów w publicznej radiofonii i telewizji w formie i czasie przez siebie określonym, zawierających informacje zwiększające poziom świadomości konsumentów co do podejmowanych decyzji finansowych np. w przedmiocie niepodlegania przez niektóre podmioty finansowe nadzorowi KNF, jak również informacji o braku zabezpieczeń powierzonych takim podmiotom środków pieniężnych w Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. Dla sektora bankowego najważniejsze zmiany dotyczą jednak ustawy o kredycie konsumenckim z 12 maja 2011 r., które są wynikiem wielomiesięcznych negocjacji prowadzonych bezpośrednio z Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów: Ujednolicenie występującego dotychczas w ustawie niezgodnego z dyrektywą o kredycie konsumenckim pojęcia oceny ryzyka kredytowego poprzez zastąpienie pojęcia ocena ryzyka kredytowego pojęciem 54

55 ocena zdolności kredytowej, co likwiduje dotychczasową niezgodność terminologiczną, zakłócającą prawidłowe rozumienie pojęcia ocena ryzyka kredytowego, powszechnie rozumianego jako ryzyko angażowania kapitału przez kredytodawcę, a nie ryzyko związane ze zdolnością danej osoby do spłaty zaciągniętego kredytu, Racjonalizacja w zakresie kredytowania kosztów kredytu i ich oprocentowywania oraz terminu ważności formularza informacyjnego poprzez nową definicję stopy oprocentowania kredytu oraz uregulowanie terminu ważności formularza. Kwestia kredytowania kosztów kredytu budziła szczególne zaniepokojenie sektora bankowego z uwagi na istnienie niepewności prawnej w zakresie stosowania przepisów ustawy o kredycie konsumenckim, polegającej na konsekwentnie niezmiennym stanowisku UOKIK, sprzeciwiającym się ujmowaniu w całkowitej kwocie kredytu kredytowanych kosztów kredytu, przy jednoczesnej definicji stopy oprocentowania, która odwoływała się do całkowitej kwoty kredytu i uniemożliwiała tym samym oprocentowywanie kredytowanych kosztów kredytu. Celem zmiany legislacyjnej było nie tylko wyeliminowanie impasu prawnego, związanego kredytowaniem kosztów kredytu, ale również wyeliminowanie różnych rozwiązań szczegółowych przyjmowanych w wydawanych przez Prezesa UOKIK decyzjach zobowiązujących w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. 6. Projekt ustawy o zmianie ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszeniu się i bankach zrzeszających Przygotowany przez Ministerstwo Finansów projekt ustawy o zmianie ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszeniu się i bankach zrzeszających oraz niektórych innych ustaw, odnoszący się do zmian w zakresie funkcjonowania sektora bankowości spółdzielczej zakłada wprowadzenie szeregu zmian do obecnych zasad funkcjonowania banków spółdzielczych. Jedną z najważniejszych zmian zaproponowanych w porozumieniu z przedstawicielami sektora spółdzielczego, jest ograniczenie zwrotu udziałów, w przypadku realizowania przez bank spółdzielczy programu naprawczego bądź w sytuacji, w której bieżąca działalność banku przynosi stratę. Celem projektowanych przepisów jest dostosowanie się do wymogów nakładanych Rozporządzeniem CRR. Sektor zaproponował wprowadzenie odpowiedniej zmiany w przepisach ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających poprzez dodanie przepisu, zgodnie z którym zwrot wpłat dokonanych na udziały nie może nastąpić przed zatwierdzeniem sprawozdania finansowego za rok, w którym członek przestał należeć do spółdzielni w zakresie udziałów 55

56 wpłaconych w wysokości wymaganej statutem lub za rok, w którym nastąpiło wygaśnięcie udziałów w zakresie udziałów obowiązkowych oraz w wypadku, gdy jego udziały zostały przeznaczone na pokrycie strat spółdzielni. Sposób i termin zwrotu winien określać statut banku. Projekt ustawy przewiduje w tym zakresie przyznanie zarządowi banku spółdzielczego prawa podjęcia uchwały o wstrzymaniu lub ograniczeniu zwrotu wpłat dokonanych na udziały w wysokości wymaganej statutem w przypadku, gdy bank spółdzielczy realizuje program naprawczy lub bieżąca działalność banku wykazuje stratę. Kolejnym zagadnieniem, szeroko dyskutowanym w sektorze banków spółdzielczych jest kwestia przynależności banków spółdzielczych do Systemu Ochrony Instytucjonalnej (IPS). W projekcie ustawy zapisano rozwiązanie, zgodnie z którym przynależność ta byłaby dobrowolna. Zaproponowano jednocześnie też oddzielenie obowiązków kontrolnych od działalności banków zrzeszających i przeniesienie ich do IPS. Tym samym System Ochrony Instytucjonalnej byłby niezależny w stosunku do banku zrzeszającego, przy jednoczesnym funkcjonalnym wsparciu banku zrzeszającego. W odniesieniu do formy, w jakiej miałby funkcjonować System Ochrony Instytucjonalnej zawarto propozycję, aby przyjął on postać systemu umownego. W zakresie kompetencji IPS wskazano, iż miałby on w szczególności zapewniać płynność i wypłacalność każdego uczestnika, kontrolę zgodności działalności zrzeszonych banków spółdzielczych z przepisami prawa, statutami uczestników oraz umową zrzeszenia, a także możliwość wystąpienia do Komisji Nadzoru Finansowego z wnioskiem o zastosowanie środków nadzorczych w stosunku do banku spółdzielczego, nierealizującego umowy oraz udzielanie pomocy bankowi z wykorzystaniem funduszy BFG. Przedstawione propozycje odnoszą się również do kompetencji i zasad powoływania członków organów IPS, w tym rozwiązań mających zapewnić niezależność i ciągłość funkcjonowania systemu. Sektor bankowy zaproponował również rozwiązanie, zgodnie z którym, bank spółdzielczy będący uczestnikiem systemu ochrony instytucjonalnej, mógłby prowadzić działalność na obszarze całego kraju. Proponuje się również zniesienie sztucznych ograniczeń, dotyczących zakresu czynności wykonywanych przez banki spółdzielcze w odniesieniu do banków uczestniczących w systemie ochrony instytucjonalnej. Drugim zaproponowanym modelem jest zrzeszenie zintegrowane, zakładające mniejszy stopień powiązań uczestników niż w przypadku IPS. Banki spółdzielcze będą decydowały o wyborze formy przynależności. 56

57 7. Projekt założeń projektu ustawy Prawo restrukturyzacyjne 29 lipca 2013 r. do konsultacji społecznych został skierowany projekt założeń projektu ustawy Prawo restrukturyzacyjne. Został on opracowany na podstawie Rekomendacji przygotowanych przez Zespół Ministra Sprawiedliwości ds. zmian ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, przedstawionych w grudniu 2012 r. Przedmiotowy projekt przewiduje głęboką reformę obecnych uregulowań prawnych, w tym instytucjonalną autonomię postępowań restrukturyzacyjnych w oderwaniu od stygmatyzujących postępowań upadłościowych, co zostanie zrealizowane poprzez przyjęcie nowej ustawy Prawo restrukturyzacyjne oraz szeroką nowelizację ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, z której uchylone zostaną przepisy regulujące postępowanie naprawcze. Postępowania o charakterze restrukturyzacyjnym, stosowane także wobec dłużnika zagrożonego niewypłacalnością, ale jeszcze nie niewypłacalnego, znajdą się bowiem w ustawie Prawo restrukturyzacyjne. Nowa ustawa zawierać będzie szczegółowe regulacje dotyczące czterech różnych rodzajów postępowań restrukturyzacyjnych: dwóch rodzajów uproszczonego postępowania układowego (tj. postępowania w przedmiocie zatwierdzenia układu oraz przyspieszonego postępowania układowego), postępowania układowego oraz postępowania sanacyjnego. Wspólną cechą tych wszystkich postępowań będzie dokonywana w ich ramach restrukturyzacja dłużnika w pierwszej kolejności jego zobowiązań, a ponadto w różnym stopniu także jego majątku, sposobu zarządzania jego przedsiębiorstwem oraz zatrudnienia. Wielość postępowań ma zapewnić możliwość wyboru formy restrukturyzacji dostosowanej do potrzeb konkretnego przedsiębiorstwa w określonej sytuacji finansowej. W przypadku kolizji wniosków, wniosek o wszczęcie postępowania restrukturyzacyjnego będzie miał pierwszeństwo przed wnioskiem o ogłoszenie upadłości, ale nie będzie to pierwszeństwo o charakterze bezwzględnym. W ustawie znajdą się również regulacje dotyczące międzynarodowego postępowania restrukturyzacyjnego, a nadto odnoszące się do odrębnych postępowań restrukturyzacyjnych (wobec zakładów ubezpieczeń i zakładów reasekuracji, emitentów obligacji, deweloperów). Jeśli chodzi o odrębne postępowania restrukturyzacyjne, to z uwagi na istniejące w Prawie bankowym bankowe postępowanie naprawcze oraz instrumenty planowane w ustawie o uporządkowanej likwidacji banków z zakresu zastosowania ustawy Prawo restrukturyzacyjne proponuje się wyłączenie postępowania wobec banków. Istotne zmiany zostaną wprowadzone w postępowaniu upadłościowym wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej 57

58 postępowanie to ma zostać udrożnione i zmierzać do uregulowania sytuacji ekonomicznej konsumenta w sposób, który umożliwi mu powrót do normalnego funkcjonowania w społeczeństwie. Sektor bankowy pozytywnie ocenia projektowane rozwiązania, mając na uwadze, że zmierzają one w kierunku zwiększenia bezpieczeństwa prawnego i ekonomicznego przedsiębiorców niewypłacalnych i tych zagrożonych niewypłacalnością, przy jednoczesnym zapewnieniu ochrony wierzycielom. Dotyczą one w głównej mierze postulatu wprowadzenia możliwości składania przez wierzyciela wniosku o ogłoszenie upadłości, uregulowania stosunków małżeńskich w zakresie możliwości ogłoszenia upadłości konsumenckiej, rezygnacji z zasady, że oddłużenie w trybie upadłości konsumenckiej winno mieć zastosowanie tylko jeden raz na 10 lat, czy wprowadzenia dodatkowego postanowienia o zakazie zaciągania bez zezwolenia sądu zobowiązań kredytowych w instytucjach finansowych. Dla sektora bankowego ważne jest zapewnienie dostępności informacji o podmiotach w upadłości w Centralnej Informacji Krajowego Rejestru Sądowego, wprowadzenie obowiązku przekazania informacji o ogłoszeniu upadłości do międzybankowych biur informacji kredytowej i biur informacji gospodarczej. 8. Projekt ustawy o zmianie ustawy o obrocie instrumentami finansowymi oraz niektórych innych ustaw z dnia 7 stycznia 2014 r. (jednolita licencja bankowa) Ministerstwo Finansów skierowało do konsultacji projekt ustawy o zmianie ustawy o obrocie instrumentami finansowymi oraz niektórych innych ustaw z 7 stycznia 2014 r. Celem projektowanej regulacji jest zniesienie obowiązku uzyskiwania przez banki odrębnej licencji na prowadzenie działalności maklerskiej oraz zniesienie obowiązku organizacyjnego wyodrębnienia działalności maklerskiej w odniesieniu do emisji obligacji własnych banków. W rezultacie banki uzyskałyby bezpośredni dostęp do rynku regulowanego papierów dłużnych realizowany z wykorzystaniem departamentów skarbu, bez konieczności udziału biur maklerskich. Zgodnie z projektem ustawy banki mające siedzibę na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, będą mogły wykonywać czynności określone w art. 69 ust. 2 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, o ile ich wykonywanie jest objęte zakresem działalności banku zgodnie z przepisami ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe. Nałożone zostaną na banki prowadzące działalność maklerską analogiczne obowiązki informacyjne i strukturalne, jakie obowiązują domy maklerskie. Dotychczas na podstawie ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, bez zezwolenia na prowadzenie działalności maklerskiej, banki krajowe mogą wykonywać niektóre czynności z obszaru działalności i usług inwestycyjnych 58

59 w zakresie niedopuszczonych do obrotu zorganizowanego instrumentów finansowych oraz niektórych papierów wartościowych po uzyskaniu zezwolenia KNF na zmiany w statucie. Wymaga to uzyskania, oprócz zezwolenia na zmianę statutu, odrębnego zezwolenia KNF na wykonywanie poszczególnych rodzajów działalności maklerskiej, w szczególności na świadczenie usług w zakresie wykonywania umów o submisje, nabywanie lub zbywanie na własny rachunek instrumentów finansowych. 9. Projekt założeń do projektu ustawy o zmianie ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych 16 stycznia 2014 r. powstał projekt założeń do zmiany ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych. Celem projektu jest usunięcie prawnych barier rozwoju listów zastawnych w Polsce, w perspektywie zmieniających się wymogów płynnościowych w Unii Europejskiej i na świecie. Listy zastawne jako papiery wartościowe, charakteryzujące się wysokim poziomem bezpieczeństwa, powinny zwiększyć udział pokrycia finansowego aktualnych i przyszłych kredytów długookresowych, który w porównaniu do innych krajów UE jest niewspółmiernie niski. Zmiany w tym zakresie będą miały bezpośrednie przełożenie na sferę realną gospodarki. Projekt, w zakresie zmiany ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych, będzie zawierał przede wszystkim przepisy regulujące mechanizm zabezpieczający roszczenia wierzycieli (tworzenie szczególnych rezerw), w tym związanych z ewentualnym ogłoszeniem upadłości banku hipotecznego. Przepisy te będą miały swoje odzwierciedlenie w procedurze stosowanej w ramach ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, określając zasady zaspokajania wierzycieli z listów zastawnych. W zakresie zmian prawno-podatkowych przewiduje się zniesienie podatku dochodowego, nakładanego na odsetki płacone inwestorom zagranicznym. Kolejna zmiana w tej materii przewiduje umożliwienie zaliczania do kosztów uzyskania przychodów rezerw celowych (odpisów aktualizacyjnych) tworzonych na kredyty nabyte, a nie jak dotychczas, tylko na rzecz kredytów udzielonych przez banki hipoteczne. Takie rozwiązanie pozwoli wykorzystać potencjał skumulowany w ramach kredytów udzielonych przez banki uniwersalne, nieuprawnione do emisji listów zastawnych oraz niepowiązanych kapitałowo z żadnym bankiem hipotecznym. Ponadto projekt będzie uwzględniał również zmiany w ustawie o księgach wieczystych i hipotece, usprawniające funkcjonowanie informatycznych systemów obsługujących dokonywanie wpisów w księgach wieczystych. Projekt będzie przewidywał ponadto modyfikację aktualnych limitów inwestycyjnych obowiązujących instytucje finansowe, w celu zwiększenia możliwości inwestowania w listy zastawne inwestorów instytucjonalnych na rynku krajowym. 59

60 10. Projekt ustawy o odwróconym kredycie hipotecznym W lutym 2014 r. Ministerstwo Finansów przekazało projekt ustawy o odwróconym kredycie hipotecznym do Komitetu Stałego Rady Ministrów. Zgodnie z projektem, bank będzie wypłacał swojemu klientowi przez określony czas lub jednorazowo świadczenie pieniężne, zabezpieczone hipoteką ustanowioną na domu lub mieszkaniu albo prawie do nieruchomości. Kredyt taki ma być oferowany osobom starszym, chociaż projekt nie narzuca limitu wieku. Aby wzmocnić ochronę klienta dodano do projektu wymóg, że bank będzie musiał przekazać klientowi formularz informacyjny o ofercie odwróconego kredytu hipotecznego co najmniej siedem dni przed zawarciem umowy. Bank będzie mógł zawrzeć umowę kredytu odwróconego z osobą, która posiada między innymi prawo własności nieruchomości, użytkowania wieczystego gruntu czy spółdzielcze prawo własności do lokalu. Dla banku zabezpieczeniem spłaty ma być hipoteka na nieruchomości lub określonym prawie do tej nieruchomości. 11. Ustawa o zmianie ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych oraz niektórych innych ustaw 19 kwietnia 2013 r. uchwalona została zmiana ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, zgodnie z którą depozyty do 100 tys. EUR zgromadzone w SKOK-ach zostaną objęte gwarancjami Bankowego Funduszu Gwarancyjnego. Zostały objęte obowiązkowym systemem gwarantowania depozytów, w formie własnego, wyodrębnionego w ramach Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, funduszu finansowanego z wnoszonych przez SKOK obowiązkowych opłat rocznych. Znowelizowana ustawa daje ponadto Komisji Nadzoru Finansowego nowe instrumenty nadzorcze wobec SKOK-ów, doprecyzowuje przepisy dotyczące przekazywania do KNF informacji sprawozdawczych przez kasy i Kasę Krajową. Umożliwia także wydawanie przez KNF rekomendacji dotyczących dobrych praktyk ostrożnego i stabilnego zarządzania Kasą Krajową. W ustawie wprowadzono również przepisy nakładające obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej przez osoby zatrudnione SKOK-ach oraz osoby przeprowadzające czynności kontrolne lub nadzorcze. 12. Regulacje ostrożnościowe KNF Uchwała KNF dotycząca limitów koncentracji zaangażowań 20 grudnia 2013 r. Komisja Nadzoru Finansowego uchwaliła Uchwałę nr 429/2013 zmieniającą uchwałę w sprawie szczegółowych zasad i warunków uwzględniania zaangażowań przy ustalaniu przestrzegania limitu koncentracji zaangażowań. Nowelizacja uchwały dotyczy głównie zmiany podejścia do transakcji wewnątrzgrupowych w grupach bankowych. Nowelizując 60

61 uchwałę nr KNF 208/2011, Komisja utrzyma po 1 stycznia 2014 r. obowiązujące rozwiązania, dotyczące wyłączenia z limitu koncentracji na podmioty zależne banku, objęte nadzorem skonsolidowanym, przewidzianego w 6 pkt 6 uchwały KNF w sprawie koncentracji zaangażowań w związku z 12 załącznika nr 4 do uchwały KNF nr 76/2010 z 10 marca 2010 r. w sprawie adekwatności kapitałowej banków. Zgodnie z art. 113 ust. 6 rozporządzenia CRR od 1 stycznia 2014 r. będzie się stosować analogiczne wyłączenie, wymagając jednak od banków uzyskania zgody właściwych organów nadzoru. Oznaczałoby to, że po 1 stycznia 2014 r., banki mogłyby korzystać z tego wyłączenia po uzyskaniu zgody KNF wydanej na wniosek banku. Wprowadzony przez KNF przepis będzie stosowany przez banki w okresie przejściowym i umożliwi kontynuowanie podejścia, pozwalającego krajowym bankom na wyłączanie z limitu koncentracji zaangażowań wobec podmiotów zależnych wobec banku, które są objęte nadzorem skonsolidowanym, bez konieczności uzyskania zgody KNF. Wprowadzany przepis w swojej warstwie merytorycznej stanowi kontynuację dotychczasowych zasad i nie przewiduje nowych wyłączeń z limitów koncentracji zaangażowań: w stosunku do podmiotu dominującego lub podmiotów zależnych od dominującego. Zmiana uchwały łagodzi dotychczasowe podejście do transakcji wewnątrzgrupowych i powraca do rozwiązań sprzed uchwały 173/2012 KNF, nie ma już znaczenia waga ryzyka wobec tych transakcji, bowiem wyłączenie jest stosowane na podstawie art. 400 ust. 2 pkt c) Rozporządzenia CRR, a nie jak dotychczas art. 400 ust. 1 pkt f) Rekomendacja M dotycząca zarządzania ryzykiem operacyjnym w bankach Celem nowelizacji było usystematyzowanie i upowszechnienie dobrych praktyk w zarządzaniu ryzykiem operacyjnym we wszystkich bankach, niezależnie od złożoności struktury i procesów w bankach, z uwzględnieniem zasady proporcjonalności. Poprzednia rekomendacja uchwalona jeszcze w 2004 r. wymagała uspójnienia terminologii stosowanej w zarządzaniu ryzykiem operacyjnym, w tym dodania definicji między innymi polityki i strategii zarządzania ryzykiem, kluczowych i krytycznych procesów, profilu ryzyka operacyjnego, tolerancji/apetytu na ryzyko. Wprowadzono układ treści dokumentu, w którym prezentowane są kolejne etapy procesu zarządzania ryzykiem operacyjnym, zgodnie z najnowszymi praktykami międzynarodowymi, w tym wytycznymi Bazylejskiego Komitetu Nadzoru Bankowego i Europejskiego Urzędu Nadzoru Bankowego (EBA). W rekomendacji doprecyzowano rolę zarządu i rady nadzorczej banku w zakresie strategii zarządzania ryzykiem operacyjnym oraz uszczegółowiono wytyczne, dotyczące obowiązków organów banków w zakresie zasad ustalania polityk i procedur zarządzania ryzykiem operacyjnym, w tym ogólnych zasad 61

62 pomiaru (oceny) ryzyka operacyjnego, organizacji kontroli wewnętrznej oraz wytycznych w zakresie ryzyka braku zgodności. Dodano w rekomendacji dość kontrowersyjny zapis dotyczący oczekiwań nadzoru związanych z ryzykiem braku zgodności w zakresie tworzenia nowych modeli biznesowych lub nowych produktów, poprzez zwrócenie uwagi, aby tworzone produkty nie miały na celu obchodzenia powszechnie obowiązujących przepisów. Podkreślono konieczność posiadania przez bank struktury, procesów i zasobów odpowiednich do skali i złożoności prowadzonej działalności, pozwalających na sprawne zarządzanie ryzykiem operacyjnym. Wskazano na konieczność zdefiniowania działań przeciwdziałających ryzyku, które są podejmowane w zależności od zdefiniowanego poziomu ryzyka operacyjnego w stosunku do tolerancji/ apetytu na ryzyko zaakceptowanych przez radę nadzorczą. Wskazano na konieczność stosowania rozwiązań kontrolujących ryzyko braku zgodności związane z klientami i transakcjami, takimi jak listy kontrahentów, z którymi bank nie zamierza podejmować współpracy, na której znajdują się kontrahenci z krajów o niejasnej sytuacji prawno-politycznej, wspierających terroryzm, objętych sankcjami itp., czy kontrahenci, których działalność może być sprzeczna z powszechnie obowiązującymi przepisami. Doprecyzowano zalecenia mające na celu ograniczenie asymetrii informacji pomiędzy bankiem a jego otoczeniem w zakresie ryzyka operacyjnego wzmocnienie dyscypliny rynkowej poprzez wymaganie ujawniania w corocznych publikacjach banków, dotyczących adekwatności kapitałowej informacji o stratach operacyjnych danej kategorii i podejmowanych działaniach naprawczych. Sformułowano zalecenia dotyczące kontrolowania jakości danych do raportowania, w tym jakości danych wykorzystywanych w procesie zarządzania ryzykiem. KNF oczekiwała, że zalecenia zostaną wprowadzone nie później niż do 30 czerwca 2013 r., z wyjątkiem pkt 17.3, w zakresie którego rekomendacja powinna zostać wprowadzona nie później niż do 31 grudnia 2013 r Rekomendacja D dotycząca zarządzania obszarami technologii informacyjnej i bezpieczeństwa środowiska teleinformatycznego w bankach 8 stycznia 2013 r. KNF zmieniła również rekomendację D dotyczącą zarządzania obszarami technologii informacyjnej i bezpieczeństwa środowiska teleinformatycznego w bankach. Zdaniem KNF nowelizacja przyczyni się do poprawy jakości zarządzania i poziomu bezpieczeństwa IT w bankach, jak również pozwoli na usprawnienie nadzoru nad tymi obszarami. Zmiana jest uzasadniona ze względu na znaczny postęp rozwoju technologii informatycznych, ciągły wzrost zależności banków od wykorzystywanych rozwiązań teleinformatycznych oraz ponad dziesięcioletni okres, który upłynął od publikacji dotychczas obowiązującej rekomendacji D. 62

63 W stosunku do poprzedniej wersji rekomendacji D, wprowadzono zapisy dotyczące między innymi zarządzania danymi (w tym ich jakością), zasad współpracy pomiędzy obszarami biznesowymi i technicznymi, systemu informacji zarządczej obszarów technologii informacyjnej i bezpieczeństwa teleinformatycznego oraz tzw. przetwarzania w chmurze (ang. cloud computing). Zaktualizowano i doprecyzowano również oczekiwania nadzorcze dotyczące między innymi planowania strategicznego w obszarze technologii informacyjnej i bezpieczeństwa środowiska teleinformatycznego, wdrażania nowych i modyfikacji istniejących rozwiązań informatycznych, współpracy z zewnętrznymi dostawcami usług oraz zarządzania ryzykiem związanym z bezpieczeństwem środowiska teleinformatycznego. W zaleceniach znaczny nacisk położony został na zasadę proporcjonalności. KNF oczekuje, że zalecenia zostaną wprowadzone nie później niż do 31 grudnia 2014 r Rekomendacja T dotycząca dobrych praktyk w zakresie zarządzania ryzykiem detalicznych ekspozycji kredytowych 26 lutego 2013 r. Komisja Nadzoru Finansowego zmieniła obowiązującą od 2010 r. rekomendację T dotyczącą dobrych praktyk w zakresie zarządzania ryzykiem detalicznych ekspozycji kredytowych. Celem zmiany było złagodzenie zasad udzielania kredytów detalicznych, których liczba od 2011 r. systematycznie spadała na korzyść pożyczek od instytucji parabankowych. W znowelizowanej rekomendacji dokonano rozdzielenia zakresu przedmiotowego rekomendacji T i rekomendacji S. Oprócz wszystkich banków objętych przepisami prawa polskiego, skierowano ją również do działających na terenie Polski oddziałów instytucji kredytowych. KNF odeszła od odgórnego ustalania maksymalnych wartości wskaźnika DtI (relacji wydatków związanych z obsługą zobowiązań kredytowych do średnich dochodów netto). Wartość wskaźnika DtI zgodnie z nową rekomendacją powinna być określona przez zarząd banku i ustalona w zatwierdzonej przez radę nadzorczą banku strategii zarządzania ryzykiem. Zrezygnowano z zawartej w projekcie rekomendacji propozycji badania zdolności kredytowej gospodarstwa domowego na rzecz klienta detalicznego, czyli osoby, która ubiega się w banku między innymi o kredyt czy pożyczkę. Dopuszczono również inną niż pisemna formę oświadczeń klienta na temat jego całkowitego zadłużenia wobec banków i innych podmiotów udzielających pożyczek. Jedną z głównych zmian łagodzących dotychczasowe zasady udzielania kredytów detalicznych oprócz DtI jest wprowadzenie możliwości stosowania uproszczonych zasad oceny zdolności kredytowej klienta przez wszystkie banki (zrezygnowano z zawartych w projekcie rygorystycznych wymogów kapitałowych, płynności i BION dla banków). Bank może stosować uproszczone zasady w przypadku udzielanych 63

64 klientom detalicznym: kredytów i pożyczek ratalnych do czterokrotności przeciętnego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, dla klientów o co najmniej sześciomiesięcznej współpracy z bankiem do sześciokrotności średniej krajowej, dla klientów o co najmniej dwunastomiesięcznej współpracy z bankiem do dwunastokrotności średniej krajowej, dla pozostałych klientów, dla których kwota kredytu lub pożyczki nie przekracza przeciętnego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw. Podwojono limity dopuszczalnych norm kredytu w stosunku do projektu rekomendacji. Rozszerzono również w stosunku do projektu definicję współpracy z bankiem o osoby, które spłaciły już w całości kredyt w ciągu ostatnich 6 miesięcy (obok dotychczasowych kategorii osób, które systematycznie przekazują na rachunek bankowy wpływy). Na wniosek sektora bankowego, który przedstawił dane uzasadniające bezpieczeństwo tego portfela, złagodzono w stosunku do projektu, wymogi KNF wobec udzielania kredytów samochodowych. Dopuszczono klientom nieposiadającym historii w banku udzielania bez limitu kredytów o spłacie balonowej dla samochodów nowych oraz w wieku do 5 lat (w projekcie były 3 lata) oraz zabezpieczonych cesją ubezpieczenia. KNF zrezygnowała z zaproponowanych w projekcie obowiązkowych zabezpieczeń na pojeździe oraz wyraziła zgodę na akceptację oświadczenia o dochodach (bez zaświadczeń) przy kredytach 50/50 dla samochodów do 3 lat i po weryfikacji na próbie historycznej. Wyłączono także kredyty samochodowe spełniające powyższe kryteria z corocznej oceny zdolności kredytowej klienta. KNF jednoznaczne wskazała na konieczność każdorazowego korzystania przez banki w procesie oceny zdolności kredytowej klienta detalicznego z zewnętrznych baz danych, w szczególności międzybankowych baz danych budowanych przez instytucje, które na podstawie art. 105 ust. 4 Prawa bankowego, upoważnione zostały do gromadzenia, przetwarzania i udostępniania informacji między innymi w zakresie poziomu oraz historii spłat zobowiązań kredytowych klientów detalicznych. W rekomendacji podkreślono również znaczenie korzystania przez banki z informacji udostępnianych przez biura informacji gospodarczej. Wprowadzono również zakaz usuwania wpisów z baz w przypadku sprzedaży wierzytelności na rzecz zmiany jej statusu na wygasłą. KNF zmieniła minimalne wymogi dla testów warunków skrajnych stosowanych przez banki złagodziła z jednej strony wymogi dla wzrostu stóp procentowych z 400 p.b. do 200 p.b., a zaostrzyła dla walut obcych do większej z dwóch wartości 30% lub maksymalnej rocznej zmiany kursu z ostatnich 5 lat. W obszarze relacji z klientami, KNF uznała, że bank powinien posiadać sporządzone w formie pisemnej procedury wewnętrzne, określające formę 64

65 i zakres informowania każdego klienta ubiegającego się o kredyt detaliczny zgodnie z ustawą o kredycie konsumenckim. Dodatkowo wprowadzono rekomendację, aby w przypadku klienta ubiegającego się o detaliczną ekspozycję kredytową, bank uzyskał od niego pisemne oświadczenie potwierdzające, że: klient otrzymał od banku informacje niezbędne do podjęcia decyzji w zakresie zaciąganego zobowiązania kredytowego, klient uzyskał od banku wyjaśnienia do zgłaszanych wątpliwości, klient ma świadomość ryzyka związanego z zaciąganym zobowiązaniem kredytowym. Przepisy rekomendacji T weszły w życie do 31 lipca 2013 r Zmiana rekomendacji S dotyczącej dobrych praktyk w zakresie zarządzania ekspozycjami kredytowymi zabezpieczonymi hipotecznie W czerwcu 2013 r. KNF przyjęła po półrocznym okresie konsultacji kolejną już zmianę do rekomendacji S. Była to trzecia modyfikacja uchwalonych w 2006 r. dobrych praktyk. Zmiana zaproponowana przez KNF wynikała zarówno z doświadczeń nadzorcy w zakresie rozwoju akcji kredytowej, jak i wniosków wynikających z kryzysu finansowego, jaki dotknął globalną gospodarkę w ostatnich latach, u którego podstaw leżało między innymi nadmierne rozluźnienie standardów kredytowych w obszarze kredytów mieszkaniowych. Zmiana rekomendacji S zasadniczo wchodzi w życie od 1 stycznia 2014 r., część rozwiązań może być wprowadzona do 1 lipca 2014 r. Z zakresu rekomendacji wyłączono ekspozycje kredytowe finansujące nieruchomości, które nie są zabezpieczone hipotecznie. Wynika to ze szczególnego charakteru należności hipotecznych, związanych z charakterystyką zmian wartości zabezpieczeń w porównaniu z innymi rodzajami zabezpieczeń oraz znacznie dłuższym okresem kredytowania i zabezpieczaniem się banków na kredytowanej nieruchomości. Rozdzielono również rekomendację S i T oraz objęto wymogami rekomendacji oddziały instytucji kredytowych. W rekomendacji uwzględniono między innymi zalecenia Europejskiej Rady ds. Ryzyka Systemowego dotyczące ograniczenia kredytowania w walutach obcych, zakazując w rekomendacji udzielania kredytów w walutach innych niż w tej, w której klient uzyskuje dochód. Wyjątek stanowić będą tzw. klienci wielowalutowi. Zdaniem nadzoru, ale także również Europejskiej Rady Ryzyka Systemowego, kredyty w innych walutach niosą zbyt duże ryzyko nie tylko na poziomie poszczególnych klientów, ale całego kraju (ryzyko systemowe). Należy wskazać, iż w tym czasie rynek sam dokonał uregulowania tego problemu. Z raportu AMRON SARFiN wynika, że wartościowo 99,35% wszystkich nowo udzielonych kredytów to kredyty w złotych. Z danych KNF wynika, iż udział kredytów walutowych systematycznie maleje i wynosi obecnie 50,2% portfela mieszkaniowego. 65

66 Obok uelastycznienia zasad, polegającego między innymi na wydłużeniu z 25 do 30 lat maksymalnego okresu przyjmowanego do wyliczania zdolności kredytowej, czy rezygnacji z regulacyjnego ustalenia limitu wskaźnika zadłużenia do dochodu DtI, zmiany dotyczą wskaźnika wartości długu do wartości nieruchomości LtV. Dla ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie, powstałych w okresie od 1 stycznia do 31 grudnia 2014 r., wartość wskaźnika LtV nie powinna przekraczać poziomu 95%. Docelowo od 2017 r. w przypadku ekspozycji kredytowych zabezpieczonych na nieruchomościach mieszkalnych, LtV będzie maksymalnie mogło osiągnąć 80%, ale w praktyce 90% w przypadku, gdy część ekspozycji przekraczająca 80% LtV jest odpowiednio ubezpieczona, lub kredytobiorca przedstawił dodatkowe zabezpieczenie w formie blokady środków na rachunku bankowym lub poprzez zastaw na denominowanych w złotych dłużnych papierach wartościowych Skarbu Państwa lub NBP. Banki będą mogły akceptować wkład własny pochodzący z rządowego programu Mieszkanie dla młodych. Polityka nadzorcza uwzględnia zatem program pomocy państwa w nabyciu pierwszego mieszkania przez młodych ludzi ale dotyczy on tylko rynku pierwotnego i osób do 35 lat, natomiast nie będzie on mógł pochodzić z kredytu. Jak wynika z raportu AMRON SARFiN udział nowo udzielonych kredytów mieszkaniowych z LtV powyżej 80% stanowił 52,97% wszystkich nowych kredytów. W rekomendacji określono również okres 35 lat jako maksymalnej długości okresu kredytowania, co jest zaostrzeniem zasad w stosunku do rozwiązań dotychczasowych, gdyż do tej pory nie było takiego zapisu. Dla porównania, jak wynika z raportu AMRON SARFiN udział w 2013 r. nowych kredytów udzielonych na okres od 25 do 35 lat stanowił prawie 61% wszystkich nowych kredytów. Zdaniem sektora bankowego niezbędne są rozwiązania systemowe wspierające oszczędzanie na mieszkanie. Jednym z rozwiązań mobilizującym społeczny system oszczędnościowy, a tym samym zwiększającym siłę finansową kredytobiorców, mogłyby być Kasy Oszczędnościowo-Budowlane Projekt rekomendacji U dotyczącej dobrych praktyk w zakresie bancassurance 27 grudnia 2013 r. opublikowany został przez Komisję Nadzoru Finansowego projekt zapowiadanej już od prawie dwóch lat rekomendacji U dotyczącej dobrych praktyk w zakresie bancassurance. Projekt rekomendacji U składa się z 22 rekomendacji podzielonych na 6 obszarów: określenie roli zarządu banku i rady nadzorczej banku, zabezpieczenie ryzyka banku, rola banku oraz polityka rachunkowości, relacje z klientami, system kontroli wewnętrznej w zakresie bancassurance, a także rola funkcji compliance. KNF zakłada, że rekomendacja wejdzie w życie 1 listopada 2014 r. Podstawą do przygotowania nowej 66

67 rekomendacji były zastrzeżenia KNF związane z konfliktem interesów na linii bank-klient-ubezpieczyciel. W ocenie KNF bank nie powinien łączyć funkcji ubezpieczyciela i pośrednika ubezpieczeniowego, bo działa to na niekorzyść klienta. Zastrzeżenia Komisji dotyczyły wynagrodzenia banków sięgającego, w niektórych przypadkach, aż 95% wartości pobranej składki ubezpieczeniowej. Zdaniem KNF wskazywać one mogły, że celem oferowania ubezpieczeń w ramach bancassurance nie jest zapewnienie ochrony ubezpieczeniowej, a jedynie generowanie przychodów dla banku. Dla KNF wątpliwość budziły także sytuacje, w których klient nie miał możliwości skorzystania z ubezpieczenia oferowanego przez innego ubezpieczyciela niż wskazany przez bank. Istnieje obawa, iż faktycznym celem rekomendacji może być eliminacja ubezpieczeń grupowych z kanału bancassurance. Zaproponowane w projekcie rekomendacji zasady w znaczący sposób pogarszają pozycję konkurencyjną bancassurance w stosunku do innych kanałów ubezpieczeń, nie poprawiając jednocześnie sytuacji w zakresie ochrony interesów konsumentów na rynku ubezpieczeniowym. Wprowadzenie bardziej restrykcyjnych regulacji w stosunku do banków nie zmieni dotychczasowych praktyk rynkowych w innych kanałach dystrybucji, a klienci będą obsługiwani przez innych pośredników w sposób dotychczasowy i w oparciu o aktualnie obowiązujące przepisy prawa. Niektóre z produktów ubezpieczeniowych oferowanych w ramach bancassurance, np. ubezpieczenia assistance, polisy NNW czy ubezpieczenia kart kredytowych, tylko dzięki zastosowaniu modelu grupowego są powszechnie dostępne i oferowane są w cenach atrakcyjnych dla klientów. Wydaje się, że realnym interesem klientów banków jest także stworzenie możliwości dokonania wyboru spośród zróżnicowanej i dostępnej cenowo oferty ubezpieczeń. Propozycje Urzędu Nadzoru dotyczące ograniczeń w zakresie wynagrodzenia pobieranego przez banki od zakładów ubezpieczeń nie uwzględniają skutków rynkowych. Presja na banki w kierunku modelu agencyjnego może spowodować wybór opcji bardziej kosztownej, co znacznie podwyższy cenę tych produktów i wpłynie na ograniczenie ich dostępności z niekorzyścią dla klientów banku (np. ubezpieczenia assistance czy ubezpieczenia kart kredytowych) Projekt Zasad Ładu Korporacyjnego dla instytucji nadzorowanych przez KNF Urząd Komisji Nadzoru Finansowego przygotował projekt Zasad ładu korporacyjnego dla instytucji nadzorowanych przez KNF. Zasady Ładu Korporacyjnego są zbiorem reguł określających relacje wewnętrzne i zewnętrzne instytucji nadzorowanych, w tym relację z udziałowcami i klientami, ich organizację, funkcjonowanie nadzoru wewnętrznego oraz kluczowych systemów i funkcji wewnętrznych, a także organów statutowych i zasad ich współdziałania. W ocenie KNF wdrożenie przygotowanych zasad zwiększy przejrzystość działania instytucji nadzorowanych, poprawi 67

68 skuteczność funkcjonowania jej organów oraz ograniczy występujące konflikty interesów. Komisja Nadzoru Finansowego uznaje, że Zasady Ładu Korporacyjnego powinny zostać przyjęte przez instytucje nadzorowane, stając się istotnym dokumentem programowym w ich strategicznej polityce korporacyjnej oraz wpływać na kształtowanie właściwych zasad postępowania instytucji nadzorowanych. Nieznana jest forma prawna tego dokumentu, ponieważ nie ma ona formy rekomendacji. Instytucje nadzorowane powinny dążyć do stosowania w jak najszerszym zakresie zaproponowanych przez KNF zasad, a odstąpienie od ich stosowania w pełnym zakresie może nastąpić tylko, gdy ich kompleksowe wprowadzenie byłoby nadmiernie uciążliwe dla instytucji nadzorowanej. W Zasadach Ładu Korporacyjnego wskazuje się na konieczność postawienia wysokich wymogów osobom, które wchodzą w skład organów podmiotów nadzorowanych oraz ukształtowania odpowiednich relacji z udziałowcami, podkreślając w szczególności konieczność odpowiedzialnego działania udziałowców w interesie instytucji nadzorowanej jednocześnie zalecając, aby wykonywanie uprawnień korporacyjnych w sytuacji konfliktu interesów odbywało się przy zachowaniu interesu instytucji nadzorowanej. Podstawowym obowiązkiem instytucji powinno być rzetelne informowanie klientów o oferowanej usłudze czy produkcie w sposób zrozumiały dla przeciętnego odbiorcy z uwzględnieniem ryzyka z nią związanego. Obowiązek ten powinien być realizowany na etapie komunikacji marketingowej oraz nawiązywania stosunku prawnego i doboru odpowiedniej dla klienta usługi czy produktu finansowego, a jego przestrzegania instytucje nadzorowane powinny wymagać od podmiotów współpracujących z nimi. Normy określone Zasadami Ładu Korporacyjnego mogą być nieadekwatne do rodzaju i formy prowadzonej działalności przez niektóre podmioty działające na rynku finansowym, stąd też zakresem ich stosowania nie są objęci agenci transferowi, agenci firm inwestycyjnych, przedsiębiorstwa energetyczne prowadzące rachunki lub rejestry towarów giełdowych, agenci ubezpieczeniowi, brokerzy ubezpieczeniowi, dystrybutorzy jednostek uczestnictwa funduszy inwestycyjnych, pracodawcy prowadzący pracownicze programy emerytalne, zarządzający sekurytyzowanymi wierzytelnościami oraz podmioty będące osobami trzecimi, którym podmioty nadzorowane powierzyły wykonywanie niektórych czynności na podstawie zawartych umów, zgodnie z obowiązującymi je przepisami prawa. Norm określonych Zasadami Ładu Korporacyjnego nie stosuje się również do emitentów dokonujących ofert publicznych lub których papiery wartościowe są dopuszczone do obrotu na rynku regulowanym, a także do zagranicznych osób prawnych, prowadzących działalność na podstawie właściwego zezwolenia. 68

69 III. Inne działania pozaregulacyjne 1. FATCA oraz porozumienie międzyrządowe IGA aktualny stan prac Strona amerykańska dokonała ostatecznie w pierwszej połowie lutego 2014 r. akceptacji polskiej wersji porozumienia IGA. Kolejnym krokiem jest skierowanie wniosku o podpisanie umowy do Rady Ministrów (po akceptacji Komitetu Stałego Rady Ministrów). Po wyrażeniu zgody przez Radę Ministrów umowa zostanie podpisana i rozpocznie się procedura ratyfikacji wraz ze zmianami prawa krajowego. Samo natomiast podpisanie umowy (przed ratyfikacją) zapewni wpisanie Polski na listę krajów posiadających IGA, co przekłada się bezpośrednio na odpowiedni status w trakcie rejestracji na portalu IRS. Wskazać również należy, iż wejście w życie postanowień przedmiotowego porozumienia poprzedzone zostanie odpowiednimi zmianami ustawowymi, które mają na celu zapewnienie systemowej zgodności postanowień porozumienia międzyrządowego z przepisami krajowymi. Zmiany te będą dotyczyć Ordynacji podatkowej (wraz z odpowiednimi delegacjami do wydania szczegółowych rozporządzeń wykonawczych) oraz ustaw branżowych w zakresie udostępniania informacji objętych ochroną na podstawie tych ustaw. Podkreślenia wymaga także fakt, iż Komisja Europejska monitoruje procesy podpisywania przez państwa członkowskie porozumień międzyrządowych IGA. Komisja Europejska jednoznacznie wskazała, że porozumienie międzyrządowe jest najwłaściwszą formą wdrożenia regulacji FATCA. Niezależnie od powyższego, Komisja Europejska podjęła obecnie prace nad przyjęciem analogicznej regulacji europejskiej, odnoszącej się do rezydentów podatkowych Unii Europejskiej, mających miejsce zamieszkania w państwie trzecim. Także z punktu widzenia klientów, uczestników sektora bankowego, zawarcie przez Polskę porozumienia międzyrządowego IGA jest oceniane, jako korzystne, z uwagi na zwolnienie z obowiązku indywidualnego przekazywania informacji o klientach instytucji finansowych, na rzecz przekazywania ich za pośrednictwem organów administracji rządowej. Przyjęcie przedmiotowego porozumienia zwalnia instytucje finansowe z konieczności zawarcia indywidualnej umowy z Departamentem Skarbu USA, której zawarcie jest niezbędne do uzyskania statusu instytucji zgodne z FATCA. Brak uzyskania statusu zgodności w świetle FATCA powodowałoby, że z płatności na rzecz osób uznanych jako US person, dokonywanych przez instytucje finansowe należałoby dokonać potrącania 30% podatku liczonego od wartości takiej płatności. Tym samym przyjęte rozwiązanie jest także korzystne dla klientów banków, jako że w przypadku zawarcia porozumienia, nie będzie obowiązku potrącania 30% z kwot realizowanych transakcji. 69

70 Ostatecznie przesądzono, że w sprawie ratyfikacji porozumienia międzyrządowego IGA przeprowadzona zostanie tzw. duża ratyfikacja (czyli przez Parlament). Wynika to z zamiaru przeprowadzenia tzw. pakietowych zmian dotyczących wymiany informacji podatkowej. Ministerstwo Finansów potwierdziło też, że pracuje jednocześnie nad Common Reporting Standard przygotowywanym przez OECD, który ma opierać się na analogicznych założeniach jak FATCA i być wprowadzany w życie na analogicznych zasadach jak IGA. Jest to w istocie uszczegółowienie zapowiadanego projektu,,europejskiej FATCA. Porozumienia międzyrządowe, podobnie jak IGA mają być bilateralnie zawierane między państwami, a do tego podobnie jak w przypadku IGA, potrzeba zmian w prawie krajowym. W zakresie zmian w prawie krajowym niezbędnych do stosowania IGA wspólne propozycje ZBP, PIU i IZFiA poddane zostały konsultacjom resortowym, ale decyzją Ministerstwa Finansów mają być połączone z pracami nad wdrożeniem wyżej opisanego CRS. Zmiany w prawie krajowym mają więc jednocześnie umożliwiać identyfikację i raportowanie zarówno na potrzeby IGA, jak i porozumień wdrażających CRS. Dodatkowo zmiany krajowe (niekoniecznie przeprowadzone razem ze zmianami dotyczącymi IGA i CRS) mają dotyczyć właśnie procedowanej dyrektywy (2013/0188 CNS) o współpracy administracyjnej dotyczącej automatycznej wymiany danych między państwami. Może okazać się, że Polska nie zdąży z wdrożeniem legislacyjnych zmian na 1 lipca 2014 r. z racji między innymi połączenia tych zmian z pracami w sprawie CRS, ale także wielomiesięcznych opóźnień po stronie amerykańskiej w zakresie zatwierdzenia polskiej wersji porozumienia IGA (parafowanej już 10 września 2013 r.). 2. Jednolity unijny hipoteczny formularz kredytowy Zgodnie z planami ekspertów unijnych, banki będą zobowiązane do dokładnego informowania klientów o faktycznych kosztach transakcji. Parlament Europejski zaakceptował tekst uzgodniony z państwami członkowskimi, ale przed ostatecznym jego przyjęciem chce, by państwa wprowadziły przepis gwarantujący kontrolę ich prawidłowego wdrażania na terenie Unii. Opracowany tzw. europejski formularz ma obowiązywać we wszystkich bankach UE. Zawierać ma między innymi przejrzyste informacje, dotyczące zagrożeń związanych ze spłatą kredytu/pożyczki. Ma to pozwolić kupującym wybrać najlepszą ofertę, która powinna być ważna przynajmniej tydzień, aby klient miał czas na zastanowienie. Wprowadzone mają być także bardziej elastyczne zasady umożliwiające wcześniejszą spłatę kredytu oraz częściowa ochrona 70

71 klientów przed rosnącymi kosztami kredytu i wpadnięciem w spiralę zadłużenia. Ponadto nowe regulacje mają wyeliminować wprowadzające w błąd pułapki czyhające w informacjach pisanych drobnym drukiem. Szacuje się, że zmiany zostaną wprowadzone najwcześniej w 2015 r. 3. Program Mieszkanie dla młodych Z początkiem 2014 r. wystartował program Mieszkanie dla młodych, który jest następcą wygaszonego programu Rodzina na swoim. W okresie trwania programu Rodzina na swoim od 2007 do 2012 r. udzielono łącznie kredytów, ich wartość wyniosła 32,967 mld PLN. MdM to rządowy program wsparcia osób w wieku do 35 lat w nabyciu pierwszego, nowego mieszkania. Polega on na udzieleniu ze środków budżetu państwa dofinansowania wkładu własnego oraz dodatkowego finansowego wsparcia w formie spłaty części kredytu. Dofinansowanie ma miejsce w związku z ubieganiem się o kredyt na nabycie mieszkania: lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego, który będzie zaspokajał własne potrzeby mieszkaniowe nabywcy. Eksperci rynku nieruchomości wskazują na liczne warunki jakie należy spełnić, aby otrzymać dopłatę. I tak: mieszkanie musi pochodzić z rynku pierwotnego, cena musi zmieścić się w narzuconych limitach, a pieniądze mają być przekazane osobom, które zaciągną kredyt i spełnią wymagania dotyczące wieku oraz nieposiadania mieszkania. 4. Fundusz Mieszkań na Wynajem BGK Pod koniec 2013 r. BGK powołał TFI BGK SA, w ramach której ma działać Fundusz Mieszkań na Wynajem. Fundusz docelowo ma zainwestować 5 mld PLN w budynki z lokalami mieszkalnymi gotowymi do wynajęcia, a następnie wynajmować te mieszkania najemcom. Dodatkowo utworzono spółkę BGK Nieruchomości, która będzie zarządzać aktywami Funduszu Mieszkań na Wynajem. W założeniach powołanie Funduszu ma przynieść korzyści w kilku obszarach: poprawić sytuację na rynku mieszkaniowym poprzez stworzenie warunków zachęcających Polaków do zwiększenia mobilności zawodowej, pobudzić rynek nieruchomości i wykreować zinstytucjonalizowany rynek najmu. Planowane jest, że Fundusz rozpocznie działalność w I kwartale 2014 r. Paradoksalnie projekt powołania Funduszu może przyczynić się do obniżenia popytu na kredyt hipoteczny ze strony osób fizycznych. 5. Nowa metodyka BION Nowa metodyka procesu badania i oceny BION została opracowana z uwzględnieniem wymogów Dyrektywy CRD III oraz wytycznych GL 39. Nie uwzględnia jednak postanowień pakietu CRD IV, które mają zastosowanie od 1 stycznia 2014 r. z datą pełnej implementacji od 1 stycznia 2019 r. 71

72 Nowe przepisy zastępują między innymi Dyrektywę CRD III. Postanowienia określone w Pakiecie CRD IV i odnoszące się do procesu BION wdrażane będą sukcesywnie i znajdą odzwierciedlenie w kolejnych nowelizacjach Metodyki BION. Celem procesu BION jest identyfikacja wielkości i charakteru ryzyka, na jakie narażony jest bank, oceny jakości procesu zarządzania ryzykiem, oceny poziomu kapitału, pokrywającego ryzyko wynikające z działalności banku oraz oceny zgodności z przepisami prawa regulującymi działalność banków, statutem i decyzją o wydaniu zezwolenia na utworzenie banku i prowadzenie działalności bankowej. Celem niniejszej Metodyki BION jest wskazanie sposobu przeprowadzania procesu BION, zakresu badania i oceny nadzorczej oraz zasady nadawania ocen BION w ramach wykonywanych czynności analitycznych i kontrolnych. Metodyka BION dotyczy banków komercyjnych, banków zrzeszających oraz banków spółdzielczych. W odniesieniu do Banku Gospodarstwa Krajowego prowadzenie procesu BION nie jest obligatoryjne. W ocenie BION uwzględniane są podmioty zależne. W nowej metodologii zostały skrócone opisy poszczególnych obszarów ryzyka. Ocena jakościowa oparta została o powtarzalne bloki tematyczne (takie same) dla każdego obszaru ryzyka. Obecna wersja badania, będzie najprawdopodobniej wymagała odpowiedzi na mniejszą liczbę pytań (analiza będzie możliwa po dostarczeniu przez KNF szczegółowego kwestionariusza), ale za to odpowiedzi na pytania będą opatrywane dłuższym opisami wymaganymi dla uzasadnienie samooceny w danym punkcie. Dla oznaczonych miejsc na algorytmie wyznaczania oceny BION zostały wskazane konkretne czynniki korygujące, które KNF może zastosować dla poszczególnych elementów. W poszczególnych obszarach ryzyka zostały podkreślone niektóre specyficzne wymagania np. dla ryzyka rynkowego jednym z bloków tematycznych jest spełnienie wymogów Dyrektyw MIFID i EMIR. Ocenie podlegać będzie współpraca z nadzorem. IV. Udział banków w systemie dystrybucji środków unijnych w Polsce w roku 2013 Dystrybucja środków unijnych dostępnych w ramach polityki spójności w perspektywie r. oparta była przede wszystkim na systemie pomocy bezzwrotnej, czyli systemie dotacyjnym. Istotną funkcję w tym procesie pełnią instytucje bankowe, oferując przede wszystkim wsparcie w zakresie finansowania, obejmujące kredyty pomostowe, kredyty współfinansujące wkład własny oraz kredyty na pokrycie kosztów niekwalifikowanych projektu. 72

73 Punktem wyjścia dla oceny aktywności banków w procesie absorpcji środków unijnych jest oszacowanie potencjału tego segmentu rynku. Łączna alokacja środków unijnych na lata wyniosła blisko 68 mld EUR. Według danych MIR do końca 2013 r. w ramach polityki spójności, złożono 287,1 tys. wniosków o łącznej wartości wnioskowanego dofinansowania w wysokości ponad 0,5 bln PLN. Do realizacji zaś skierowano 93,8 tys. projektów o wartości dofinansowania w wysokości 388 mld PLN wydatków kwalifikowanych, w tym 267,7 mld PLN dofinansowania z UE, co stanowi 93,2% całej alokacji na lata Pozostałe wydatki stanowiły koszty niekwalifikowane oraz wkład własny beneficjentów, czyli, obok kredytu pomostowego, dwa potencjalne obszary współpracy banków z beneficjentami ostatecznymi. Jednocześnie w ramach PROW zawarto lub wydano w tym samym czasie prawie 5,9 mln umów lub decyzji o dofinansowaniu unijnym. W ramach działań PROW, osiem działań tego programu cieszyło się szczególnym zainteresowaniem banków. W ramach tych działań zawarto/wydano 181,2 tys. umów i decyzji na sumę 20 mld PLN. Zarówno grupa wnioskodawców, jak i beneficjentów realizujących projekty stanowi bazę potencjalnych klientów dla instytucji bankowych w zakresie bankowej oferty unijnej. Na rynku tzw. kredytów unijnych aktywnie działało prawie 100 banków, w tym szczególnie intensywnie 11 banków komercyjnych oraz około 30 banków spółdzielczych i zrzeszających. Należy też wspomnieć o specjalnej roli Banku Gospodarstwa Krajowego, banku publicznym (państwowym), który głównie pełni funkcje systemowe (instytucji wdrażającej, instytucji prefinansującej lub menedżera funduszu powierniczego) w procesie absorpcji środków unijnych obu kluczowych polityk wspólnotowych. Na rynku polskim nie istnieją oficjalne statystyki dotyczące wartości zadłużenia z tytułu kredytów na finansowanie inwestycji współfinansowanych ze środków unijnych. Z danych ZBP wynika, że w latach , w ramach programów unijnych sektor bankowy zaangażował 37 mld PLN, w tym ramach w samej tylko polityki spójności, banki udzieliły około 20 tys. kredytów na łączną kwotę około 21 mld PLN. W uproszczeniu oznacza to, że co trzeci podmiot realizujący projekt współfinansowany ze środków polityki spójności skorzystał z finansowania bankowego. Jednocześnie według szacunków Związku Banków Polskich, banki (przede wszystkim bankowość spółdzielcza i Bank BGŻ SA) sfinansowały ponad 50 tys. projektów o wartości ponad 4,5 mld PLN (kredytu) w ramach programu PROW Oznacza to, że banki sfinansowały około 30% wszystkich projektów wyżej wymienionej grupy najważniejszych ośmiu działań PROW i około jednego procenta sumy wszystkich projektów PROW. Projekty realizowane w ramach PROW cechowały się mniejszymi wartościami niż projekty inwestycyjne w ramach polityki spójności. 73

74 Instytucje bankowe zaangażowane są również w proces wdrażania instrumentów zwrotnych tzw. inżynierii finansowej UE w ramach krajowych i regionalnych programów operacyjnych (RPO). Instrumenty inżynierii finansowej dostępne są w ramach trzech schematów: inicjatywy JEREMIE, JESSICA oraz modelu wdrażanym bez pośrednictwa menedżera funduszu. Banki zostały uwzględnione jedynie w inicjatywie JEREMIE (7 RPO) oraz JESSICA (5 RPO), w ramach których w 2013 r. trwały kolejne nabory pośredników finansowych. 15 polskich banków i przedsiębiorstw leasingowych z grup bankowych skorzystało także ze wsparcia oferowanego przez Komisję Europejską i Europejski Fundusz Inwestycyjny w zakresie programów ramowych Unii Europejskiej (Program na rzecz konkurencyjności i innowacji /CIP/, Europejska Inicjatywa Mikrofinansowa PROGRESS oraz 7 Program ramowy na rzecz badań i rozwoju technologicznego). W ramach wyżej wymienionych programów banki uzyskały gwarancje inwestycyjne UE (w tym bezpłatne i zwolnione z pomocy publicznej) i udzielają preferencyjnego finansowania na rozwój firm, samozatrudnienie lub innowacje. W ramach samego tylko Programu CIP do końca 2013 r. zakontraktowano 4,15 mld PLN akcji finansowej dla dwudziestu tysięcy przedsiębiorców. Polskim instytucjom finansowym wsparcia w zakresie programów ramowych UE udziela Krajowy Punkt Kontaktowy ds. instrumentów zwrotnych, prowadzony przez Związek Banków Polskich we współpracy z Ministrem Gospodarki i Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości. V. Bankowy Fundusz Gwarancyjny 1. Opłaty obowiązkowe 22 listopada 2013 r. Rada Bankowego Funduszu Gwarancyjnego podjęła uchwałę 41/2013 określającą wysokość obowiązkowej opłaty rocznej od banków na niezmienionym poziomie 0,1% od 12,5-krotności sumy wymogów kapitałowych z tytułu poszczególnych rodzajów ryzyka oraz wymogów kapitałowych z tytułu przekroczenia limitów i naruszenia innych norm określonych w ustawie Prawo bankowe. Podkreślić należy, iż wnoszona przez banki w roku 2013 opłata roczna wyniosła 875 mln PLN i była o 6%, wyższa niż w roku 2012, co wiązało się z rosnącą skalą prowadzonej przez banki działalności i ze wzrostem współczynnika wypłacalności. Rada BFG w uchwale 40/2013 z 22 listopada 2013 r. utrzymała stawkę procentową funduszy ochrony środków gwarantowanych (FOŚG), tworzonych przez podmioty objęte obowiązkowym systemem gwarantowania na niezmienionym maksymalnym poziomie w wysokości 0,55% sumy 74

75 środków pieniężnych zgromadzonych w banku, stanowiącej podstawę obliczania kwoty rezerwy obowiązkowej. Jednocześnie w uchwale nr 42/2013 Rada określiła stawkę wnoszonej na rzecz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego przez podmioty objęte obowiązkowym systemem gwarantowania opłaty ostrożnościowej na 2014 r. na nowo tworzony Fundusz Stabilizacyjny w wysokości 0,037% 12,5-krotności sumy wymogów kapitałowych z tytułu poszczególnych rodzajów ryzyka oraz wymogów kapitałowych z tytułu przekroczenia limitów i naruszenia innych norm określonych w ustawie Prawo bankowe. Na rok 2103 opłata ta wyniosła 0,009%, została wprowadzona uchwałą Rady nr 43/2013 z 22 listopada 2013 r. VI. Działalność arbitra bankowego 1. Podsumowanie działań w 2013 r. Ważnym elementem systemu ochrony konsumenta usług bankowych była w 2013 r. działalność Bankowego Arbitrażu Konsumenckiego (BAK). Do Bankowego Arbitrażu Konsumenckiego należą obecnie wszystkie bankiczłonkowie ZBP oraz te banki spółdzielcze niezrzeszone w ZBP, które wyraziły wolę współpracy z BAK. Od 1 stycznia do 31 grudnia 2013 r. wpłynęły do BAK 1253 wnioski, o 124 więcej niż w 2012 r. Do końca roku orzeczenia wydano w przypadkach, średnia wartość przedmiotu sporu w 2013 r. była zbliżona do 2012 r. i wyniosła 4 438,4 PLN, natomiast średni czas rozpatrywania wniosku w ubiegłym roku to 56 dni kalendarzowych i był krótszy niż w 2012 r. o 3 dni. W 2013 r. nadal zmieniał się zakres merytoryczny spraw kierowanych do Arbitra, gdyż do połowy spadła liczba skarg dotyczących kredytów. Trzy czwarte z tych skarg obejmowała kredyty hipoteczne. Najczęstszymi przyczynami sporów w tym zakresie były występujące w umowach klauzule niedozwolone oraz zasady ustanawiania zabezpieczeń, w szczególności ubezpieczeń. Nieznacznie wzrosła liczba konsumentów, którzy złożyli skargi dotyczące umów o kredyt konsumencki, zaś większość tych wniosków dotyczyła nieprawidłowego postępowania banku po złożeniu przez kredytobiorcę oświadczenia o odstąpieniu od umowy. Na stałym poziomie utrzymuje się liczba wniosków wnoszonych przez spadkobierców kredytobiorców, w których żądają zwolnienia ich z obowiązku spłaty długu i podnoszą zarzut udzielenia kredytu mimo braku zdolności kredytowej oraz zarzut nieskorzystania przez bank z ubezpieczenia spłaty kredytu. 75

76 Zakres merytoryczny wpływających wniosków 363 rachunki i lokaty bankowe 363 kredyty bankowe 636 obrót płatniczy, w tym różnego rodzaju karty bankowe 189 papiery wartościowe 0 inne Źródło: opracowanie własne. W 2013 r. odnotowano skargi konsumentów dotyczące naruszania przez banki obowiązków informacyjnych w zakresie grupowych ubezpieczeń na życie powiązanych z umowami kredytu oraz niesprawdzania warunków objęcia kredytobiorcy ubezpieczeniem na wypadek utraty pracy. W 2013 r. wzrosła liczba spraw dotyczących lokat i rachunków, a większość skarg z tego zakresu dotyczyła produktów powiązanych z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. Na poziomie podobnym do lat ubiegłych utrzymuje się liczba wniosków związanych z transakcjami oszukańczymi, dokonywanymi za pomocą kart płatniczych oraz liczba kwestionowanych przez klientów transakcji bankomatowych. 2. Pakiet ADR dotyczący alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich 21 maja 2013 r. zostały ostatecznie przyjęte przez Parlament Europejski, zaś 18 czerwca 2013 r. opublikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej: Rozporządzenie nr 524/2013 w sprawie internetowego rozstrzygania sporów konsumenckich online (Online Dispute Resolution ODR), Dyrektywa nr 2013/11/UE w sprawie alternatywnych metod rozstrzygania sporów konsumenckich (Alternative Dispute Resolution ADR). Obie regulacje, składające się na tzw. pakiet ADR, weszły w życie po upływie dwudziestu dni od dnia publikacji w Dzienniku Urzędowym UE, czyli 8 lipca 2013 r. Dyrektywa ADR winna zostać zaimplementowana do krajowego porządku prawnego do 9 lipca 2015 r., natomiast 76

77 Rozporządzenie ODR (stosowane wprost) zacznie obowiązywać w poszczególnych krajach członkowskich od 9 stycznia 2016 r. Według Rozporządzenia, platforma ODR, która stanowi punkt dostępu dla konsumentów i przedsiębiorców pragnących pozasądowego rozstrzygnięcia sporu pełni między innymi następujące funkcje: umożliwia dostęp do elektronicznego formularza skargi, który może wypełnić strona skarżąca, informuje o skardze stronę, przeciwko której wniesiono skargę, wskazuje właściwy podmiot pozasądowego rozstrzygania sporów do rozpoznania skargi i przekazuje skargę temu podmiotowi, nieodpłatnie udostępnia elektroniczne narzędzie rozpatrywania spraw, które umożliwi stronom i podmiotowi ADR prowadzenie postępowań w zakresie internetowego rozstrzygania sporu, udostępnia stronom i podmiotowi rozstrzygającemu spór tłumaczenia informacji, które są niezbędne dla rozstrzygnięcia sporu. Dyrektywa ADR ma zaś zastosowanie do sporów dotyczących zobowiązań umownych, wynikających z umów sprzedaży lub umów o świadczenie usług między przedsiębiorcą a konsumentem. VII. Przestępstwa na szkodę banków i ich klientów Miniony rok przyniósł kolejne pozytywne skutki działań własnych banków i bliskiej współpracy z Policją w przeciwdziałaniu i zwalczaniu przestępstw rozbójniczych na szkodę banków. Według danych Komendy Głównej Policji, po skokowym wzroście w latach , w 2013 r. nastąpił dalszy spadek liczby napadów na placówki bankowe. Odnotowano ich bowiem 102, podczas gdy rok wcześniej 130. Rekordowy w tym względzie rok 2010, który przyniósł aż 215 zdarzeń. W wyniku napadów banki utraciły PLN. Dla porównania straty gotówki w 2012 r. wyniosły PLN. Tak jak dotąd przestępcy rabowali gotówkę przede wszystkim ze stanowisk kasowych. W kilku przypadkach zrabowali pieniądze z sejfów na zapleczu placówek. Z analizy policyjnych danych wynika, że w większości napadów sprawcy działali w pojedynkę, z przedmiotami przypominającymi broń palną, zamaskowani w celu utrudnienia identyfikacji. Należy jednak podnieść, iż napady nie przyniosły ofiar śmiertelnych ani rannych wśród personelu i klientów banków, chociaż zagrożenie utraty co najmniej zdrowia było realne. Przestępcy grozili bowiem użyciem wobec personelu i klientów broni lub innych niebezpiecznych przedmiotów bądź substancji. Dla wymuszenia spełnienia żądań używali także brutalnej przemocy fizycznej. W jednym przypadku napastnikiem okazała się kobieta. Powtarzający się sposób działania wskazuje, że część zdarzeń przypisać można sprawcom wielokrotnym. W 80% przypadków obiektem ataków były placówki banków komercyjnych, a w pozostałych 20% placówki banków spółdzielczych. 77

78 Utrzymała się tendencja przenoszenia bandyckiego procederu z największych aglomeracji miejskich do mniejszych miejscowości. Według danych Policji miniony rok, nie przyniósł napadów na transportowane siłami banków wartości pieniężne. Na podobnym jak rok wcześniej poziomie utrzymała się liczba ataków na urządzenia bankomatów (ATM), z których sprawcy skradli PLN. Zbliżony poziom strat odnotowano w 2012 r PLN. Ponownie odnotowano przypadki ataków na ATM z użyciem substancji wybuchowych. Było ich 9, z czego 6 udanych skutkujących kradzieżą gotówki. Na 9 prób, w 4 przypadkach ukradziono bankomat wraz z zawartością, poprzez wyrwanie urządzenia z mocowań. W odróżnieniu od roku 2012, nie było przypadków kradzieży pieniędzy po uprzednim otwarciu bankomatu z użyciem właściwych kodów. Spośród 42 własnością banków było 15 ATM, z których skradziono PLN. VIII. Systemy rozliczeń 1. Płatności 1.1. Zmiany ustawy o usługach płatniczych oraz niektórych innych ustaw 7 października 2013 r. weszła w życie nowelizacja ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych oraz niektórych innych ustaw. Nowelizacja wprowadziła nowe przepisy dotyczące wydawania, wykupu i dystrybucji pieniądza elektronicznego. Zmiany przyjęte nowelizacją dotyczą także tworzenia, organizacji i działalności instytucji pieniądza elektronicznego oraz nadzoru nad tymi podmiotami. Zmiany ustawy przyjęte w nowelizacji służą dwóm celom. Pierwszy z nich, to dokonanie wdrożenia odpowiednich przepisów Dyrektywy w sprawie Usług Płatniczych (PSD). Drugim zadaniem nowelizacji jest wprowadzenie rozwiązań, mających uprościć dotychczasowe regulacje odnoszące się do rynku płatniczego. Na mocy nowelizacji uchylono obowiązującą dotychczas ustawę z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych. Całość zawartych w tym akcie zagadnień związanych z wydawaniem pieniądza elektronicznego, działalnością instytucji pieniądza elektronicznego i świadczeniem przez nie usług płatniczych została przeniesiona do ustawy o usługach płatniczych. Jedna z najistotniejszych zmian przyjętych w drodze nowelizacji polega na wprowadzeniu zamkniętego katalogu wydawców pieniądza elektronicznego. W katalogu tym uwzględniono między innymi kasy oszczędnościowo-kredytowe oraz Pocztę Polską S.A. Należy jednak wskazać, że podmioty te będą mogły wydawać pieniądz elektroniczny tylko 78

79 w związku z upoważnieniem zawartym w ustawach szczegółowo regulujących ich działalność. Do wydawców pieniądza elektronicznego zaliczono także oddziały zagranicznych instytucji pieniądza elektronicznego. Wprowadzono również uprawnienia do wydawania pieniądza elektronicznego, na określonych w nowelizacji zasadach, przez krajowe instytucje płatnicze. Aby świadczyć tego typu usługi, instytucje te muszą jednak posiadać kapitał założycielski w wysokości nie niższej niż EUR. Podjęcie przez krajową instytucję płatniczą działalności polegającej na wydawaniu pieniądza elektronicznego będzie możliwe na podstawie zgody udzielonej przez Komisję Nadzoru Finansowego. W znowelizowanej ustawie określono także nowe obowiązki na wydawców kart płatniczych. Podmioty te zostały zobligowane do podawania użytkownikom kart płatniczych pełnej informacji o miejscach, w których mogą być dokonywane transakcje płatnicze przy użyciu tychże kart. Zgodnie z nowelizacją, informacja ta powinna obejmować między innymi oznaczenie bankomatów oraz akceptantów, czyli podmiotów innych niż konsumenci, przyjmujących płatności bezgotówkowe Obniżenie opłaty interchange 30 sierpnia 2013 r. Sejm uchwalił kolejną nowelizację ustawy o usługach płatniczych, a prezydent podpisał ją 11 października 2013 r. Celem zmiany ustawy jest wsparcie rozwoju obrotu bezgotówkowego i wyeliminowanie mechanizmów ograniczających konkurencję na rynku usług obsługi transakcji przy pomocy kart płatniczych. Uregulowano w niej wysokość tzw. opłaty interchange, pobieranej przy transakcjach kartami płatniczymi przez wydawców kart (banki) od akceptantów (punktów usługowo-handlowych) za pośrednictwem agentów rozliczeniowych. Opłata interchange nie będzie mogła przekroczyć 0,5% wartości transakcji. Ograniczenie opłaty nie obejmie nowych organizacji kartowych przez 3 lata od rozpoczęcia przez nie działalności. Będzie to jednak możliwe pod warunkiem, że nowo utworzony podmiot tego typu nie będzie należał do tej samej grupy co inna organizacja kartowa. Dodatkowo inna organizacja nie może wywierać na nową znaczącego wpływu w rozumieniu ustawy o rachunkowości. Ustawa nakłada także na organizacje kartowe obowiązek między innymi udostępniania na swoich stronach internetowych informacji o stawkach opłat stanowiących ich przychody. Ponadto nowelizacja przewiduje, że organizacje kartowe, banki wydające karty oraz agenci rozliczeniowi na zmianę umów będą mieli 6 miesięcy od wejścia w życie nowych przepisów. Nowelizacja weszła w życie 1 stycznia 2014 r. 79

80 1.3. Proces samoregulacji opłaty interchange Jeszcze przed podjęciem prac nad przepisami ustawowymi obniżającymi opłatę interchange, rozpoczął się proces samoregulacji rynku w tym zakresie. Pierwszy etap samoregulacji, zainicjowany przez Narodowy Bank Polski w 2012 r., wdrożony został w styczniu 2013 r. wprowadzeniem istotnych obniżek opłat interchange. W wybranych kategoriach kart obniżki sięgnęły nawet 40%. W efekcie średnie stawki w Polsce zbliżały się w 2013 r. do średniej w UE, a ich wysokość kształtowała się na poziomie 1,1% 1,3% (w zależności od produktu kartowego). Organizacje kart płatniczych Visa i MasterCard w kwietniu 2013 r. podjęły decyzję o kolejnych działaniach i ogłosiły harmonogramy obniżek na lata Choć szczegóły programów dwóch organizacji różnią się od siebie zastosowanymi mechanizmami wyliczania maksymalnych stawek, to zarówno wysokość opłat, jak i warunki wprowadzania obniżek wynikają z Programu Redukcji Opłat Kartowych (PROK), wypracowanego pod auspicjami NBP w 2012 r. przez banki, agentów rozliczeniowych, akceptantów oraz przedstawicieli administracji publicznej. 2. SEPA Jednolity Obszar Płatności w Euro 5 Rozporządzenie SEPA end-date, przyjęte w 2012 r., ustanawia daty końcowe migracji w państwach członkowskich na instrumenty polecenia przelewu i polecenia zapłaty w walucie euro wykonywane w określonym formacie. Zgodnie z przepisami powyższego aktu, Polska powinna dostosować się do jego wymogów najpóźniej do 31 października 2016 r., jednak termin obowiązujący państwa członkowskie strefy euro wyznaczony został na 1 lutego 2014 r. Zmiany, które wprowadzone zostaną w krajach strefy euro do czasu upłynięcia terminu migracji dla Polski, nie mają jednak wpływu na klientów banków polskich. Wejście w życie powyższego aktu oznacza, że projekt SEPA, który do tej pory był samoregulacyjną inicjatywą środowiska bankowego, de facto zmienia formę z samoregulacyjnej na podlegającą przepisom prawa europejskiego w zakresie instrumentów polecenia przelewu i polecenia zapłaty. 18 lutego 2014 r. Rada Unii Europejskiej przyjęła zmianę Rozporządzenia SEPA end-date w zakresie zaproponowanej przez Komisję Europejską propozycji wprowadzenia dodatkowego, 6-miesięcznego okresu przejściowego dla państw strefy euro. W tym dodatkowym okresie dostawcy usług płatniczych, będą mogli akceptować płatności w standardach odbiegających od SEPA. Decyzja o wydłużeniu terminu na migrację dla państw strefy euro uzasadniana jest wciąż niesatysfakcjonującym poziomem postępów implementacyjnych, zarówno wśród banków, jak i instytucji płatniczych, 5 Na podstawie: Sprawozdanie z wdrażania SEPA w Polsce w roku 2013, ZBP, SEPA Polska. 80

81 administracji publicznej oraz przedsiębiorców i konsumentów. Gdyby nie podjęta przez organy unijne inicjatywa wdrożenia dodatkowego okresu przejściowego, dostawcy usług płatniczych po 1 lutego 2014 r. zobowiązani byliby do zaprzestania procesowania płatności w standardach krajowych. Niosłoby to za sobą poważne ryzyko i trudności w szczególności dla użytkowników tych płatności. Decyzja Rady Unii Europejskiej pozwala dostawcom usług płatniczych na akceptowanie i rozliczanie transakcji w standardach różniących się od SEPA do 1 sierpnia 2014 r. Polecenie Przelewu SEPA (SCT) jest obok Polecenia Zapłaty SEPA (SDD) jednym z dwóch instrumentów objętym zakresem wymogów Rozporządzenia SEPA end-date. Wśród nich to jednak polecenie przelewu cieszy się zdecydowanie większym zainteresowaniem użytkowników płatności, a więc również dostawców usług płatniczych. W 2013 r. kolejne dwa banki przystąpiły do Schematu Polecenia Przelewu SEPA. Na podstawie informacji z 22 banków wynika, iż w 2013 r. płatności wysłanych było łącznie na kwotę 55,6 mld EUR, natomiast otrzymanych na kwotę 69,6 mld EUR. Według stanu na koniec 2013 r. 32 banki były Członkami Schematu Europejskiej Rady ds. Płatności. Według danych publikowanych na stronie Europejskiego Banku Centralnego, poziom migracji w Polsce w drugim kwartale 2013 r. wynosił 96,13% 6. Jednakże zainteresowanie instrumentem polecenia zapłaty SEPA w Polsce w dalszym ciągu jest na bardzo niskim poziomie. Wciąż jedynie cztery banki są uczestnikami Schematu Polecenia Zapłaty SEPA 7. W 2013 r. żaden bank polski nie przystąpił do schematów. Dostosowywanie rynku kart płatniczych do wymogów SEPA odbywa się zgodnie z zaleceniami opisanymi w dokumencie SEPA Cards Framework (SCF) 8, wydawanym przez Europejską Radę ds. Płatności. Zasadniczo dostosowanie to koncentruje się na migracji na standard EMV. Ponadto w styczniu 2014 r. opublikowany został materiał SEPA Cards Standardisation Volume 9, zawierający wymogi, których spełnienie ma zagwarantować interoperacyjną infrastrukturę kart płatniczych w SEPA. 3. Rozliczenia w złotych 3.1. System SORBNET 2 10 czerwca 2013 r. Narodowy Bank Polski uruchomił system rozliczeń SORBNET 2, który zastąpił wyeksploatowany system SORBNET. Nowy system oparty został na międzynarodowym standardzie wymiany Dane Europejskiej Rady ds. Płatności 8 SEPA Cards Framework ver %2009%20v%202%201.pdf 9 SEPA Cards Standardisation Volume Version

82 komunikatów SWIFT i sieci SWIFT. Unowocześnienie systemu zwiększyło jego bezpieczeństwo i efektywność. Uczestnikami systemu SORBNET 2 na koniec grudnia 2013 r. było, poza NBP, 48 banków, Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA i Krajowa Izba Rozliczeniowa SA. W systemach SORBNET i SORBNET2 w 2013 r. rozliczonych zostało zleceń o wartości ,6 mln PLN System ELIXIR W systemie ELIXIR prowadzonym przez Krajową Izbę Rozliczeniową na koniec 2013 r. uczestniczyło 46 banków (w tym NBP) z oddziałami. W 2013 r. Izba przetworzyła łącznie 1,53 mld transakcji o wartości 3,85 bln PLN, z czego 99,6% stanowiły transakcje uznaniowe (polecenie przelewu/ wpłata gotówkowa). Średnia kwota transakcji wyniosła PLN. Liczba przetworzonych poleceń zapłaty stanowiła 16,6 mln (około 0,4% wszystkich transakcji przetworzonych w systemie ELIXIR). 4. Rozliczenia w euro 4.1. System TARGET2-NBP Rozliczenia w euro w systemie TARGET2-NBP obejmują transakcje transgraniczne, kierowane lub otrzymywane do/z banków do innych krajów oraz transakcje krajowe kierowane i otrzymywane pomiędzy sobą, a także NBP przez polskie banki uczestniczące bezpośrednio w TARGET2-NBP. Na koniec 2013 r. uczestnikami systemu było 20 banków, KIR SA, KDPW SA i NBP. W 2013 r. w systemie TARGET2-NBP rozliczono transakcji o łącznej wartości 673 mld EUR System EuroELIXIR Prowadzony przez Krajową Izbę Rozliczeniową SA system EuroELIXIR umożliwia bankom rozliczanie płatności w euro zarówno w kraju, jak i w relacjach transgranicznych. System zapewnia paneuropejski zasięg dzięki połączeniu z paneuropejską izbą rozliczeniową STEP2 oraz z izbami rozliczeniowymi zrzeszonymi w stowarzyszeniu EACHA. Na koniec 2013 r. bezpośrednimi uczestnikami systemu EuroELIXIR były 24 banki. W 2013 r. w tym systemie rozliczono prawie tys. transakcji o łącznej wartości 71 mld EUR. 5. Karty płatnicze W 2013 r. liczba wyemitowanych kart płatniczych wzrosła o prawie 5% w stosunku do roku poprzedniego i wyniosła ,65 tys. sztuk, w tym największą liczbę i największy przyrost odnotowały karty debetowe ,5 tys. (81%), na drugim miejscu znalazły się karty kredytowe w ilości 6 133,6 tys. (18%), zaś karty obciążeniowe to zaledwie 1% wszystkich wyemitowanych 82

83 kart czyli 289,5 tys. Obserwowany był dalszy spadek liczby wydawanych kart kredytowych, wynikający ze zmiany polityki banków w zakresie ich wydawania i obsługiwania, tzn. zaostrzenia kryteriów dotyczących zarówno wydawania nowych kart i przyznawania nowych limitów, jak i obsługi kart już wydanych oraz spadek kart obciążeniowych na korzyść wzrostu liczby kart debetowych. Za pomocą kart płatniczych dokonano w 2013 r ,6 mln transakcji (tj. o 9% więcej niż w 2012 r.). Wartość transakcji kartami w 2013 r. wyniosła 433 mld PLN i była większa niż w 2012 r. o 5%. Przeprowadzono o 4% większą liczbę transakcji bankomatowych niż w 2012 r. 776 mln (wypłaty gotówki, depozyty gotówkowe, przelewy, zakup towarów lub usług). Posiadacze kart mieli dostęp do bankomatów, co stanowi wzrost o 7% w odniesieniu do 2012 r. Liczba punktów handlowo-usługowych akceptujących karty sukcesywnie rośnie z roku na rok i w 2013 r. wyniosła punktów, była wyższa niż rok wcześniej o 10%. IX. Struktura sektora bankowego W 2013 r. obok zmian w otoczeniu prawnym banków, podobnie jak w latach poprzednich, zachodziły także przeobrażenia w samym sektorze bankowym. Jak wynika z danych KNF na koniec 2013 r. działalność operacyjną prowadziło 640 banków i oddziałów instytucji kredytowych, w tym 41 banków komercyjnych, 28 oddziałów instytucji kredytowych oraz 571 banków spółdzielczych. W 2013 r. liczba krajowych banków komercyjnych zmniejszyła się z 45 do 41 banków. Na przełomie 2012 i 2013 r. Bank BZ WBK S.A. połączył się z Kredyt Bankiem S.A. Połączenia dokonały również FM Bank SA z Polskim Bankiem Przedsiębiorczości SA oraz BGŻ SA i Rabobank Polska SA. KNF zezwoliła również na połączenie Deutche Bank PBC SA i Deutche Bank Polska SA przez przeniesienie całego majątku Deutche Bank Polska SA do Deutche Bank PBC SA. KNF zezwoliła na nabycie przez DZ Bank AG przedsiębiorstwa bankowego DZ Bank SA oraz przez Getin Noble Bank SA zorganizowanej części przedsiębiorstwa DZ Bank SA i jednocześnie na utworzenie oddziału instytucji kredytowej DZ Bank AG. Getin Noble nabył również zorganizowaną część przedsiębiorstwa bankowego Credit Agricole Corporate and Investment Bank SA Oddział w Polsce. BPI Bank Polskich Inwestycji S.A. stał się spółką należącą do Getin Noble Bank S.A. w wyniku transakcji sprzedaży 100% akcji spółki przez poprzedniego akcjonariusza, Dexia Kommunalkredit Bank AG z siedzibą w Wiedniu. W grudniu 2013 r. KNF zezwoliła na połączenie BGŻ SA i Rabobank SA. 83

84 Liczba oddziałów instytucji kredytowych wzrosła o 3 do 28, notyfikację otrzymały DZ Bank AG, Western Union International Bank GmbH, The Royal Bank of Scotland plc. Wskutek fuzji dokonanych na przełomie 2012 i 2013 r. doszło do wzrostu koncentracji sektora bankowego (udział pięciu największych banków w aktywach sektora wzrósł z 45,0% do 46,07%, a dziesięciu największych z 64,6% do 68,0%). Ponadto w strukturze sektora odnotowano dalszy wzrost udziału w aktywach banków kontrolowanych przez inwestorów krajowych (z 36,4% do 38,0%). Liczba banków z przewagą kapitału zagranicznego zmniejszyła się o 2 do 59. Skarb Państwa nadal kontrolował 4 banki. Na koniec 2013 r. liczba banków spółdzielczych zmniejszyła się o 1 bank do grudnia 2013 r. Komisja Nadzoru Finansowego zezwoliła na połączenie BS w Kornicy i BS w Sarnakach (jako banku przejmowanego). 26 listopada 2013 r. KNF zezwoliła na połączenie Banku Spółdzielczego w Nowym Sączu (bank przejmujący) z Bankiem Spółdzielczym w Nawojowej (bank przejmowany), jednakże do połączenia doszło od 1 stycznia 2014 r. Według stanu na 31 grudnia 2013 r. banki spółdzielcze były zrzeszone w Banku Polskiej Spółdzielczości SA w Warszawie (363 banków) i SGB-Banku SA w Poznaniu (208 banków). Jeden bank spółdzielczy działał samodzielnie. Według stanu na koniec 2013 r., banki w Polsce prowadziły swoją działalność za pośrednictwem mniejszej niż w 2012 r. o 196 liczby oddziałów (7 338 w tym: w kraju i 4 za granicą) oraz 5009 filii, ekspozytur i innych placówek obsługi klienta oraz 2950 przedstawicielstw. X. Kadry bankowe 2013 r. był kolejnym rokiem, w którym spadało zatrudnienie w sektorze bankowym wskutek wyhamowania tempa wzrostu sektora bankowego, dążenia do optymalizacji kosztów, rozwoju bankowości elektronicznej oraz łączenia się banków. Na koniec 2013 r. w bankach komercyjnych, spółdzielczych i oddziałach instytucji kredytowych zatrudnionych było osób, co oznacza spadek liczby zatrudnionych w trakcie roku o 763 osoby. Zanotowano spadek liczby zatrudnionych zarówno w centralach banków do , czyli o 364 osoby, jak i w oddziałach banków z do , czyli o 475 pracowników. Kolejny już rok rosła natomiast liczba zatrudnionych w oddziałach banków za granicą do 225 pracowników, czyli o 76 osób. W 2013 r. ZBP kontynuował prace nad rozwojem i promocją Systemu Standardów Kwalifikacyjnych w Bankowości Polskiej jako narzędzia wzrostu kwalifikacji kadr finansowych w Polsce. System Standardów funkcjonuje pod egidą Komitetu ds. Standardów przy ZBP. Podstawą Systemu są Standardy Kwalifikacyjne, czyli: opis wymagań dotyczący wiedzy, umiejętności i postaw 84

85 pracowników banku, bez względu na wielkość, profil działalności, czy zasięg działania Banku. W Systemie Standardów w 2013 r. uczestniczyło 28 banków, w tym Narodowy Bank Polski (status honorowy), wszystkie banki spółdzielcze, reprezentowane przez 2 Banki Zrzeszające i 15 instytucji (szkoły bankowe i uczelnie wyższe), z którymi ZBP podpisał umowę o współpracy. W 2013 r. na podstawie rekomendacji BRE Bank SA do systemu przystąpił pierwszy pośrednik finansowy ASPIRO SA. W 2013 r. prowadzono prace nad wdrożeniem w bankach nowego Standardu Kwalifikacyjnego Pracownik Obsługi Klientów jako narzędzia poprawy jakości obsługi. Komitet ds. Standardów przy ZBP uznał Standard POK za przydatny między innymi w polityce rekrutacyjnej (obniżenie kosztów pozyskiwania nowych pracowników), przy planowaniu ścieżek karier pracowników oraz w polityce szkoleniowej (egzamin na stopień zawodowy POK jako sprawdzian jakości szkoleń wewnętrznych banku). W 2013 r. na wniosek banków, ZBP nadał 482 stopni zawodowych: 148 Samodzielnego Pracownika Bankowego i 334 Dyplomowanego Pracownika Bankowego. Oznacza to dwukrotny wzrost nadawanych stopni zawodowych w 2013 r., w porównaniu do 2012 r. W 2013 r. przeprowadzono 17 egzaminów w tym: 13 na Europejski Certyfikat Bankowca EFCB, 3 po Studium Bankowości na poziomie Dyplomowanego Pracownika Bankowego i po raz pierwszy egzamin na stopień zawodowy Pracownik Obsługi Klientów (POK). Łącznie do egzaminów organizowanych w 2013 r. przystąpiło 496 osób, zdały 382 osoby. W porównaniu do 2012 r. także odnotowano dwukrotny wzrost liczby przeprowadzanych egzaminów i ich uczestników. 85

86

87 I. Sytuacja makroekonomiczna Rok 2013 był okresem stopniowej poprawy tempa wzrostu gospodarczego w Polsce. Przy utrzymujących się niekorzystnych uwarunkowaniach w gospodarce europejskiej tempo wzrostu gospodarczego w Polsce stopniowo rosło. Spowolnienie gospodarcze notowane w II połowie 2012 r. utrzymało się w I półroczu 2013 r., a najniższe tempo wzrostu PKB odnotowano w I kwartale 2013 r. Jednocześnie nadal utrzymywała się poważna sytuacja na rynku pracy, a obawy dotyczące najbliższej przyszłości gospodarczej kraju spowodowały niższą dynamikę konsumpcji wewnętrznej. Zmniejszyła się także akumulacja brutto, co było skutkiem słabszych wyników zakończenia niektórych inwestycji publicznych finansowanych ze środków unijnych w 2012 r. oraz gorszych perspektyw rozwojowych gospodarki przez większą część minionego roku. Dynamicznie zwiększał się natomiast polski eksport, przy czym wobec generalnie słabej sytuacji w większości krajów Unii Europejskiej (UE) największą dynamiką charakteryzował się wywóz towarów i usług na rynki trzecie. Eksport był głównym motorem stopniowym poprawy sytuacji gospodarczej Polski w 2013 r. Produkt krajowy brutto (PKB) Polski wzrósł realnie w 2013 r. o 1,6%. To tempo było nieco niższe niż rok wcześniej (1,9%) i równe tempu wzrostu osiągniętego w najgorszym okresie kryzysu na świecie w 2009 r. Było ono także niższe od założeń przyjętych przez rząd w ustawie budżetowej. Według wstępnych Gospodarcze tło działalności banków w 2013 r. 87

88 szacunków Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) PKB w 2013 r. wyniósł 1 631,8 mld PLN. Wyraźnie poprawiało się natomiast tempo wzrostu ekonomicznego kraju w kolejnych kwartałach minionego roku. Kształtowało się ono odpowiednio na poziomie 0,5%, 0,8%, 1,9% i 2,7% w stosunku do roku poprzedniego. Te dane stanowiły umiarkowanie dobry prognostyk dla przewidywania tempa wzrostu gospodarczego Polski w 2014 r. Popyt krajowy ponownie nie był motorem wzrostu gospodarczego Polski w minionym roku. Zmniejszył się on o 0,2%. Słaba sytuacja na rynku pracy spowodowała minimalny tylko wzrost spożycia, w tym spożycia indywidualnego o 0,8%. Wzrost gospodarczy kraju nie był także pobudzany przez akumulację, która zmniejszyła się w minionym roku o 5%. Nastąpił spadek nakładów inwestycyjnych (o 0,4%). Duże znaczenie dla spowolnienia tempa inwestycji miała stagnacja inwestycji realizowanych ze środków publicznych, w tym ze środków pomocowych UE, np. inwestycji drogowych. Stopa inwestycji, liczona jako relacja nakładów brutto na środki trwałe do PKB, kolejny rok obniżyła się, tym razem o 0,7 pkt proc. do poziomu około 18,4% (w 2012 r. wynosiła 19,1%). W warunkach niskiego wzrostu popytu wewnętrznego, podmioty gospodarcze starały się także poprawić swoją sytuację ekonomiczną poprzez wzrost sprzedaży towarów i usług na rynkach obcych. Warunki zewnętrzne jednak nie były zbyt korzystne dla podejmowanych przez nich starań. Wyniki gospodarcze wielu krajów strefy euro były słabe, choć sytuacja u największego partnera handlowego Polski, jakim są Niemcy, była całkiem dobra. Spadek PKB w całej strefie euro w minionym roku według wstępnych danych wyniósł 0,4%, co było wynikiem zbliżonym do spadku o 0,5% odnotowanego w 2012 r. Generalnie korzystnie kształtował się wskaźnik terms of trade polskiego handlu zagranicznego. Łączna wartość eksportu towarów i usług, liczona w złotych, zwiększyła się według GUS w minionym roku o 5,8%, a więc w tempie zbliżonym do obserwowanego w poprzednim roku. Eksport liczony w euro wzrósł o 6,5%. Wpływy z eksportu towarów i usług osiągnęły w 2013 r. poziom 152,7 mld EUR. Import towarów i usług liczony w euro wyniósł 155,1 mld EUR. Wzrósł on tylko o 0,7% i rósł znacznie wolniej niż eksport i wolniej niż import w 2012 r. Import wyrażony w złotych pozostał na poziomie roku W efekcie kolejny rok zmniejszyło się ujemne saldo obrotów towarowych. Według danych GUS wyniosło ono 2,3 mld EUR. Natomiast według wyliczeń NBP eksport był po raz pierwszy wyższy od importu i nadwyżka salda obrotów towarowych wyniosła w 2013 r. 2 mld EUR, wobec ujemnego salda za 2012 r. w wysokości 5,2 mld PLN. 88

89 Rachunek bieżący bilansu płatniczego zamknął się w 2013 r. według danych NBP ujemnym saldem na skutek salda dochodów. Deficyt na rachunku bieżącym wyniósł 5,9 mld EUR i był aż o 8,2 mld EUR mniejszy niż w 2012 r. Relacja deficytu obrotów bieżących do PKB zmniejszyła się według wstępnych szacunków do około 1,5% (w roku poprzednim wynosiła 3,7%). Świadczy to o malejącej nierównowadze zewnętrznej naszego kraju w ostatnim roku, poprawie bezpieczeństwa ekonomicznego kraju, słabszych obiektywnych podstawach do gwałtownego osłabienia waluty polskiej. Deficyt obrotów bieżących nie został sfinansowany napływem zagranicznych inwestycji bezpośrednich, co nie jest z pewnością pozytywnym zjawiskiem. Nominalnie napływ inwestycji bezpośrednich do Polski w 2013 r. był ujemny i wyniósł 3 mld EUR. Rok wcześniej wynik zagranicznych inwestycji bezpośrednich był pozytywny i wyniósł 4,8 mld EUR. Wyraźnie zmniejszył się także przyrost zagranicznych inwestycji portfelowych. Z 16 mld EUR w 2012 r. spadł on do 0,7 mld EUR rok później. Sytuacja ta nastąpiła w warunkach obniżenia stóp procentowych w Polsce, a także przy korzystnym dla inwestorów kształtowaniu się kursu złotego względem najważniejszych walut. Zmniejszyła się natomiast skłonność inwestorów do ryzyka. W minionym roku praktycznie nie zmieniła się wartość skarbowych papierów wartościowych wyemitowanych na rynek krajowy, które znajdowały się w posiadaniu nierezydentów. W trakcie 2012 r. wartość ta wzrosła aż o 43,4 mld PLN. Jednocześnie zmniejszyła się wartość emisji rządu polskiego wyemitowanych na rynku zagranicznym. Łącznie udział inwestorów zagranicznych w długu Skarbu Państwa zmniejszył się nieznacznie w minionym roku z 54,5% do 51,9%. To pokazuje potencjalne nadal duże narażenie finansów państwa na zmianę nastawienia zagranicznych inwestorów do finansowania polskiego długu. Z punktu widzenia banków ważne były przede wszystkim zmiany, jakie następowały w sytuacji ekonomicznej najważniejszych segmentów klientów bankowych z sektora niefinansowego oraz na rynkach papierów wartościowych. W 2013 r. produkcja sprzedana przemysłu była o 2,1% wyższa niż w 2012 r. (kiedy zanotowano wzrost o 0,5% w stosunku do 2011 r.). W przetwórstwie przemysłowym produkcja wzrosła o 2,3%. Zmniejszyła się wyraźnie produkcja budowlano-montażowa (o 11% w stosunku do 2012 r., przy spadku w 2012 r. o 6,3% w stosunku do 2011 r.). Rok 2013 był też kolejnym okresem, w którym zmniejszyła się liczba mieszkań oddanych do użytku. Spadek o 4,4% był jednak znacznie niższy w porównaniu z 2012 r. (zmniejszenie o 16,8%). Kolejny rok spadła liczba rozpoczętych inwestycji budowlano-mieszkaniowych (o 10,2%) i liczby wydanych pozwoleń na budowę (o 16%). 89

90 Wstępne dane statystyczne wskazują, że poprawiły się wyniki finansowe przedsiębiorstw niefinansowych. Przy wzroście przychodów z całokształtu działalności o 0,4%, niezmienionym poziomie kosztów ich uzyskania, odnotowano w 2013 r. lepsze podstawowe wskaźniki ekonomicznofinansowe przedsiębiorstw. Wynik finansowy netto przedsiębiorstw wzrósł o 12,2%. Poprawiły się wskaźniki rentowności obrotu brutto (z 4,2% w 2012 r. do 4,5% w 2013 r.) i netto (z 3,4% do 3,8%) przedsiębiorstw, wskaźnik poziomu kosztów oraz wskaźniki płynności finansowej. Słabe wyniki gospodarcze kraju przełożyły się na pogłębienie się trudnej sytuacji na rynku pracy. W 2013 r. w sektorze przedsiębiorstw, przeciętne zatrudnienie zmniejszyło się o 1% (przy jego wzroście w roku poprzednim o 0,1%). Można jednak odnotować, że w IV kwartale nastąpił niewielki jego wzrost. W 2013 r. wzrosła liczba zarejestrowanych bezrobotnych (o 1%). Na koniec minionego roku bez pracy było 2158 tys. osób. Stopa bezrobocia rejestrowanego w grudniu 2013 r. wynosiła 13,4% i była na tym samym poziomie co rok wcześniej. Przeciętne wynagrodzenie w 2013 r. ponownie rosło wolniej niż w poprzednim roku. Przeciętne wynagrodzenie nominalne brutto w sektorze przedsiębiorstw wzrosło o 2,9% (w 2012 r. o 3,4%), ale na skutek niższej inflacji jego siła nabywcza wzrosła o 2% (w 2012 r. spadła o 0,2%). Przeciętna emerytura i renta brutto z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych rosły szybciej niż przeciętne wynagrodzenie i były w minionym roku o 5,5% wyższe niż rok wcześniej. Siła nabywcza przeciętnej emerytury i renty wzrosła realnie w 2013 r. o 4,4%, podczas gdy w 2012 r. wzrosła o 1,3%. Słaba sytuacja makroekonomiczna spowodowała pogorszenie się sytuacji finansów publicznych. Po raz pierwszy od wielu lat potrzebne było przeprowadzenie nowelizacji ustawy budżetowej zwiększającej dopuszczalny limit deficytu budżetowego. W ten sposób w 2013 r. zrealizowano deficyt budżetowy zdecydowanie wyższy niż rok wcześniej. Był on wprawdzie niższy od limitu przyjętego w znowelizowanej ustawie budżetowej (51,5 mld PLN), ale też był on najwyższy od 2009 r. i drugi pod względem wielkości w XXI wieku. Deficyt budżetu państwa (według szacunkowych danych) w 2013 r. wyniósł 42,2 mld PLN (w 2012 r. 35 mld PLN). Jest to wzrost o ponad 20%. Trzeba też zaznaczyć, że ostateczny wynik budżetu państwa może być wyższy, gdyż doświadczenie 2012 r. pokazuje, że szacunek deficytu wynosił 30,4 mld PLN, a ostatecznie zrealizowany deficyt wyniósł aż 35 mld PLN. W efekcie na wyższym poziomie ukształtowała się relacja deficytu budżetowego do wielkości PKB. W 2013 r. wyniosła ona około 2,6%, podczas gdy rok wcześniej 2,2%. Relacja ta nie uwzględnia jednak 90

91 wszystkich elementów stosowanych przy wyliczaniu wskaźnika deficytu dla potrzeb programu konwergencji, np. transferów do otwartych funduszy emerytalnych. Zadłużenie Skarbu Państwa wzrosło w 2013 r. o 44,2 mld PLN (w 2012 r. o 22,7 mld PLN). Na koniec minionego roku wyniosło ono 838,0 mld PLN. Było to skutkiem dużego zapotrzebowania państwa i jego agend na środki finansowe. Relacja zadłużenia Skarbu Państwa do PKB na koniec 2012 r. ukształtowała się na poziomie 49,8%. Rok później relacja ta wyniosła 51,4%. Deficyt budżetowy nie oddawał jednak faktycznej skali deficytu całego sektora finansów publicznych. Budżety jednostek samorządów w 2013 r. zamknęły się deficytem w wysokości zaledwie 55 mln PLN i był to wynik zdecydowanie lepszy niż rok wcześniej, gdy deficyt wyniósł 3 mld PLN (0,2% PKB). Deficyt finansów publicznych w 2013 r. szacowany jest na 4,4% PKB. W konsekwencji w 2013 r. zadłużenie sfery finansów publicznych wzrosło. Na koniec 2012 r. wyniosło ono 52,7% PKB, natomiast rok później zdaniem ministra finansów wyniosło ono poniżej 55% PKB, przy wyliczeniu dokonanym według polskich zasad, a według zasad unijnych poniżej 58% (55,6% w 2012 r.). Wyniki polskiej gospodarki wpłynęły na rozwój rynku kapitałowego. Rok 2013 charakteryzował się różnym kierunkiem zmian najważniejszych indeksów giełdowych akcji na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, przy czym większość z nich odnotowała wzrost. Wskaźnik WIG wzrósł w trakcie 2013 r. aż o 8,1% (przy wzroście 26,2% w 2012 r.), osiągając na koniec 2013 r. poziom ,3 pkt. WIG20 obniżył się natomiast o 7% (do poziomu 2401 pkt na koniec 2013 r.). W minionym roku odnotowano 23 debiuty akcji nowych spółek na GPW SA (w 2012 r. 19), a z rynku wycofało się w tym czasie 11 spółek (o 4 więcej niż w 2012 r.). Liczba spółek notowanych na GPW SA wzrosła do 450 firm. Kapitalizacja giełdy na koniec 2013 r. wyniosła 841 mld PLN i była wyższa od osiągniętej rok wcześniej aż o 14,5%. Kapitalizacja spółek krajowych na koniec 2013 r. wyniosła 604 mld PLN. W relacji do PKB wskaźnik łącznej kapitalizacji giełdy zwiększył się z poziomu 32,8% w 2012 r. do 37% w 2013 r. Udział banków krajowych w kapitalizacji spółek krajowych wyniósł na koniec 2013 r. 36,533,3% (o 3,2 pkt proc. więcej niż na koniec 2012 r.). Wyraźnie zwiększyła się wartość obrotów akcjami. Odnotowano również wysoki wzrost obrotów produktami strukturyzowanymi i stabilizację w zakresie obrotów kontraktami terminowymi na giełdzie. Wzrosły także obroty obligacjami skarbowymi, a zwłaszcza obligacjami korporacyjnymi i komunalnymi w ramach rynku Catalyst. Jednak wszystkie te rynki były nieporównanie mniejsze od rynku akcji. 91

92 W 2013 r. sukcesywnie rozszerzał swoje działanie rynek NewConnect. W ostatnim roku debiutowały na nim 42 spółki, a wycofało się 26 (rok wcześniej było to odpowiednio 89 i 11). W efekcie liczba firm notowanych na tym rynku wzrosła do 445. Kapitalizacja tego rynku wyniosła 11 mld PLN, co jednak oznacza roczny spadek wartości o 0,5%. Wartość obrotów instrumentami tego rynku wyraźnie zmniejszyła się drugi rok z rzędu. II. Polityka banku centralnego W Założeniach polityki pieniężnej na 2013 r. 1, Rada Polityki Pieniężnej potwierdziła prowadzenie polityki pieniężnej w oparciu o strategię bezpośredniego celu inflacyjnego. Po sprowadzeniu inflacji do niskiego poziomu, począwszy od 2004 r., Rada Polityki Pieniężnej przyjęła ciągły cel inflacyjny na poziomie 2,5% z symetrycznym przedziałem odchyleń o szerokości +/ 1 pkt proc. Zgodnie z Założeniami polityki pieniężnej, horyzontem jego obowiązywania może być wejście Polski do ERM II lub zakończenie kadencji obecnej Rady Polityki Pieniężnej. Rada potwierdziła także, że będzie dążyć do realizacji celu w warunkach płynnego kursu walutowego. W momencie wprowadzania Założeń przyjęty cel inflacyjny nie wydawał się zadaniem szczególnie ambitnym, jeśli patrzyło się przez pryzmat wskaźników inflacji w poprzednim roku. Na koniec 2012 r. wskaźnik wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych w ujęciu grudzień do grudnia plasował się blisko celu inflacyjnego (2,4%). Średnioroczny wskaźnik wzrostu cen ukształtował się na poziomie 3,7%. Od czerwca 2012 r. obserwowano stałe obniżanie się tempa inflacji, spowodowane w dużym stopniu obniżeniem dynamiki kosztów energii, niską dynamiką cen żywności oraz brakiem presji popytowej i płacowej w gospodarce. W konsekwencji w czerwcu 2013 r. inflacja obniżyła się do najniższego poziomu 0,2%. W następnych miesiącach 2013 r. była ona trochę wyższa, osiągając we wrześniu poziom 1%. Ostatecznie na koniec 2013 r. wskaźnik wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych wyniósł 0,7% w ujęciu grudzień do grudnia, zaś średnioroczny wskaźnik wzrostu cen ukształtował się na poziomie 0,9%. Był on wyraźnie niższy do wysokości przyjętej jako cel inflacyjny Rady Polityki Pieniężnej, a także od przyjętej dolnej granicy dopuszczalnego odchylenia poziomu inflacji. Zgodnie z Założeniami polityki pieniężnej na 2013 r. osiągnięciu założonego celu polityki pieniężnej miało służyć odpowiednie wykorzystanie instrumentów polityki monetarnej. Głównym instrumentem były stopy 1 Założenia polityki pieniężnej na 2013 r., NBP, wrzesień 2012 r. 92

93 procentowe, przy czym wytyczającymi kierunek prowadzonej polityki były tradycyjnie już stopy: referencyjna, lombardowa i depozytowa. Operacje otwartego rynku miały być podstawowym instrumentem umożliwiającym utrzymywanie stóp rynku międzybankowego na pożądanym poziomie. Wśród innych instrumentów wymieniono rezerwę obowiązkową, przy której zaznaczono, iż zmiana wysokości stopy rezerwy jest uzależniona od kształtowania się płynności w sektorze bankowym. Sytuacja na rynku finansowym skłoniła Radę Polityki Pieniężnej do podjęcia serii decyzji o obniżkach oficjalnych stóp procentowych ogłaszanych przez bank centralny i po ich wprowadzeniu ogłoszenia deklaracji o utrzymaniu stóp procentowych przez NBP na tym samym poziomie w następnych miesiącach. Proces obniżania stóp procentowych rozpoczął się pod koniec 2012 r. i w pierwszym kwartale 2013 r. zmiana stóp procentowych była przyjmowana na każdym posiedzeniu RPP. Jeszcze bardziej znamienne było, że jedna z tych obniżek wyniosła 50 pkt bazowych zamiast zwyczajowo stosowanej zmiany o 25 pkt bazowych. W sumie stopy procentowe NBP na koniec 2013 r. były aż o 175 pkt bazowych niższe niż rok wcześniej. Była to ogromna zmiana warunków działania banków na rynku finansowym w porównaniu z poprzednim rokiem. Podstawowe stopy procentowe NBP w 2013 r. Data zmiany Stopa kredytu redyskontowego Stopa kredytu lombardowego Minimalna stopa rentowności 14-dniowych operacji otwartego rynku (tzw. stopa referencyjna) Stopa lokaty terminowej 6 grudnia 2012 r. 4,50 5,75 4,25 2,75 10 stycznia 2013 r. 4,25 5,50 4,00 2,50 7 lutego 2013 r. 4,00 5,25 3,75 2,25 7 marca 2013 r. 3,50 4,75 3,25 1,75 9 maja 2013 r. 3,25 4,50 3,00 1,50 6 czerwca 2013 r. 3,00 4,25 2,75 1,25 4 lipca 2013 r. 2,75 4,00 2,50 1,00 Źródło: Dziennik Urzędowy NBP. 93

94 Zmiana poziomu inflacji w trakcie minionego roku i zmiany oficjalnych stóp procentowych spowodowały okresowo niewielki realny wzrost stóp procentowych NBP. W skali całego 2013 r. obniżce poziomu inflacji o 170 pkt bazowych odpowiadało zmniejszenie oficjalnych stóp procentowych o 175 pkt bazowych. Duże obniżki stóp procentowych w NBP spowodowały, że rozpiętość w poziomie stóp procentowych banku centralnego w Polsce i w bankach centralnych wysoko rozwiniętych krajów świata uległa zmniejszeniu. W wielu wysoko rozwiniętych krajach tempo wzrostu gospodarczego było niskie i niska pozostała inflacja. W efekcie stopy procentowe w USA, Wielkiej Brytanii czy Szwajcarii pozostały przez cały rok na tym samym poziomie. Natomiast Europejski Bank Centralny (EBC) dwa razy obniżył stopy procentowe (w sumie referencyjną o 50 pkt bazowych i lombardową o 75 pkt bazowych). Utrzymywanie się rozpiętości w poziomie stóp procentowych w Polsce i w wysoko rozwiniętych krajach można wiązać między innymi z większym ryzykiem inwestowania w krajach naszego regionu i koniecznością utrzymywania wyższych stóp procentowych, które pokrywałyby wyższą premię za ryzyko inwestowania w nowych krajach członkowskich UE. Zmiany oficjalnych stóp procentowych NBP spowodowały korekty poziomu stóp procentowych, obowiązujących banki komercyjne i spółdzielcze w umowach zawieranych z klientami. Banki musiały dostosować swój model biznesowy do szybko zmieniających się uwarunkowań stóp procentowych i tak zmienić strukturę swojego biznesu, aby ograniczyć negatywne skutki zmiany stóp procentowych na poziom wyników finansowych. Zmiany stóp procentowych stosowane w bankach komercyjnych i spółdzielczych dla klientów sektora niefinansowego obrazuje statystyka stóp procentowych przygotowywana przez NBP. Wyodrębniono w niej dane dotyczące oprocentowania stanów, liczone jako iloraz odsetek w relacji do średnich stanów wartości umów oraz oprocentowanie nowych umów ustalane jako oprocentowanie efektywne. Dodatkowa różnica między obu podejściami polega na tym, iż dane dotyczące oprocentowania stanów, odnoszą się do faktycznych wielkości odsetek płaconych lub pobieranych, natomiast wskaźnik nowych umów wskazuje na stopę, po której bank jest skłonny udzielić kredytu lub przyjąć depozyt w danym okresie. W warunkach zmieniających się stóp procentowych banku centralnego i stóp rynku międzybankowego, wyniki przy zastosowaniu obu podejść, powinny znacząco różnić się od siebie. Jednak w warunkach polskich, gdzie zdecydowana większość umów z klientami ma zawarty komponent zmiennej stopy procentowej, różnice w poziomie oprocentowania (zwłaszcza kredytów) powinny wynikać głównie z odmienności metodologicznych. 94

95 Średnie oprocentowanie podstawowych rodzajów depozytów i kredytów przy zastosowaniu obu metodologii zbierania danych, przedstawiają dwie poniższe tabele. Przedstawienie obu rodzajów danych wynika z faktu, że nie wszystkie podstawowe formy depozytów i kredytów są objęte statystyką w każdej z tych metodologii, inna jest metodologia obliczeń. Prezentacja obu podejść może zatem dać pełniejszy obraz zmian zachodzących w sektorze bankowym. Warto też przypomnieć, że informacje publikowane przez NBP są przygotowywane na podstawie danych z 19 banków, które łącznie dysponują zdecydowaną większością udziału w rynku usług bankowych w Polsce. Średnie oprocentowanie stanów depozytów i kredytów złotowych w polskim systemie bankowym w grudniu 2012 r. i w kolejnych miesiącach 2013 r. Okres Depozyty terminowe gospodarstw domowych Rachunki bieżące przedsiębiorstw Depozyty terminowe przedsiębiorstw Kredyty konsumpcyjne dla gospodarstw domowych Kredyty mieszkaniowe dla gospodarstw domowych Kredyty dla przedsiębiorstw Źródło: NBP. XII 2012 r. Poszczególne miesiące 2013 r. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 4,8 4,6 4,5 4,3 4,1 3,9 3,7 3,5 3,2 3,0 2,8 2,7 2,7 2,1 2,0 1,9 1,7 1,5 1,4 1,3 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 4,6 4,3 4,8 4,8 3,5 3,3 3,0 2,8 2,6 2,6 2,6 2,6 2,6 14,7 14,7 14,8 14,2 14,2 13,8 13,5 13,0 12,8 12,8 12,7 12,8 12,7 6,7 6,4 6,4 6,0 5,7 5,5 5,2 4,9 4,7 4,8 4,7 4,7 4,6 6,7 6,4 6,3 6,0 5,8 5,6 5,3 5,0 4,9 4,8 4,8 4,8 4,7 Analiza średniego poziomu oprocentowania stosowanego przez banki w kolejnych miesiącach 2013 r. i skali ich zmian, wskazuje na różne tendencje w odniesieniu do poszczególnych kategorii depozytów i kredytów. Podobnie jak w latach poprzednich, uzasadnione jest odrębne spojrzenie na kształtowanie się stóp procentowych w bankach dla klientów indywidualnych i dla podmiotów gospodarczych. W obszarze współpracy banków z podmiotami gospodarczymi obserwowano wysoką korelację między zmianami stóp procentowych stosowanych przez banki i zmianami stóp przez bank centralny. Rozmiary zmian w oprocentowaniu nowych kredytów i depozytów dla podmiotów 95

96 gospodarczych, były też najbardziej dostosowane do zmian stóp procentowych wprowadzonych przez NBP. W efekcie wszystkich zmian dokonanych przez banki dla klientów korporacyjnych, średnie oprocentowanie stanów kredytów zmniejszyło się w 2013 r. o 2 pkt proc., przy łącznej obniżce stóp procentowych w banku centralnym o 1,75 pkt proc. Trzeba jednak pamiętać, że ostatnia zmiana stóp procentowych w NBP nastąpiła w grudniu 2012 r. i mogła ona znaleźć swoje odzwierciedlenie w zmianie bankowych stóp procentowych dopiero na początku następnego roku. Średnie oprocentowanie nowych umów depozytów i kredytów złotowych w polskim systemie bankowym w grudniu 2012 r. i w kolejnych miesiącach 2013 r. Okres Depozyty terminowe gospodarstw domowych Depozyty terminowe przedsiębiorstw Kredyty konsumpcyjne dla gospodarstw domowych Kredyty mieszkaniowe dla gospodarstw domowych Kredyty dla przedsiębiorstw Kredyty dla przedsiębiorców indywidualnych Źródło: NBP. XII 2012 r. Poszczególne miesiące 2013 r. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 4,2 4,0 3,8 3,3 3,1 2,8 2,6 2,5 2,4 2,5 2,6 2,6 2,6 4,0 3,7 3,5 3,1 3,0 2,7 2,5 2,3 2,3 2,3 2,3 2,4 2,3 16,0 16,2 15,8 16,1 15,4 15,7 14,7 14,6 14,2 13,9 13,9 13,4 13,1 6,6 6,4 6,2 6,0 5,7 5,5 5,2 5,1 5,1 5,2 5,1 5,1 5,2 6,2 6,2 5,7 5,4 5,1 5,0 5,1 4,7 4,5 4,4 4,5 4,3 4,4 8,3 8,7 8,2 7,9 7,6 7,4 6,7 7,3 7,0 7,0 6,9 6,4 6,8 Mniej silną korelację czasową zmian oprocentowania w stosunku do zmian stóp procentowych NBP odnotowano po stronie depozytów terminowych przedsiębiorstw. Specyficznym zjawiskiem 2013 r. było jednak silne jednorazowe obniżenie średniego stanu tego oprocentowania, kumulujące wcześniejsze obniżki stóp procentowych NBP. Jeszcze słabsza była korelacja w zakresie oprocentowania rachunków bieżących wynikało to z niższej nominalnej wysokości tych stóp procentowych. 96

97 Łącznie zmiany stóp oprocentowania kredytów i depozytów dla przedsiębiorstw nie spowodowały zmian rozmiarów rozpiętości między wysokością średniego oprocentowania. Jednak należy pamiętać, że w skali trzech ostatnich lat nastąpiło wyraźne pogorszenie warunków ekonomicznych działania banków w Polsce. Średnie oprocentowanie stanów złotowych depozytów terminowych i kredytów dla przedsiębiorstw w bankach komercyjnych w Polsce na koniec 2012 r. i 2013 r. (w %) Okres XII 2012 r. XII 2013 r. Średnie oprocentowanie depozytów 4,6 2,6 Średnie oprocentowanie kredytów 6,7 4,7 Źródło: NBP. W zakresie oprocentowania stosowanego przez banki w relacjach z gospodarstwami domowymi, sytuacja kształtowała się nieco inaczej niż w przypadku podmiotów gospodarczych. W zakresie oprocentowania depozytów terminowych, dane raportowane do NBP wskazują na skalę zmian wprowadzonych w bankach adekwatną do zmian stóp procentowych w NBP. Te obniżki były wolniejsze niż w przypadku średniego oprocentowania stanu depozytów przedsiębiorstw. Może to być skutek wydłużania terminów części depozytów klientów indywidualnych. Dane powyższe w odniesieniu do średniego poziomu nowych umów pokazują natomiast, że nie było to konsekwencją silnej rywalizacji cenowej o depozyty klientowskie, jak miało to miejsce w latach poprzednich. Dane, dotyczące średniego oprocentowania stanów depozytów terminowych pokazują jego spadek o 2,1 pkt proc. Natomiast zestawienie średniego oprocentowania nowych depozytów wskazuje na spadek o 1,6 pkt proc. Biorąc pod uwagę, że większość depozytów w bankach stanowią depozyty krótkoterminowe, to takie rozmiary różnic wyników są mimo wszystko zastanawiające. Wydaje się jednak, że to zmiana oprocentowania nowych umów lepiej oddaje sytuację na rynku. Natomiast z punktu widzenia analizy kosztów działania banków, lepszym odniesieniem jest statystyka średnich stanów umów. W zakresie oprocentowania kredytów udzielanych gospodarstwom domowym zmiany oprocentowania w 2013 r. były stosunkowo symetryczne zarówno względem zmian stóp procentowych NBP, jak i zmian poszczególnych typów kredytów dla klientów indywidualnych (konsumpcyjne i mieszkaniowe). Takie dane dotyczyły średniego oprocentowania stanów umów. Natomiast w zakresie średniego oprocentowania nowych umów odnotowano silne obniżenie średniego oprocentowania kredytów konsumpcyjnych (o 2,9 pkt proc.) i mniejszą skalę redukcji średniego 97

98 oprocentowania kredytów mieszkaniowych (tylko o 1,4 pkt proc.). W przypadku kredytów konsumpcyjnych banki uznały, że ryzyko kredytowe zmniejszyło się, a dodatkowo po zmianie rekomendacji T niektóre banki zaczęły aktywniej rywalizować z niebankowymi instytucjami finansowymi. W zakresie kredytów mieszkaniowych dalsze silne zaostrzenie zasad udzielania kredytów walutowych po zmianie rekomendacji S spowodowały, że banki nie musiały silnie obniżać oprocentowania takich kredytów złotowych. Do kategorii gospodarstw domowych statystyka NBP zalicza także przedsiębiorców indywidualnych. W minionym roku odnotowano obniżenie średniego oprocentowania nowych umów o 1,5 pkt proc w skali 2013 r. Warto jednak przypomnieć, że w 2012 r. spadek oprocentowania wyniósł aż 1 pkt proc., a więc wyraźnie więcej niż zmiana oficjalnych stóp procentowych NBP w owym roku. Jednak w tym zakresie pojawia się pytanie o adekwatność danych zebranych przez NBP do sytuacji występującej na rynku, gdy patrzy się na zmianę wysokości średniego oprocentowania tych kredytów w poszczególnych miesiącach. W skali całej współpracy banków z klientami z segmentu gospodarstw domowych w 2013 r., nastąpił spadek średniego oprocentowania stanów depozytów terminowych o 2,1 pkt proc. i jednocześnie spadek średniego oprocentowania stanów kredytów także o 2,1 pkt proc. Skala tych zmian była nieco wyższa niż w przypadku zmian oprocentowania w NBP, ale należy ponownie pamiętać o zmianie stóp procentowych wprowadzonej przez Radę Polityki Pieniężnej pod koniec 2012 r. Średnie oprocentowanie stanów złotowych depozytów terminowych i kredytów udzielanych gospodarstwom domowym w bankach komercyjnych w Polsce na koniec 2012 r. i 2013 r. (w %) Okres XII 2012 r. XII 2013 r. Średnie oprocentowanie depozytów terminowych 4,8 2,7 Średnie oprocentowanie kredytów 9,2 7,1 Źródło: NBP. Analizując dane z dwóch powyższych tabel, można uzyskać informacje dotyczące zmian średniego oprocentowania depozytów i kredytów złotowych w sektorze bankowym w minionym roku. Wskazują one na minimalnie większe obniżenie średniego oprocentowania depozytów w bankach komercyjnych niż zmniejszenie średniego oprocentowania kredytów. W efekcie tych zmian, rozpiętość między średnim oprocentowaniem depozytów i kredytów zwiększyła się o 0,1 pkt proc. (rok wcześniej zmniejszyła się o 0,4 pkt proc.). 98

99 Średnie oprocentowanie stanów złotowych depozytów i kredytów w bankach komercyjnych w Polsce na koniec 2012 r. i 2013 r. (w %) Okres XII 2012 r. XII 2013 r. Średnie oprocentowanie depozytów 4,7 2,6 Średnie oprocentowanie kredytów 8,4 6,4 Źródło: NBP. Analizując wysokość i zmiany stóp procentowych stosowanych w bankach w Polsce, warto również zwrócić uwagę na wielkość oprocentowania depozytów i kredytów przyjmowanych i udzielanych przez te banki w walucie obcej. Dane z końca 2012 r., z czerwca i końca 2013 r. przedstawia poniższa tabela. Trzeba jednak zaznaczyć, że skala akcji kredytowej banków dla klientów indywidualnych po zmianach rekomendacji KNF uległa drastycznemu obniżeniu i wysokość oprocentowania ma zdecydowanie mniejsze znaczenie dla tych klientów przy podejmowaniu decyzji o walucie, w jakiej zaciągany jest kredyt. Wysokość średniego oprocentowania stanu depozytów i kredytów ma jednak nadal wpływ na dochody osiągane z dotychczas zbudowanego portfela kredytów. Średnie oprocentowanie nowych umów depozytów i kredytów walutowych w bankach komercyjnych w Polsce na koniec 2012 r. i w 2013 r. (w %) Wyszczególnienie Waluta XII 2012 r. VI 2013 r. XII 2013 r. Średnie oprocentowanie depozytów EUR 0,3 0,3 0,4 Średnie oprocentowanie kredytów * Dotyczy stanów kredytów na cele mieszkaniowe. Źródło: NBP. EUR 3,0 2,6 2,8 CHF* 1,8 1,7 1,7 Sytuacja w zakresie zmian oprocentowania oferowanego przez banki od depozytów i kredytów w walutach obcych, różniła się od sytuacji na rynku depozytów i kredytów złotowych. W przeciwieństwie do 2012 r., w ostatnim roku banki generalnie nie obniżyły przeciętnego oprocentowania nowych depozytów gromadzonych od klientów w euro. Oprocentowanie depozytów dla przedsiębiorstw pozostało bez zmian i nawet decyzje Europejskiego Banku Centralnego o obniżce stóp procentowych nie zmieniły tej sytuacji. W przypadku depozytów od gospodarstw domowych banki obniżyły średnie oprocentowanie depozytów z 0,7% do 0,5% po pierwszej decyzji EBC z maja 2013 r., ale niedługo potem ponownie je podniosły do poprzedniego poziomu. Po stronie kredytowej, średnie oprocentowanie nowych kredytów dla gospodarstw domowych udzielanych w euro zmniejszyło się, ale w stopniu mniejszym niż wynikałoby to ze zmian stóp procentowych przeprowadzonych 99

100 w EBC. Natomiast w zakresie kredytów dla przedsiębiorstw średnie oprocentowanie nowych kredytów obniżyło się wyraźnie silniej od zmiany podstawowej stopy referencyjnej EBC w 2013 r. Dane NBP pokazują też, że w ostatnim roku nie zmieniło się istotnie oprocentowanie stanu kredytów udzielonych na cele mieszkaniowe w walucie szwajcarskiej. Z racji faktycznego zakończenia okresu udzielania takich kredytów przez zdecydowaną większość polskich banków, statystyka NBP nie ewidencjonowała średniego oprocentowania nowych kredytów tego typu w walucie obcej. Prowadzenie zatem analizy zmian tego oprocentowania nie miało więc sensu. Oprocentowanie stosowane przez polskie banki w odniesieniu do kredytów wyrażonych w walutach obcych, było nadal dużo niższe niż w przypadku kredytów w złotych i przez to atrakcyjniejsze dla wielu kredytobiorców. Oczywiście takie porównanie nie uwzględnia ryzyka kursowego, ponoszonego przez kredytobiorcę w przypadku zaciągania kredytu w walucie innej niż waluta uzyskiwania dochodów. To ryzyko akurat nie zmaterializowało się silnie w trakcie 2013 r., gdyż nastąpiło umocnienie złotego względem franka szwajcarskiego i niewielkie osłabienie w stosunku do euro. Jednak na skutek utrzymywania się wysokiej różnicy w poziomie nominalnego oprocentowania kredytów w złotych i w walucie obcej, bardzo często obciążenie kredytobiorcy z tytułu spłaty kredytu wyrażonego w walucie obcej pozostawało nadal na niższym poziomie niż w przypadku kredytu zaciągniętego w złotych mimo zmian kursu waluty kredytu względem polskiego złotego. Ta różnica w poziomie nominalnego oprocentowania kredytów w walucie obcej i w złotych oferowanego przez banki w Polsce była głównie pochodną różnicy w wysokości stóp procentowych obowiązujących w NBP oraz w EBC czy w FED. Różnica w wysokości oprocentowania stosowanego przez polskie banki w odniesieniu do depozytów i kredytów w euro wskazuje, że jest ona nadal znacznie mniejsza niż w przypadku średniego oprocentowania depozytów i kredytów, stosowanego przez te banki przy operacjach depozytowokredytowych wyrażonych w walucie polskiej. Przy niższych stopach EBC (w porównaniu do stóp procentowych NBP), trudniej jest uzyskać porównywalną rozpiętość stóp procentowych. Miniony rok był nadal specyficzny pod względem stosowanych przez NBP instrumentów polityki pieniężnej. NBP podejmował aktywne działania na rzecz sterylizacji nadmiaru pieniądza na rynku finansowym. Każdego niemal tygodnia NBP przedstawiał duży wolumen bonów pieniężnych, które banki nabywały w każdy piątek na tydzień. Jeszcze przez I kwartał ten wolumen rósł wyraźnie, zaś w kolejnych miesiącach wartość sprzedanych bonów pieniężnych cechowała się większą zmiennością w obu kierunkach. Wysokie kwoty środków lokowanych przez banki w papiery banku centralnego, 100

101 świadczyły o wysokim poziomie nadpłynności sektora bankowego oraz o utrzymywaniu się braku zaufania na rynku międzybankowym i niechęci do wspomożenia środkami finansowymi konkurencyjnych banków. NBP zrezygnował natomiast w minionym roku z regulowania płynności banków poprzez zmiany stopy rezerwy obowiązkowej. Tym samym rozpiętość między stawką stosowaną w Polsce i w strefie euro utrzymywała się przez cały 2013 r. na poziomie 1,5 pkt proc. Podsumowując powyższe uwagi, dotyczące kształtowania się polityki monetarnej w Polsce w minionym roku, można stwierdzić, że realizowana w 2013 r. polityka spowodowała stosunkowo równomierny spadek oprocentowania depozytów i kredytów. Silne obniżenie oprocentowania depozytów i kredytów było przyczyną pogorszenia ekonomicznej działalności banków w Polsce, w których banki musiały uczyć się prowadzenia działalności w sytuacji istnienia stóp procentowanych niskich jak nigdy wcześniej we współczesnej historii gospodarczej Polski. Można też odnotować, że realne stopy procentowe NBP i średnie stopy procentowe stosowane przez banki komercyjne nie uległy zmianie. III. Polityka walutowa W 2013 r. NBP utrzymał politykę kursu walutowego polegającą na stosowaniu zasady płynnego kursu złotego wobec walut obcych. W minionym roku NBP przeprowadzał interwencje walutowe, czego nie robiono w 2012 r. Mimo różnych zjawisk zachodzących w polskiej gospodarce oraz na rynkach międzynarodowych zmienność kursu złotego względem najważniejszych walut była w 2013 r. mniejsza niż w latach poprzednich. Na początku minionego roku kurs walutowy cechował wysoki poziom stabilności. Temu zjawisku sprzyjał niski poziom stóp procentowych na rynkach krajów rozwiniętych. W połowie roku nastąpiło okresowe osłabienie kursu złotego spowodowane gorszymi od oczekiwań wynikami gospodarczymi, koniecznością zmiany ustawy budżetowej oraz zapowiedziami zakończenia okresu nadzwyczajnego złagodzenia polityki pieniężnej w USA i rosnącą awersją inwestorów do rynków wschodzących. Także rządowe zapowiedzi zmian w sposobie funkcjonowania systemu otwartych funduszy emerytalnych przyczyniły się do okresowego osłabienia polskiej waluty. W drugiej połowie minionego roku coraz lepsze wyniki polskiej gospodarki, zapowiedź stabilizacji oficjalnych stóp procentowych NBP w średnim horyzoncie i lepsze dane o sytuacji w krajach peryferyjnych strefy euro oraz przedłużenie łagodnej polityki pieniężnej w USA sprzyjały stabilizacji kursu walutowego. Także brak zagrożeń dotyczących przekroczenia drugiego progu relacji długu publicznego do PKB, w tym zapowiedź ustalania 101

102 relacji w oparciu o kurs średni oraz zmian w systemie OFE, zmniejszył zainteresowanie spekulacją na kurs polskiej waluty. Porównując kursy dolara amerykańskiego i euro względem waluty polskiej z grudnia 2012 r. i z grudnia 2013 r., można odnotować różny kierunek zmian wartości złotego względem tych walut, co było pochodną zmian relacji kursu między dolarem a euro (aprecjacji euro o 4,2%). Kurs złotego uległ w 2013 r. wzmocnieniu wobec dolara amerykańskiego o 2,4% (przy aprecjacji złotego o 8% rok wcześniej), a w stosunku do euro osłabił się o 2% (wobec aprecjacji złotego względem euro o 8,6% w 2012 r.). Średnie kursy dzienne dolara USA i euro w grudniu 2012 r. i w wybranych miesiącach 2013 r. Okres XII 2012 r. III 2013 r. VI 2013 r. IX 2013 r. XII 2013 r. Kurs dolara amerykańskiego 3,1230 3,2058 3,2512 3,1750 3,0481 Kurs euro 4,0938 4,1581 4,2865 4,2376 4,1757 Źródło: dane NBP. Porównując zmiany kursu złotego względem dolara amerykańskiego i euro na ostatni dzień 2013 r. i 2012 r. (istotne dla celów zamknięcia ksiąg finansowych), można skonstatować aprecjację złotego do dolara USA o 2,8% oraz deprecjację polskiej waluty względem euro o 1,4%. Na koniec należy też wspomnieć o zmianie kursu złotego względem franka szwajcarskiego, gdyż wiele kredytów wieloletnich mieszkaniowych udzielonych klientom indywidualnym kilka lat wcześniej, było denominowanych właśnie w tej walucie. Kształtowanie się kursu franka szwajcarskiego, obok spreadu stosowanego przez poszczególne banki, miało zatem ogromny wpływ na wielkość obciążeń kredytobiorców z tytułu bieżącej spłaty kredytu oraz na dochody banków. Kurs franka szwajcarskiego względem złotego w 2013 r. nie zmieniał się wyraźnie. Rzeczą znamienną było, że kierunek zmian kursu franka do złotego nie był w minionym roku identyczny jak w przypadku kursu euro mimo utrzymania silnego powiązania kursu waluty szwajcarskiej z euro. W skali całego 2013 r. aprecjacja złotego względem franka szwajcarskiego wyniosła 0,2%. Na koniec 2013 r. kurs franka szwajcarskiego wyniósł 3,3816 PLN, a rok wcześniej 3,3868 PLN. Można w tym miejscu przypomnieć, że w 2012 r. skala aprecjacji złotego względem franka była wyższa (wyniosła ona 9,3%), a w 2011 r. odnotowano deprecjację złotego względem franka o 17,1%. Między innymi dlatego dla wielu kredytobiorców kredytów denominowanych w walucie szwajcarskiej kurs z końca 2013 r. był nadal znacząco wyższy niż w momencie zaciągania kredytu. 102

103 I. Podstawowe zmiany w bilansie sektora bankowego Suma bilansowa grudnia 2013 r. suma bilansowa netto sektora bankowego (bez Narodowego Banku 31 Polskiego, NBP) wyniosła mln PLN. W porównaniu z końcem poprzedniego roku odnotowano wzrost sumy bilansowej o mln PLN, co oznaczało wzrost o 4,2%. W ostatnim roku osiągnięto nieco niższe tempo rocznego wzrostu sumy bilansowej niż w 2012 r., gdy wyniosło ono 4,5%. Było to wynikiem słabej sytuacji gospodarczej w Polsce i w efekcie mniejszych możliwości rozwoju działania sektora bankowego. W tych warunkach ograniczone było zainteresowanie klientów zaciąganiem nowych zobowiązań finansowych, a ten brak zainteresowania był poważniejszą barierą rozwoju banków niż ich ostrożność w zwiększaniu akcji kredytowej. Dodatkowo obowiązujące niektóre rozwiązania regulacyjne, jak choćby treść pierwotnej rekomendacji T, były na tyle restrykcyjne, że powodowały dynamikę akcji kredytowej nie tak wysoką, jak chciałaby tego część sektora bankowego. Wzrost aktywów sektora bankowego został zrealizowany w ostatnim roku w warunkach niskiego, ale powoli rosnącego tempa wzrostu gospodarczego kraju, wynoszącego w skali całego roku 1,6% i równocześnie przy szybko obniżającym się poziomie inflacji, do poziomu średniorocznego w wysokości 0,9% na koniec 2013 r. Tempo wzrostu sumy bilansowej sektora Bilans i rachunek wyników systemu bankowego w 2013 r. 103

104 bankowego było w minionym roku zatem wyższe o 1,9 pkt proc. od tempa wzrostu nominalnego PKB Polski. Ten wynik może o tyle napawać optymizmem, że rok wcześniej tempo wzrostu sumy bilansowej sektora bankowego było niższe niż nominalny wzrost PKB uzyskany przez polską gospodarkę. Aktywa netto sektora bankowego (mln PLN) W porównaniu z końcem ubiegłego roku, w 2013 r. odnotowano wzrost sumy bilansowej o mln PLN, co oznaczało wzrost o 4,2% Źródło: NBP. Przy tych porównaniach wyników dwóch ostatnich lat trzeba jednak podkreślić, że wzrost aktywów w 2012 r. został zrealizowany w warunkach stosunkowo silnej aprecjacji złotego względem franka szwajcarskiego i innych głównych walut, na które opiewało część aktywów bankowych. Po wyeliminowaniu skutków zmiany kursu walutowego, wzrost sumy bilansowej sektora bankowego wyniósłby w owym roku około 6,4% i wówczas tempo wzrostu sumy bilansowej sektora bankowego byłoby nieco szybsze niż tempo wzrostu nominalnego PKB. Natomiast w 2013 r. zmiana kursu najważniejszych walut światowych względem złotego była mniej jednoznaczna i po wyeliminowaniu zmian kursowych można szacować, że wzrost sumy bilansowej banków działających w Polsce wyniósł około 4,4%, a więc wyraźnie szybciej niż tempo wzrostu nominalnego PKB. Na koniec 2012 r. relacja aktywów sektora bankowego do PKB wynosiła około 84,6%, rok później było to 86,2%, co oznacza, że w trakcie ostatniego roku nastąpił wzrost jej wielkości o około 1,6 pkt proc. (w 2012 r. ta relacja obniżyła się o 0,4 pkt proc.). W konsekwencji relacja aktywów sektora bankowego do PKB uzyskana na koniec 2013 r. była najwyższą w najnowszej historii polskiej bankowości, co mogło stanowić jeden z dowodów siły sektora bankowego w Polsce. Kłopoty gospodarcze wielu krajów, w tym niemal wszystkich największych potęg gospodarczych świata, miały wpływ na niskie tempo 104

105 Aktywa/PKB (%) 81,60% 78,60% 81,85% 85,01% 84,60% 86,20% 64,30% 67,70% Źródło: NBP. rozwoju gospodarczego także w Polsce i oddziaływały istotnie na możliwości wzrostowe sektora bankowego w naszym kraju w ostatnim roku. Kiedy mogło już wydawać się, że lata będą najsłabsze pod względem dynamiki rozwoju sektora bankowego i następne lata będą już dużo lepsze, to ostatnie dwa lata przyniosły stosunkowo wolne tempo wzrostu działalności banków. Oczywiście te gorsze oceny dotyczą tylko dynamiki wzrostu sumy bilansowej, gdyż wszystkie wskaźniki efektywności działania kształtowały się w tych latach na bardzo przyzwoitym poziomie. Aktywa do PKB w UE w 2012 r. (%)* Luksemburg Malta Cypr Irlandia Wielka Brytania Dania Holandia Francja Hiszpania Portugalia Austria Finalandia Niemcy Szwecja Belgia Włochy Grecja Słowenia Łotwa Czechy Węgry Bułgaria Estonia Polska Słowacja Litwa Rumunia * Z powodu braku dostępności danych na wykresie nie został uwzględniony wynik Chorwacji. Źródło: EBF. 105

106 Aktywa Dominującą pozycję w strukturze aktywów sektora bankowego tradycyjnie stanowiły należności od sektora niefinansowego, które na koniec 2013 r. zamknęły się kwotą mln PLN i stanowiły 56,8% aktywów ogółem. W ostatnim roku ta pozycja wzrosła o 3,7%, co można uznać za całkiem dobry rezultat, jeśli patrzy się na niego przez pryzmat dynamiki uzyskanej w poprzednim roku. W 2012 r. tempo wzrostu należności od sektora niefinansowego wyniosło bowiem zaledwie 0,9%. Mimo wyższej dynamiki wzrostu niż osiągnięta rok wcześniej, sektor bankowy odnotował w 2013 r. spadek udziału należności od sektora niefinansowego o 0,3 pkt proc., gdyż tempo wzrostu sumy bilansowej sektora bankowego było jednak nieco wyższe. Dla porównania można jednak wskazać, że rok wcześniej udział tych aktywów w aktywach ogółem obniżył się aż o 2 pkt proc. W ostatnim roku słaba sytuacja makroekonomiczna spowodowała wyraźne utrzymanie niskiego tempa wzrostu wartości. Można to uznać za normalne zjawisko w warunkach spowolnienia gospodarczego i słabszych wyników finansowych wielu przedsiębiorstw, wysokiego bezrobocia. Z drugiej jednak strony skala tego spowolnienia odnotowana w latach była znacząca. Nawet w bardzo trudnym roku 2009 r., przy niższym tempie wzrostu gospodarczego kraju, poważnych perturbacjach na świecie, choć przy wyższej inflacji, tempo wzrostu należności netto banków od sektora niefinansowego było nieporównywalnie wyższe (ponad 4%). Zatem dane z ostatnich lat świadczyły o mniejszym optymizmie Polaków w szybkie zakończenie obecnych trudności gospodarczych, co może utrudniać proces odbudowy popytu wewnętrznego. Obniżenie poziomu należności kredytowych w aktywach ogółem banków można natomiast pozytywnie ocenić z punktu widzenia zwiększenia dywersyfikacji aktywów sektora bankowego w Polsce. Warto pamiętać, że udział kredytów w aktywach sektora bankowego w Polsce jest już stosunkowo wysoki, proporcjonalnie większy niż w innych krajach Unii Europejskiej (UE). Cechą szczególną minionego roku był powrót do sytuacji, w której tempo wzrostu należności od przedsiębiorstw było wolniejsze od tempa wzrostu należności banków od gospodarstw domowych. Po roku przerwy, gdy w 2012 r. dynamika należności od przedsiębiorstw była nieporównywalnie wyższa niż należności od gospodarstw domowych, nastąpił zatem powrót do rosnącego znaczenia należności od gospodarstw domowych. Udział należności od przedsiębiorstw w całości należności netto banków od sektora niefinansowego zmniejszył się w ostatnim roku z 33,6% do 33,3%. Udział ten był jednak nadal wyższy niż na koniec 2011 r. Jednocześnie na skutek szybszej dynamiki innych pozycji aktywów, udział należności od podmiotów gospodarczych w aktywach ogółem obniżył się w 2013 r. o 0,5 pkt proc. do 106

107 18,7%. W 2012 r. ten spadek udziału należności przedsiębiorstw wyniósł 0,4 pkt proc. Udział uzyskany na koniec 2013 r. był nadal poniżej 20%, tym samym niższy od udziału odnotowanego jeszcze na koniec 2009 r. (na poziomie udziału z 2006 r.). Wybrane aktywa netto sektora bankowego (bez NBP) (w mln PLN) Lp. Wyszczególnienie 2012 % 2013 % Dynamika 2012=100% 1 Kasa i operacje z NBP , ,9 77,0 2 Należności od sektora finansowego , ,4 110,9 3 Należności od sektora budżetowego , ,6 100,7 4 Należności od sektora niefinansowego , ,8 103,7 kredyty dla podmiotów gospodarczych , ,7 101,7 kredyty dla gospodarstw domowych , ,7 104,6 inne należności , ,4 107,1 5 Papiery wartościowe , ,8 117,1 bony pieniężne NBP , ,3 117,5 bony i obligacje skarbowe , ,9 116,5 instrumenty kapitałowe , ,3 122,2 inne papiery wartościowe , ,3 118,2 6 Inne aktywa w tym: , ,5 89,3 aktywa trwałe , ,8 97,8 inwestycje w jednostkach zależnych , ,5 66,8 wartości niematerialne i prawne , ,6 132,9 aktywa z tytułu podatku dochodowego , ,5 101,3 Aktywa Ogółem , ,00 104,2 Źródło: NBP. W zakresie należności od przedsiębiorstw nastąpiła też zmiana jakościowa. O ile w 2012 r. wzrost tych należności był spowodowany zaciąganiem zobowiązań finansowych na potrzeby bieżącej działalności, o tyle w następnym roku przyrost należności wynikał ze wzrostu kredytów inwestycyjnych. Warto też zwrócić uwagę, że relatywnie duże znaczenie w należnościach od podmiotów niefinansowych mają nadal kredyty wyrażone w walucie obcej. Gdyby wyeliminować skutki zmian kursu, to okazałoby się, że łączny wzrost wszystkich wartości należności od podmiotów niefinansowych byłby większy i wyniósłby w 2013 r. 4%. W minionym roku wpływ czynnika kursowego był zatem mniej znaczący. 107

108 W minionym roku drugą pozycję w aktywach sektora bankowego, pod względem ich znaczenia, utrzymały papiery wartościowe. Na koniec 2013 r. osiągnęły one wartość mln PLN i w tymże roku odnotowano silny wzrost wartości tych aktywów. Tempo wzrostu tej pozycji wyniosło 17,1%. W warunkach niskiego tempa wzrostu gospodarczego kraju i relatywnie niskiej dynamiki akcji kredytowej, banki przeznaczyły większą liczbę środków finansowych na zakup papierów wartościowych. Środki te nie zostały bowiem wykorzystane na rozwój akcji kredytowej. Ponadto obniżki stóp procentowych w NBP spowodowały też wzrost bieżącej wartości bilansowej starszych papierów wartościowych, znajdujących w portfelach banków. Wzrost portfela papierów wartościowych nastąpił pomimo niskiej rentowności papierów dłużnych. Wzrost wartości dotyczył wszystkich głównych kategorii tych aktywów sektora bankowego. Przy wolniejszym tempie wzrostu sumy bilansowej banków, nastąpił wzrost znaczenia papierów wartościowych w zbiorczym bilansie banków. Na koniec 2012 r. udział tej pozycji aktywów wyniósł 17,6%, podczas gdy rok później było to już 19,8%.Wzrost znaczenia tej kategorii aktywów o 2,2 pkt proc. w ciągu jednego roku z pewnością można ocenić jako dużą zmianę. Trzecią pozycję w aktywach zajmowały należności od sektora finansowego. Na koniec ubiegłego roku łączna wartość należności od sektora finansowego wyniosła mln PLN. Dynamika tych należności była relatywnie wysoka w 2013 r. i ukształtowała się na poziomie nieco wyższym od osiągniętego rok wcześniej. W ostatnim roku zwiększyły się one o 10,9%, podczas gdy w 2012 r. wzrosły o 8,9%. Tę dynamikę zawdzięczały bardzo wysokiemu tempu wzrostu należności od rezydentów. Wśród tych należności od instytucji finansowych, relatywnie dużą dynamiką należności cechowały się lokaty, co może świadczyć o pewnej dalszej poprawie sytuacji na rynku międzybankowym, choć zdecydowana większość transakcji dotyczy nadal najkrótszych terminów. Nawet spadek należności banków od zagranicznych podmiotów finansowych nie zaburzył generalnego obrazu szybkiego wzrostu należności banków od sektora finansowego. Relatywnie duży wzrost wartości należności od podmiotów finansowych w 2013 r. nie stanowi oczywiście silnego dowodu następowania stopniowego powrotu do sytuacji sprzed kryzysu na światowych rynkach finansowych. Dotychczas odbudowa zaufania przebiega nadal bardzo powoli. Świadczą o tym chociażby prace związane z nową formułą stawek WIBOR/WIBID i struktura operacji na rynku międzybankowym, zwłaszcza struktura terminowa zawieranych transakcji. Dynamika należności od sektora finansowego była w 2013 r. też wyraźnie szybsza od dynamiki największych pozycji aktywów sektora bankowego, z wyjątkiem portfela papierów wartościowych. Udział należności od 108

109 sektora finansowego w całości aktywów banków zwiększył się w minionym roku z 7,9% do 8,4%. Udział tej pozycji pozostał też wyraźnie (ponad dwuipółkrotnie) mniejszy niż wartość papierów wartościowych, znajdujących się w portfelach banków. We wcześniejszych latach wartości obu tych pozycji były w większym stopniu zbliżone do siebie. Udział pozostałych pozycji w bilansie całego sektora bankowego był zdecydowanie mniejszy. Coraz niższą dynamiką, spośród wszystkich głównych pozycji aktywów sektora bankowego, charakteryzowały się kolejny już rok należności od sektora budżetowego. Już w 2012 r. była ona niższa na tle lat wcześniejszych, a ostatni rok przyniósł pogłębienie tej tendencji. Trudniejsza sytuacja gospodarcza, dążenie ministra finansów oraz władz samorządowych (w warunkach stosunkowo wysokiego zadłużenia wielu jednostek samorządu terytorialnego) do zmniejszenia skali deficytów budżetowych w finansach publicznych, a także wykorzystanie środków unijnych w dotychczasowej perspektywie przyczyniły się do tej niższej dynamiki należności banków od sektora budżetowego. W pozycji kasa i operacje z bankiem centralnym, wartość aktywów bankowych uległa ogromnemu zmniejszeniu w ostatnim roku, po tym jak rok wcześniej uległa ona silnemu zwiększeniu. Doświadczenie ostatnich lat pokazuje, że na podstawie danych na koniec roku nie można wyciągać żadnych istotnych wniosków, gdyż takie zasadnicze zmiany wielkości środków następują niemal w każdym roku w odmiennym kierunku. Nie ma jednak wątpliwości, że zarządzanie tymi pozycjami aktywów o najniższej dochodowości powinno ulec poprawie w bankach, zwłaszcza w sytuacji, gdy NBP odgrywa aktywną rolę w absorbowaniu płynności krótkoterminowej sektora bankowego. Niską dynamiką cechowała się pozycja bilansowa pozostałe aktywa. Jej wartość zmniejszyła się w ostatnim roku o 10,7%. Ponownie nastąpiło odwrócenie tendencji w zakresie wartości aktywów trwałych. Po roku wzrostu wartości tych aktywów, w 2013 r. sektor bankowy odnotował niewielki spadek wartości aktywów trwałych (o 2,2%). Udział tej pozycji w całości aktywów sektora bankowego obniżył się o 0,1 pkt proc. (do 0,8%). Spadek wartości aktywów nastąpił w okresie zmniejszenia się liczby placówek bankowych. Kolejny rok relatywnie wysoką dynamiką cechowała się pozycja wartości niematerialne i prawne. W okresie wysokich zysków wiele banków podjęło decyzje o zwiększeniu nakładów na zakup licencji, praw autorskich, programów komputerowych. 109

110 Struktura aktywów na r. 6,6% 56,8% 19,8% 4,5% 3,9% 8,4% Papiery wartościowe 19,8% Pozostałe aktywa 4,5% Kasa i operacje z NBP 3,9% Należności od sektora finansowego 8,4% Należności od sektora niefinansowego 56,8% Należności os sektora budżetowego 6,6% Źródło: NBP. 1. Należności od sektora niefinansowego Kategoria należności od podmiotów niefinansowych wymaga szerszego omówienia ze względu na zdecydowanie największe znaczenie tej pozycji w aktywach sektora bankowego i największe generalnie ryzyko, powstające w bankach z tytułu istnienia tego rodzaju aktywów. Dynamika należności od sektora niefinansowego w 2013 r. była wyższa w porównaniu z poprzednim rokiem. Nie ulega przy tym wątpliwości, że poprawa sytuacji banków pod względem ich wyposażenia kapitałowego oraz w zakresie płynności krótkoterminowej predysponowała banki do dynamicznego rozwoju akcji kredytowej. Silne były jednak uwarunkowania makroekonomiczne, które wpływały na ograniczenie tempa wzrostu akcji kredytowej. Wśród nich za najważniejsze należy uznać relatywnie niewielki popyt na kredyty bankowe ze strony przedsiębiorstw (choć zainteresowanie kredytem bankowym na cele bieżące w niewielkim stopniu rosło wraz z upływem roku), zwiększenie zainteresowania kredytem dla gospodarstw domowych (zarówno mieszkaniowym, jak i konsumpcyjnym) w II półroczu, po wprowadzeniu zmian wymogów udzielania kredytów w rekomendacjach KNF. Do wzrostu popytu stopniowo przyczyniały się poprawa sytuacji makroekonomicznej kraju oraz wprowadzenie rządowego programu Portfelowej Linii Gwarancyjnej, realizowanego przez BGK w ramach pomocy de minimis. Popyt na kredyty hamowały natomiast słaba sytuacja części gospodarstw domowych i późniejsze wejście w życie rządowego programu Mieszkanie dla młodych. Te czynniki powodowały, że z upływem minionego roku banki także rozpoczęły proces łagodzenia wymogów kredytowych. Dotyczyło to 110

111 zwłaszcza kredytów dla MSP na finansowanie działalności bieżącej oraz kredytów konsumpcyjnych. Spadek zainteresowania tymi ostatnimi kredytami spowodował rozpoczęcie procesu łagodzenia warunków, zanim nowa rekomendacja T weszła w życie. Nadal ostrzejsze kryteria banki stosowały w zakresie kredytów długoterminowych dla przedsiębiorstw oraz przy kredytach mieszkaniowych. Te ostatnie wynikały z uchwalenia przez KNF nowej rekomendacji S. Mimo to popyt na ten kredyt nie malał, gdyż ostrzejsze wymogi są wprowadzane stopniowo zgodnie z rekomendacją KNF i część klientów chciała zdążyć z uzyskaniem kredytu jeszcze na starych zasadach. Należności od sektora niefinansowego (mln PLN) W 2013 r. pozycja ta wzrosła o 3,7%, co można uznać za całkiem dobry rezultat w porównaniu do dynamiki uzyskanej w roku ubiegłym 0,9% Źródło: NBP. Tempo rozwoju akcji kredytowej powinno być też skorelowane z tempem przyrostu depozytów bankowych, tak aby nie powodować w przyszłości negatywnych zagrożeń dla stabilności sektora finansowego i jego roli w gospodarce. W minionym roku tempo wzrostu należności netto od podmiotów niefinansowych wyniosło 3,7% (w ujęciu brutto o 3,5%) i było zdecydowanie niższe niż tempo wzrostu zobowiązań od tej kategorii klientów (7,1%). Była to sytuacja zdecydowanie pozytywna z punktu widzenia stabilności sektora bankowego i podobna do obserwowanej w 2012 r. W poprzednich latach zawsze kredyty rosły w szybszym tempie niż depozyty bankowe od sektora niefinansowego. W efekcie w latach wzrost należności kredytowych banków nie musiał być finansowany przez wzrost zobowiązań od instytucji finansowych (wzrost zaledwie o 2,7%), a znaczna część nadwyżki przyrostu depozytów nad kredytami w 2013 r. była lokowana przez banki w zakup bonów pieniężnych NBP, bądź też we wzroście należności banków od krajowych instytucji finansowych. Część z tych środków było 111

112 kierowanych do gospodarki w postaci kredytów i pożyczek udzielanych przez niebankowe instytucje finansowe. Na skutek różnego tempa wzrostu należności i zobowiązań banków od sektora niefinansowego relacja należności netto banków od podmiotów tego sektora w stosunku do wartości zobowiązań od tej kategorii klientów uległa w minionym roku zmniejszeniu (z 1,065 do 1,031) i utrzymywała się ona na całkiem bezpiecznym poziomie. Była też wyraźnie niższa niż w chwili wybuchu ostatniego kryzysu na rynkach finansowych na świecie i niższa niż w następnych latach. Wolniejsze tempo wzrostu należności od sektora niefinansowego w 2013 r. w stosunku do tempa wzrostu aktywów ogółem spowodowało spadek udziału tych należności w całości aktywów netto sektora bankowego. Należności te na koniec minionego roku stanowiły 56,8% aktywów sektora bankowego, podczas gdy rok wcześniej było to 57,1%, a dwa lata wcześniej jeszcze 59%. Ten wskaźnik odnotowany na koniec 2011 r. był najwyższy w najnowszej historii polskiej bankowości i wskazywał na wysoki poziom ekspozycji banków na ryzyko kredytowe. Dodatkowo ryzyko to było relatywnie mało zdywersyfikowane z powodu dużego znaczenia kredytów mieszkaniowych w portfelach banków. Dlatego też obniżenie udziału należności od sektora niefinansowego w ostatnich dwóch latach należy oceniać generalnie pozytywnie, choć zawsze może martwić wolniejszy wzrost akcji kredytowej. Stosunek należności i zobowiązań banków od sektora niefinansowego do PKB 55% 53% 51% 49% 48% 40% 37% 47% 46% 46% 44% 43% 40% 46% 45% 48% 33% 35% 37% 35% 34% 33% 34% 36% 36% 31% 25% 26% 27% 27% 28% 26% 27% należności/pkb zobowiązania/pkb Źródło: NBP, GUS. 112

113 Struktura kredytów w latach (%) 10,6 0,6 Budżet Pozostałe Gospodarstwa domowe Przedsiębiorstwa 10,4 0,6 58,8 59,5 30,5 29,5 Ważne jednak, że w miarę poprawy sytuacji makroekonomicznej kraju tempo wzrostu akcji kredytowej rosło. Globalna dynamika akcji kredytowej była w 2013 r. wyższa od tempa wzrostu PKB Polski i wpływała na stopniowy wzrost znaczenia kredytu w gospodarce. Była to zatem sytuacja odmienna niż rok wcześniej, gdy tempo wzrostu akcji kredytowej banków było niższe niż wzrost PKB i wówczas znaczenie kredytu w gospodarce malało. Ostrożne podejście banków do wzrostu akcji kredytowej w warunkach spowolnienia gospodarczego powinno pozytywnie wpływać na kształtowanie się jakości portfela kredytowego w przyszłości. Struktura należności brutto od sektora niefinansowego w latach Wyszczególnienie Należności od sektora niefinansowego należności od podmiotów gospodarczych należności od gospodarstw domowych mln PLN % mln PLN % mln PLN % ,4 100, ,7 100, ,7 100, ,1 33, ,7 33, ,5 33, ,5 66, ,9 65, ,6 66,2 inne należności 4 195,8 0, ,1 0, ,6 0,7 Źródło: NBP Źródło: NBP. 113

114 1.1. Należności od gospodarstw domowych Wśród należności banków od podmiotów niefinansowych od 2005 r., większość stanowią należności od gospodarstw domowych i dominacja należności banków od tej kategorii klientów zwiększała się z każdym rokiem do końca 2010 r. W latach sytuacja ta uległa zmianie, gdy udział należności od gospodarstw domowych obniżał się, choć ich udział w należnościach brutto od sektora niefinansowego był nadal wyższy niż w 2009 r. Jednak w ostatnim roku ponownie się zwiększył. Wynikało to ze spowolnienia akcji kredytowej dla przedsiębiorstw w okresie wolnego rozwoju gospodarczego kraju i zaostrzenia warunków udzielania kredytów przez banki. Ten wzrost udziału należności brutto od gospodarstw domowych był stosunkowo niewielki, gdyż wzrósł on jednak do poziomu niższego niż odnotowany na koniec 2011 r. czy w latach wcześniejszych. Nie zmienia to faktu, że generalna teza, iż przewaga kredytów dla gospodarstw domowych w całości kredytów dla podmiotów niefinansowych jest zgodna z trendami występującymi współcześnie w sektorze bankowym krajów wysoko rozwiniętych, jednak rozmiar przewagi tych kredytów pozostaje już wyjątkowym przypadkiem w skali systemów bankowych krajów UE, pozostaje aktualna. Na koniec 2013 r. należności netto od gospodarstw domowych stanowiły też 37,7% aktywów ogółem banków, minimalnie więcej niż na koniec 2012 r. (37,6%). W ujęciu nominalnym, przyrost należności netto od gospodarstw domowych wyniósł w 2013 r mln PLN i był nieporównywalnie wyższy niż w poprzednim roku, gdy wyniósł on zaledwie 843 mln PLN. Wyniki obu ostatnich lat były jednak zdecydowanie słabsze niż w latach , gdy roczny przyrost należności netto banków od gospodarstw domowych przekraczał mln PLN. Wszystkie te liczby pokazują, jak silnie zmieniła się sytuacja banków w zakresie prowadzenia działalności kredytowej dla gospodarstw domowych, a zwłaszcza, jaki skutek miały zwolnienie akcji kredytowej w obszarze kredytów mieszkaniowych oraz spadek sprzedaży kredytów detalicznych po zaostrzeniu zasad udzielania tych kredytów, po wdrożeniu rekomendacji T Komisji Nadzoru Finansowego. Trzeba jednak dodać, że w 2011 r. znaczna część przyrostu należności wynikała nie z rozwoju nowej akcji kredytowej, lecz ze złotowego ujęcia nowych wartości kredytów denominowanych w walucie obcej po silnej deprecjacji złotego. Analiza tempa wzrostu należności brutto od gospodarstw domowych pokazuje podobne wyniki. W 2013 r. tempo wzrostu tych należności wyniosło 4,1% i było znacznie wyższe od minimalnego wzrostu w poprzednim roku (o 0,2%). Cechą charakterystyczną ostatniego roku był niewielki wpływ zmiany kursu walutowego na uzyskaną dynamikę akcji kredytowej. Po 114

115 wyeliminowaniu zmian kursowych tempo wzrostu należności brutto wyniosłoby praktycznie także 4,1%. Natomiast w 2012 r. ten wpływ zmian kursów walut był nieporównywalnie większy i gdyby dla wyników za owy rok wyeliminować wpływ tych zmian, wówczas tempo wzrostu akcji kredytowej wyniosłoby 4%. Można zatem skonstatować, że po wyeliminowaniu skutków zmian kursu walutowego dynamika przyrostu akcji kredytowej dla gospodarstw domowych w dwóch ostatnich latach była bardzo zbliżona. Kredyty dla gospodarstw domowych (mln PLN) W 2013 r. tempo wzrostu tych należności wyniosło 4,1% i było znacznie wyższe od minimalnego wzrostu w poprzednim roku (o 0,2%) Źródło: NBP. Oczywiście w ujęciu nominalnym tempo wzrostu akcji kredytowej było w 2013 r. wyższe od tempa wzrostu PKB w Polsce, wzrostu przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce, ale wolniejsze od tempa wzrostu przeciętnej emerytury i renty. Tym samym był kontynuowany trend z lat poprzednich (z wyjątkiem 2012 r.), polegający na rosnących rozmiarach obciążeń obywateli spłatą kredytów bankowych w relacji do ich dochodów. Warto też zauważyć, że zasadniczą przyczyną wzrostu należności banków od gospodarstw domowych pozostał w minionym roku wzrost akcji kredytowej w zakresie kredytów mieszkaniowych. Jednak ta dominacja nie była tak silna jak rok wcześniej, gdy cały wzrost należności od tej kategorii klientów został zrealizowany w obszarze kredytów mieszkaniowych. Z drugiej strony tempo wzrostu tych kredytów nie było już tak szybkie, jak w poprzednich latach. Już II połowa 2011 r. pokazała, że dalszy szybki 115

116 rozwój tych należności prawdopodobnie nie będzie możliwy, przynajmniej w rozmiarach notowanych we wcześniejszych latach. Ta tendencja kolejny raz potwierdziła się w ostatnim roku. W minionym roku następowały także zmiany w zakresie struktury walutowej należności banków od gospodarstw domowych. Oczywiście największe znaczenie miały zmiany zachodzące w obszarze kredytów mieszkaniowych, o czym szerzej jest mowa poniżej. Należy też pamiętać, że w 2013 r. w przeciwieństwie do lat wcześniejszych tylko niewielki wpływ na strukturę walutową miały także zmiany kursów walutowych w odniesieniu do istniejącego już portfela kredytów denominowanych w walucie obcej. Generalnie analizując całość należności od gospodarstw domowych, można odnotować wyższą dynamikę należności złotowych niż walutowych. Dążenie nadzoru bankowego w Polsce, poparte stanowiskiem Europejskiego Banku Centralnego w zakresie nadzoru makroostrożnościowego, zaowocowało większym wolumenem kredytów w walucie polskiej kosztem kredytów w walucie obcej. Trzeba jednak mieć również świadomość, że relatywnie niska wartość nominalna kredytów denominowanych w walucie obcej była wynikiem aprecjacji złotego względem kursu walutowego franka szwajcarskiego i euro w 2012 r. Spadek wartości kredytów walutowych brutto w 2013 r. wynikał zaś z wycofania się wielu banków z oferowania kredytów walutowych dla gospodarstw domowych, częściowej spłaty kredytów walutowych zaciągniętych wcześniej oraz niekiedy zamiany waluty kredytu na złoty, po obniżeniu się stóp procentowych kredytów wyrażonych w złotych. W rezultacie zmiany polityki banków, wzmacnianej przez konsekwentne stanowisko nadzoru bankowego, udział kredytów walutowych zmniejszył się w 2013 r. wyraźnie, bo aż o 3,4 pkt proc. Warto jednak odnotować, że rok wcześniej spadek udziału kredytów walutowych wyniósł 4,3 pkt proc., ale wówczas ten wynik był silnie wzmacniany przez zmiany kursów walutowych (aprecjację złotego). Ostatecznie udział kredytów walutowych na koniec 2013 r. w kredytach dla gospodarstw domowych wyniósł 32,6% i był w sektorze bankowym najniższy od wielu już lat (dokładnie od 2007 r.). Należności złotowe i walutowe brutto od gospodarstw domowych w latach Należności od gospodarstw domowych Dynamika mln PLN mln PLN 2012=100% złotowe , ,4 109,7 walutowe , ,2 94,4 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. 116

117 Udział należności walutowych w należnościach od gospodarstw domowych w latach (w %) Należności od gospodarstw domowych złotowe 62,2 61,4 59,7 64,0 67,4 - walutowe 37,8 38,6 40,3 36,0 32,6 Źródło: NBP. Warto też odnotować stopniowe dalsze wydłużenie się średniego terminu, na jaki opiewały należności od gospodarstw domowych. Było to w dużym stopniu spowodowane dominującym znaczeniem kredytów mieszkaniowych w tym portfelu. Na koniec 2012 r. udział kredytów o terminie spłaty dłuższym niż 5 lat wynosił 78,1%, natomiast rok później już 79,2%. Jednocześnie ponownie zmniejszył się udział kredytów o terminie spłaty poniżej 1 roku i w okresie 1 5 lat. Ta sytuacja powodowała dalszą niekorzystną zmianę struktury terminowej aktywów, z punktu widzenia zarządzania w bankach płynnością finansową, zwłaszcza płynnością długoterminową. Analizując terminowość należności, można też dodać, że minimalnie zmniejszył się udział należności o pierwotnym terminie realizacji powyżej 20 lat. Na koniec 2012 r. wyniósł on 50,2%, a rok później 50,1%. Wzrosło natomiast znaczenie należności o terminie realizacji między 10 a 20 lat (z 15,7% do 16,1%) Kredyty mieszkaniowe Największe znaczenie, z punktu widzenia kwoty kredytów udzielonych gospodarstwom domowym, miały oczywiście kredyty mieszkaniowe. Stabilizacja cen na rynku nieruchomości i pojawienie się na nim atrakcyjnych ofert zakupu, mogły stanowić zachętę dla wielu klientów do zaciągnięcia kredytów na cele mieszkaniowe. Z drugiej strony zakończenie rządowego programu Rodzina na swoim, opóźnienie terminu uruchomienia nowego programu rządowego oraz spowolnienie gospodarcze kraju i związane z nim wysokie bezrobocie mogły stanowić skuteczne ograniczenia rozwoju akcji kredytowej w zakresie kredytów mieszkaniowych. Istniejący nadal wysoki niedobór mieszkań w Polsce wpływał na utrzymywanie się zainteresowania obywateli zaciąganiem wieloletnich zobowiązań z tytułu kredytów bankowych na cele mieszkaniowe, ale coraz częściej klienci musieli zadowalać się mniejszymi kwotami kredytu, zaciąganego na zakup mniejszego, własnego lokum. Nowe zasady ustalania zdolności kredytowej przyjęte w rekomendacji S, praktycznie wyeliminowanie oferty w walutach obcych musiały doprowadzić do zweryfikowania wielu marzeń o wymarzonym domu czy mieszkaniu. Banki obserwując sytuację w zakresie jakości portfela kredytowego, zadecydowały o podwyższeniu marż w minionym roku. Pod 117

118 koniec 2013 r. zapowiedź wprowadzenia dalszego zaostrzenia niektórych postanowień rekomendacji S i uruchomienie programu Mieszkanie dla młodych wpłynęły na nieco większy popyt na kredyty mieszkaniowe ze strony klientów (wartość nowych umów wzrosła), ale był to zaskakująco słaby motywator wzrostu akcji kredytowej banków na skutek małego zainteresowania kredytobiorców. Kredyty mieszkaniowe dla gospodarstw domowych opiewały na koniec 2013 r. na kwotę brutto mln PLN, podczas gdy rok wcześniej wynosiły mln PLN. Oznacza to wzrost wartości nominalnej tych należności w skali jednego roku o 4,5%. Skala wzrostu akcji kredytowej była zatem w ostatnich dwóch latach zdecydowanie niższa niż w latach , gdy wzrost akcji kredytowej wynosił odpowiednio 19,2% i 22,3%. Na koniec 2013 r. należności z tytułu kredytów mieszkaniowych, udzielonych gospodarstwom domowym, stanowiły 60,5% wszystkich należności banków od tej kategorii klientów. W 2012 r. ten sam wskaźnik ukształtował się na poziomie 60,3%. Zmianę w ciągu jednego roku o 0,2 pkt proc. można uznać za stosunkowo niedużą, wyraźnie mniejszą niż w roku 2012 (wzrost o 2,2 pkt proc.) lub 2011 r. (wzrost o blisko 4 pkt proc). Oceniając te wyniki, należy jednak pamiętać, że gdyby wyeliminować wpływ zmian kursów walutowych, to wzrost udziału kredytów mieszkaniowych w całości kredytów dla gospodarstw domowych byłby silniejszy w 2012 r. i słabszy w 2011 r. Należności z tytułu kredytów mieszkaniowych dla gospodarstw domowych stanowiły na koniec 2013 r. już 40,1% sumy wszystkich należności brutto banków od podmiotów niefinansowych. Rok wcześniej ta relacja ukształtowała się na minimalnie wyższym poziomie 39,7%. Tylko w 2102 r. znaczenie kredytów mieszkaniowych dla gospodarstw domowych w całości należności od podmiotów niefinansowych nie rosło, ale i tak był to głównie efekt wyników statystycznych (wpływ zmiany kursu walut obcych), a nie zmiany podejścia banków. Generalnie zatem rola kredytu mieszkaniowego w portfelu kredytowym banków pozostawała bardzo ważna. To powodowało i powoduje bardzo silne uzależnienie banków od zmian zachodzących na rynku tych kredytów i od sytuacji na rynku nieruchomości. Wzrost znaczenia tych kredytów oznacza także rosnącą nierównowagę terminów zapadalności aktywów i wymagalności pasywów. Naraża to banki na zwiększone ryzyko płynności, szczególnie w sytuacji, gdy brak jest narzędzi polityki gospodarczej państwa, zachęcających do pozyskiwania pasywów o dłuższym terminie wymagalności. Wśród kredytów mieszkaniowych nadal duże znaczenie mają kredyty denominowane w walucie obcej, głównie we frankach szwajcarskich, ale także w euro. Warto odnotować jednak, że na koniec 2013 r. udział kredytów 118

119 walutowych spadł do blisko 50%, co po kilku latach dominacji kredytów wyrażonych w walucie obcej ma duże znaczenie i stanowi dowód stopniowej stabilizacji sytuacji w zakresie kredytów walutowych w Polsce. Struktura kredytów dla gospodarstw domowych (%) 15,5 14,7 16,7 24,5 23,2 22,8 60,0 60,3 60, Kredyty pozostałe Kredyty konsumpcyjne Kredyty mieszkaniowe Źródło: KNF. Na koniec 2013 r. wartość należności z tytułu kredytów walutowych, udzielonych gospodarstwom domowym na cele mieszkaniowe, wyniosła mln PLN i kwota ta odpowiadała 50,2% wszystkich należności z tytułu kredytów mieszkaniowych, udzielonych tej kategorii klientów. Rok wcześniej wartość należności z tytułu kredytów walutowych wyniosła mln PLN i stanowiły one 55,4% wszystkich kredytów mieszkaniowych. Udział kredytów walutowych obniżył się zatem w ciągu jednego roku aż o 5,2 pkt proc. i to w warunkach braku wyraźnej aprecjacji waluty polskiej względem franka szwajcarskiego i euro. Przekształcenie struktury walutowej tych kredytów jest w dużej części wynikiem zmiany polityki kredytowej wielu banków w ostatnich latach, dokonanej także pod wypływem zmian regulacyjnych (w tym głównie wysokiej wagi ryzyka ustanowionej dla kredytów walutowych dla celów obliczania wymogu kapitałowego). Zdecydowana przewaga kredytów w walucie polskiej (około 99% wśród nowo udzielonych kredytów) oraz przewalutowanie części wcześniej udzielonych kredytów na złote, przyczyniły się do bardzo wyraźnego corocznego spadku znaczenia kredytów w walutach obcych. Nie ulega jednak wątpliwości, że w łącznych 119

120 wynikach sektora bankowego, udział kredytów walutowych pozostaje jeszcze na bardzo wysokim poziomie na skutek dużego udziału kredytów walutowych udzielanych kilka lat temu. Ta sytuacja nadal generuje dodatkowe ryzyko dla banków i dla kredytobiorców, wynikające ze zmian kursu walutowego. Nominalnie wartość należności banków z tytułu kredytów walutowych zmniejszyła się w 2013 r. o mln PLN, czyli o 9,5%, a rok wcześniej o mln PLN (tj. o 9,9%). Należności z kredytów wyrażonych w złotych zwiększyły się o mln PLN (tj. o 16,7%), podczas gdy rok wcześniej ich przyrost wyniósł mln PLN (o 18,4%). W ujęciu nominalnym przyrost wartości kredytów złotowych był w 2013 r. zbliżony do przyrostu w 2012 r. i w 2011 r. ( mln PLN), choć oczywiście tempo zmiany w kolejnych latach było niższe. Powyższe dane pokazują, jak istotnie zmieniała się sytuacja w zakresie udzielania kredytów mieszkaniowych w ostatnich trzech latach. Mniejszy dostęp części banków do finansowania swojej działalności w walucie obcej oraz wprowadzenie ograniczeń, wynikających z uchwały o wymogach kapitałowych i implementacji postanowień rekomendacji Komisji Nadzoru Finansowego, spowodowały niemal całkowite wyeliminowanie możliwości uzyskania nowego kredytu mieszkaniowego w walucie obcej. Udział kredytów walutowych w kredytach mieszkaniowych dla gospodarstw domowych w latach (%) 36,9 38,0 44,6 49,8 63,1 62,0 55,4 50, Udział kredytów w PLN Udział kredytów walutowych Źródło: KNF. 120

121 Na uwagę zasługuje także fakt, że praktycznie wśród nowo udzielonych kredytów zdecydowanie dominują kredyty złotowe (około 95%), a kredyty walutowe stały się produktem niszowym. W 2013 r. wszystkie nowe kredyty walutowe były już tylko wyrażone w euro. Zanikły praktycznie kredyty udzielone we franku szwajcarskim. Udział kredytów walutowych w kredytach mieszkaniowych dla gospodarstw domowych w latach (w %) Rok Udział należności walutowych w kredytach mieszkaniowych 65,3 63,1 62,0 55,4 50,2 Źródło: NBP. Według danych zbieranych od banków przez Związek Banków Polskich, w minionym roku kolejny raz odnotowano stagnację w zakresie nowych umów na kredyt mieszkaniowy. Banki udzieliły w 2013 r. 176 tys. kredytów na cele mieszkaniowe, co praktycznie stanowiło spadek liczby kredytów w porównaniu z 2012 r. o ponad 10%. Łączna wartość nowo udzielonych kredytów mieszkaniowych przez banki wyniosła natomiast w ostatnim roku ponad 36,5 mld PLN, co w porównaniu z wynikiem 2012 r. (około 39,1 mld PLN) oznaczało wynik gorszy o 6,6%. Ten spadek w ostatnim roku nastąpił do poziomu najgorszego w ostatnich latach, gorszego nawet niż wyniki uzyskane w najsłabszym dotychczas, kryzysowym 2009 r. (odpowiednio 189 tys. kredytów i 39 mld PLN). Jedyną dobrą wiadomością był wzrost wartości kredytów od II kwartału 2013 r., ale już liczba umów w IV kwartale 2013 r. była niższa niż rok wcześniej. Było to pochodną gorszej kondycji ekonomicznej gospodarstw domowych i spadku cen nieruchomości. W świetle zapisów najnowszej rekomendacji S warto też odnotować, że w 2013 r. wzrósł udział nowo udzielonych kredytów mieszkaniowych, w których poziom wskaźnika LtV przekraczał 80%. W ostatnim roku było według raportu AMRON-SARFiN prawie 53%, podczas gdy rok wcześniej 49,8%. Stopniowe wchodzenie w życie postanowień rekomendacji S o ograniczaniu dopuszczalnego LtV może stanowić zatem dodatkowy powód, dla którego rozwój akcji kredytowej nie musi być wysoki. Oceniając niską dynamikę należności banków od gospodarstw domowych z tytułu kredytów udzielonych na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych, trzeba również pamiętać, że łączne zaangażowanie banków z tytułu tych kredytów w relacji do wielkości PKB naszego kraju, pozostawało nadal na stosunkowo niewielkim poziomie w porównaniu z gospodarkami krajów wysoko rozwiniętych. Ta kategoria należności banków stanowiła w Polsce równowartość około 20,6% PKB, podczas gdy średni analogiczny wskaźnik dla krajów UE kształtował się na poziomie około 35% PKB. Liczne kraje miały ten wskaźnik znacznie wyższy. Zatem statystycznie ujmując, istnieje nadal 121

122 potencjał w Polsce dla rozwoju tego rynku, choć trzeba pamiętać o wiele niższym dziś poziomie zamożności obywateli Polski na tle mieszkańców innych krajów UE i o relatywnie dużym udziale tych kredytów w aktywach ogółem sektora bankowego w Polsce Kredyty konsumpcyjne Drugim podstawowym rodzajem kredytów bankowych dla gospodarstw domowych są kredyty konsumpcyjne. Ta kategoria kredytów przez kilka lat charakteryzowała się dynamicznym rozwojem. Jednak ostatnie cztery lata pokazały, że ten okres się skończył. Przyczyn załamania dynamiki wzrostu tych kredytów było kilka: wzrost poziomu nasycenia rynku tymi produktami kredytowymi, większa ostrożność banków po nagłym pogorszeniu się jakości tego portfela, nienajlepsza sytuacja ekonomiczna wielu gospodarstw domowych w następstwie spowolnienia gospodarczego kraju oraz jeszcze większe obawy o rozwój sytuacji w najbliższym okresie. Jednak od 2012 r. równie poważną przeszkodą rozwoju akcji kredytowej w tym segmencie działalności banków był wymóg zaostrzenia warunków udzielania tych kredytów, w następstwie wejścia w życie rekomendacji T Komisji Nadzoru Finansowego. W konsekwencji, zgodnie z obawami sektora bankowego, szereg klientów banków zdecydował się na zaciąganie nowych zobowiązań finansowych tego typu w instytucjach parabankowych, gdyż dla części klientów kredyt bankowy stał się niemożliwy do uzyskania lub wymagał na tyle dużo zabiegów ze strony klientów, że decydowali się oni na zaciągnięcie pożyczki w parabanku. Dowodem silnego oddziaływania tego ograniczenia były decyzje niektórych banków o utworzeniu własnej instytucji parabankowej, która może udzielać pożyczek konsumenckich na łatwiejszych warunkach niż banki. Na przełomie 2011 i 2012 r. nawet nadzór bankowy zaczął zastanawiać się nad negatywnymi skutkami wprowadzenia tak restrykcyjnych zapisów w rekomendacji T i pod wpływem sugestii sektora bankowego zaproponował projekt nowej rekomendacji. Prace nad nią zostały zakończone dopiero w 2013 r. i wówczas banki złagodziły kryteria udzielania kredytów konsumpcyjnych i w efekcie odnotowały zwiększony popyt na te kredyty. W tym czasie wzrosła jednak konkurencja na rynku podmiotów niebankowych, oferujących pożyczki konsumpcyjne, co miało częściowo wpływ także na warunki działania banków w tym obszarze. Na koniec 2013 r. zadłużenie klientów z tytułu kredytów konsumpcyjnych wyniosło mln PLN i było ono o 2,6% wyższe niż na koniec poprzedniego roku. Ten wzrost jest godny odnotowania, gdyż nastąpił po dwóch latach obniżania się kwoty należności brutto banków z tytułu tych kredytów (o 5,3% w 2012 r. i o 2,8% w 2011 r.). Kwota należności z tego tytułu na koniec 2013 r. była jednak nadal znacznie niższa niż na koniec 122

123 2011 r., nie wspominając już o latach wcześniejszych. Także udział tych należności banków w całości kredytów dla gospodarstw domowych uległ dalszemu obniżeniu o 0,4 pkt proc. do poziomu 22,8%. Niewielki wzrost wartości bilansowej należności banków z tytułu kredytów konsumpcyjnych spowodował, że relacja zadłużenia obywateli z tego tytułu w bankach do PKB pozostała w ostatnim roku na tym samym poziomie (około 7,8% na koniec 2013 r.). Był to poziom niższy niż niedawno jeszcze osiągany wskaźnik zadłużenia z tego tytułu w granicach 10%. Według danych BIK liczba nowo udzielonych kredytów konsumpcyjnych w 2013 r. wyniosła tys., co oznacza wzrost o 10,5% w porównaniu z danymi z 2012 r. Także wartość nowo udzielonych kredytów zwiększyła się o 16%. Te informacje pokazują istotną zmianę sytuacji na rynku bankowym, gdyż jeszcze rok wcześniej odnotowano silne zmniejszenie liczby udzielonych kredytów konsumpcyjnych (o 25%). Liczba sprzedanych kredytów w 2013 r. była jednak nadal niższa niż w 2011 r. Analizując zmiany w należnościach banków z tytułu kredytów konsumpcyjnych, warto też odnotować, że w 2013 r. wzrosła nominalna wartość należności bankowych z tytułu wszystkich rodzajów kredytów zaliczanych do kredytów konsumpcyjnych, z wyjątkiem należności powstałych przy wykorzystaniu kart kredytowych oraz z tytułu kredytów samochodowych. W zakresie należności z tytułu kredytów zaciąganych z wykorzystaniem kart kredytowych w 2013 r. odnotowano dalszy silny spadek ich wartości (o 9,7%). W poprzednich dwóch latach skala spadku była podobna i wyniosła odpowiednio 7% i 8,1%. Te spadki wydają się być konsekwencją wcześniejszych decyzji o wyraźnym ograniczaniu dostępu klientom do kredytu zaciąganego w ten sposób. Wówczas, po doświadczeniach zagranicznych i własnych w zakresie szybkiego pogorszenia się jakości tych należności, banki stały się ostrożniejsze w wydawaniu nowych kart kredytowych i zmniejszały limit dopuszczalnego zadłużenia, mając świadomość ryzyka związanego z tym instrumentem. Późniejsze stopniowe łagodzenie wymogów w zakresie przyznawania limitów w kartach przez banki nie spowodowało odwrócenia tendencji w postaci wzrostu należności bankowych z tego tytułu. Wydaje się, że stosunkowo niski poziom korzystania także z innych form kredytów konsumpcyjnych nadal nie wróży szybkiego wzrostu należności banków z tytułu korzystania ich klientów z kart kredytowych. Rok 2013, podobnie jak trzy poprzednie lata, był też okresem dalszego spadku znaczenia kredytów samochodowych. Należności banków z tego tytułu zmniejszyły się w ostatnim roku w ujęciu nominalnym aż o 14,3%. Można przypomnieć w tym miejscu, że podobnie duże obniżenie wartości tych należności w ujęciu brutto nastąpiło w dwóch poprzednich latach 123

124 (odpowiednio o 16,1% i 12,4%). Znaczenie tych należności w całości należności od gospodarstw domowych zmniejszyło się w 2013 r. o kolejne 0,2 pkt proc. do poziomu poniżej 1%. Pomijając w tym miejscu kwestie stosowania zapisów rekomendacji T, spadek wartości kredytów samochodów odzwierciedlał bardzo złą sytuację w zakresie sprzedaży samochodów, zwłaszcza samochodów osobowych. Spadła liczba sprzedanych w Polsce nowych samochodów oraz liczba pojazdów używanych, przywiezionych z zagranicy. Obniżenie się siły nabywczej przeciętnego wynagrodzenia, utrzymujące się wysokie ceny paliw to jedne z wielu czynników prawdziwego załamania sytuacji na tym rynku. Udział procentowy wybranych rodzajów kredytów w całości należności brutto dla gospodarstw domowych w latach (w %) Rodzaj kredytu Kredyty mieszkaniowe 56,2 60,0 60,3 60,5 Kredyty konsumpcyjne, w tym: 28,2 24,5 23,2 22,8 kredyty w karcie kredytowej 3,1 2,5 2,4 2,2 kredyty samochodowe 1,6 1,3 1,1 0,9 kredyty ratalne 9,8 8,6 9,2 9,0 Kredyty pozostałe 15,6 15,5 16,5 16,7 Źródło: NBP. Wzrosła natomiast w 2013 r. wartość należności banków z tytułu innych kredytów ratalnych. Po spadku wartości w latach była to istotna zmiana. Wzrost odnotowany w tym zakresie w ostatnim roku w wysokości 2,4% musiał być zauważalny w kontekście spadku o 10,4% odnotowanego w 2012 r. Jednak znaczenie tej pozycji w całości należności banków od gospodarstw domowych zmniejszyło się w 2013 r. Podobnie, jak w pozostałych wymienionych wyżej kategoriach kredytów konsumpcyjnych, w dużym stopniu ten wynik był spowodowany czynnikami ekonomicznymi, ale też wymogami nałożonymi na banki w rekomendacji T. Poprawa zarysowana pod koniec roku pozwoliła na wzrost wartości tych należności w ostatnich miesiącach. W tym obszarze działalności banków nie można też zapominać o silnej konkurencji ze strony podmiotów niebankowych, w tym dużych sieci handlowych Kredyty dla przedsiębiorców indywidualnych i dla rolników W definicji gospodarstw domowych stosowanej przez NBP mieszczą się nie tylko osoby prywatne, ale również część przedsiębiorców indywidualnych (zatrudniających nie więcej niż 9 osób) oraz rolnicy indywidualni. Rok 2013 był okresem wzrostu należności od tej grupy klientów banków. Należności 124

125 z tytułu udzielonych kredytów operacyjnych i inwestycyjnych osiągnęły na koniec ubiegłego roku wartość mln PLN i wzrosły w ciągu ostatniego roku o 8,5%. W poprzednich latach dynamika tych należności była również wysoka i w 2012 r. wyniosła 7,1%, a rok wcześniej 15,3%. Spośród najważniejszych kategorii należności od gospodarstw domowych, ta cechowała się w ostatnich latach, także w 2013 r., najwyższą dynamiką. Na podkreślenie zasługuje też, że piąty rok z rzędu należności tego rodzaju rosły zdecydowanie szybciej niż suma bilansowa sektora bankowego. Należności te rosły też szybciej, niż należności banków od większych podmiotów gospodarczych. Dobry wynik należności od przedsiębiorców indywidualnych oraz od rolników indywidualnych potwierdzają inne badania, dokonywane także przez organizacje międzynarodowe, że w Polsce wyraźnie poprawił się dostęp do kredytu bankowego dla małych i średnich przedsiębiorstw. Dodatkowo w 2013 r. program gwarancji de minimis uruchomiony w BGK ułatwił rozwój tych należności. Tempo wzrostu należności brutto od samych przedsiębiorców indywidualnych wyniosło w 2013 r. 7,3% i było wyższe niż w 2012 r., gdy wyniosło ono 5,6%, ale też niższe niż w 2011 r. (14,2%). W efekcie wzrostu uzyskanego w ostatnim roku, udział należności od tych klientów w należnościach gospodarstw domowych brutto ogółem zwiększył się z 10% do 10,3%. Zwiększył się także udział należności od przedsiębiorców indywidualnych w całości należności od sektora niefinansowego (z 6,6% na koniec 2012 r. do 6,8% na koniec roku następnego). To dowodziło rosnącego zainteresowania kredytem bankowym ze strony przedsiębiorców indywidualnych. W ostatnim roku, podobnie jak rok wcześniej, zauważalnym zjawiskiem był szybszy wzrost znaczenia kredytu obrotowego w całości należności banków od małych przedsiębiorców (o 10,7%) niż kredytów inwestycyjnych (wzrost o 1,2%). W warunkach wolnego tempa wzrostu gospodarczego ta dysproporcja nie może dziwić. Jednocześnie wartość należności z tytułu kredytów zaciągniętych na okres powyżej 5 lat wzrosła w 2013 r. szybciej (o 9,5%) niż kredytów krótkoterminowych do jednego roku (wzrost o 6,3%) i kredytów średnioterminowych (wzrost o 4,9%). Przy ocenie prezentowanych w tym miejscu wyników współpracy banków z przedsiębiorcami indywidualnymi warto jednak pamiętać, że w przypadku wielu firm rodzinnych granica podziału między zaciąganym kredytem gospodarczym a kredytem wykorzystywanym na cele prywatne, stała się w ostatnich latach mniej wyraźna, przez co statystyka bankowa coraz słabiej oddaje faktyczne zmiany zachodzące w tym obszarze. Dobrym przykładem mogą być choćby karty kredytowe wydawane dla mikroprzedsiębiorstw. 125

126 Jak już wspomniano, do kategorii gospodarstw domowych zalicza się także rolników indywidualnych. W 2013 r. nastąpił wzrost wartości należności od tej kategorii klientów o 8,8% i było to tempo zbliżone do uzyskanego przez banki we współpracy z tymi klientami w poprzednim roku (8,5%). W przypadku rolników należy jednak pamiętać, że dużą ich część stanowią kredyty preferencyjne z dopłatą państwa do oprocentowania. Zasady i terminy ich udzielania rolnikom miały w przeszłości często duże znaczenie, które decydowało o dynamice akcji kredytowej w poszczególnych latach. Niska marża realizowana przez bank w zakresie kredytów preferencyjnych nie zachęcała także banków do rozwoju akcji kredytowej, choć banki traktują ją jako część swojej misji względem społeczności lokalnych. Dynamika kredytów bieżących była wyższa niż kredytów inwestycyjnych w tej grupie klientów, ale wartość należności z tytułu kredytów inwestycyjnych była dwuipółkrotnie wyższa niż należności z tytułu kredytów bieżących. Podobnie przedstawiała się sytuacja w zakresie podziału na kredyty krótko- i długoterminowe. Udział należności rolników indywidualnych w całości należności brutto od sektora niefinansowego oraz należności od gospodarstw domowych (4,7%) pozostawały na niskim poziomie Należności od podmiotów gospodarczych Tempo wzrostu należności netto banków od podmiotów gospodarczych wyniosło w 2013 r. 1,7% i było ono porównywalne z tempem uzyskanym rok wcześniej (2,2%). Tempo to było też podobnie jak rok wcześniej wolniejsze od tempa wzrostu należności netto od gospodarstw domowych w 2013 r. Ta niska dynamika należności była konsekwencją wolnego wzrostu gospodarczego Polski, skutkiem czego popyt na kredyt był relatywnie nieduży, a banki obawiając się nadmiernego ryzyka w trakcie roku, podnosiły marże dla kredytów długoterminowych i dla kredytów o wyższym ryzyku. Pod koniec roku nastąpiło niewielkie złagodzenie warunków udzielania kredytów w miarę poprawy sytuacji makroekonomicznej. Złagodzenie było odczuwalne szczególnie w zakresie kredytów dla sektora MSP po uruchomieniu rządowego programu Portfelowej Linii Gwarancyjnej. Wolniejsze tempo wzrostu należności netto od podmiotów gospodarczych w 2013 r. niż aktywów ogółem sektora bankowego zaowocowało ponownym spadkiem znaczenia tej pozycji w sumie bilansowej banków. Udział ten zmniejszył się z 19,2% do 18,7% i był to nadal poziom niższy niż na koniec 2009 r. Jednocześnie udział należności netto od podmiotów gospodarczych w całości należności od podmiotów niefinansowych zmniejszył się w minionym roku (z 33,6% do 33%) i podobnie jak w przypadku udziału w aktywach wskaźnik na koniec 2013 r. był nadal niższy niż w 2009 r. (34,6%). 126

127 Kredyty dla przedsiębiorstw (mln PLN) Należności brutto banków od podmiotów gospodarczych zwiększyły się w 2013 r. o 2,1%, podczas gdy rok wcześniej wzrosły o 2,9% Źródło: NBP. Należności brutto banków od podmiotów gospodarczych zwiększyły się w 2013 r. o 2,1%, podczas gdy rok wcześniej wzrosły o 2,9%. Trzeba jednak pamiętać, że w 2012 r. inflacja była wyraźnie wyższa niż w ostatnim roku i mogło to także mieć wpływ na różnicę w dynamice należności w obu latach. W 2012 r. negatywnie na dynamikę tej pozycji wpływała silna aprecjacja złotego względem najważniejszych walut świata. Dane za 2013 r. pokazują wzrost zadłużenia przedsiębiorstw w bankach z tytułu kredytów inwestycyjnych i minimalny spadek zadłużenia z tytułu kredytów operacyjnych. Ten wynik może pozytywnie zaskakiwać w warunkach wolnego wzrostu gospodarczego i był on jednocześnie odwrotny niż rok wcześniej. To może świadczyć o zmianie nastrojów u przedsiębiorców i większej nadziei na lepszą przyszłość. Może też świadczyć o trudniejszym dostępie do kredytu części przedsiębiorstw oraz o zakończeniu niektórych projektów współfinansowanych ze środków unijnych. Wartość kredytów operacyjnych brutto zmniejszyła się z mln PLN w 2012 r. do mln PLN rok później. W 2012 r. wartość tych kredytów zwiększyła się o 3,8%. Natomiast wartość kredytów inwestycyjnych wzrosła z mln PLN do mln PLN (tj. o 6,9%), podczas gdy rok wcześniej odnotowano zmniejszenie się wartości tej pozycji aż o 2,8%. Pod względem terminów, na jakie przedsiębiorstwa zaciągnęły kredyty w bankach, najszybciej w 2013 r. rosła wartość zadłużenia opiewającego na okres od 1 roku do 5 lat. Zwiększyła się ona o 4,7%. Należności o terminach powyżej 5 lat zwiększyły się o 2,6%, natomiast należności banków z tytułu kredytów zaciągniętych na okres do 1 roku zmniejszyły się o 1,1%. Różnica w stosunku do 2012 r. polegała głównie na tym, że wówczas zdecydowanie najszybciej zwiększały się kredyty udzielane na okres najkrótszy, natomiast 127

128 dynamika kredytów powyżej 5 lat była taka sama jak rok później. Wydłużenie średniego okresu kredytowania przedsiębiorstw pozwala na bardziej racjonalne zarządzanie finansami przez przedsiębiorstwa, ale jednocześnie może utrudniać bankom zarządzanie płynnością. Pod względem waluty, w której wyrażone były należności od podmiotów gospodarczych, nastąpiły w ostatnim roku zmiany w kierunku wzrostu znaczenia waluty obcej, a więc sytuacja całkowicie odwrotna do występującej w 2012 r., ale jednocześnie analogiczna do sytuacji z 2011 r. Z pewnością taka zmiana miała związek głównie z kierunkiem i skalą działania przedsiębiorstw na rynki zewnętrzne. Nie miała natomiast znaczenia zmiana kursu walutowego najważniejszych walut względem złotego. Wartość należności banków od podmiotów gospodarczych wyrażonych w walucie obcej wzrosła w 2013 r. o 10,4% (rok wcześniej spadek ich wartości wyniósł 11,6%). Należności złotowe od przedsiębiorstw zmniejszyły się natomiast w ostatnim roku minimalnie (0,1%), podczas gdy w 2012 r. wzrosły o 8,3%. Udział kredytów walutowych w kredytach podmiotów gospodarczych (%) 26,3 24,8 27,1 23,3 25,2 73,7 75,2 72,9 76,7 74, Udział kredytów walutowych Udział kredytów w PLN Źródło: KNF. Należności walutowe od przedsiębiorstw stanowiły na koniec ubiegłego roku 25,2% wszystkich należności banków od tej kategorii klientów, a ich udział wzrósł w 2013 r. o 1,9 pkt proc. Ten udział był wyższy niż w 2009 r. Dla porównania warto wskazać, że w 2012 r. ten udział zmniejszył się jeszcze silniej o 3,8 pkt proc. Dużą zmienność udziału kredytów walutowych w ostatnich latach można wiązać w istotny sposób ze zmianami kursu polskiej waluty, ale uwaga ta nie dotyczy jednak ostatniego roku, gdy wpływ zmian kursowych był minimalny. 128

129 Należności złotowe i walutowe brutto od podmiotów gospodarczych w latach Należności od podmiotów gospodarczych Dynamika mln PLN mln PLN 2012=100% złotowe ,9 walutowe ,4 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. Udział kredytów walutowych w kredytach podmiotów gospodarczych w latach (w %) Rok Udział kredytów walutowych 26,3 24,8 27,1 23,3 25,2 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. Analizując zadłużenie w bankach w ujęciu podmiotowym, można odnotować, że zwiększyła się wartość należności banków w 2013 r. w odniesieniu do dużych przedsiębiorstw, natomiast zmniejszyła się w przypadku podmiotów zaliczanych do sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). W przypadku pierwszej z tych kategorii klientów, wzrost wartości należności banków był silny i wyniósł 6,1%. Rok wcześniej to duże przedsiębiorstwa charakteryzowały się niższą dynamiką zaciągania kredytów w bankach (1,7%) i była ona też niższa niż w przypadku mniejszych przedsiębiorstw. W dużych przedsiębiorstwach szybko zwiększały się w ostatnim roku zarówno należności operacyjne (o 6,8%), jak i inwestycyjne (o 5,9%). W zakresie współpracy banków z podmiotami MSP wartość należności brutto banków obniżyła się minimalnie. U tych klientów bankowych wyraźnie zmniejszył się wolumen kredytów obrotowych (o 5,3%), a jednocześnie nastąpił wzrost zadłużenia w bankach z tytułu kredytów inwestycyjnych (o 7%). Te dane wskazują na zasadniczą różnicę w kierunku zmian wartości różnych typów należności od podmiotów MSP w stosunku do dużych przedsiębiorstw. Większy nacisk był tu położony na relatywny wzrost kredytów inwestycyjnych. Ponadto w segmencie MSP różnica w poziomie należności o charakterze operacyjnym i inwestycyjnym była zdecydowanie mniejsza niż w przypadku dużych przedsiębiorstw, gdzie odnotowywano silniejszą przewagę kredytów operacyjnych w całości należności banków od tych podmiotów. 129

130 Należności brutto banków od dużych przedsiębiorstw i dla MSP w latach Wyszczególnienie Należności od podmiotów gospodarczych ogółem Dynamika mln PLN % mln PLN % 2012=100% , ,0 102,1 od dużych przedsiębiorstw , ,0 106,1 od MSP , ,0 99,5 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. Udział należności od MSP w całości należności banków od pomiotów gospodarczych wyniósł na koniec 2013 r. 59% i zmniejszył się w trakcie ostatniego roku o 1,5 pkt proc. Rok wcześniej ten udział wzrósł o 0,5 pkt proc. Nadal udział sektora MSP był większy niż w latach wcześniejszych (oczywiście z wyjątkiem 2012 r.) Pozostałe należności od sektora niefinansowego Najmniejszą pozycję należności od sektora niefinansowego stanowiły pozostałe należności. W 2013 r., podobnie jak w trzech poprzednich latach, ta część należności banków charakteryzowała się relatywnie wysoką dynamiką wzrostu. W ostatnim roku wzrost należności netto banków z tego tytułu wyniósł 7,1%, a we wcześniejszych latach tempo wzrostu było dwucyfrowe. Udział tej pozycji w aktywach ogółem banków nadal miał charakter marginalny (0,4%), choć minimalnie zwiększył się w 2013 r. Oczywiście z racji specyfiki tej kategorii należności zwłaszcza rodzaju podmiotów, której ona dotyczyła, czyli głównie niekomercyjnych instytucji, działających na rzecz gospodarstw domowych trudno oczekiwać znaczącego udziału należności od tej kategorii klientów, zwłaszcza w porównaniu takimi kategoriami klientów jak podmioty gospodarcze czy gospodarstwa domowe. Mimo to, na uwagę zasługuje dynamiczny wzrost należności od tych instytucji. Wśród tych należności zdecydowaną większość tradycyjnie stanowiły kredyty długoterminowe zaciągane na okres dłuższy niż 5 lat na cel związany z nieruchomościami, co może sugerować, że wiele spółdzielni mieszkaniowych, towarzystw budownictwa społecznego (TBS), wspólnot mieszkaniowych prowadzą różnego typu inwestycje budowlane z wykorzystaniem kredytu bankowego Struktura terminowa należności od sektora niefinansowego Począwszy od 2001 r. obserwowano stałą tendencję w zakresie kierunków zmian w terminowości kredytów dla klientów sektora niefinansowego, polegającą na stopniowym wzroście udziału kredytów długoterminowych, udzielanych na okres powyżej 5 lat kosztem kredytów udzielanych na najkrótsze terminy do 1 roku. Dodatkowo od 2005 r. wzrost udziału kredytów 130

131 długoterminowych następował także kosztem spadku znaczenia kredytów o pierwotnym terminie zapadalności w przedziale 1 5 lat. W ostatnim roku odnotowano kontynuację tych trendów w polskim sektorze bankowym. Udział kredytów krótkoterminowych (na okres do 1 roku) obniżył się z 16,2% na koniec 2012 r. do 15,6% rok później. Spadek znaczenia kredytów średnioterminowych (od 1 roku do 5 lat) był w 2013 r. mniejszy niż w przypadku należności do 1 roku i mniejszy niż rok wcześniej i wyniósł 0,3 pkt proc. (z 16,3% do 16,0%). Znaczenie kredytów długoterminowych zwiększyło się natomiast w ciągu ostatniego roku o 0,9 pkt proc. z 67,5% do 68,4% i ten udział był najwyższy w historii polskiej bankowości po transformacji gospodarczej. Był to głównie efekt wolniejszego, ale nadal rozwoju akcji kredytowej w zakresie kredytów mieszkaniowych i wzrostu kredytów inwestycyjnych. Wzrost znaczenia kredytów długoletnich był już szybszy niż w 2012 r. (o 0,7 pkt proc.), ale wyraźnie wolniejszy niż w 2011 r. (o 2,5 pkt proc.). Niezależnie jednak od nieco wolniejszego w 2013 r. tempa wzrostu należności o terminie powyżej 5 lat, ten stale i szybko rosnący udział kredytów długoterminowych może generować poważne problemy dla banków w zakresie zarządzania płynnością, szczególnie przy krótkich terminach zapadalności znaczącej większości pasywów obcych. Banki muszą zwrócić większą uwagę na ten problem, tym bardziej, że nowe wymagania regulacyjne też będą najprawdopodobniej zmierzać w kierunku bezpieczniejszego zarządzania płynnością. Struktura terminowa kredytów dla sektora niefinansowego w latach (w %) Kredyty Do 1 roku 18,1 17,4 16,5 16,2 15,6 Od 1 roku do 5 lat 21,5 18,3 16,7 16,3 16,0 Powyżej 5 lat 60,4 64,3 66,8 67,5 68,4 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: dane NBP Struktura walutowa należności od sektora niefinansowego Po wcześniej przedstawionych odrębnych analizach, w zakresie należności od podmiotów gospodarczych i od gospodarstw domowych, w tym miejscu uwaga została skoncentrowana na łącznych wynikach dla całości należności od sektora niefinansowego. Na podstawie danych za 2013 r. można wskazać, że proces znacznego zwiększania się należności walutowych banków w należnościach ogółem banków od tego sektora, został skutecznie zatrzymany. Po najwyższym wyniku, osiągniętym przez sektor bankowy na 131

132 koniec 2011 r., następował istotny spadek znaczenia należności walutowych brutto. Tak niski udział kredytów walutowych nie był odnotowany w sektorze bankowym od wielu lat (od 2007 r.). W sumie ten wynik był skutkiem częściowo statystycznym (aprecjacja złotego względem głównych walut obcych) oraz działań podejmowanych przez banki (pod wpływem między innymi rekomendacji nadzoru bankowego) w kierunku silnego ograniczania nowej działalności kredytowej w walutach obcych. Spadek znaczenia walut obcych zmniejszał nierównowagę w sektorze bankowym, a jednocześnie mógłby być jedną z podstawowych przyczyn mniejszego zaangażowania dłużnego zagranicznych instytucji kredytowych w bankach w Polsce. Zmalała też skala narażenia klientów polskich banków na ryzyko kursowe. Następne lata pokażą, jak trwały jest to trend. Wiele zależeć będzie od kształtowania się kursu walutowego złotego. W 2013 r. po raz pierwszy udział należności walutowych obniżył się poniżej 30%. Ten spadek mógłby być głębszy, gdyby nie znaczący wzrost kredytów dla przedsiębiorstw denominowanych w walutach obcych. Udział należności walutowych w należnościach banków od sektora niefinansowego w latach (w %) Rok Należności walutowe 33,6 34,1 35,7 31,5 29,9 Źródło: NBP. Udział należności walutowych w należnościach banków od sektora niefinansowego (%) 35,70% 33,60% 34,10% 31,50% 29,90% Źródło: KNF Jakość należności kredytowych Rok 2013 cechował się istotnymi zmianami w jakości należności banków od podmiotów niefinansowych. W poprzednim roku sektor bankowy odczuwał konsekwencje spowolnienia gospodarczego w postaci wysokiej dynamiki należności z utratą wartości. Obawiano się, że wraz z nasileniem się spowolnienia gospodarczego będzie następować dalsze pogarszanie się jakości 132

133 portfela kredytowego banków od sektora niefinansowego. Obserwowano z niepokojem skutków dla banków wzrostu bezrobocia i kłopotów niektórych branż gospodarki (zwłaszcza firm budowlanych). W praktyce te obawy się nie zmaterializowały. W 2013 r. kwota należności z utratą wartości nie tylko nie wzrosła, ale nawet nieco się obniżyła. Była to pierwsza taka sytuacja od 2007 r. Wygląda zatem na to, że banki obawiały się kolejnego spowolnienia gospodarczego i uznały wcześniej część należności za kredyty z utratą wartości. Dodatkowo ograniczenia rekomendowane przez KNF w zakresie wypłaty dywidendy przez banki z zysków wypracowanych w 2012 r. mogły nie zachęcać do maksymalizacji zysku i banki mogły tworzyć nieco wyższe rezerwy niż było to w danym momencie uzasadnione. Przy analizie jakości należności kredytowych banków, warto też zrobić zastrzeżenie dotyczące stosowania przez polskie banki różnych metod rachunkowości: część banków (zwłaszcza zdecydowana większość dużych) stosowała Międzynarodowe Standardy Rachunkowości, inne opierały się na polskich przepisach dotyczących zasad tworzenia rezerw celowych. Te odmienne zasady klasyfikacji mogły utrudniać proces oceny sytuacji w sektorze bankowym, szczególnie w tych obszarach, gdzie zasady tworzenia odpisów aktualizujących są nieco bardziej elastyczne. Dynamika należności brutto ogółem i należności z utratą wartości od sektora niefinansowego w latach Rok Należności brutto ogółem 133 Dynamika (w %) Należności z utratą wartości ,6 93, ,7 120, ,9 177, ,9 120, ,6 107, ,2 108, ,5 99,3 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. Obniżenie wartości należności z utratą wartości o 0,7% przy jednoczesnym wzroście należności brutto, musiało skutkować poprawą jakości należności bankowych. Na koniec 2012 r. udział kredytów gorszej jakości wyniósł 8,9%, a rok później był on istotnie niższy i wyniósł 8,5%. Trzeba też pamiętać, że w minionym roku banki sprzedały firmom windykacyjnym znaczne pakiety należności. Te operacje miały wpływ na wielkość portfela należności banków o obniżonej jakości. Bez nich wskaźnik należności z utratą wartości byłby znacznie wyższy.

134 Udział należności z utratą wartości (%) 7,40% 7,90% 8,80% 8,20% 8,90% 8,50% 5,20% 4,60% Źródło: NBP. Udział należności z utratą wartości w należnościach ogółem w latach (w %) Rok Udział należności z utratą wartości 7,9 8,8 8,2 8,9 8,5 Źródło: dane NBP. Trzeba jednak pamiętać, że poprawa sytuacji nastąpiła w warunkach niewysokiego wzrostu należności ogółem. Warto też zaznaczyć, że analizy vintage prowadzone przez BIK, wskazują na generalnie niższy poziom szkodowości nowego portfela kredytów niż kredytów udzielonych kilka lat temu, więc przy ostrożnej polityce kredytowej prowadzonej przez banki jakość portfela należności nie musi się pogarszać Jakość należności od gospodarstw domowych Oceniając jakość portfela kredytowego banków, zostaną zaprezentowane odrębne wnioski w zależności od rodzaju kredytobiorców. Na skutek istnienia istotnej różnicy w tempie wzrostu poszczególnych części portfela kredytowego banków (gospodarstwa domowe i podmioty gospodarcze) w ostatnich latach, specyfiki obu grup klientów zmiany wolumenu kredytów z utratą wartości dla obu kategorii klientów mogą kształtować się odmiennie. Jest przy tym rzeczą interesującą, że szybki wzrost udziału należności od gospodarstw domowych w ostatnich latach nie spowodował silnego wzrostu wartości należności banków z utratą wartości od tych klientów. Wytłumaczeniem tego zjawiska może być spadek w ostatnim okresie należności z tytułu kredytów konsumpcyjnych (cechujących się wyższym poziomem szkodowości) i oparcie wzrostu należności gospodarstw domowych na ekspansji kredytów mieszkaniowych (zwykle o niskiej szkodowości portfela). Po okresie nieco silnego narastania kredytów zagrożonych w latach , w ostatnich dwóch latach dynamika należności z utratą wartości była stosunkowa niska. Tempo ich wzrostu w 2012 r. wyniosło 2,6%, a w roku 134

135 następnym odnotowano spadek ich wolumenu o 1%. Dla porównania można przytoczyć, że jeszcze w 2011 r. tempo wzrostu wyniosło 14,6%. W przeciwieństwie zatem do lat poprzednich, w ostatnich dwóch latach kwoty zmian wartości należności z utratą wartości od gospodarstw domowych miały zdecydowanie minimalne znaczenie w całości przyrostu należności bankowych z utratą wartości. Z tych danych widać, że gorsza sytuacja ekonomiczna kraju nie przełożyła się na zdolność gospodarstw domowych do realizacji swoich zobowiązań względem banków. Oczywiście trzeba mieć też w pamięci, że do takich wyników przyczyniła się sprzedaż części portfeli banków do firm windykacyjnych i w ten sposób pozbycie się części złego portfela banków. Szacuje się, że w 2013 r. banki sprzedały firmom windykacyjnym należności o nominalnej wartości rzędu 8 10 mld PLN. Podobnie jak rok wcześniej, w 2013 r. sektor bankowy doświadczył wzrostu należności z utratą wartości w obszarze kredytów mieszkaniowych i spadku takich należności z tytułu kredytów konsumpcyjnych. Wynikało to z kilku przyczyn. Po pierwsze, banki już wcześniej odpisały wiele rezerw na kredyty konsumpcyjne. Po drugie, przyrost akcji kredytowej banków w obszarze kredytów konsumpcyjnych był w ostatnich latach mocno ograniczony, także na skutek celowych działań banków w tym zakresie. Po trzecie, pogarszanie się jakości należności mieszkaniowych można wiązać z kilkoma czynnikami: dojrzewaniem części portfela kredytowego, sytuacją ekonomiczną kraju, zmianą sytuacji na rynku mieszkaniowym i w konsekwencji innym kształtowaniem się chociażby bieżącego LtV kredytów oraz wyraźną zmianą kursu walut w poprzednich latach, co było istotne dla kredytów denominowanych w walutach obcych. Opóźnione w czasie pogorszenie się jakości kredytów mieszkaniowych mogło także wynikać częściowo z dążenia do utrzymania terminowej spłaty kosztem spłat innych zobowiązań lub za cenę pozyskania innych zobowiązań. W 2013 r. nastąpiła sytuacja, w której dynamika wzrostu należności z utratą wartości należności od gospodarstw domowych (wzrost o 4,2%) była wyższa niż dynamika należności brutto od tych klientów (spadek o 1%). Ta dysproporcja przełożyła się na poprawę jakości należności od gospodarstw domowych. W ostatnim roku udział należności zagrożonych zmniejszył się o 0,3 pkt proc. rocznie. Był to pierwszy rok od wybuchu kryzysu na rynkach finansowych na świecie oraz od momentu dużej sprzedaży kredytów mieszkaniowych, gdy jakość portfela kredytów od gospodarstw domowych uległa poprawie. Na koniec 2013 r. udział należności z utratą wartości wynosił 7,1%. Jakość należności od gospodarstw domowych pozostała też na znacznie lepszym poziomie niż jakość należności od podmiotów gospodarczych. 135

136 Jakość należności od gospodarstw domowych w latach Wyszczególnienie Należności ogółem (mln PLN) Należności z utratą wartości (mln PLN) Udział należności z utratą wartości (%) 7,2 7,4 7,1 Źródło: NBP. Jak wspomniano wyżej, w obszarze należności od gospodarstw domowych należy odrębnie oceniać jakość należności z tytułu kredytów mieszkaniowych, kredytów konsumpcyjnych oraz kredytów dla mikroprzedsiębiorstw. W odniesieniu do kredytów mieszkaniowych obserwowano wyraźny wzrost należności z utratą wartości w 2013 r., choć nie był on tak silny jak rok wcześniej. W 2013 r. tempo przyrostu należności z utratą wartości z tytułu kredytów mieszkaniowych wyniosło 16,2%, podczas gdy rok wcześniej było to jeszcze 21%, a w wcześniejszych latach tempo to przekraczało 50%. Kwota nominalna przyrostu należności o niższej jakości była w 2013 r. jednak zbliżona do wyniku roku poprzedniego. W 2013 r. wyniosła ona 463 mln PLN, a rok wcześniej było to mln PLN. Mimo wysokiego wzrostu należności z utratą wartości w latach , wskaźnik udziału tych należności w całości należności z tytułu kredytów mieszkaniowych pozostał na relatywnie dobrym poziomie. Na koniec 2013 r. ukształtował się on w wysokości 3,1%, czyli na poziomie o 0,3 pkt proc. wyższym niż rok wcześniej. Kolejne pogorszenie wskaźnika jakości tych należności w 2013 r., będące następnym etapem pogarszania się jakości odnotowywanego już od 2010 r., może dowodzić, że rola kursu walutowego nie była decydująca w psuciu się portfela kredytów mieszkaniowych. W 2013 r. nie odnotowano bowiem istotnej zmiany kursu walutowego, mogły jedynie oddziaływać skutki zmian kursowych, jakie miały miejsce w latach wcześniejszych. Zatem to w dużym stopniu sukcesywne starzenie się portfela kredytów miało największe znaczenie dla przyrostu kredytów z utratą wartości, a pogarszanie się jakości następowało w sytuacji, gdy przyrost nowego portfela kredytowego w bankach nie był już duży. Być może zatem to analizy prowadzone w BIK są słuszne, gdy wskazują na brak istotnej różnicy w tempie pogarszania się portfela kredytów mieszkaniowych na niekorzyść kredytów wyrażonych lub denominowanych w walucie obcej w stosunku do kredytów wyrażonych w złotych. Nadzór bankowy podtrzymuje natomiast swoją tezę, że portfel kredytów walutowych psuje się w większym stopniu niż portfel kredytów złotowych. Oceny dotyczące wpływu zmiany kursu walutowego nie są jednak jednoznaczne. Z jednej strony analiza samych danych pokazuje, że portfel kredytów mieszkaniowych wyrażonych w złotych był jakościowo gorszy. 136

137 Na koniec 2013 r. udział takich kredytów z utratą wartości wyniósł 4% i obniżył się w ciągu ostatniego roku o 0,1 pkt proc. Jednocześnie ten portfel był generalnie młodszym portfelem na skutek zdecydowanie dominującej roli kredytów złotowych w przyroście należności banków z tytułu kredytów mieszkaniowych. Dlatego też tempo przyrostu należności ogółem mogło być wyższe niż należności z utratą wartości. W zakresie kredytów wyrażonych we franku szwajcarskim udział kredytów z utratą wartości wyniósł 2,6% na koniec 2013 r. i zwiększył się w ciągu ostatniego roku o 0,5 pkt proc. Przyrost nominalnej wartości należności zagrożonych był przy tym wyraźny, bo o 19,7%, podczas gdy rok wcześniej nie odnotowano wzrostu wartości takich należności. Należy jednak pamiętać, że ten portfel był niemal w całości starszym portfelem, bez dopływu nowych należności. Tym samym jest rzeczą naturalną, że jego jakość będzie stale się obniżać. Jednocześnie nadzór bankowy zwracał uwagę, że kredyty walutowe spłacane w sposób nieregularny są często przymusowo przewalutowywane na złoty i w konsekwencji następuje, niejako w sposób sztuczny, dodatkowe pogorszenie jakości kredytów wyrażonych w złotych kosztem jakości portfela walutowego. W przypadku kredytów mieszkaniowych w innej walucie niż frank szwajcarski jakość portfela pozostawała bardzo wysoka. Na koniec 2013 r. udział należności z utratą wartości wynosił 0,1%, a nominalnie wartość przyrostu takich należności wyniosła w ostatnim roku aż 35,6%, ale były to operacje na relatywnie bardzo małych kwotach. Wydaje się zatem, że generalnie jakość kredytów denominowanych w walucie obcej była nadal wyższa niż kredytów wyrażonych w złotych. Warto też pamiętać, że mimo bardzo chwilami niekorzystnych zmian kursu walutowego, kredytobiorcy mający kredyt w walucie obcej korzystali z relatywnie niskiego oprocentowania swoich zobowiązań względem banków. W strefie euro i w Szwajcarii obniżono bądź utrzymano w minionym roku rekordowo niskie stopy procentowe. Podtrzymanie decyzji przez bank centralny Szwajcarii o utrzymaniu silnego powiązania kursu franka szwajcarskiego z euro, wpływało też na uspokojenie nastrojów części kredytobiorców, którzy zaciągnęli kredyt denominowany w walucie szwajcarskiej. Jakość należności mieszkaniowych od gospodarstw domowych w latach Wyszczególnienie Należności ogółem (mln PLN) Należności z utratą wartości (mln PLN) Udział należności z utratą wartości (%) 2,3 2,8 3,1 Źródło: NBP. 137

138 Znacznie gorzej tradycyjnie już przedstawiała się sytuacja w zakresie kredytów konsumpcyjnych. Jednak w ostatnim roku odnotowano wyraźną poprawę jakości tego portfela. Nominalna kwota tego należności konsumpcyjnych z utratą wartości zmniejszała się drugi rok z rzędu w 2013 r. o 12,9%, rok wcześniej o 9,1%. Świadczyło to o coraz lepszym zarządzaniu ryzykiem kredytowym przez banki w tym obszarze. Na ten wynik wpłynęły zaostrzenie wymogów kredytowych w bankach oraz wspomniana już sprzedaż części starego portfela należności banków. Na koniec 2013 r. udział należności zagrożonych wyniósł 14,6%, a więc aż o 2,6 pkt proc. mniej niż rok wcześniej i kształtował się na poziomie niższym niż z końca 2010 r., ale nadal wyższym niż z 2009 r. Zmniejszenie udziału należności zagrożonych następowało w warunkach niewielkiego wzrostu wartości brutto należności z tytułu kredytów konsumpcyjnych. Poprawa jakości tych należności mogła stanowić zachętę do łagodzenia kryteriów udzielania tego rodzaju kredytów. Jakość kredytów konsumpcyjnych od gospodarstw domowych w latach Wyszczególnienie Należności ogółem (mln PLN) Należności z utratą wartości (mln PLN) Udział należności z utratą wartości (%) 18,0 17,2 14,6 Źródło: NBP. Wśród kredytów konsumpcyjnych w 2013 r. najniższą jakość miały kredyty samochodowe (udział należności z utratą wartości wyniósł 16,7%) i uległa ona dalszemu pogorszeniu w ostatnim roku (z 15,9% w 2012 r.). Była to jedyna część kredytów konsumpcyjnych, gdzie jakość portfela obniżyła się w 2013 r., ale trzeba odnotować, że nominalna wartość brutto kredytów samochodowych obniżyła się w bankach. W zakresie kart kredytowych jakość portfela wyniosła 14,0% w 2013 r. i poprawiła się o 2,8 pkt proc. W obszarze pozostałych kredytów ratalnych poprawa nastąpiła z 16% do 13,8%. W zakresie należności od przedsiębiorców indywidualnych i rolników jakość należności banków uległa w 2013 r. dalszemu pogorszeniu. Tempo wzrostu należności z utratą wartości nie było już jednak tak wysokie jak rok wcześniej (9,8% wobec 20,8% w 2012 r.). Udział należności z utratą wartości wyniósł na koniec 2013 r. 10,9%, tj. o 0,4 pkt proc. więcej niż na koniec roku poprzedniego. Jakość należności od przedsiębiorstw indywidualnych była nadal wyższa niż w przypadku należności banków od większych podmiotów gospodarczych, ale ta różnica uległa w ostatnim roku zmniejszeniu. Tradycyjnie już na 138

139 najwyższym poziomie wśród przedsiębiorców pozostawała jakość należności bankowych od rolników indywidualnych, ale z racji niewielkiego portfela należności brutto nie mógł on mieć istotnego wpływu na generalny poziom należności z utratą wartości od gospodarstw domowych Jakość należności od podmiotów gospodarczych Należności z utratą wartości z tytułu kredytów od podmiotów gospodarczych po raz pierwszy od wielu lat się zmniejszyły. Po wzroście o 17,1% w 2012 r., spowodowanym pogorszeniem sytuacji ekonomicznej kraju i złagodzeniem warunków kredytowania przedsiębiorstw, w następnym roku spadek należności zagrożonych wyniósł 0,4%. Zmniejszenie się należności o obniżonej jakości, przy równoczesnym wzroście wartości nominalnej należności brutto banków od przedsiębiorstw w 2013 r., spowodował spadek udziału należności z utratą wartości. Na koniec ostatniego roku wynosił on 11,5% i był o 0,3 pkt proc. niższy niż na koniec 2012 r. Był to wynik lepszy niż na koniec 2009 r., ale gorszy niż w latach czy Warto też zauważyć, że jakość należności od podmiotów gospodarczych pozostała nadal na wyższym poziomie, niż jakość należności z tytułu kredytów konsumpcyjnych dla gospodarstw domowych. Ta różnica uległa jednak wyraźnemu zmniejszeniu w 2013 r. Jakość należności od podmiotów gospodarczych w latach Wyszczególnienie Należności ogółem (mln PLN) Należności z utratą wartości (mln PLN) Udział należności z utratą wartości (%) 10,4 11,8 11,5 Źródło: NBP. Na należności od podmiotów gospodarczych składają się należności od dużych przedsiębiorstw oraz od sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Właściwie w obu tych segmentach ocena zmiany jakości należności w 2013 r. zmierzała w tym samym kierunku i była podobna, tj. nastąpiła pewna poprawa jakości portfela. Zasługuje to na uwagę po szybkim pogorszeniu się jakości należności od dużych przedsiębiorstw i od MSP w 2012 r. W obszarze należności od podmiotów zaliczanych do MSP, należności o niższej jakości zmniejszyły się minimalnie w 2013 r. 0,1%, ale fakt zmniejszenia ich wartości zasługuje na podkreślenie. Było to tym trudniejsze wyzwanie, że kwota należności brutto od tych klientów także uległa niewielkiemu zmniejszeniu w ostatnim roku. Udział należności z utratą wartości w należnościach brutto banków od MSP wyniósł 13,0%, o 0,1 pkt proc. mniej niż rok wcześniej. 139

140 W przypadku należności od dużych przedsiębiorstw odnotowano w ostatnim roku niewielkie zwiększenie się należności z utratą wartości o 0,7%. Warto jednak w tym miejscu przypomnieć, że już rok wcześniej nastąpił silny wzrost wartości takich należności (aż o 35,2%). Ponadto, na wynik 2013 r. silnie wpłynął indywidualny przypadek dużego podmiotu, w przypadku którego banki zaraportowały poprawę jakości należności po wcześniejszych perturbacjach ze spłatą jego zobowiązań względem banków. Udział należności o obniżonej jakości, w całości należności brutto banków od dużych przedsiębiorstw, zmniejszył się jednak w 2013 r. o 0,5 pkt proc.: z 9,8% na koniec 2012 r. do 9,3% rok później. Oczywiście wpływ na taką poprawę miał także wzrost należności brutto banków od tej kategorii klientów. Jakość należności od dużych przedsiębiorstw i od MSP w latach Wyszczególnienie Należności ogółem od dużych przedsiębiorstw (mln PLN) Należności z utratą wartości od dużych przedsiębiorstw (mln PLN) Udział należności z utratą wartości (w %) 7,4 9,8 9,3 Należności ogółem od MSP (mln PLN) Należności z utratą wartości od MSP (mln PLN) Udział należności z utratą wartości (w %) 12,3 13,1 13,0 Źródło: NBP. Analizując cel udzielania kredytu dla przedsiębiorstw, można odnotować brak zmiany jakości kredytów operacyjnych. Przy zbliżonym, niewielkim tempie spadku wolumenu tych kredytów brutto oraz należności o obniżonej jakości udział należności z utratą wartości pozostał w 2013 r. na poziomie 11,1%. Niewielkie pogorszenie się jakości należności nastąpiło natomiast w zakresie kredytów inwestycyjnych. Wartość nominalna kredytów inwestycyjnych brutto wzrosła w ostatnim roku o 6,5%, ale ich jakość pogorszyła się o 0,1 pkt proc. na skutek wzrostu należności z utratą wartości o 7,4%. Udział należności o obniżonej jakości wyniósł na koniec roku 9,2%, a więc był niższy niż w przypadku kredytów inwestycyjnych Jakość należności od instytucji niekomercyjnych Znaczenie należności z utratą wartości w całości należności od instytucji niekomercyjnych było zawsze nieduże, a ponadto waga należności brutto banków od podmiotów zaliczanych do tej kategorii klientów była od wielu lat niewielka, dlatego też w zakresie jakości portfela ocena zostanie ograniczona do generalnego stwierdzenia, że udział należności o niższej 140

141 jakości ukształtował się na koniec 2013 r. na poziomie 1,6%, tj. w wysokości aż o 0,3 pkt proc. niższej niż na koniec 2012 r. Relatywnie szybko wzrosła wartość należności brutto (o 7,4%), natomiast należności z utratą wartości zmniejszyły się minimalnie (o 0,1%). Warto też przypomnieć, że rok wcześniej udział należności zagrożonych w tym segmencie klientów wzrósł o 0,5 pkt. proc, a dwa lata wcześniej zmniejszył się o1 pkt proc. To dowodzi dużej zmienności jakości tych należności, ale następowały one przy bardzo niskich stanach nominalnych. 2. Należności od sektora finansowego, papiery wartościowe, należności od sektora budżetowego, pozostałe aktywa 2.1. Papiery wartościowe Drugą pozycję, pod względem udziału w aktywach ogółem sektora bankowego, stanowiły papiery wartościowe. Na koniec 2013 r. ich wartość odpowiadała 19,8% aktywów ogółem sektora bankowego (o 2,2 pkt proc. więcej niż rok wcześniej), a nominalnie wynosiła mln PLN. W tym obszarze także obserwowano dużą zmienność wielkości aktywów. W 2013 r. przyrost papierów wartościowych w portfelu wyniósł mln PLN, podczas gdy rok wcześniej nastąpiło zmniejszenie wartości portfela o mln PLN, a dwa lata wcześniej odnotowano także wyraźny wzrost tych aktywów. Wyhamowanie akcji kredytowej banków wpłynęło na silny wzrost znaczenia papierów wartościowych w całości aktywów sektora bankowego. Także dążenie do poprawy zarządzania płynnością w bankach mogło prowadzić do wzrostu zainteresowania nabywaniem papierów wartościowych. Dynamika tej pozycji w 2013 r. była najwyższa spośród wszystkich najważniejszych grup aktywów bankowych. Warto też podkreślić, że w przeciwieństwie do poprzedniego roku, dynamika portfela papierów wartościowych była w 2013 r. wyraźnie silniejsza od przyrostu wartości należności sektora bankowego od podmiotów finansowych. Udział papierów wartościowych w aktywach banków był na koniec 2013 r. taki sam, jak w 2010 r., gdy był on najwyższy od czasu rozpoczęcia szybkiej budowy portfela kredytów mieszkaniowych przez banki. Największą pozycję w portfelu papierów wartościowych banków tradycyjnie stanowiły bony i obligacje skarbowe. Aktywa te wzrosły w bankach w minionym roku aż o 16,5%, osiągając wartość na koniec 2013 r mln PLN. Sektor bankowy zaabsorbował większość przyrostu zadłużenia Skarbu Państwa z tytułu emisji papierów wartościowych. Skarbowe papiery wartościowe stanowiły 9,9% aktywów sektora bankowego (przy poziomie 8,9% w 2012 r., 10,1% w 2011 r.) i 50,2% wartości portfela papierów wartościowych. Na koniec 2012 r. papiery skarbowe stanowiły nieco więcej, bo 50,4% wartości bankowego portfela papierów wartościowych. 141

142 Wśród skarbowych papierów wartościowych zmniejszyło się znaczenie bonów skarbowych na skutek zmiany podejścia Ministerstwa Finansów w zakresie finansowania długu publicznego różnego rodzajami papierów wartościowych. Skutkiem tego, bankowy portfel bonów skarbowych w wysokości 4,7 mld PLN na koniec 2012 r. obniżył się do zera. Wzrosło zaś znaczenie obligacji skarbowych w portfelu papierów wartościowych z 48,4% do 50,2%. Bony pieniężne NBP umocniły w ostatnim roku drugą pozycję wśród papierów wartościowych, znajdujących się w portfelach banków. W 2013 r. wzrost wartości portfela tych walorów wyniósł 17,5% i była to też jedna z szybciej zwiększających się pozycji aktywów sektora bankowego, podobnie jak w 2012 r. Na koniec 2013 r. bony pieniężne stanowiły 8,3% aktywów bankowych i 42,1% portfela papierów wartościowych (wzrost tylko o 0,1 pkt proc.). Te papiery wartościowe, opiewające na krótki termin, stanowiły dla banków formę lokowania bardzo płynnych środków finansowych, które z upływem czasu zwiększały się w bankach w wyniku pozyskiwania nowych depozytów od gospodarstw domowych. Wzrost tego portfela świadczy o potencjale dla wzrostu akcji kredytowej banków oraz o elastycznym podejściu banku centralnego, który reagując na bieżącą sytuację na rynku finansowym, zwiększył dostępność tych papierów wartościowych dla banków. Wartość instrumentów kapitałowych w portfelach banków zwiększyła się w minionym roku wyraźnie, bo o 18,2%. Ich udział w całości aktywów sektora bankowego pozostał jednak nadal niewielki 0,3%. Także w całości portfela papierów wartościowych w bankach ich udział był niski 1,3%. Pozostałe papiery wartościowe znacząco zwiększyły swoją wartość w ostatnim roku (o 18,2%) i była to wyraźna różnica w porównaniu z poprzednimi laty, gdy ich wartość i udział w portfelu papierów wartościowych się zmniejszały. W 2013 r. ich udział ustabilizował się na poziomie 6,4%. Portfel ten obejmował głównie dłużne papiery wartościowe wyemitowane przez jednostki samorządu terytorialnego. Struktura portfela dłużnych papierów wartościowych w bankach w latach (w %) Rodzaj papieru Bony skarbowe 15,3 6,7 2,7 2,0 0,0 Bony pieniężne NBP 20,5 31,2 37,9 42,0 42,1 Obligacje skarbowe 58,8 55,3 50,7 48,4 50,2 Obligacje restrukturyzacyjne 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 Instrumenty kapitałowe 1,1 1,0 1,2 1,2 1,3 Pozostałe papiery wartościowe 4,2 4,8 7,7 6,4 6,4 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: NBP. 142

143 Analizując portfel papierów wartościowych, należy też pamiętać, że poza wyliczeniem wykazanym powyżej, znajdują się w nim dłużne papiery wartościowe, wyemitowane przez przedsiębiorstwa i instytucje finansowe. Ponieważ zwłaszcza bony i obligacje przedsiębiorstw nabyte przez banki, mają w dużym stopniu charakter podobny do kredytu bankowego, stąd nie są one ujmowane w powyższym zestawieniu Należności od sektora finansowego Należności od sektora finansowego ukształtowały się na koniec 2013 r. w wysokości mln PLN i stanowiły 8,4% całości aktywów sektora bankowego. Dynamika tej pozycji była wysoka na tle innych głównych pozycji aktywów sektora bankowego. Osiągnięte tempo wzrostu należności od sektora finansowego w 2013 r. (10,9%) było zatem wyższe od sumy bilansowej sektora bankowego. W efekcie zwiększyło się znaczenie tej pozycji w sumie bilansowej o 0,5 pkt proc., do poziomu zbliżonego do osiągniętego przez sektor bankowy na koniec 2009 r. Na rynku międzybankowym następowała stopniowa stabilizacja, ale droga powrotu do sytuacji sprzed kryzysu jest nadal długa i stąd banki zapewne jeszcze przez dłuższy okres będą utrzymywały znaczący portfel papierów wartościowych, kosztem wzrostu należności od podmiotów finansowych. Ponadto płynność w sektorze bankowym jest skoncentrowana w kilku bankach, które preferowały utrzymywać środki pieniężne w płynniejszych aktywach, takich jak skarbowe papiery wartościowe czy bony pieniężne. Wśród należności od sektora finansowego największe znaczenie miały transakcje zawarte między krajowymi instytucjami finansowymi. Należności brutto od krajowych podmiotów finansowych, także niebankowych, wyniosły na koniec 2013 r mln PLN i stanowiły 76,7% należności brutto od instytucji finansowych. W tymże roku zauważalny był silny wzrost nominalnej wartości tych należności (o 20,5%). W konsekwencji udział należności od podmiotów krajowych w całości należności od podmiotów finansowych zwiększył się znacząco (o 6,4 pkt proc.). Wśród należności od krajowych instytucji finansowych przewagę miały należności od monetarnych instytucji finansowych. Na koniec 2013 r. stanowiły one 56,2% należności od krajowych instytucji finansowych. Pozostałe stanowiły należności od niemonetarnych instytucji finansowych, wśród których około 90% stanowiły należności od pozostałych instytucji pośrednictwa finansowego. Największą pozycję spośród należności od rezydentów stanowiły lokaty, które na koniec ubiegłego roku wyniosły mln PLN. W porównaniu z poprzednim rokiem zwiększyły się o 13,6%, tj. o mln PLN. Jeszcze szybszy wzrost tej pozycji odnotowano w poprzednim roku, ale trzeba też pamiętać, że w zdecydowanej większości transakcje te dotyczą bardzo krótkich terminów. 143

144 Kredyty na rzecz innych krajowych instytucji finansowych wyniosły na koniec 2013 r mln PLN i były o 18,5% wyższe niż rok wcześniej. Należności brutto banków od sektora finansowego w latach Wyszczególnienie Dynamika mln PLN % mln PLN % 2012=100% Należności od sektora finansowego , ,0 110,4 od rezydentów , ,7 120,5 od nierezydentów , ,3 86,5 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. Należności od zagranicznych instytucji finansowych cechowały się niską dynamiką w 2013 r. Obniżyły się one z mln PLN do mln PLN, czyli o 13,5%. Taka sytuacja nie dziwi w warunkach niskich stóp procentowych, dominujących w najbardziej rozwiniętych krajach świata. Te należności stanowiły 23,3% wszystkich należności brutto od instytucji finansowych. Relatywnie niską dynamiką cechowała się też najważniejsza pozycja w tej części aktywów lokaty banków krajowych w zagranicznych podmiotach finansowych. Zmniejszyły się one w ciągu jednego roku aż o 30,2%. Udział należności od zagranicznych podmiotów finansowych w całości aktywów sektora bankowego pozostał w minionym roku na niskim poziomie 2%, podczas gdy rok wcześniej było to 2,4%. Jest rzeczą znamienną, że w 2013 r. wartość tej pozycji znacząco zmalała, mimo poprawy płynności sektora bankowego w Polsce (między innymi na skutek zahamowania rozwoju akcji kredytowej). Trzeba mieć też świadomość, że wielkość tej pozycji nie może przy tym ulec redukcji do zera między innymi w wyniku utrzymywania relacji biznesowych z bankami zagranicznymi. Kwota należności od zagranicznych instytucji finansowych była stale nieporównywalnie mniejsza od kwoty zobowiązań banków wobec zagranicznych instytucji finansowych Należności od sektora budżetowego Kolejną pozycję, w strukturze aktywów sektora bankowego, stanowiły należności od sektora budżetowego. Udział należności od sektora budżetowego w całości aktywów wyraźnie zwiększał się przez cztery lata, ale w ostatnim roku nieznacznie się obniżył (o 0,2 pkt proc.). Nominalnie aktywa te wzrosły w 2013 r. o 0,7%. Z jednej strony słabsza koniunktura gospodarcza, szersze obowiązki działania jednostek samorządu terytorialnego i znaczne inwestycje realizowane ze środków publicznych przekładały się na wzrost zainteresowania banków sektorem budżetowym, ale także zainteresowania sektora budżetowego kredytem bankowym, z drugiej strony dążenie do większej dyscypliny finansowej, w tym balansowanie przez niektóre jednostki na granicy dopuszczalnego limitu zadłużenia hamowały 144

145 rozwój akcji kredytowej dla jednostek budżetowych. Ograniczenie skali współpracy banków z jednostkami budżetowymi mogło być także skutkiem wprowadzenia kolejnych zmian w ustawie o finansach publicznych, w tym zasadach lokowania wolnych środków pieniężnych przez te jednostki. Należności te osiągnęły na koniec 2013 r. poziom 6,6% aktywów. Już w poprzednim roku odnotowano mniej dynamiczny wzrost wartości nominalnej należności od sektora budżetowego, więc wynik ostatniego roku nie stanowił wielkiego zaskoczenia. Złożona sytuacja finansowa wielu instytucji rządowych szczebla centralnego oraz kontynuowany program realizacji inwestycji ze środków publicznych, z wykorzystaniem środków pomocowych UE, spowodowały dalszy wzrost zainteresowania kredytem bankowym. Z drugiej strony dążenie do równoważenia budżetów, to ograniczania skali zadłużenia oraz częściowe wyczerpanie już środków pomocowych UE powodowały, że wzrost tej kategorii należności banków nie był już wysoki. W 2012 r. odnotowano jeszcze najszybszy wzrost wartości należności brutto od instytucji szczebla centralnego (o 11,4%), a w następnym roku był to już tylko wzrost o 5%. Jednak znaczenie tych należności w należnościach brutto banków od sektora budżetowego nadal się zwiększało. Na koniec 2012 r. stanowiły one już 49,6% należności brutto od sektora budżetowego, a rok później było to 51,7%. W minionym roku zmniejszyła się wartość należności banków od jednostek samorządu terytorialnego. Zmniejszyły się one o 1,8%, podczas gdy jeszcze w 2012 r. zwiększyły się one o 6%. W warunkach niestabilnej koniunktury gospodarczej wiele samorządów terytorialnych dążyło do poprawy swoich wyników finansowych. Także rząd był zdeterminowany, aby wpływać (także regulacyjnie) na ograniczenie deficytu jednostek samorządu terytorialnego, tak aby ograniczyć łączny deficyt finansów publicznych. W efekcie łączny deficyt jednostek samorządu terytorialnego zamknął się wynikiem ujemnym, ale był on wyraźnie niższy niż rok wcześniej. Struktura i dynamika należności brutto od sektora budżetowego w latach Wyszczególnienie Dynamika mln PLN % mln PLN % 2012=100% Instytucje rządowe szczebla centralnego , ,6 105,0 Instytucje samorządowe , ,5 98,2 Fundusz Ubezpieczeń Społecznych 846 0,9 0 0,0 X Razem , ,0 100,7 Źródło: NBP, obliczenia własne. 145

146 W 2013 r. zmniejszyło się zadłużenie Funduszu Ubezpieczenia Społecznego (FUS) w bankach, ale nie były to kwoty znaczące w skali działania sektora bankowego. Od dalszych perspektyw reformy systemu emerytalnego i dyscypliny budżetowej prawdopodobnie w dużym stopniu będzie zależeć, czy FUS nie będzie musiał ponownie zaciągać wyższych kredytów bankowych Kasa i operacje z bankiem centralnym W pozycji kasa i operacje z bankiem centralnym od sześciu lat (z przerwą na 2011 r.) obserwowano wyraźny wzrost wartości tych aktywów i ich znaczenia w łącznym bilansie sektora bankowego. Rok 2013 zmienił tę sytuację. W ciągu ostatniego roku udział gotówki i operacji z bankiem centralnym zmniejszył się o 1,4 pkt proc. z 5,3% do 3,9%. Jednak do wyników na koniec 2012 r. nie można było podchodzić z nadmierną uwagą, gdyż tak szybki wzrost tej pozycji nastąpił dopiero w ostatnim miesiącu roku i miał charakter przejściowy. W następnym roku zmienność wyniku w poszczególnych miesiącach była wysoka. Tym niemniej, spadek wartości tej pozycji w ostatnim roku należy uznać za zmianę pozytywną. Należy bowiem pamiętać, że aktywa należące do tej kategorii nie są dochodowe lub cechują się bardzo niskim poziomem dochodowości Pozostałe aktywa Pozostałe aktywa stanowiły 4,5% całości aktywów (rok wcześniej jeszcze 5,3%), a ich dynamika była w 2013 r. niska i wyraźnie wolniejsza od wzrostu sumy aktywów sektora bankowego. Jeszcze rok wcześniej odnotowano silny wzrost tej pozycji o 15,8%. W tej kategorii na uwagę zasługuje szybki wzrost wartości niematerialnych i prawnych. Wyniósł on aż 32,9% w ostatnim roku. Wartości te opiewały na koniec 2013 r. na kwotę mln PLN. Powody wzrostu wartości należy wiązać z koniecznością zakupu nowych licencji służących unowocześnianiu usług bankowych oraz lepszemu zarządzaniu bankami. Takich nakładów można było dokonać w okresie wysokich zysków, kiedy większość dochodów została zatrzymanych w bankach. Aktywa trwałe banków zmniejszyły się o 2,2%, choć rok wcześniej wzrosły o 1%. Wówczas był to pierwszy rok po kilku latach przerwy, kiedy wartość aktywów trwałych uległa zwiększeniu. Wartość aktywów trwałych była na koniec 2013 r. w ujęciu nominalnym na poziomie 2008 r. Trzeba jednak pamiętać, po kilku latach ponoszenia nakładów inwestycyjnych, rozbudowy sieci placówek, musiał nastąpić okres wstrzymania tego boomu i odnoszenia korzyści z poniesionych inwestycji. Co więcej, niekiedy banki czyniły nadmierne inwestycje w rozbudowę sieci placówek, po czym przychodził okres, w którym należało dokonać weryfikacji celowości stworzenia dodatkowych placówek bankowych. Ta analiza prowadziła niekiedy do 146

147 ograniczania liczby placówek, zwłaszcza zamykania jednostek, które nie mają szansy być rentownymi w okresie słabszej koniunktury. Po drugie, gorsza sytuacja makroekonomiczna nie zachęcała wielu banków do podejmowania nowych przedsięwzięć inwestycyjnych. Wzrost o 1,3% aktywów z tytułu podatku dochodowego może dziwić w warunkach spadku kwoty kredytów z utratą wartości i konsekwencjami niemożności natychmiastowego uznania wielu utworzonych rezerw celowych/odpisów, aktualizujących za koszt uzyskania przychodów dla celów podatkowych. Pasywa W 2013 r. po stronie pasywów bilansu sektora bankowego można było obserwować tę samą zasadniczą tendencję, która miała miejsce rok wcześniej. Wyższe było tempo wzrostu zobowiązań wobec sektora niefinansowego i wzrostu kapitałów niż tempo wzrostu zobowiązań banków wobec sektora finansowego. Warto w tym miejscu przypomnieć, że jeszcze w latach mieliśmy odwrotną tendencję, gdy znaczenie zobowiązań wobec sektora finansowego rosło w najszybszym tempie i proces ten następował kosztem zobowiązań wobec sektora niefinansowego. Sytuacja występująca w dwóch ostatnich latach stanowiła zatem powrót do bezpieczniejszych zasad prowadzenia biznesu bankowego, gdy kapitały własne oraz depozyty klientowskie cechowały się najwyższym tempem wzrostu i właściwie tylko te dwie pozycje zwiększyły swój udział w całości pasywów sektora bankowego w 2013 r. Dynamika kapitałów była wysoka głównie na skutek wysokich zysków wypracowanych przez sektor bankowych w 2012 r. i podtrzymania przez KNF w kolejnym roku zaleceń w zakresie ograniczania skali wypłat dywidendy przez banki niespełniające wysokich wymogów kapitałowych. Natomiast dynamika zobowiązań wobec sektora niefinansowego była praktycznie najwyższa spośród głównych pozycji pasywów sektora bankowego. Była ona też znacznie wyższa od dynamiki uzyskanej przez banki w tej pozycji w 2012 r. Zwracając uwagę na prawidłową tendencję szybszego tempa wzrostu zobowiązań od sektora niefinansowego niż sektora finansowego, trzeba także podkreślić, że zobowiązania banków od sektora finansowego wzrosły w minionym roku wyraźnie. Zasługuje to na podkreślenie szczególnie za 2013 r., gdy w wielu krajach Europy Środkowo-Wschodniej uwidoczniło się zjawisko polegające na dążeniu zagranicznych inwestorów finansowych do stopniowego wycofywania swojego zaangażowania w bankach naszego regionu. Ta postawa inwestorów wynikała z dwóch zasadniczych przyczyn: 147

148 braku nadziei na wysoce rentowne inwestycje w krajach Europy Środkowo- Wschodniej oraz potrzebą stopniowego delewarowania działalności banków w Europie w związku ze zbliżającym się terminem wejścia w życie wyższych wymogów kapitałowych, wynikających z implementacji w Unii Europejskiej zapisów Bazylei III. W tych warunkach wzrost wartości zobowiązań banków od sektora finansowego można oceniać pozytywnie jako sygnał dobrej renomy polskiego sektora bankowego, ale też należy na tę pozycję patrzeć z ostrożnością, gdyż nigdy nie można wykluczyć, że podobne próby zachowania inwestorów zagranicznych mogą dotyczyć innych rynków rozwijających się i oceny poszczególnych lokalnych rynków finansowych mogą szybko się zmieniać. To zaangażowanie zagraniczne było już wysokie i stawało się przedmiotem obaw części analityków, dotyczących poziomu bezpieczeństwa systemu bankowego w sytuacji tak silnego uzależnienia od środków pochodzących z zagranicy. W Polsce to zaangażowanie dłużne było oparte na stabilnych długoterminowych umowach, zawieranych przez banki z pożyczkodawcami. Co więcej, w niektórych przypadkach było to finansowanie nie tylko z banków komercyjnych, ale także pozyskanie środków finansowych w drodze emisji obligacji na rynkach zagranicznych, czy zaciągania pożyczek w międzynarodowych instytucjach finansowych, takich jak EBI czy EBOR. Można też podkreślić, że niższa dynamika zobowiązań wobec podmiotów finansowych mogła wynikać także z relatywnie niskiego zapotrzebowania na pieniądz ze strony banków w sytuacji, gdy akcja kredytowa rozwijała się w ostatnim roku stosunkowo wolno. Udział zobowiązań banków wobec sektora finansowego w pasywach ogółem sektora bankowego zmniejszył się w 2013 r. o 0,4 pkt proc., w 2012 r. zmniejszył się o 1,2 pkt proc., a jak wspomniano wyżej w latach rósł (odpowiednio o 0,8 i 2,1 pkt proc.). Analizując kształtowanie się bazy depozytów klientowskich, trzeba natomiast odnotować w minionym roku brak silnej rywalizacji o depozyty klientowskie. Jednak mimo to, dynamika zobowiązań banków z tytułu depozytów klientowskich była wyraźnie szybsza niż w poprzednim roku. Było to odznaką stopniowej poprawy sytuacji ekonomicznej kraju, gdyż rok wcześniej część deponentów zdecydowała się wycofać swoje depozyty na skutek pogarszającej się sytuacji materialnej części społeczeństwa. Szybki wzrost depozytów nastąpił mimo ponownego odpływu części depozytów klientowskich do funduszów inwestycyjnych. Wzrost depozytów miał miejsce w okresie wolnego tempa wzrostu akcji kredytowej banków i wysokiego poziom płynności sektora bankowego przez cały ubiegły rok. Świadczyło o tym chociażby wysokie zaangażowanie finansowe banków w zakup bonów pieniężnych NBP czy zakup skarbowych papierów wartościowych. 148

149 Wybrane pasywa sektora bankowego (bez NBP) struktura i dynamika w 2013 r. (w mln PLN) Lp. Wyszczególnienie 2012 % 2013 % Zobowiązania wobec banków centralnych Zobowiązania wobec sektora finansowego Zobowiązania wobec sektora budżetowego Zobowiązania wobec sektora niefinansowego Dynamika 2012=100% 6 0,0 6 0,0 108, , ,7 102, , ,9 92, , ,1 107,1 podmioty gospodarcze , ,9 109,7 gospodarstwa domowe , ,0 106,2 pozostałe , ,2 104,4 5 Rezerwy , ,2 89,4 6 Rezerwa ogólna/ibnr , ,3 98,1 7 Kapitały , ,0 105,0 8 Pozostałe pasywa , ,8 92,0 Źródło: NBP. Pasywa ogółem , ,0 104,2 1. Zobowiązania wobec sektora niefinansowego Największą pozycją w strukturze pasywów były tradycyjnie depozyty od sektora niefinansowego, które na koniec 2013 r. stanowiły 55,1% wartości wszystkich pasywów i nominalnie wynosiły mln PLN. Roczny wzrost tej pozycji wyniósł w minionym roku 7,1% i był wyraźnie wyższy, niż w poprzednim roku (wzrost o 3,6%), choć wolniejszy niż w poprzednich dwóch latach (wzrost odpowiednio o 12,6% i 9,3%). Tempo wzrostu zobowiązań od sektora niefinansowego było w minionym roku wyższe od dynamiki pasywów ogółem sektora bankowego. To spowodowało wzrost znaczenia depozytów w pasywach banków aż o 1,5 pkt proc. Nominalny przyrost depozytów sektora niefinansowego wyniósł mln PLN i był ponad dwukrotnie wyższy niż w 2012 r. (przyrost o mln PLN), ale też wyraźnie niższy niż w 2011 r. ( mln PLN). Przyrost depozytów od sektora niefinansowego, jaki nastąpił w 2013 r. w bankach, był wynikiem stosunkowo równomiernego tempa wzrostu środków na rachunkach gospodarstw domowych i podmiotów gospodarczych. Była to sytuacja podobna do występującej w 2011 r., ale jednocześnie całkowicie różna od zmian, jakie zaszły w 2012 r. W poprzednim roku obniżyła 149

150 się kwota depozytów przedsiębiorstw, co jest zwykle charakterystyczne dla okresu spowolnienia gospodarczego kraju. Natomiast w ostatnim roku dynamika depozytów przedsiębiorstw była najwyższa spośród wszystkich zobowiązań, w tym spośród grup klientów wchodzących w skład zobowiązań od sektora niefinansowego. Wzrost depozytów przedsiębiorstw można wiązać z niepodejmowaniem przez przedsiębiorstwa decyzji związanych z inwestycjami. Zobowiązania wobec sektora niefinansowego (mln PLN) Roczny wzrost tej pozycji wyniósł w 2013 r. 7,1% i był wyraźnie wyższy, niż w poprzednim 2012 r. (wzrost o 3,6%), choć wolniejszy niż w poprzednich dwóch latach (wzrost odpowiednio o 12,6% i 9,3%) Źródło: NBP. Depozyty/PKB (%) 47,52% 45,86% 44,39% 45,37% 42,61% 40,00% 36,40% 32,33% 33,59% 31,34% 29,88% 28,40% 26,20% 22,40% Depozyty podmiotów sektora niefinansowego Depozyty gospodarstw domowych Źródło: NBP. Tempo wzrostu depozytów w 2013 r. (o 7,1%) było wyższe od tempa wzrostu należności netto od sektora niefinansowego (o 3,7%). Z punktu widzenia bezpieczeństwa działania banków była to dobra zmiana. W ujęciu 150

151 kwotowym, przyrost depozytów od sektora niefinansowego o mln PLN był zdecydowanie większy od przyrostu należności od tego sektora ( mln PLN). W efekcie relacja kredytów netto do depozytów wobec podmiotów niefinansowanych uległa dalszemu zmniejszeniu i ukształtowała się na poziomie 1,031 (wobec 1,065 rok wcześniej). Relacja kredytów brutto do depozytów wobec podmiotów niefinansowanych uległa też wyraźnemu zmniejszeniu i ukształtowała się na poziomie 1,082 (wobec 1,119 rok wcześniej). Nominalna i realna dynamika wzrostu depozytów podmiotów niefinansowych w latach (w %) Dynamika nominalna Depozyty Ogółem 113,0 109,3 112,6 103,6 107,1 gospodarstwa domowe 114,7 109,1 113,0 108,1 106,2 podmioty gospodarcze 110,0 110,1 112,7 92,9 109,7 Dynamika realna Ogółem 109,3 106,0 107,6 101,1 106,4 gospodarstwa domowe 110,8 105,8 108,0 105,6 105,5 podmioty gospodarcze 106,2 106,8 107,7 90,7 108,9 Źródło: NBP, obliczenia własne. Analizując waluty, na jakie opiewają depozyty sektora niefinansowego, warto zauważyć, że tempo wzrostu depozytów złotowych było szybsze niż depozytów walutowych. Taka różnica w tempie zmian obu rodzajów depozytów od podmiotów niefinansowych była odmienna od lat wcześniejszych, gdy szybciej zwiększały się depozyty walutowe. Wówczas ta wyższa dynamika była częściowo spowodowana deprecjacją polskiej waluty względem najważniejszych walut światowych. Niewielka deprecjacja waluty polskiej w 2013 r. przyczyniła się do niższej dynamiki depozytów walutowych w tym roku. Gdyby wyeliminować wpływ zmiany kursu złotego na wyniki 2013 r., wówczas tempo wzrostu depozytów walutowych byłoby niewiele wyższe (5,3%) i nadal znacznie niższe niż w przypadku depozytów złotowych. W efekcie wyższej dynamiki depozytów złotowych udział tych depozytów zwiększył się w całości depozytów od podmiotów niefinansowych w 2013 r. z 89,1% do 89,3%. Zmiana znaczenia była niewielka z racji nielicznego udziału depozytów walutowych (rok wcześniej spadek znaczenia depozytów złotowych wyniósł 0,2 pkt proc.). 151

152 Depozyty złotowe i walutowe brutto wobec sektora niefinansowego w latach Depozyty wobec sektora niefinansowego Dynamika mln PLN mln PLN 2012=100% złotowe ,3 walutowe ,2 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. W minionym roku uległa zmianie wartość depozytów bieżących wobec podmiotów niefinansowych. Na początku roku ich wartość wynosiła mln PLN, a na koniec roku opiewały one na wartość mln PLN. Przyrost wartości depozytów bieżących był zatem bardzo duży i wyniósł 18,9% w skali roku. Po drugiej stronie, tj. w zakresie depozytów terminowych, odnotowano niewielką zmianę wartości tej kategorii pasywów. Na koniec 2012 r. wynosiły one mln PLN, a rok później mln PLN. Oznacza to spadek wartości depozytów terminowych o 2,2%. Niestety najnowsza statystyka banku centralnego nie dostarcza już szczegółowych danych o strukturze terminowej depozytów. Niemniej jednak, z całą pewnością można odnotować, że w 2013 r. nastąpiło pogłębienie niedobrej tendencji z poprzedniego roku, polegającej na znacznie szybszej dynamice depozytów bieżących niż depozytów terminowych. Ten wynik był pochodną działalności banków i sytuacji makroekonomicznej w Polsce. Skutki działalności banków polegały na oferowaniu nadal wielu klientom wyższego oprocentowania w ramach rachunku bieżącego i w takiej sytuacji klienci nie byli często zainteresowani lokowaniem środków finansowych na rachunkach terminowych. Część banków zaczęła oferować wyższe oprocentowanie w przypadku depozytów wieloletnich, ale ich znaczenie w całości depozytów bankowych było niewielkie. Natomiast sytuacja makroekonomiczna powodowała większe trudności z celowym oszczędzaniem środków finansowych przez klientów banków. Dodatkowo obniżki stóp procentowych pod koniec 2013 r. powodowały, że relatywna opłacalność nowych depozytów terminowych się obniżyła. Część klientów zdecydowała się też zainwestować środki finansowe na rynku kapitałowym, dostrzegając możliwość wzrostu tego rynku. Brak przyrostu depozytów terminowych może być też jedną z przyczyn dalszego zainteresowania banków zaciąganiem zobowiązań w zagranicznych instytucjach finansowych. 152

153 Depozyty do PKB w UE w 2012 r. (%)* Luksemburg Cypr Irlandia Malta Hiszpania Wielka Brytania Francja Portugalia Holandia 178 Austria 174 Niemcy 170 Belgia 169 Grecja 164 Włochy 147 Dania 119 Słowenia 104 Szwecja 93 Finalandia Czechy Estonia Bułgaria Słowacja Węgry Polska Łotwa Litwa Rumunia * Depozyty liczone jako suma depozytów od sektora niefinansowego i depozytów od sektora budżetowego. Z powodu braku dostępności danych na wykresie nie został uwzględniony wynik Chorwacji. Źródło: EBF Depozyty wobec gospodarstw domowych Miniony rok był okresem dalszego spowolnienia tempa wzrostu depozytów bankowych od gospodarstw domowych, choć na tle zmian innych pozycji pasywów sektora bankowego i dynamiki całej sumy bilansowej, wynik uzyskany w tym zakresie w ostatnim roku należy uznać za dobry. Warto bowiem odnotować, że przyrost depozytów gospodarstw domowych nastąpił w okresie, w którym tempa rozwoju gospodarczego kraju było niskie, utrzymywała się trudna sytuacja na rynku pracy. Niepewna sytuacja ekonomiczna przyczyniała się też do zmiany w strukturze terminowej depozytów, gdyż wyraźnie wzrosły depozyty bieżące i obniżyła się suma depozytów terminowych. Jednocześnie poprawa sytuacji na publicznym rynku kapitałowym mogła zachęcać do powrotu na ten rynek części inwestorów, którzy poprzednio byli na nim aktywni i następnie zdecydowali się na lokowania większej części swoich oszczędności w bankach, zamiast chociażby w funduszach inwestycyjnych. W ostatnim roku zwiększyła się wyraźnie wartość aktywów zarządzanym przez TFI. To mogło oddziaływać na spowolnienie tempa wzrostu depozytów gospodarstw domowych w bankach. Depozyty gospodarstw domowych zwiększyły się nominalnie w minionym roku o 6,2%, osiągając na koniec roku kwotę mln PLN. Udział tej pozycji w pasywach sektora bankowego zwiększył się z 38,2% na koniec 153

154 2012 r. do 39% na koniec roku następnego. Tempo wzrostu depozytów gospodarstw domowych było w 2013 r. o połowę wyższe niż tempo wzrostu pasywów ogółem sektora bankowego. Analizując różne kategorie klientów banków, zaliczanych do segmentu gospodarstw domowych, można odnotować, że tempo wzrostu największej pozycji depozytów osób prywatnych wyniosło w 2013 r. 5,9%, podczas gdy rok wcześniej było to 8,5%. Tempo osiągnięte w 2013 r. przez tę kategorię depozytów było zatem nieco niższe od łącznego tempa wzrostu wszystkich depozytów gospodarstw domowych. Tym samym wyższe tempo wzrostu depozytów musiało dotyczyć środków finansowych gromadzonych przez przedsiębiorców indywidualnych (wzrost o 11,3%) oraz rolników indywidualnych (wzrost aż o 20,5%). Tak szybkie tempo wzrostu depozytów przedsiębiorców indywidualnych oraz rolników indywidualnych może budzić zdziwienie w warunkach wolnego tempa rozwoju gospodarczego kraju. Lepsze wyniki polskiego eksportu mogły spowodować poprawę wyników finansowych części rolników. Depozyty bankowe osób prywatnych pozostały oczywiście zdecydowanie dominującą pozycją wśród depozytów gospodarstw domowych, ale ich udział uległ niewielkiemu obniżeniu w 2013 r. Na koniec 2012 r. stanowiły one 93,4% całości depozytów od gospodarstw domowych, podczas gdy rok później ich udział wynosił 93%. W 2013 r. zmieniła się wyraźnie struktura terminowa depozytów gospodarstw domowych. W poprzednich latach coraz wyraźniejsza była tendencja polegająca na szybszym tempie wzrostu depozytów terminowych i wyraźnie wolniejszym tempie wzrostu wartości depozytów bieżących. W ostatnim roku nastąpił natomiast powrót do sytuacji występującej poprzednio, w okresie najgłębszego kryzysu w latach , gdy tempo wzrostu depozytów terminowych było zdecydowanie niższe lub nawet odnotowano spadek, zaś szybciej rosły depozyty bieżące. W 2013 r. depozyty bieżące gospodarstw domowych zwiększyły się o 18,1%, natomiast depozyty terminowe zmniejszyły się w tym samym czasie o 3,8%. Tak szybkiego rocznego tempa spadku depozytów terminowych nie odnotowano jednak przez cały okres spowolnienia gospodarczego Polski ostatnich lat, także w szczytowym okresie kryzysu na rynkach finansowych na świecie. To pokazuje wyraźnie, że spowolnienie gospodarcze w ostatnim roku inaczej utkwiło w świadomości społeczeństwa niż wybuch kryzysu na rynkach finansowych na świecie. Udział depozytów bieżących w całości depozytów gospodarstw domowych zwiększył się w 2013 r. z 46,4% do 51,8%, a więc do poziomu znacznie większego niż w 2012 r. i 2011 r. 154

155 Dynamika nominalna depozytów bieżących i terminowych gospodarstw domowych w latach (w %) Depozyty gospodarstw domowych Bieżące 128,0 122,4 103,6 100,7 118,1 Terminowe 104,5 97,6 124,6 114,8 96,2 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. W strukturze walutowej depozytów gospodarstw domowych nastąpiło w minionym roku to samo zjawisko, co w poprzednim roku szybszy wzrost znaczenia depozytów walutowych niż depozytów złotowych. We wcześniejszych latach (od 2006 r.) odnotowywano odwrotne zjawisko szybszy wzrost depozytów złotowych. Depozyty złotowe od gospodarstw domowych wzrosły w 2013 r. o 6%, osiągając na koniec roku wartość mln PLN. W przypadku depozytów walutowych wzrost wartości tych depozytów wyniósł 8,7% w 2013 r. Ten szybszy wzrost depozytów walutowych w ostatnich dwóch latach był tym bardziej zauważalny, że znaczenie zmiany kursu walutowego było wyraźnie minimalne, a w 2012 r. nastąpiła nawet aprecjacja kursu złotego względem euro i innych głównych walut światowych. Gdyby wyeliminować czynnik zmiany kursu walutowego, to w 2013 r., nastąpiłby wzrost wartości nominalnej takich depozytów o 9,9% (w 2012 r. wzrost aż o ponad 26%). Może to być efektem urzeczywistnienia w ostatnich latach poważnych transferów środków z zagranicy dla gospodarstw domowych, między innymi na skutek znacznej emigracji zarobkowej Polaków za granicą. Innym wyjaśnieniem może być coraz popularniejsze funkcjonowanie internetowych kantorów i część klientów spłacających kredyt denominowany w walucie obcej, nabywa walutę obcą w okresie aprecjacji złotego, aby nie być zaskoczona zmianami kursu walutowego w najbliższej przyszłości. Warto bowiem zauważyć, że silny wzrost wartości depozytów walutowych następuje w warunkach znacznie niższego oprocentowania depozytów walutowych niż depozytów złotowych, między innymi na skutek spadku stóp procentowych na świecie do bardzo niskiego poziomu i polityki prowadzonej przez niektóre banki. Dynamika nominalna depozytów złotowych i walutowych od gospodarstw domowych w latach (w %) Depozyty gospodarstw domowych złotowe 116,2 109,6 113,5 107,4 106,0 - walutowe 100,2 102,4 107,5 115,7 108,7 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. 155

156 Znacząca różnica w tempie wzrostu obu rodzajów depozytów w 2013 r. musiała spowodować wzrost udziału depozytów walutowych. Udział ten zwiększył się o 0,2 pkt proc. i wyniósł na koniec roku 9%. Ukształtował się on zatem na poziomie zbliżonym do wielkości z 2009 r., gdy był on najwyższy w ostatnich latach. Pozostawał jednak nadal na znacznie niższym poziomie, niż udział depozytów walutowych w depozytach utrzymywanych przez podmioty gospodarcze. Struktura walutowa depozytów od gospodarstw domowych w latach (w %) Depozyty od podmiotów gospodarczych złotowe 90,8 91,4 91,8 91,2 91,0 walutowe 9,2 8,6 8,2 8,8 9,0 Źródło: dane NBP, obliczenia własne Depozyty wobec podmiotów gospodarczych Dynamika zobowiązań od podmiotów gospodarczych była w minionym roku wyraźnie wyższa od dynamiki zobowiązań od gospodarstw domowych oraz od łącznej dynamiki depozytów od podmiotów niefinansowych. Tempo wzrostu depozytów wobec podmiotów gospodarczych było jednocześnie zdecydowanie wyższe niż w poprzednim roku. Zatem tylko rok 2012 przyniósł jednorazowo zmniejszenie nominalne wartości depozytów od podmiotów gospodarczych. Tym samym w 2013 r. powrócono do tendencji z poprzednich lat, gdy depozyty przedsiębiorstw zwiększały się w tempie szybszym niż pasywa ogółem sektora bankowego. Wzrost dynamiki depozytów przedsiębiorstw można przypisać bieżącej sytuacji gospodarczej w kraju, w tym poprawie wyników finansowych części przedsiębiorstw i ograniczeniem wydatków inwestycyjnych w okresie wysokiej niepewności rozwoju sytuacji ekonomicznej kraju. Patrząc na strukturę terminową depozytów, trzeba zauważyć, że cechą charakterystyczną tego segmentu klientów był w ostatnim roku silniejszy wzrost rozmiarów depozytów bieżących i wolniejsze tempo zwiększania się depozytów terminowych. Rosnącą rolę depozytów bieżących banki obserwowały już w poprzednim roku. Tempo wzrostu depozytów bieżących wyniosło w 2013 r. 13,3% i było wyraźnie wyższe niż w poprzednim roku (10,9%). Było ono też wyraźnie wyższe niż wynikałoby to tylko z tempa rozwoju gospodarczego kraju i poziomu inflacji. Świadczy to o zmianie nastawienia przedsiębiorstw. Wzrost wartości depozytów terminowych przedsiębiorstw wyniósł w 2013 r. 5,5%. Mimo że to tempo było wolniejsze niż w przypadku depozytów bieżących, to i tak była to olbrzymia zmiana w skali dwunastu 156

157 miesięcy. W poprzednim roku spadek wartości tych depozytów wyniósł bowiem aż 21,7%. Pokazuje ona też, jak niestabilne mogą być depozyty terminowe przedsiębiorstw i dlaczego wiele banków podchodziło z rezerwą do wzrostu tego typu depozytów bankowych. Dla wzmocnienia tej tezy warto w tym miejscu przytoczyć dane, zgodnie z którymi w 2011 r. depozyty terminowe przedsiębiorstw także silnie wzrosły o 22,4%. Udział depozytów terminowych w całości dochodów przedsiębiorstw zmniejszył się o 1,8 pkt proc. do poziomu 45,9%. Dynamika nominalna depozytów bieżących i terminowych od podmiotów gospodarczych w latach (w %) Depozyty podmiotów gospodarczych Bieżące 106,5 116,2 101,3 110,9 113,3 Terminowe 116,1 104,5 122,4 78,3 105,5 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. W minionym roku nastąpiły również zmiany w strukturze walutowej depozytów od podmiotów gospodarczych. Lata były wyjątkowe w zakresie struktury walutowej depozytów, gdyż dynamika depozytów walutowych przedsiębiorstw była wyższa niż depozytów złotowych. W 2013 r. sektor bankowy odnotował inne zjawisko silniej zwiększały się depozyty złotowe przedsiębiorstw (o 11,7%) niż depozyty walutowe (o 0,1%). Gdyby wyeliminować wpływ zmian kursu złotego względem najważniejszych walut obcych, to okazałoby się, że tempo wzrostu depozytów walutowych było nieco większe i przy stałym kursie wyniosłoby 0,5% w 2013 r. Ten niewielki wzrost tempa depozytów walutowych jest szczególnie zauważalny w okresie silnego wzrostu znaczenia polskiego eksportu w ostatnich latach na wyniki polskiej gospodarki i wyniki finansowe polskich przedsiębiorstw. Niskie oprocentowanie rachunków walutowych oraz wolniejszy wzrost importu (w tym importu zaopatrzeniowego) nie zachęcały do utrzymywania środków finansowych na rachunkach wyrażonych w walutach obcych. Konsekwencją wolniejszego spadku stanów depozytów złotowych były zmiany w strukturze walutowej depozytów od podmiotów gospodarczych. Znaczenie depozytów walutowych zmniejszyło się w ciągu ostatniego roku stosunkowo wyraźnie o 1,6 pkt proc. (rok wcześniej spadło o 0,4 pkt proc. kosztem depozytów wyrażonych w złotych). Na koniec 2013 r. depozyty walutowe stanowiły 15,8% depozytów od podmiotów gospodarczych i ich udział był nadal większy niż w okresie przed 2011 r. Depozyty instytucji niekomercyjnych, działających na rzecz gospodarstw domowych, nie miały istotnego znaczenia w całości pasywów banków. Stanowiły one na koniec 2013 r. 1,2% pasywów sektora bankowego i 2,3% zobowiązań wobec sektora niefinansowego. Depozyty instytucji 157

158 niekomercyjnych, działających na rzecz gospodarstw domowych, zwiększyły się w ostatnim roku o 4,4%, a więc wolniej niż rok wcześniej (wzrost o 9,6%) i wolniej niż depozyty pozostałych grup podmiotów niefinansowych. Dynamika nominalna depozytów złotowych i walutowych od podmiotów gospodarczych w latach (w %) Depozyty podmiotów gospodarczych złotowe 103,0 111,0 108,7 92,4 111,7 walutowe 112,2 98,2 137,6 95,0 100,1 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. Struktura walutowa depozytów od podmiotów gospodarczych w latach (w %) Depozyty od podmiotów gospodarczych złotowe 85,9 86,1 83,0 82,6 84,2 walutowe 14,1 13,9 17,0 17,4 15,8 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. 2. Zobowiązania wobec sektora finansowego Kolejną pozycję w strukturze pasywów (24,7% pasywów ogółem) stanowiły zobowiązania wobec sektora finansowego, które osiągnęły na koniec 2013 r. wartość mln PLN. Te zobowiązania, podobnie jak w roku poprzednim, cechowały się w 2013 r. jednym z najniższych wskaźników wzrostu wśród różnych pozycji pasywów (2,7%). Dynamika tych zobowiązań była jednak wyraźnie wyższa niż w 2012 r., gdy tempo ich wzrostu było bliskie zeru. Tym samym ostatnie dwa lata stanowiły zahamowanie procesu szybkiego wzrostu zobowiązań banków wobec sektora finansowego. Niemniej jednak wartość tych zobowiązań wyrażona nominalnie była najwyższa w historii sektora bankowego w Polsce. Duży wzrost znaczenia tej pozycji może świadczyć o ograniczeniach niektórych banków w zapewnieniu dostatecznego poziomu płynności banku, w wyniku pozyskiwania depozytów od podmiotów sektora niefinansowego. Nie zawsze jednak był to skutek trudności w pozyskiwaniu środków od klientów niefinansowych. Część banków świadomie decydowała się na pozyskiwanie środków z sektora finansowego, w tym głównie w formie pożyczek z banków zagranicznych, np. z racji lepszego dopasowania terminowego aktywów i pasywów. Taka strategia nie będzie mogła być jednak kontynuowana w niedalekiej przyszłości wraz z wejściem w życie nowych unijnych reguł, dotyczących przestrzegania przez banki norm płynności. Najważniejszym pozycjami, w ramach zobowiązań od sektora finansowego, są depozyty i kredyty otrzymane od krajowych instytucji finansowych oraz 158

159 depozyty i kredyty otrzymane od zagranicznych instytucji finansowych. Oprócz nich znaczącą pozycję stanowią pozostałe zobowiązania wobec instytucji finansowych Depozyty i kredyty od krajowych instytucji finansowych Zobowiązania od krajowych instytucji finansowych w 2013 r. znacząco wzrosły, mimo utrzymującej się ostrożności we wzajemnym pożyczaniu sobie pieniędzy między instytucjami finansowymi. Przyrost wartości zobowiązań od krajowych podmiotów finansowych został niemal w całości wywołany przez wzrost zaangażowania złotowego i walutowego wobec monetarnych instytucji finansowych. Stanowiło to różnicę w stosunku do zmian, jakie nastąpiły w 2012 r. wówczas przyrost zobowiązań został spowodowany w dużej części przez wzrost zaangażowania monetarnych instytucji niefinansowych. Na koniec 2012 r. depozyty i kredyty banków od rezydentów finansowych opiewały na kwotę mln PLN i w ciągu następnego roku zwiększyły się o 5,5% do poziomu mln PLN. Zobowiązania wobec krajowych monetarnych instytucji finansowych zwiększyły się o 11%, zaś od niemonetarnych instytucji zaledwie o 0,2%. Rok 2013 r. przyniósł ponownie wzrost udział zobowiązań od podmiotów krajowych w całości zobowiązań od sektora finansowego. Był to dopiero drugi rok, w którym obserwowano takie zjawisko w polskiej bankowości. W ostatnim roku udział zobowiązań od podmiotów krajowych wyniósł 28,8%, a rok wcześniej było to 28%, a w 2011 r. jeszcze zaledwie 22,9% Depozyty i kredyty od zagranicznych instytucji finansowych W minionym roku praktycznie nie zmieniła się w bankach krajowych wartość depozytów i kredytów przyjętych od zagranicznych instytucji finansowych. Wartość tych zobowiązań banków na koniec 2013 r. wyniosła mln PLN. Roczne tempo wzrostu tej pozycji wyniosło zaledwie 0,1%, podczas gdy jeszcze rok wcześniej odnotowano spadek tych zobowiązań o 16,7%, a dwa lata wcześniej wzrost o 10,8%. Najważniejsze czynniki zmniejszenia zagranicznego zaangażowania finansowego zostały przedstawione już wyżej, przy prezentacji głównych zmian w pasywach banku. W tym miejscu warto dodać jeszcze, że dążenie nadzoru bankowego do przekazania na fundusze własne możliwie dużej części zysków wypracowanych przez banki w ostatnim roku spowodowało, że banki zostały lepiej wyposażone w źródła finansowania swojej bieżącej działalności z kapitału własnego i tym samym kanał pożyczkowy/kredytowy nie musiał być tak silnie eksploatowany. Ten dynamiczny wzrost w przyszłości był przy tym częściowo skutkiem preferowania przez strategicznych, zagranicznych akcjonariuszy polskich banków udzielenia wsparcia w formie pożyczkowej niż zwiększania kapitałów podstawowych banków w Polsce. W ich opinii 159

160 takie podejście było bardziej elastyczne i pozwalało na alokację środków w miejscach, gdzie jest to aktualnie najbardziej opłacalne. Przyczyniało się także do uzyskiwania wyższego zwrotu z zainwestowanego kapitału własnego. Zobowiązania wobec sektora finansowego z zagranicy (mln PLN) Dzięki brakowi zmiany wielkości nominalnej tej formy zobowiązań, polski sektor bankowy stał się względnie mniej zależny od zapewnienia finansowania z zagranicy i przez to mniej wrażliwy na zaburzenia pojawiające się na rynkach zagranicznych i zmianę podejścia banków zagranicznych do lokowania wolnych środków pieniężnych w naszym kraju. Trzeba jednak pamiętać, że kwota tych zobowiązań była nadal znacząca i nawet jeśli część tych środków pochodziło z międzynarodowych instytucji finansowych, gdzie ryzyko gwałtownej zmiany podejścia inwestora wydaje się być mniejsze, to należy nadal przyglądać się zmianom tej pozycji pasywów sektora bankowego z uwagą. Struktura zobowiązań od instytucji finansowych w latach Wyszczególnienie Depozyty i kredyty wobec krajowych instytucji finansowych Depozyty i kredyty wobec zagranicznych instytucji finansowych Dynamika mln PLN w % mln PLN w % 2012=100% , ,8 105, , ,4 100,1 Pozostałe zobowiązania , ,8 104,1 Łącznie , ,0 102,7 Źródło: NBP, obliczenia własne. Źródło: KNF. 3. Zobowiązania wobec sektora budżetowego Kolejną grupę zobowiązań banków stanowiły zobowiązania wobec sektora budżetowego (3,9% pasywów bankowych). W ujęciu kwotowym na koniec minionego roku wyniosły one mln PLN. Znaczenie tej pozycji w pasywach ogółem sektora bankowego uległo obniżeniu w ostatnim roku, gdyż te zobowiązania zmniejszyły się nominalnie aż o 7,4%. Jeszcze rok wcześniej zobowiązania wobec sektora budżetowego silnie wzrosły, a dwa 160

161 lata wcześniej silnie spadły. Poziom niestabilności tych zobowiązań był więc cały czas bardzo wysoki. Specyfika działalności budżetu państwa i budżetów terenowych (w tym zasada jednoroczności) powodują, że fluktuacja stanów wolnych środków pieniężnych jest naturalnym procesem. Spadek odnotowany w 2013 r. był między innymi skutkiem trudności w dążeniu do zmniejszania nierównowagi w finansach publicznych. Struktura zobowiązań od sektora budżetowego w latach Wyszczególnienie Dynamika mln PLN w % mln PLN w % 2012=100% Instytucje rządowe szczebla centralnego , ,0 84,8 Instytucje samorządowe , ,0 101,3 Fundusz Ubezpieczeń Społecznych 950 1, ,0 175,7 Razem , ,0 92,6 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. Zmiany w strukturze i dynamice zobowiązań od poszczególnych kategorii podmiotów sektora budżetowego w 2013 r. wskazywały na spadek kwoty depozytów tylko wobec instytucji rządowych. W tej pozycji w ostatnich latach odnotowywano dużą fluktuację depozytów. Przykładowo w 2012 r. nastąpił silny wzrost depozytów, choć rok wcześniej odnotowano spadek depozytów bankowych od tej kategorii klientów. Duża fluktuacja zależała od stopnia realizacji różnych projektów rządowych oraz wcześniejszego zgromadzenia przez władze państwowe środków finansowych, które będą potrzebne na sfinansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu w następnym roku. Największą stabilnością charakteryzują się depozyty od instytucji samorządowych, które systematycznie zwiększały się w ostatnich latach. W 2013 r. tempo wzrostu depozytów od tych klientów było jednak niskie (1,3%), znacznie niższe niż rok wcześniej (wzrost w 2012 r. o 6,3%). W zakresie zobowiązań banków wobec FUS, po kilku latach spadku wartości depozytów w 2013 r., odnotowano wzrost ich sumy na koniec roku aż o ponad 75%. Ten wynik uzyskano pomimo trudnej sytuacji finansowej ubezpieczeń społecznych w Polsce. 4. Kapitały i fundusze własne Trzecią pod względem wielkości pozycję pasywów sektora bankowego stanowiły w minionym roku kapitały. W 2013 r. kapitały własne sektora bankowego zwiększyły się o mln PLN, tj. o 5%. Dynamika tej pozycji była w 2013 r. jednak znacznie niższa niż w poprzednim roku. Wynikało to z wolniejszej akcji kredytowej banków oraz osiągnięcia satysfakcjonujących wskaźników wyposażenia banków w kapitał przez znaczną część sektora bankowego. 161

162 Głównym źródłem przyrostu kapitałów był podzielony zysk banków za rok poprzedni i jego dominacja w tym przyroście była jeszcze silniejsza niż rok wcześniej. O ile cechą charakterystyczną 2012 r. było wolniejsze tempo wzrostu kapitału zapasowego niż kapitałów podstawowych, o tyle w następnym roku kapitał podstawowy banków nie tylko nie zwiększył się, ale nawet uległ niewielkiemu obniżeniu. Kapitał podstawowy na koniec 2013 r. wyniósł mln PLN, podczas gdy rok wcześniej był on wyższy o 40 mln PLN. Dla porównania można przypomnieć, że w 2012 r. przyrost kapitałów podstawowych wyniósł mln PLN. Tym samym tempo wzrostu kapitału podstawowego wyniosło w 2012 r. 14,3%, a rok później obniżyło się ono o 0,01%. Wolniejsza dynamika akcji kredytowej oraz duża część zysków przeznaczonych na zwiększenie kapitałów własnych nie wymuszały na bankach podejmowania decyzji o emisji nowych akcji, tym bardziej, że na rynku krajowym nie pojawiły się nowe znaczące instytucje bankowe, które na początku swojej działalności wymagają istotnego kapitału podstawowego. Podstawę przyrostu kapitałów własnych banków w 2103 r. stanowiły zatem kapitały zapasowe. Taka sytuacja nie miała wcześniej miejsca przez wiele lat, mimo że w 2011 r. kapitał zapasowy osiągnął rekordowo wysokie zyski. W 2013 r. tempo wzrostu kapitału zapasowego wyniosło 11,3%, a rok wcześniej było to 11,9%. Banki komercyjne w Polsce przeznaczyły w 2012 r. około 50% swoich zysków za rok poprzedni na powiększenie kapitałów własnych, podczas gdy w 2012 r. było to 72%. Banki spółdzielcze uczyniły to w 2013 r. w ponad 90%. Kapitał zapasowy umocnił swoją pozycję jako podstawowy składnik kapitałów własnych banków jego udział na koniec 2013 r. wynosił 45,4%. Kapitały podstawowe odpowiadały 18,2% kapitałów własnych sektora bankowego (rok wcześniej 19,1%). Kapitały rezerwowe banków zmieniły się w ostatnim roku także znacząco, co stanowiło istotną różnicę w porównaniu z 2012 r. Na koniec minionego roku osiągnęły one wartość mln PLN, w wyniku ich wzrostu w ciągu dwunastu miesięcy o 12,3%. Fundusz ogólnego ryzyka uległ natomiast obniżeniu w minionym roku. Spadek wartości nie był znaczący, gdyż wyniósł zaledwie 1%, ale rok wcześniej odnotowano jego wzrost o 8,3%. Fundusz ten na koniec roku osiągnął wartość mln PLN. Na koniec 2013 r. kapitały własne banków wyniosły mln PLN i stanowiły one 11% pasywów sektora bankowego (tj. o 0,1 pkt proc. więcej niż rok wcześniej). Znaczenie kapitałów własnych uległo w ostatnim roku dalszemu wzmocnieniu, ale nie tak silnemu jak w 2012 r. Dla potrzeb regulacji ostrożnościowych, fundusze własne sektora bankowego wyniosły na koniec 2012 r mln PLN i zwiększyły się 162

163 w trakcie ostatniego roku o mln PLN, tj. o 8%. Rok wcześniej wzrost ten wyniósł nominalnie mln PLN, a tempo wzrostu ukształtowało się na poziomie 16,5%. Fundusze własne sektora bankowego (mln PLN) Źródło: NBP Fundusze podstawowe zwiększyły się w minionym roku w nieco wolniejszym tempie (5,3%) niż fundusze całkowite i wyniosły one na koniec roku mln PLN. Przyrost funduszy podstawowych został zrealizowany w ujęciu nominalnym w wysokości mln PLN. Fundusze własne uzupełniające zmniejszyły się w ostatnim roku z mln PLN do mln PLN, tj. o 4,6%. Rok wcześniej kierunek ich zmian był odmienny zwiększyły się one aż o 28,8%. Szybsze w sumie tempo wzrostu funduszy własnych, wynikało z wyraźnego zmniejszenia się sumy, o jaką musiała zostać pomniejszona kwota funduszy własnych zgodnie z treścią regulacji ostrożnościowych. Ta zmiana wynikała głównie z decyzji dwóch banków o sprzedaży pakietów akcji posiadanych w innych bankach. Decyzje właścicieli o przeznaczeniu większości zysku na powiększenie kapitałów własnych, spowodowały szybszy wzrost kapitałów własnych niż tempo wzrostu wymogu kapitałowego. Ten ostatni zwiększył się w 2013 r. tylko o 1,1% (rok wcześniej o 3,4%). Relatywnie nieduży wzrost wymogu kapitałowego wynikał między innymi z przejścia niektórych dużych banków na stosowanie zasad zaawansowanych ich wyliczania. Za wzrost wymogu kapitałowego w największym stopniu odpowiadał wzrost wymogu z tytułu 163

164 ryzyka kredytowego, ale wymóg ten wzrósł także w większości innych obszarów, np. z tytułu ryzyka operacyjnego. W efekcie współczynnik wypłacalności wzrósł z 14,7% na koniec 2012 r. do 15,8% na koniec następnego roku. Był to wysoki poziom współczynnika wypłacalności i w połączeniu ze zdecydowaną przewagą funduszy podstawowych w funduszach własnych banków, stanowił dobre zabezpieczenie banków na wypadek pojawienia się ewentualnych strat. Poziom kapitałów własnych i wielkość współczynnika wypłacalności świadczyły także o dobrym przygotowaniu kapitałowym banków w Polsce do nowych wymogów kapitałowych w ramach Bazylei III. Niemal wszystkie banki polskie mają dostateczne kapitały, aby już dziś sprostać przyszłym wymogom kapitałowym. Współczynnik wypłacalności może już jednak nie wzrosnąć w tym roku, gdyż szereg banków spełnia warunki wymienione w piśmie Komisji Nadzoru Finansowego w sprawie przeznaczenia zysków za 2013 r. i może wypłacić znaczną dywidendę, a ponadto oczekiwany rozwój akcji kredytowej może zwiększyć wymóg kapitałowy banków. 13,3 Współczynnik wypłacalności sektora bankowego 14,7 13,8 13,1 15, Źródło: KNF. Warto też odnotować, że wszystkie banki komercyjne i spółdzielcze miały na koniec roku fundusze własne w wysokości wyższej niż minimum wynikające z ustawy Prawo bankowe i jednocześnie wszystkie banki osiągnęły współczynnik wypłacalności powyżej 8%. 5. Pozostałe pasywa Spośród pozostałych pasywów warto odnotować zmniejszenie się kwoty rezerwy ogólnej/ibnr o 1,9%. Zmniejszenie to może z jednej strony dziwić w warunkach pogorszenia się sytuacji makroekonomicznej kraju i wysokich zysków banków, ale także w sytuacji niewielkiego, ale jednak wzrostu tempa akcji kredytowej, w tym także z tytułu kredytów konsumpcyjnych, na które tworzone są rezerwy celowe na należności w sytuacji normalnej. Podobne tempo obniżenia się kwoty rezerwy ogólnej/ibnr sektor bankowy odnotował w poprzednim roku. 164

165 W 2013 r. silniej zmniejszyła się natomiast kwota rezerw utworzonych przez banki. Jej wartość obniżyła się o 10,6%, ale jej znaczenie w całości pasywów banków pozostało niewielkie. Pozostałe pasywa banków stanowiły na koniec 2013 r. 4,8% pasywów ogółem i pozycja ta cechowała się spadkiem (o 8%) przy wzroście sumy bilansowej sektora bankowego. Wybrane pozostałe pasywa banków w latach Wyszczególnienie Dynamika mln PLN mln PLN 2012=100% Zobowiązania z przeniesienia aktywów finansowych ,9 Zobowiązania finansowe zabezpieczające ,0 Zobowiązania z tytułu podatku dochodowego ,9 Przychody zastrzeżone ,4 Źródło: NBP, obliczenia własne. Dynamika jednej z tych pozycji była w ostatnim roku szczególnie wysoka zobowiązania z tytułu przeniesienia aktywów finansowych. Sektor bankowy odnotował ich wzrost dwuipółkrotny. Pozostałe pozycje obniżyły się, przy czym szczególnie silnie dotyczyło to zobowiązań z tytułu podatku dochodowego. Nie zmieniła się natomiast kwota przychodów zastrzeżonych, choć rok wcześniej zwiększyły się one o ponad 10%. Zahamowanie wzrostu można wiązać z niepogarszaniem się jakości portfela kredytowego banków. Zobowiązania pozabilansowe W minionym roku, po raz drugi z rzędu, nastąpił spadek kwoty zobowiązań pozabilansowych sektora bankowego. Skala obniżenia tych zobowiązań w 2013 r. była jednak minimalna. Warto jednak przypomnieć, że wielkości uzyskiwane w ostatnich latach były znacznie mniejsze, niż przed ostatnim kryzysem na rynkach finansowych. Spowolnienie gospodarcze kraju nie stanowiło także przesłanki do rozwoju rynku zobowiązań pozabilansowych, choć rozwój działalności eksportowej powinien sprzyjać przynajmniej rozwojowi części instrumentów zaliczanych do pozycji pozabilansowych. Widać jednak, że mniejsza aktywność gospodarcza wpływa negatywnie na skalę zabezpieczenia ryzyka, poprzez zawieranie transakcji warunkowych czy pochodnych. Zobowiązania pozabilansowe sektora bankowego wyniosły na koniec 2013 r mln PLN. Odpowiadały one 1,51-krotności sumy bilansowej sektora bankowego (w 2012 r. 1,58-krotności). Dla porównania w 2007 r. ta relacja ukształtowała się na rekordowo wysokim poziomie 4,2-krotności 165

166 aktywów banków. Oczywiście to porównanie nie oznacza, że byłoby dobrze, gdyby zobowiązania pozabilansowe wzrosły do poziomu sprzed kryzysu finansowego. Zbyt wysoki ich poziom może zagrażać bezpieczeństwu i stabilności sektora bankowego, a także stabilności gospodarki realnej. Negatywnie zaś należy ocenić ich spadek nominalny, gdyż w warunkach rozwoju gospodarczego kraju może to oznaczać mniejszy poziom zabezpieczania się podmiotów gospodarczych przed ryzykiem i mniejszą chęć przedsiębiorców do podejmowania działań zabezpieczających. Z pewnością bowiem to nie wielkość kapitałów własnych banków stanowiła przeszkodę dla rozwoju rynku instrumentów zaliczanych do zobowiązań pozabilansowych. Tempo wzrostu zobowiązań warunkowych w ostatnim roku było wyższe od osiągniętego w 2012 r. Wyniosło ono 8,4% wobec wzrostu o 2,6% zrealizowanego rok wcześniej. Tylko w tej części banki osiągnęły wzrost zobowiązań pozabilansowych w minionym roku. W efekcie udział zobowiązań warunkowych w zobowiązaniach pozabilansowych udzielonych ogółem zwiększył się w minionym roku z 12,1% do 13,1%. Wśród udzielonych zobowiązań warunkowych, tradycyjnie już, największe znaczenie miały zobowiązania wobec podmiotów niefinansowych zwłaszcza z tytułu otwartych linii kredytowych. Stanowiły one ponad 62% udzielonych przez banki zobowiązań warunkowych. Ich wartość wzrosła w ostatnim roku o blisko 10%. W zdecydowanie mniejszym stopniu na ogólną kwotę udzielonych zobowiązań wpływała wielkość zobowiązań gwarancyjnych. Główne pozycje pozabilansowe banków w latach (w mln PLN) i ich dynamika w 2012 r. Zobowiązania pozabilansowe Dynamika 2012=100% Warunkowe udzielone ,4 Pozostałe zobowiązania udzielone ,6 Ogółem ,8 Źródło: NBP. Spośród wszystkich udzielonych zobowiązań pozabilansowych, tradycyjnie największą grupę stanowiły pozostałe zobowiązania pozabilansowe. Zmiany rynkowych stóp procentowych, kursu walutowego następujące w ostatnim okresie, a także wysoka wartość należności i zobowiązań walutowych w bankach oraz wzrost obrotów handlu zagranicznego mogły stanowić istotną zachętę do wykorzystywania instrumentów pochodnych. Trzeba jednak odnotować, że 2013 r. nie przyniósł rozwoju tych transakcji w bankach. Wartość zobowiązań na koniec 2012 r. zmniejszyła się o 0,2% w porównaniu z rokiem poprzednim, ale w 2012 r. spadek był nawet nieco głębszy wyniósł 2,2%. 166

167 Udział tych zobowiązań w całości zobowiązań pozabilansowych sektora bankowego udzielonych przez banki obniżył się do 86,9%. Wśród tych zobowiązań tradycyjnie zdecydowanie dominowały zobowiązane wynikające z zawartych transakcji pochodnych, które stanowiły aż około 98% wartości pozostałych udzielonych zobowiązań. Warto też wskazać, że udzielone zobowiązania z tytułu transakcji pochodnych według stanu na koniec 2013 r. wyniosły mln PLN, a otrzymane zobowiązania z tego tytułu wyniosły mln PLN. Nie dokonując szczegółowej analizy poszczególnych rodzajów transakcji pochodnych (między innymi z powodu braku stosownych danych), można stwierdzić, że w liczbach globalnych obie pozycje cechują się dużym poziomem zrównoważenia. Struktura głównych pozycji pozabilansowych banków w latach (w %) Zobowiązania pozabilansowe Warunkowe udzielone 14,9 13,2 11,6 12,1 13,1 Pozostałe zobowiązania udzielone 85,1 86,8 88,4 87,9 86,9 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: NBP, obliczenia własne. II. Wynik finansowy sektora bankowego Na wynik finansowy banków i jego strukturę, obok czynników związanych z działalnością banków, oddziaływało również stosowanie przez nie różnych standardów rachunkowości Międzynarodowych Standardów Rachunkowości lub Krajowych Standardów Rachunkowości na poziomie sprawozdań jednostkowych. W konsekwencji stosowania różnych rozwiązań, niektóre pozycje rachunku zysków i strat stały się nie w pełni porównywalne między bankami, stosującymi odmienne standardy rachunkowości. Wynik finansowy brutto sektora bankowego w 2013 r. wyniósł ,9 mln PLN, co było bardzo dobrym rezultatem, niewiele niższym od uzyskanego w 2012 r., czy w rekordowym dotychczas w najnowszej historii polskiej bankowości rokiem W warunkach silnego obniżenia się rynkowych stóp procentowych i niskiego tempa wzrostu gospodarczego Polski, uzyskanie tak dobrego wyniku finansowego było z pewnością olbrzymim osiągnięciem sektora bankowego w minionym roku. Biorąc dodatkowo pod uwagę, że znacznemu obniżeniu uległ wynik finansowy brutto banków spółdzielczych, to sektor banków komercyjnych analizowany odrębnie zwiększył swój zysk brutto w 2013 r. w porównaniu z rokiem poprzednim. Kiedy w 2011 r. dynamika zysku sektora bankowego była bardzo wysoka, a kwota zysku 167

168 brutto wysoka, zastanawiano się, czy ten wynik finansowy może być jeszcze większy w następnych latach, a przynajmniej czy może on zostać utrzymany na tym samym poziomie. Okazało się, że w latach zostało to praktycznie osiągnięte i w efekcie ostatnie trzy lata były okresem najwyższych zysków banków w Polsce w XXI wieku. Wyniki ostatnich lat świadczą zatem o dobrym sposobie zarządzania w większości banków w niestabilnych warunkach makroekonomicznych i zmieniającym się otoczeniu regulacyjnym. Dowodzą one także prowadzenia racjonalnych zasad działalności bankowej, w tym kredytowej. Wynik finansowy netto sektora bankowego w 2013 r. ukształtował się w wysokości mln PLN i był niższy od osiągniętego w 2012 r. zaledwie o 40,8 mln PLN. Oznaczało to obniżenie wyniku 2013 r. w porównaniu do 2012 r. o 0,1%. Trzeba jednak w tym miejscu zastrzec raz jeszcze, że wyniki za ostatni rok mają charakter wstępny i mogą ulec zmianie. W poprzednim roku wynik wstępny uległ później istotnemu obniżeniu, zmieniając końcową ocenę rezultatów 2012 r. Cechą szczególną wyniku finansowego wypracowanego przez banki w ostatnim roku, podobnie zresztą jak miało to miejsce do pewnego stopnia w 2012 r., było zawdzięczanie dobrych rezultatów innym czynnikom niż wysoki poziom dochodów z podstawowych rodzajów działalności banków. Duży wpływ na utrzymanie dobrych wyników miał wysoki wzrost wyniku z pozostałej działalności operacyjnej, zysk z aktywów przeznaczonych do zbycia czy obniżenie poziomu utworzonych rezerw. Bez wysokiej dynamiki dwóch pierwszych z tych pozycji oraz niskiej dynamiki rezerw nie byłoby tak wysokiego wyniku finansowego banków w 2013 r. W 2012 r. wynik uzyskany z działalności bankowej wyniósł ,4 mln PLN i był o 5,6% niższy od wyniku z poprzedniego roku. To pokazuje faktycznie, jak wysoki wynik finansowy mógł być utrzymany dzięki dobrym rezultatom uzyskanym w innych obszarach niż podstawowa działalność bankowa. Dynamika dochodów z działalności bankowej była w minionym roku istotnie wolniejsza od dynamiki sumy bilansowej sektora bankowego. Analizując łącznie dochody z działalności bankowej w 2013 r., można odnotować, że do ich spadku w ostatnim roku w większym stopniu przyczyniły się dochody odsetkowe (spadek o 3,8%) niż dochody pozaodsetkowe. W konsekwencji udział dochodów odsetkowych w dochodach z działalności bankowej zwiększył się w 2013 r. o 1,1 pkt proc. do poziomu 61,5%. Dla porównania warto przypomnieć, że rok wcześniej odnotowano spadek znaczenia dochodów odsetkowych o 0,6 pkt proc. W wyniku zaś wzrostu znaczenia w 2013 r. udział dochodów odsetkowych w całości dochodów banków był bardzo wysoki, choć niższy niż w rekordowym pod tym względem 2008 r. 168

169 Wynik finansowy sektora bankowego w 2013 r. (w mln PLN) Lp. Wyszczególnienie Przychód Koszty Wynik Odsetki , , ,0 2 Prowizje , , ,2 3 Przychody z tytułu dywidend 759,1 759,1 4 Pozostałe 6 594,1 I Wynik z działalności bankowej ,4 1 Wynik z pozostałej działalności operacyjnej 1 406, ,8 2 Koszty ogólne, w tym: , ,4 wydatki na personel , ,4 koszty eksploatacyjne , ,0 II Wynik operacyjny brutto Amortyzacja 2 645, ,7 2 Rezerwy 484,9-484,9 3 4 Odpisy aktualizujące z tytułu utraty wartości aktywów finansowych Odpisy aktualizujące z tytułu utraty wartości aktywów niefinansowych , ,6 22,7-22,7 5 Wynik z IBNR i z tytułu rezerwy na ryzyko ogólne 27,8 27,8 III Wynik operacyjny netto ,7 Wynik na operacjach nadzwyczajnych 0,1-0,1 Udział w zyskach (stratach) jednostkach podporządkowanych 4,2-4,2 Zysk (strata) z aktywów przeznaczonych do zbycia 406,5 406,5 IV Wynik brutto ,9 Podatek dochodowy ,6 Pozostałe zmniejszenia zysku 0 Wynik netto z działalności zaniechanej 1,7 V Wynik netto ,0 Źródło: KNF, obliczenia własne. Spadek dochodów odsetkowych został zrealizowany w warunkach silnych obniżek stóp procentowych wprowadzanych przez NBP. Taka polityka banku centralnego z pewnością nie mogła sprzyjać osiągnięciu wyższej marży odsetkowej przez banki komercyjne. Trudności w rozwoju akcji kredytowej powodowały jednocześnie, że coraz trudniej było uzyskać wysoką marżę odsetkową. Zmiany średniego oprocentowania kredytów

170 i depozytów stosowane przez banki były silnie skorelowane ze zmianami stóp procentowych przeprowadzanymi przez NBP, może z pewnym wyjątkiem w zakresie depozytów terminowych przedsiębiorstw. Nie osiągnięto także wyraźnie wyższych dochodów z tytułu większych spłat odsetek od kredytów denominowanych w walucie obcej spowodowanych zmianami kursu walutowego. Niższe dochody odsetkowe zostały zrealizowane w warunkach wzrostu wartości zaangażowania finansowego banków w transakcje z klientami niefinansowymi, z klientami finansowymi i wzrostu portfela dłużnych papierów wartościowych. W sytuacji wyraźnego spadku dochodów odsetkowych ten wynik nie może dziwić. Nie zmienia to jednak konstatacji, że przedstawiana co jakiś czas teza, o nieuchronnie szybszym wzroście w przyszłości znaczenia dochodów pozaodsetkowych we współczesnych systemach bankowych, nadal nie może znaleźć silnego potwierdzenia w wynikach uzyskiwanych przez sektor bankowy w Polsce, nawet w warunkach silnego obniżenia się rynkowych stóp procentowych do relatywnie niskiego poziomu. W 2012 r. nastąpił wprawdzie słaby krok w tym kierunku, ale już w następnym roku ponownie znaczenie wyniku odsetkowego wzrosło. Podstawowymi przyczynami polskiej odmienności wydają się być wyższy poziom marży odsetkowej, utrzymujący się w naszym kraju oraz nadal relatywnie niski (i rosnący) poziom relacji kredytów sektora bankowego do wielkości PKB. Dochody pozaodsetkowe sektora bankowego osiągnęły w 2013 r. wartość mln PLN. Rok wcześniej wyniosły one mln PLN. Spadek tego rodzaju dochodów wyniósł zatem aż 8,3%, podczas gdy rok wcześniej odnotowano wzrost tego rodzaju dochodów o 4,3%. Słaba sytuacja makroekonomiczna Polski oraz stosunkowo stabilny kurs waluty nie sprzyjały zatem osiąganiu wysokich dochodów pozaodsetkowych. Jednocześnie obniżenie rynkowych stóp procentowych spowodowało poszukiwanie przez banki większych dochodów z opłat i prowizji, ale nie znalazło to jeszcze silnego odzwierciedlenia w wynikach za 2013 r. Największą pozycję dochodów pozaodsetkowych stanowiły tradycyjnie dochody osiągnięte w formie opłat i prowizji, które wynosiły 65,6% dochodów pozaodsetkowych, zrealizowanych przez sektor bankowy w 2013 r. W poprzednim roku dochody z opłat i prowizji miały dużo mniejszy udział w całości dochodów pozaodsetkowych, gdyż wynosił on 61,5%. Udział osiągnięty w 2013 r., jeden z najwyższych w historii, pokazuje jak trudno było bankom uzyskiwać dochody pozaodsetkowe z innych źródeł. Dochody z tytułu prowizji zmniejszyły się w 2013 r. o 2,3% i ten spadek nastąpił przy wzroście sumy bilansowej banków o 4,2%. Oczywiście wielkość opłat i prowizji uzyskanych przez banki nie są zależne wprost od wielkości ich 170

171 sumy bilansowej, ale to pokazuje trudności banków w zwiększaniu czy nawet tylko utrzymaniu poziomu dochodów z tego źródła. W tych warunkach jeszcze gorszą informacją jest, że mimo zrealizowanego negatywnego spadku wyniku tej pozycji udział dochodów z opłat i prowizji wzrósł w całości wyniku z działalności bankowej. W 2013 r. wyniósł on 25,2%, podczas gdy rok wcześniej było to 24,4%. Wzrost znaczenia tej pozycji w wyniku z działalności bankowej wyniósł zatem 0,8 pkt proc. Relatywnie słaby wynik uzyskały w minionym roku banki z tytułu dochodów z dywidend. Tak można bowiem określić spadek wartości dochodów z tego źródła o 17,8%. Wydawało się, że już spadek tego wyniku w poprzednim roku przekraczający 12% był bardzo duży. Kolejny rok jednak przyniósł dalszy spadek. Ten wynik nie może jednak dziwić, jeśli zważy się na słabą sytuację makroekonomiczną, gorsze wyniki przedsiębiorstw w 2012 r., a niepewna sytuacja powodowała, że wielu właścicieli podmiotów gospodarczych rzadziej decydowało się na wypłaty dywidend, preferując wzmocnienie kapitałowe firm. Spadek dochodów z dywidend nastąpił jednocześnie w okresie, gdy wzrosło zaangażowanie finansowe banków w instrumenty kapitałowe. Trzeba jednak pamiętać, że część wzrostu zaangażowania mogła być efektem zmian wartości rynkowej tego samego portfela instrumentów finansowych, a ponadto ich przyrost nastąpił po terminie wypłat dywidend. Zatem poprawy wyniku z tego źródła banki mogą oczekiwać dopiero w przyszłości. Podobnie słabe wyniki zostały zrealizowane przez banki w minionym roku w zakresie dochodów z pozostałych źródeł, tj. operacji finansowych i operacji wymiany. Trzeba jednak pamiętać, że dochody banków z tego źródła, cechują się w dłuższej perspektywie znaczną zmiennością i silny wzrost lub spadek dochodów w jednym roku, nie powinien stanowić podstawy do daleko idących wniosków. Należy też pamiętać, że pod koniec 2013 r. panował reaktywnie mniejszy optymizm na rynku kapitałowym niż w 2012 r., który mógł też przełożyć się na lepsze wyniki z operacji finansowych. Było to spowodowane wcześniejszym obniżeniem stóp procentowych przez NBP, a także stopniowym odchodzeniem w USA od nadzwyczajnego złagodzenia w polityce pieniężnej. To powodowało, że skłonność do ryzyka inwestorów, do inwestowania na rynkach wzrastających się zmniejszyła. Z drugiej strony obniżki stóp procentowych w NBP oraz nadal wysokie zaufanie do polskich papierów skarbowych mogły wpłynąć na lepsze wyniki uzyskiwane ze sprzedaży obligacji skarbowych, znajdujących dotychczas w portfelach banków. Natomiast dochody z operacji wymiany były w dużym stopniu efektem reaktywnie niewielkich zmian kursu walutowego złotego względem najważniejszych walut obcych i polityki prowadzonej przez banki w zakresie spreadów walutowych. 171

172 Dochody banków zrealizowane z pozostałych źródeł wyniosły w 2013 r mln PLN i były niższe o 17,9% w porównaniu z rokiem poprzednim. W 2012 r. odnotowano natomiast wzrost o 15%, a w 2011 r. spadek o 6,7%. Duże zmiany wielkości w tej pozycji świadczą o narażeniu banków na dużą fluktuację ich wyników finansowych. Lp. Relacja wyniku finansowego sektora w 2013 r. do wyniku z 2012 r. (w mln PLN) Wyszczególnienie Wynik 2012 r. Wynik 2013 r. Dynamika 2012=100% 1 Odsetki , ,0 96,2 2 Prowizje , ,2 97,7 3 Przychody z tytułu dywidend 923,4 759,1 82,2 4 Pozostałe 8 029, ,1 82,1 I Wynik z działalności bankowej , ,4 94,4 1 Wynik z pozostałej działalności operacyjnej 876, ,8 160,6 2 Koszty ogólne, w tym: , ,4 99,2 wydatki na personel , ,4 99,8 koszty eksploatacyjne , ,0 98,4 II Wynik operacyjny brutto , ,1 1 Amortyzacja , ,7 102,1 2 Rezerwy ,0-484,9 42, Odpisy aktualizujące z tytułu utraty wartości aktywów finansowych Odpisy aktualizujące z tytułu utraty wartości aktywów niefinansowych Wynik z IBNR i z tytułu rezerwy na ryzyko ogólne , ,6 91,8-296,8-22,7 7,6-383,8 27,8 X III Wynik operacyjny netto , ,7 97,1 Przychody i koszty nadzwyczajne 0,1-0,1 X Udział w zyskach (stratach) jedn. podporządkowanych - 1,8-4,2 238,1 Zysk z aktywów przeznaczonych do zbycia 4,0 406, ,5 IV Wynik brutto , ,9 99,2 Podatek dochodowy , ,6 97,5 Pozostałe zmniejszenia zysku 0,3 0 X Wynik netto z działalności zaniechanej - 15,4 1,7 X V Wynik netto , ,0 99,9 Źródło: dane KNF, obliczenia własne. W 2013 r. warto odnotować bardzo wysoki wzrost wyniku sektora bankowego z pozostałej działalności operacyjnej. W porównaniu z 2012 r. wynik ten zwiększył się o 60,6% i był to kolejny rok silnego wzrostu znaczenia tej pozycji. Można bowiem przypomnieć, że już w 2012 r. wzrost tego rodzaju 172

173 dochodów banków wyniósł 113%. W ciągu dwóch lat dochód ten wzrósł trzyipółkrotnie i w 2013 r. był on przykładowo prawie dwukrotnie wyższy niż dochody banków z dywidend. Wynik uzyskany w ostatnim roku miał duże znaczenie dla dobrych końcowych wyników finansowych uzyskanych przez sektor bankowy w 2013 r. Był on jednak w dużym stopniu spowodowany czynnikami jednorazowymi, w tym w wyniku sprzedaży przez pojedyncze banki udziałów w jednostce podporządkowanej. Działając w warunkach niekorzystnej sytuacji makroekonomicznej, analizując skutki ekonomiczne obniżek stóp procentowych oraz spodziewane obniżenie niektórych dochodów pozaodsetkowych, banki ponownie zaczęły bardziej restrykcyjnie limitować koszty swojej działalności. Koszty działania banków zmniejszyły się w 2013 r. o 0,8% w relacji do poziomu z 2012 r. Dla pokazania skali dokonanej zmiany warto przypomnieć, że roczne tempo wzrostu kosztów ogólnych banków w poprzednich dwóch latach wyniosło odpowiednio 4,1% i 4,7%. Spadek poziomu kosztów banków w ostatnim roku był nie tylko skutkiem wzmocnienia nadzoru nad kosztami w 2013 r., ale też wynikiem działań podejmowanych przez banki już w poprzednim roku, które z racji jednorazowych negatywnych skutków nie mogły znaleźć w pełni odzwierciedlenia w wynikach za rok poprzedni. Utrzymaniu kosztów w ryzach sprzyjały w ostatnim także niska inflacja oraz trudna sytuacja na rynku pracy. Warto jednak odnotować, że obniżenie tych kosztów nastąpiło w okresie wzrostu aktywów sektora bankowego. Zaostrzenie polityki kosztów było zaś jednym z istotnych czynników, dzięki którym udało się utrzymać wysoki wynik finansowy sektora bankowego. Oceniając zmiany kosztów ogólnych banków, należy pamiętać, że już w 2012 r. osiągnięte tempo wzrostu kosztów może być w minionym roku nieco mylące. Silniej bowiem rosły wydatki na personel niż koszty eksploatacyjne. Wynik ten już wówczas można było wiązać z restrukturyzacją zatrudnienia, przeprowadzaną w kilku większych bankach od początku 2012 r. Taka operacja zawsze wiąże się z powstaniem jednorazowo wyższych kosztów pracowniczych. Podobnie sytuacja wyglądała w 2013 r., gdy dynamika wydatków na personel była wyższa niż kosztów eksploatacyjnych. Można zatem spodziewać się, że w przypadku utrzymywania się trudniejszej sytuacji w zakresie osiągania dochodów banki będą mogły ograniczać koszty swojej działalności. Jak wspomniano wyżej, w ramach kosztów działania banków, tempo spadku wydatków na personel było mniejsze od tempa spadku wydatków eksploatacyjnych. Wydatki na personel zmniejszyły się o 0,2% w warunkach niewielkiego zmniejszenia się liczby osób zatrudnionych w bankach komercyjnych i bankach spółdzielczych (o 0,4%). Jeszcze rok wcześniej wydatki pracownicze wzrosły o 4,8%. Koszty wynagrodzeń w bankach 173

174 zmniejszały się w warunkach wzrostu przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce, ale jak wspomniano wyżej, to porównanie może być zaburzone na skutek zjawisk jednorazowych. Dynamika kosztów eksploatacyjnych była niższa niż wydatków na personel. Spadek kosztów eksploatacyjnych wyniósł 1,6%, przy wzroście tych kosztów rok wcześniej o 1,7%. Obniżenie tych kosztów nastąpiło w okresie niewielkiego zmniejszenia się sieci placówek bankowych, w tym silniejszej redukcji oddziałów i wzrostu liczby mniejszych placówek bankowych. Trzeba też dodać, że niska dynamika kosztów w ostatnim roku może wynikać ze słabych wyników makroekonomicznych w 2013 r., a także z obniżenia się tempa inflacji, w tym także ze zmian cen paliw. Niewielki spadek kosztów ogólnych działania banków w 2013 r. przy jednoczesnym silnym obniżeniu wyniku z działalności bankowej musiał doprowadzić do wyraźnego spadku wyniku operacyjnego brutto. Nawet silny wzrost dochodów banków z działalności pozaoperacyjnej nie mógł poważnie złagodzić tego spadku. Wynik operacyjny brutto ukształtował się w wysokości PLN, tj. na poziomie o 7,9% niższym niż w 2012 r. Dynamika tego wyniku była zatem wyraźnie wolniejsza od uzyskanej w roku poprzednim (wzrost o 2,7%). Aby uwypuklić zmianę sytuacji w ostatnim roku, można dodać, że w latach wynik operacyjny brutto kształtował się powyżej PLN. Na wielkość wyniku operacyjnego netto duży wpływ ma wynik zrealizowany na zabezpieczeniach. Była to w ostatnich latach olbrzymia pozycja w ujęciu nominalnym i nawet niewielka jej zmiana istotnie wpływała na wielkość wypracowanego zysku. W 2013 r. koszty, wynikające z salda utworzonych rezerw celowych/odpisów aktualizujących z tytułu utraty wartości aktywów finansowych, były wyraźnie, bo o 8,2% niższe niż rok wcześniej. Poprawa sytuacji była zatem znacząca. Była ona efektem z jednej strony większych rezerw utworzonych w poprzednich latach (zwłaszcza w warunkach silnie rekomendowanych przez KNF ograniczeń w zakresie wypłaty dywidend przez banki), z drugiej zaś strony ostrożniejszej polityki kredytowej banków, której przejawem była między innymi niska dynamika należności kredytowych banków. Poprawa sytuacji w zakresie zabezpieczeń nie była też zaskoczeniem w sytuacji, gdy już w 2012 r. nastąpił tylko relatywnie niewielki wzrost wyniku na zabezpieczeniach w warunkach stopniowego pogarszania się sytuacji ekonomicznej kraju, w tym wzrostu bezrobocia, kłopotów finansowych niektórych branż gospodarki. Z drugiej strony niska dynamika salda odpisów może wskazywać także na relatywnie niski poziom złych należności pokrytych odpisami (tzw. niskie wyrezerwowanie należności) i/lub na wysoką jakość i wartość zabezpieczeń prawnych spłaty kredytów przyjmowanych przez banki. 174

175 Saldo rezerw celowych i odpisów aktualizujących (mln PLN) Źródło: NBP. W bankach zmniejszyła się kwota należności z utratą wartości. W 2013 r. przełożyła się ona na zmniejszenie dynamiki tej pozycji. Uzyskane faktycznie saldo odpisów miało istotny wpływ na dynamikę wyniku sektora bankowego. Zmiana salda odpisów pozwoliła osiągnąć sektorowi bankowemu wysoki poziom zysku netto. W ujęciu nominalnym saldo odpisów było dużą kwotą mln PLN. Był to nadal poziom bardzo wysoki, porównywalny nominalnie z 2011 r., ale jednocześnie bardzo wyraźnie niższy niż w rekordowych pod tym względem latach Należy też pamiętać, że został on uzyskany w trudnych warunkach ekonomicznych kraju, gdzie dopiero II połowa roku zaczęła dawać nadzieję na poprawę sytuacji. Wynik na rezerwach został też osiągnięty przy relatywnie dużej stabilności kursu walutowego złotego do głównych walut obcych, co sprzyjało ograniczeniu pogarszania się portfela kredytów walutowych, w tym dużego portfela kredytów mieszkaniowych. Pewna stabilizacja sytuacji na rynku mieszkaniowym powodowała też, że nie następowały już dalsze obniżanie się wartości zabezpieczeń przyjętych przez banki i konieczność tworzenia dodatkowych odpisów aktualizujących. Saldo innych odpisów aktualizujących i rezerw miało relatywie duży wpływ na poprawę wyników sektora bankowego. W 2012 r. banki uzyskały ujemne saldo z tytułu wyniku na IBNR i tworzenia rezerwy ogólnej w wysokości 384 mln PLN, podczas gdy rok później było ono dodatnie w wysokości 28 mln PLN. Takiej sytuacji nie odnotowano w ostatnich latach w polskiej bankowości, aby saldo odpisów IBNR/rezerwy na ryzyko ogólne było dodatnie i poprawiało bieżący wynik finansowy. Być może to sygnały zbliżającej się poprawy sytuacji gospodarczej kraju spowodowały zmianę podejścia banków do kwestii tworzenia rezerw o charakterze ogólnym. Do tej sytuacji mogła przyczynić się także słabsza sprzedaż przez banki kredytów konsumpcyjnych po wprowadzeniu pierwotnej rekomendacji T. W końcu 175

176 dążenie do poprawy bieżących wyników finansowych mogło leżeć u podstaw nietworzenia większego salda rezerw o charakterze ogólnym. Z pewnością w minionym roku pewien wpływ miało także połączenie się dwóch banków. Bardzo silne zmiany w kierunku zmniejszenia salda rezerw obserwowano także w dwóch innych obszarach. Saldo odpisów aktualizujących z tytułu utraty wartości aktywów niefinansowych zmniejszyło się z 297 mln PLN w 2012 r. do zaledwie 23 mln PLN rok później. Saldo w ostatnim roku było zatem aż 92,4% niższe niż rok wcześniej. Natomiast w zakresie rezerw nastąpiło obniżenie ujemnego salda z mln PLN w 2012 r. do 485 mln PLN rok później. Obniżenie salda w ostatnim roku wyniosło prawie 58% w stosunku do 2012 r. Jest przy tym rzeczą interesującą, że w 2012 r. w obu tych pozycjach odnotowano bardzo wysoką dynamikę wzrostu salda tych kategorii rezerw, choć może nie tak dużą jak dynamikę spadku w roku następnym. Warto przypomnieć, że w 2012 r. odpisy aktualizujące z tytułu utraty wartości aktywów niefinansowych zwiększyły się trzykrotnie (z 97 mln PLN do 297 mln PLN), a saldo rezerw o 71,8%. Te zmiany bardzo silnie wpłynęły na końcowe wyniki finansowe banków w 2013 r. Nominalna i efektywna stopa opodatkowania banków (%) , , , , , , , , , ,04 29, , , ,30 37,30 40,10 56,70 Stopa nominalna Stopa efektywna * - bez uwzględnienia obligacji restrukturyzacyjnych 51,2 ** - bez uwzględnienia obligacji restrukturyzacyjnych 40,4 Źródło: NBP. 176

177 Koszty z tytułu amortyzacji były w minionym roku nieco wyższe od poziomu tych kosztów poniesionych w poprzednim roku (wzrost o 2,1%). Ten rodzaj kosztów banków rósł w poprzednim roku wolniej niż w 2013 r. Wzrost kwoty amortyzacji w ostatnim roku był skutkiem niewielkiego wzrostu wartości bilansowej aktywów trwałych sektora bankowego w poprzednim roku, a jednocześnie w 2013 r. nastąpił spadek wartości bilansowej tych aktywów. Kolejny rok mieliśmy zatem do czynienia z sytuacją, w której wzrost wartości kosztów amortyzacji następował w okresie, gdy zmniejszała się wartość bilansowa aktywów trwałych sektora bankowego. Podatek dochodowy zapłacony przez sektor bankowy w 2013 r. wyniósł mln PLN. Był on o 2,5% niższy niż zapłacony rok wcześniej (przy dochodzie brutto niższym w 2012 r. o 0,8%). W efekcie nastąpił minimalny wzrost efektywnej stopy obciążenia dochodu brutto sektora bankowego podatkiem dochodowym z 19,4% w 2012 r. do 19,04% w roku następnym. Efektywna stopa opodatkowania była zatem w ostatnim roku bardzo zbliżona do nominalnej stawki podatku (19%). Dalszy spadek efektywnej stopy w kolejnym roku działania banków musiał być wynikiem zmniejszania się znaczenia kosztów nieuznawanych za koszt uzyskania przychodu dla celów obliczenia podatku dochodowego. Można to zjawisko wytłumaczyć, gdyż jako pokazano wyżej poziom stworzonych różnego rodzaju rezerw w bankach był w 2013 r. niższy niż w latach poprzednich. Wynik finansowy netto sektora bankowego (mln PLN) , , , , , , Źródło: NBP. Po odliczeniu podatku dochodowego i po odprowadzeniu pozostałych obowiązkowych obciążeń zysku, wynik finansowy netto sektora bankowego wyniósł w 2013 r mln PLN. Był on tylko o 0,1% niższy niż rok wcześniej, a zatem skala obniżenia wyniku była nieco mniejsza niż w 2012 r., gdy wyniosła ona 0,5%. Wymaga podkreślenia, że nominalna kwota zysku netto wypracowanego w 2013 r. przez sektor bankowy była bardzo dobrym rezultatem w warunkach słabych warunków ekonomicznych prowadzenia 177

178 działalności gospodarczej, w tym działalności bankowej. Umiejętność generowania wysokiego zysku zasługuje zatem na szczególny szacunek i podkreśla zdolność kierownictw banków do uzyskiwania dobrych wyników finansowych w niesprzyjających warunkach. Struktura rachunku wyników może jednak powodować obawy, czy wyniki te będą mogły być powtórzone bez wyraźnej poprawy sytuacji makroekonomicznej kraju. III. Wybrane węzłowe wskaźniki działalności banków Niektóre węzłowe wskaźniki działalności banków wskazują na zmianę wyników działalności banków w 2013 r. na tle sytuacji występującej w latach poprzednich. Pozwalają one zaobserwować zmiany struktury dochodów, kosztów i efektywność działania sektora bankowego w dłuższym okresie. Porównanie źródeł dochodów banków wskazuje na powrót w 2013 r. (po jednorazowej przerwie w 2012 r.) do istniejącej od 2009 r. tendencji w kierunku stopniowego wzrostu znaczenia dochodów odsetkowych, kosztem dochodów pozaodsetkowych. W ostatnim roku znaczenie dochodów odsetkowych banków uległo wyraźnemu wzmocnieniu, co należy wiązać głównie z lepszymi wynikami banków z działalności z pozostałych źródeł. Poziom dochodów odsetkowych był w 2013 r. najwyższy od wielu już lat. Nigdy w XXI wieku nie był on wyższy. To pokazuje, że w warunkach spowolnienia gospodarczego kraju dochody odsetkowe nabierają jeszcze większego znaczenia, nawet jeśli nastąpiło drastyczne obniżenie poziomy rynkowych stóp procentowych. Współczynniki operacyjne dochodów w latach (w %) Udział w wyniku z działalności bankowej Dochodów odsetkowych 53,2 58,2 61,0 60,4 61,6 Dochodów pozaodsetkowych 46,8 41,8 39,0 39,6 38,5 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. W zakresie sposobu rozdysponowania dochodu, powstałego z działalności bankowej, nastąpiły w minionym roku też istotne zmiany. Zauważalne jest, zwiększenie znaczenia zysku o 1 pkt proc. W 2013 r. ta pozycja osiągnęła udział zbliżony do uzyskanego poziomu z 2011 r., ale była ona jednak jeszcze nadal mniejsza niż miało to miejsce przed ostatnim kryzysem na rynkach finansowych na świecie. Jednak największa zmiana nastąpiła w minionym roku w zakresie zmniejszenia się wagi obciążeń banków z tytułu utworzonych odpisów netto. Zmniejszenie znaczenia wyniosło aż 2,8 pkt proc. i poziom z 2013 r. był najniższy od 2008 r. Było to skutkiem silnego zmniejszenia nominalnej kwoty salda odpisów i rezerw w sektorze bankowym w ostatnim roku. 178

179 Jednocześnie zatrzymana została dotychczasowa kilkuletnia tendencja w postaci spadku znaczenia kosztów działania banków w rozdysponowaniu wyników. W 2013 r. znaczenie ich wzrosło mimo faktycznego braku istotnej zmiany kwoty nominalnej tych kosztów poniesionych w ostatnim roku. Odnotowana zmiana udziału o 1,8 pkt proc. w ciągu jednego roku może być uznana za całkiem znaczącą. Nie uległ natomiast żadnej zmianie udział obciążeń podatkowych z tytułu podatku dochodowego w całości rozdysponowania wyniku z działalności bankowej. Współczynniki operacyjne rozdysponowania wyniku z działalności bankowej w latach (w %) Udział w wyniku z działalności bankowej Kosztów działania banków (koszty ogólne + amortyzacja) 54,3 51,3 50,9 50,9 52,7 Odpisów na rezerwy netto 25,5 21,0 15,4 16,9 14,1 Zysku netto 16,4 21,5 27,0 25,9 26,9 Podatek 3,8 5,2 6,7 6,3 6,3 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. Wśród kosztów działania banków największą dynamiką cechowały się w minionym roku koszty amortyzacji. Różnice w dynamice poszczególnych pozycji kosztów banków były jednak relatywnie niewielkie, stąd i zmiany w wadze kolejnych składników kosztów także musiałby być ograniczone. Najwyższa dynamika amortyzacji spowodowała wzrost znaczenia tej pozycji o 0,3 pkt proc. do poziomu 8,8%. Obniżenie wydatków na personel w bankach w 2013 r. nie uchroniło tej pozycji od wzrostu jej znaczenia w całości kosztów działania banków. Obserwowano zatem drugi rok z rzędu wzrost znaczenia tej pozycji kosztów. W 2013 r. osiągnęło ono znaczenie zbliżone do wyniku z 2011 r., ale nadal było ono niższe niż w okresie przed kryzysem na międzynarodowych rynkach finansowych. Najwolniejsza była dynamika wydatków eksploatacyjnych banków. Stąd znaczenie tej pozycji ulegało stopniowemu obniżeniu w ostatnich dwóch latach. Jednak waga tej pozycji uzyskana w 2013 r. w całości kosztów działania była nadal niższa w 2010 r. czy w latach przed kryzysem finansowym. Z pewnością znaczenie tej pozycji byłoby jednak o wiele niższe, gdyby nie wysokie w ostatnich latach obciążenia banków z tytułu opłat wnoszonych do BFG. Praktycznie w każdym roku rosną (w 2012 r. pozostała na tym samym poziomie co rok wcześniej) stawka i kwota nominalna wpłat wnoszonych przez banki do tej instytucji. Wzrost kwot wpłacanych przez banki następowałby nawet przy niezmienionej stawce opłaty na skutek istotnego wzrostu podstawy naliczania opłaty na BFG. W warunkach obniżania innych 179

180 pozycji kosztów, ciężar opłat na BFG w całości kosztów działania banków musi wyraźnie się zwiększać. W 2012 r. udział wpłaty na BFG wzrósł o 0,3 pkt proc., w następnym roku o kolejne 0,2 pkt proc. Wysokość wpłat na fundusz pomocowy do BFG (mln PLN) Źródło: BFG, ZBP. Struktura kosztów działania banków w latach (w %) Wyszczególnienie Wynagrodzenia + narzuty 49,0 51,0 50,1 50,6 50,8 Amortyzacja 9,3 9,0 8,8 8,5 8,8 Koszty eksploatacyjne 41,7 40,0 41,1 40,9 40,4 w tym wpłaty na BFG 1,1 1,1 2,4 2,7 2,9 Źródło: dane NBP, obliczenia własne. Efektywność kosztowa banków wyraźnie poprawiała się w ostatnich latach. Jeszcze w 2003 r. średni wskaźnik kosztów operacyjnych w sektorze bankowym wynosił 68,2%. W 2006 r. osiągnął on poziom o blisko 8 pkt proc. niższy, w 2012 r. 51%, zaś w ostatnim roku wyniósł zaledwie 53,6%. Wynik 2013 r. był zatem gorszy od wyniku 2012 r., będącego dotychczas najlepszym od początku transformacji gospodarczej w Polsce. Ta różnica była stosunkowo duża, bo wyniosła 2,6 pkt proc. Tym niemniej te wyniki nadal są jeszcze zbliżone do najlepszych rezultatów tej pozycji w sektorach bankowych w innych krajach UE. Analiza kształtowania się wybranych węzłowych współczynników operacyjnych banków, wskazała na pogorszenie marży odsetkowej banków w 2013 r. W 2012 r. marża odsetkowa netto sektora bankowego wyniosła 2,68%, a rok później obniżyła się do 2,48%. Ten spadek nastąpił poniżej poziomu z 2009 r. i został już zrealizowany w warunkach silnie obniżających się 180

181 rynkowych stóp procentowych w NBP. Został on osiągnięty w okresie, gdy aktywa od sektora niefinansowego, najbardziej dochodowe dla banków, rosły wolniej niż aktywa ogółem. Natomiast jakość należności od podmiotów sektora niefinansowego ulegała w minionym roku generalnie niewielkiej poprawie i musiała mieć wpływ na wynik odsetkowy. Pogorszenie nominalnej kwoty dochodów odsetkowych i poziomu marży odsetkowej nastąpiło mimo szybszego obniżenia się kosztów odsetek w bankach w 2013 r. (o 24%) niż przychodów z odsetek (o 14%). Wskaźnik kosztów operacyjnych (%) 62,87% 60,29% 56,30% 54,40% 54,30% 51,30% 50,90% 50,90% 53,60% Źródło: NBP. Wskaźnik C/I w UE w 2012 r. (%) Irlandia 92,7 Węgry 74,2 Niemcy 73,9 Grecja 72,2 Belgia 72,0 Francja 70,4 Wielka Brytania 70,1 Austria 67,9 Holandia 65,8 Włochy 62,6 Slowacja 60,2 Dania 59,9 Rumunia 59,1 Portugalia 58,6 Cypr 57,4 Litwa 56,5 Szwecja 55,6 Łotwa 54,8 Słowenia 53,4 Bułgaria 52,0 Polska 52,0 Luksemburg 51,8 Finlandia 51,4 Hiszpania 50,4 Czechy 45,9 Chorwacja 44,7 Estonia 43,6 Malta 25,1 Źródło: EBC. 181

182 Wskaźnik marży odsetkowej pozostał nadal na zdecydowanie niższym poziomie niż przed 2009 r. Rosnąca konkurencja na rynku usług finansowych i niskie stopy procentowe powodują, że trudno będzie bankom zwiększyć poziom marży odsetkowej. Dodatkowo jeśli nadal utrzyma się niskie tempo rozwoju akcji kredytowej, nie będzie to sprzyjać poprawie wyników marży odsetkowej. Marża odsetkowa (%) 3,26% 3,11% 3,35% 2,50% 2,78% 2,85% 2,68% 2,48% Źródło: NBP. W ostatnim roku odnotowano spadek relacji dochodów pozaodsetkowych do aktywów sektora bankowego. Począwszy od 2001 r. w Polsce obserwowano stałą tendencję w kierunku obniżania się tego wskaźnika. W ostatnim roku uległ on dalszemu obniżeniu do rekordowo niskiego poziomu 1,55%. Zmienność dochodów banków z wymiany oraz z operacji finansowych nie pozwala na przewidywanie zmian tego wskaźnika w przyszłości. Słabe wyniki w tych obszarach w ostatnim roku przyczyniły się silnie do spadku relacji dochodów pozaodsetkowych do aktywów aż o 0,21 pkt proc. Jednocześnie ponownie wyhamowała dynamika dochodów z opłat i prowizji w ostatnim roku i główna szansa na poprawę tej relacji tkwi we wzroście dochodów z prowizji i opłat. Stagnacja w tym zakresie pokazuje jednak też na ograniczenia wprowadzania zmian w tym obszarze w najbliższym czasie. W minionym roku kontynuowany był proces obniżania relacji kosztów działania banków do średniego poziomu aktywów. Proces ten trwa od 2000 r. i cechuje się stałym spadkiem wskaźnika w kolejnych latach. Po większym obniżeniu w 2009 r., spadek wskaźnika w ostatnich trzech latach był minimalny. Jednak w ostatnim roku nastąpiła ponownie wyraźna poprawa wyników w tym obszarze. Obniżenie relacji w 2013 r. o 0,11 pkt proc. do poziomu 2,19% było znaczące, tym bardziej, że obniżenie kosztów nastąpiło także w ujęciu nominalnym. Zmniejszenie salda odpisów aktualizujących i rezerw było na tyle istotne, że zaowocowało obniżeniem relacji tych odpisów do aktywów banków. 182

183 W 2012 r. ukształtowała się ona ostatecznie na poziomie 0,76%, podczas gdy rok później było to 0,58%. Poprawa sytuacji nastąpiła we wszystkich rodzajach rezerw i odpisów, a w przypadku odpisów z tytułu IBNR i rezerwy ogólnej wynik był ujemny (tzn. nastąpiło większe rozwiązanie rezerw niż zawiązanie nowych). Relacja odpisów aktualizujących i rezerw do aktywów ogółem, uzyskana w ostatnim roku, była jednak nadal znacznie wyższa niż w 2008 r., czy we wcześniejszych latach. Wydaje się, że dalsze obniżenie tego wskaźnika w najbliższej przyszłości będzie bardzo trudnym zadaniem dla sektora bankowego, chyba że przyczyni się do tego szybszy wzrost aktywów sektora bankowego. Wskaźnik dochodów pozaodsetkowych (w tym prowizji) do aktywów (%) 2,27% 2,13% 2,05% 2,20% 2,00% 1,82% 1,76% 1,55% Źródło: NBP. Udział dochodów pozaodsetkowych w wyniku działalności bankowej (%) 40,7% 38,9% 46,8% 41,8% 39,0% 39,6% 38,5% Źródło: NBP. Obniżenie się wskaźnika odpisów na rezerwy netto oraz spadek wskaźnika kosztów działania banków do aktywów, spowodowały poważne obniżenie się relacji kosztów całkowitych do aktywów. Wskaźnik osiągnięty w 2013 r. był najniższy w ostatnich latach. 183

184 Wybrane współczynniki operacyjne banków na koniec lat (w %) Wyszczególnienie Dochody odsetkowe/aktywa (b:a) 2,5 2,8 2,9 2,68 2,48 Dochody pozaodsetkowe/aktywa (c:a) 2,2 2,0 1,8 1,76 1,55 Koszty działania banku/aktywa (d:a) 2,6 2,5 2,4 2,3 2,19 Odpisy na rezerwy netto/aktywa (e:a) 1,2 0,9 0,7 0,77 0,58 Koszty całkowite/aktywa (f:a) 3,8 3,4 3,1 3,07 2,77 Zwrot z aktywów (ROA) netto 0,79 1,04 1,27 1,17 1,11 Zwrot z kapitału (ROE) netto 9,73 11,7 14,4 13,0 11,7 Uwagi: a) średnie aktywa b) dochody odsetkowe = przychody odsetkowe (w tym z operacji z papierami wartościowymi) pomniejszone o koszty odsetkowe c) dochody pozaodsetkowe = przychody pozaodsetkowe (m.in. prowizje, opłaty, różnice kursowe, wynik biur maklerskich) pomniejszone o koszty pozaodsetkowe d) koszty działania banku = koszty wynagrodzeń, amortyzacja, pozostałe koszty ogólne e) odpisy na rezerwy netto = odpisy na rezerwy pomniejszone o przychody z rozwiązania f) koszty całkowite = koszty działania banku + odpisy na rezerwy netto + koszty nadzwyczajne Źródło: obliczenia własne. Koszty całkowite do aktywów (%) 3,6% 3,2% 3,4% 3,8% 3,4% 3,1% 3,1% 2,8% Źródło: NBP. Nieduży spadek wyniku finansowego netto sektora bankowego, przy niewielkim wzroście aktywów banków, spowodował niskie obniżenie wskaźników rentowności. Wskaźnik ROA obniżył się o 0,06 pkt proc. do poziomu 1,11%. Trzeba też odnotować, że ROA nadal kształtuje się na relatywnie niewysokim poziomie, szczególnie patrząc przez pryzmat osiągnięć sektora bankowego w pierwszej dekadzie XXI wieku, ale jednocześnie na poziomie nadal wyższym niż w słabych latach Miniony rok przyniósł też dalszy spadek wskaźnika ROE w sektorze bankowym. Wzrost kapitałów własnych banków w ostatnich latach przy podobnym poziomie zysków musiał wpływać na stopniowe obniżanie się 184

185 poziomu ROE. W 2013 r. w konsekwencji ROE obniżył się wyraźnie, osiągając wynik 11,7%. W 2012 r. ten poziom był jeszcze o 1,3 pkt proc. wyższy niż w ostatnim roku. W porównaniu z latami wcześniejszymi kształtuje się on też na o wiele niższym poziomie. Warto też podkreślić, że poprawa poziomu wskaźnika ROE w 2011 r. nastąpiła w warunkach obniżenia się współczynnika wypłacalności w sektorze bankowym w owym roku, natomiast w następnych latach spadek wskaźnika ROE nastąpił w sytuacji wzrostu współczynnika wypłacalności. Wartość wskaźnika efektywności ROA (%) 1,66% 1,53% 1,04% 1,27% 1,17% 1,11% 0,79% Źródło: NBP. Wartość wskaźnika efektywności ROE (%) 22,4% 20,5% 9,7% 11,7% 14,4% 13,0% 11,7% Źródło: NBP. W najbliższej przyszłości wskaźnik ROE może nieco się podwyższyć, ponieważ banki nie będą musiały tak intensywnie zwiększać funduszy własnych banków i większe znaczenie będzie mieć poziom wypracowanego zysku. Jednak trzeba też pamiętać, że dążenie regulatorów po ostatnim kryzysie na świecie do podnoszenia wymogów kapitałowych, będzie zapewne prowadzić do stopniowego obniżania się wskaźnika ROE i może zaburzyć proste porównanie rentowności banków z ostatnich lat z danymi z najbliższej przyszłości. 185

186

187 I. Podstawowe zmiany w bilansie banków spółdzielczych Suma bilansowa Wartość sumy bilansowej sektora banków spółdzielczych na koniec 2013 r. wyniosła mln PLN. W stosunku do końca roku poprzedniego, ta część sektora bankowego odnotowała wzrost sumy bilansowej o mln PLN. Wzrost sumy bilansowej wyniósł 12,5%. Był on wyższy niż zrealizowany w 2012 r. (9,5%). Wyższa dynamika sumy bilansowej w ostatnim roku została odnotowana w warunkach tempa wzrostu PKB w Polsce w 2013 r. podobnego jak rok wcześniej i przy wyraźnie niższym poziomie inflacji w ostatnich dwóch latach. W ujęciu realnym wzrost sumy bilansowej w 2013 r. wyniósł 11,6% (w poprzednim roku 3,5%). Oceniając wzrost sumy bilansowej banków spółdzielczych w minionym roku, warto też spojrzeć na liczby obrazujące tempo rozwoju całego sektora bankowego. Na tym tle ten wynik bankowości spółdzielczej był bardzo dobry. Tempo wzrostu sumy bilansowej banków spółdzielczych w 2012 r. było wyraźnie wyższe od tempa wzrostu aktywów netto całego sektora bankowego. W ostatnim roku ponownie zatem powstała sytuacja, w której dynamika rozwoju bankowości spółdzielczej była szybsza niż bankowości komercyjnej, a także podobna do tej, którą obserwowano od 2008 r. (z wyjątkiem 2011 r.). Potwierdziła się teza, że sektor spółdzielczy rozwija się szybciej Bilans i rachunek wyników banków spółdzielczych w 2013 r. 187

188 w okresie dekoniunktury gospodarczej, kiedy banki komercyjne zachowują większą ostrożność w rozwoju akcji kredytowej. Bankowość spółdzielcza utrzymuje natomiast bardziej zrównoważone tempo rozwoju w różnych okresach cyklu gospodarczego. Lepsza znajomość klientów i stały dopływ depozytów klientowskich zwykle pozwalały na stabilny rozwój w każdych warunkach makroekonomicznych. Ostatnio jednak, to utrzymanie wysokiej dynamiki znajdowało swoje odzwierciedlenie w pogorszeniu się jakości portfela kredytowego. Z dużym zainteresowaniem trzeba przyglądać się, jakie skutki dla jakości portfela będzie mieć wysokie tempo wzrostu akcji kredytowej w ostatnim roku. Aktywa banków spółdzielczych (mln PLN) W 2013 r. wzrost sumy bilansowej wyniósł 12,5%. Był on wyższy niż zrealizowany w roku wcześniejszym (9,5%) Źródło: NBP. Porównując dane banków spółdzielczych i komercyjnych za ostatni rok, warto jeszcze dodać, że wynik 2013 r. zasługuje tym bardziej na podkreślenie, że w tym okresie faktyczne tempo wzrostu aktywów banków komercyjnych nie zostało zniekształcone przez zmiany kursu złotego względem najważniejszych walut, w jakich banki te w poprzednich latach udzielały masowo kredytów swoim klientom. W bankowości spółdzielczej ten czynnik tradycyjnie nie odgrywał istotnej roli. Wyższe tempo wzrostu aktywów banków spółdzielczych, w stosunku do bankowości komercyjnej, spowodowało umocnienie udziału aktywów tych banków w aktywach całego sektora bankowego. Na koniec minionego roku 188

189 aktywa banków spółdzielczych stanowiły 6,9% aktywów sektora bankowego w Polsce. Rok wcześniej wzrost wyniósł 6,4%. Wzrost znaczenia 0,5 pkt proc. nastąpił po roku, w którym odnotowano wzrost udziału bankowości spółdzielczej o 0,3 pkt proc. Udział banków spółdzielczych w aktywach sektora bankowego (%) 6,2 5,4 5,8 6,1 6,1 6,4 6, Źródło: NBP. Wskazując na tempo wzrostu sektora bankowości spółdzielczej w minionym roku, należy jednocześnie podkreślić uwarunkowania tego wzrostu. Być może bankom udałoby się zmobilizować wyższe depozyty od klientów, w celu dynamiczniejszego wzrostu sumy bilansowej, ale wiele banków spółdzielczych miałoby wówczas problemy z wykorzystaniem tych środków, trochę z racji ograniczonych kanałów dystrybucji i produktów bankowych, trochę z racji mniejszego zapotrzebowania na kredyt bankowy ze strony klientów. W warunkach rywalizacji o depozyty klientów trwającej między bankami, bankom spółdzielczym nie opłacało się maksymalizowanie wartości pozyskanych depozytów, zwłaszcza w sytuacji, gdy oprocentowanie uzyskiwane z lokat międzybankowych (zwłaszcza dla klientów spoza sektora bankowości spółdzielczej) było często niewiele wyższe od oprocentowania depozytów pozyskiwanych od klientów. Ponadto szereg banków spółdzielczych nadal napotykał barierę stosunkowo niskiego współczynnika wypłacalności. Dotyczyło to zwłaszcza większych banków. Nie ulega jednak wątpliwości, że w części banków poziom kapitałów i niski współczynnik wypłacalności oraz konieczność wchodzenia na nowe rynki nadal były istotnymi hamulcami rozwoju akcji kredytowej. Analizując potencjał i osiągnięcia sektora banków spółdzielczych w minionym roku, należy również odnotować, że 2013 r. był także kolejnym okresem szybszego wzrostu aktywów spółdzielczych kas oszczędnościowokredytowych. W ostatnich latach aktywa SKOK-ów rosły szybciej niż banków spółdzielczych. Na koniec 2009 r. aktywa SKOK-ów odpowiadały 18,9% aktywów banków spółdzielczych, w 2012 r. i 2011 r. 19,5%, a na koniec minionego roku również (na podstawie wstępnych danych) 19,8%. Ta relacja 189

190 nie zmienia się zatem już szybko, a nawet można dostrzec zahamowanie tendencji w zakresie stałego wzrostu relacji wartości aktywów spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych do aktywów banków spółdzielczych. Z uwagą będzie można obserwować tempo wzrostu obu tych części sektora finansowego, po objęciu systemu spółdzielczych kas oszczędnościowokredytowych nadzorem przez Komisję Nadzoru Finansowego i podjęcia działań restrukturyzacyjnych w części kas. Aktywa Dominującą pozycję w strukturze aktywów banków spółdzielczych zawsze stanowiły należności od sektora niefinansowego. Na koniec 2013 r. wyniosły one 53,8% aktywów ogółem. W porównaniu ze stanem z końca 2012 r. ten rodzaj aktywów netto wzrósł nominalnie o 9,3% i na koniec ubiegłego roku ich wartość wyniosła mln PLN. Warto podkreślić, że tempo wzrostu tych należności było identyczne jak w roku poprzednim. Ten wynik 2013 r. był dobrym rezultatem w niełatwych warunkach. Nieco wolniejsze tempo wzrostu należności od sektora niefinansowego, niż tempo wzrostu aktywów ogółem banków spółdzielczych, spowodowało, że znaczenie tych należności w całości aktywów banków spółdzielczych zmniejszyło się (o 1,5 pkt proc. z 55,4% do 53,8%). Ta zmiana, choć dość znacząca, nie powodowała istotnej nowej wartości w zarządzaniu bankami spółdzielczymi. Nadal poziom dywersyfikacji działalności banków spółdzielczych był relatywnie niski, co generowało większe ryzyko pojawienia się poważnych trudności w przypadku materializacji ryzyka kredytowego. Z drugiej strony, ta zmiana świadczyła o coraz większych trudnościach dynamicznego rozwoju akcji kredytowej w bankowości spółdzielczej i konieczności przekazywania niewykorzystanych środków finansowych do bankowości komercyjnej. Dowodziło to istnienia niewykorzystywanego w pełni potencjału ekonomicznego bankowości spółdzielczej i hamulców rozwoju tego biznesu bankowego. Warto też pokreślić, że tempo wzrostu należności banków spółdzielczych od podmiotów niefinansowych, było wyraźnie szybsze od tempa wzrostu tych należności w całym sektorze bankowym. Dotyczyło to zarówno bankowości komercyjnej, jak i akcji kredytowej dla gospodarstw domowych. Drugą, pod względem wielkości, pozycją aktywów banków spółdzielczych były też już tradycyjnie należności od sektora finansowego. Stanowiły one na koniec 2013 r. 29,4% aktywów ogółem, a nominalnie należności te wyniosły mln PLN. W 2013 r. dynamika należności od sektora finansowego była wyższa od osiągniętej w roku poprzednim i jednocześnie wolniejsza od tempa wzrostu aktywów ogółem bankowości spółdzielczej w 2013 r. Wzrost tej pozycji aktywów w 2013 r. wyniósł 11,4%, a udział 190

191 należności od podmiotów finansowych w aktywach ogółem zmniejszył się o 0,3 pkt proc. (w poprzednim roku zmniejszył się o 0,4 pkt proc.). Udział należności od sektora finansowego na koniec 2013 r. utrzymał się generalnie na bardzo wysokim poziomie. To pokazuje, jakim potencjałem środków finansowych dysponuje bankowość spółdzielcza i jak nie może lub nie potrafi go wykorzystać dla potrzeb gospodarki i dla poprawy swoich wyników finansowych. Aktywa banków spółdzielczych struktura i dynamika w 2013 r. Aktywa 2012 Struktura 2013 Struktura Dynamika mln PLN % mln PLN % 2012=100% 1. Kasa, operacje z bankiem centralnym , ,0 105,1 2. Należności od sektora finansowego , ,4 111,4 3 Należności od sektora niefinansowego , ,8 109,3 kredyty dla podmiotów gospodarczych , ,0 115,5 kredyty dla gospodarstw domowych , ,3 106,7 kredyty dla instytucji niekomercyjnych działających na rzecz gosp. domowych 449 0, ,5 106,7 4 Należności od sektora budżetowego , ,4 103,3 5 Papiery wartościowe , ,2 201,4 6 Aktywa trwałe , ,4 104,2 7 Pozostałe aktywa 734 0, ,8 103,8 8 S u m a a k t y w ó w , ,0 112,5 Źródło: NBP. Udział należności od podmiotów finansowych, w bilansach banków spółdzielczych, bardzo wyraźnie (ponad trzyipółkrotnie) przekraczał poziom znaczenia tej pozycji w całym sektorze bankowym (8,4%). Dynamika tej pozycji w całym polskim sektorze bankowym była też w minionym roku minimalnie niższa. Ta różnica pokazała, w jak odmiennej sytuacji znajdowała się bankowość spółdzielcza i bankowość komercyjna w Polsce w 2013 r. Ten silny wzrost należności od sektora finansowego w bankowości spółdzielczej nastąpił mimo bardzo dynamicznego wzrostu wartości portfela papierów wartościowych. To właśnie portfel papierów wartościowych zajął w ostatnim roku trzecie miejsce pod względem wielkości aktywów. Na koniec 2013 r. stanowiły one już 6,2% aktywów, podczas gdy rok wcześniej było to jeszcze tylko 3,4%. Dynamika tej pozycji musiała być ogromna. Wartość portfela uległa podwojeniu. Nominalnie na koniec roku wyniosły one mln PLN. Ta wielkość jeszcze dobitniej pokazuje, jak wielkimi wolnymi środkami 191

192 finansowymi dysponował sektor banków spółdzielczych, który z różnych powodów nie został zainwestowany w inne przedsięwzięcia. Dla porównania, można wskazać, że portfel papierów wartościowych w ostatnim roku rósł dynamicznie też w całym sektorze bankowym. Jednak tempa wzrostu tego portfela nie można porównywać. Trzeba także odnotować, że poprzednio portfel papierów wartościowych w bankach spółdzielczych był stosunkowo mały, stąd łatwiej było uzyskać wysoką dynamikę wzrostu. Ten niski udział papierów wartościowych w aktywach banków spółdzielczych wynikał też z podejścia nadzoru bankowego, który pilnował, aby wolne środki banków spółdzielczych były lokowane w bankach zrzeszających. Porównanie znaczenia portfela papierów wartościowych w bankach spółdzielczych i w całym sektorze bankowym pokazuje, że ten portfel w bankach spółdzielczych był nadal dwuipółkrotnie niższy niż w całym sektorze bankowym. Trzecie miejsce, pod względem wielkości udziału w aktywach ogółem banków spółdzielczych, w minionym roku utraciły należności od sektora budżetowego. W 2013 r., po kilku latach dynamicznego wzrostu tej pozycji, odnotowano tylko niewielki wzrost należności banków spółdzielczych od tego sektora. Banki spółdzielcze tradycyjnie prowadziły obsługę rachunków wielu jednostek samorządu terytorialnego i na skutek rosnących zadań tych jednostek w ostatnich latach, znaczenie współpracy banków z tymi podmiotami wyraźnie wzrastało, także w zakresie rosnącego zadłużenia wielu gmin i powiatów. Również rosnące wykorzystanie środków pomocowych Unii Europejskiej (UE) przez jednostki samorządu terytorialnego i konieczność wcześniejszego sfinansowania zadań współfinansowanych ze środków UE wkładem własnym, powodowały wzrost należności banków od sektora budżetowego. Rok 2013 cechowały jednak relatywnie dobre wyniki finansowe wielu jednostek samorządu terytorialnego, co mogło hamować rozwój akcji kredytowej banków. Do takiego wyniku przyczyniły się także zmiany prawa zmierzające do stopniowego ograniczania jednostek finansów publicznych w zakresie współpracy z bankami. Ponadto w ostatnim okresie obserwowano sytuację, w której część jednostek samorządowych, zwłaszcza silniej zadłużonych, zaczęło intensywniej współpracować z podmiotami parabankowymi, które stały się nowym konkurentem banków spółdzielczych na tym rynku. Odrębną kwestią pozostaje oczywiście odpowiedź na pytanie o poziom dochodowości współpracy banków spółdzielczych z różnymi jednostkami finansów publicznych, choć w wielu przypadkach taka aktywność jest traktowana też jako misja banków spółdzielczych. Wzrost należności od sektora budżetowego, niezależnie od jego tempa, jest już trwałą tendencją w bankowości spółdzielczej i świadczy o dobrej współpracy tej części sektora bankowego z instytucjami samorządowymi. 192

193 Trzeba jednak dodać, że podobnie jak w 2012 r., dynamika należności od sektora budżetowego banków spółdzielczych była już wyższa niż w całym polskim sektorze bankowym. Wcześniej wyższą dynamikę odnotowywano przez kilka lat w bankowości komercyjnej. Warto jednak zaznaczyć, że w przypadku banków komercyjnych wyższa dynamika dotyczyła wzrostu należności od jednostek budżetowych szczebla centralnego niż należności od jednostek samorządu terytorialnego. Dynamika tych drugich należności była już w minionym roku wyższa w bankowości spółdzielczej, tym bardziej, że w całym sektorze bankowym odnotowano w tym zakresie spadek wartości aktywów brutto. Może to być efektem szybszego hamowania procesów zwiększania zadłużenia przez duże aglomeracje miejskie, które są obsługiwane przez banki komercyjne. Porównanie tych wyników tym bardziej zasługuje na dobrą ocenę bankowości spółdzielczej. Piąte miejsce pod względem wielkości w aktywach banków spółdzielczych w minionym roku zajmowały aktywa trwałe. W ostatnim roku tempo wzrostu tej pozycji aktywów było nieco wolniejsze od tempa osiągniętego w latach Tempo wzrostu wartości aktywów trwałych wynosiło wówczas około 6%, natomiast w ostatnim roku zmniejszyło się do 4,2%. Mimo wszystko w warunkach niskiej inflacji ten rezultat należy uznać za stosunkowo dobry. Ta ocena jest szczególnie uzasadniona, patrząc na porównanie dynamiki tej pozycji w bankowości spółdzielczej i w bankowości komercyjnej. W bankach komercyjnych wartość aktywów trwałych w ostatnim roku zmniejszyła się o 2,2%. Także znaczenie aktywów trwałych w bankach spółdzielczych było nieporównywalnie większe (2,4%) niż w bankowości komercyjnej (około 0,8%), co wynikało z relatywnie niewielkiego znaczenia inwestycji w obcych środkach trwałych w bankach spółdzielczych. Nadal wysokie nakłady na środki trwałe w bankowości spółdzielczej były możliwe dzięki dobrym wynikom finansowym w tej części bankowości w ostatnich latach. Aktywa trwałe rosły jednak wyraźnie wolniej niż kapitały własne banków spółdzielczych, co było cechą charakterystyczną dla polskiej bankowości. Dla poprawy efektywności ponoszonych nakładów inwestycyjnych byłoby dobrze, gdyby nakłady inwestycyjne były realizowane także w wyniku osiągania porozumień między zrzeszeniami banków spółdzielczych, między innymi w zakresie promocji wspólnych produktów, czy ujednolicania systemów informatycznych. Wydaje się jednak, że konieczne zmiany instytucjonalne w polskiej bankowości spółdzielczej po wejściu w życie pakietu regulacji CRD IV/CRR mogą częściowo przyczynić się do uzyskania tego efektu. Zmiany, jakie zaszły w kierownictwach obu zrzeszeń, wydają się wskazywać na zrozumienie potrzeby silniejszej współpracy. Jednocześnie proces przygotowywania się zrzeszeń do nowych wymogów regulacyjnych 193

194 czyni mniej prawdopodobnym szerszą współpracę między obu zrzeszeniami, w realizację wspólnych przedsięwzięć. Pewnym potwierdzeniem tej tezy może być sposób prowadzenia kampanii reklamowej w środkach masowego przekazu przez bankowość spółdzielczą. Niewielki wzrost, podobnie jak w bankach komercyjnych, odnotowano natomiast w pozycji kasa i operacje z bankiem centralnym. Wartość tych należności wzrosła w minionym roku o 5,1%, ale mimo to, w o wiele szybszym tempie niż w całym sektorze bankowym. Wzrost tej pozycji należy ocenić generalnie w miarę negatywnie choć dynamika tej pozycji była niższa niż aktywów ogółem. W konsekwencji znaczenie tej pozycji w aktywach ogółem zmniejszyło się w 2013 r. o 0,1 pkt proc. To była jednak wiadomość dobra, gdyż ta kategoria aktywów jest niedochodowa lub cechuje się niską dochodowością. Stosunkowo niskie tempo wzrostu tej pozycji w bankowości spółdzielczej było jednak sukcesem w takim sensie, że wielu klientów banków spółdzielczych jest nadal przyzwyczajonych do stosowania gotówki w realizacji swoich płatności i dlatego zmniejszyć tę pozycję aktywów nie byłoby łatwo. Ponadto oceniając wielkość tych aktywów, należy pamiętać, że w ostatnich latach ta pozycja cechowała się dużą zmiennością wartości i wysuwanie zbyt daleko idących wniosków na podstawie zmian rocznych byłoby nieuprawnione. Oceniając wyniki bankowości spółdzielczej w tym obszarze, warto przypomnieć, że w bankowości komercyjnej udział tej pozycji był w ostatnich latach, a zwłaszcza w 2012 r. wyższy, co było przede wszystkim wynikiem utrzymywania się skomplikowanej sytuacji na rynku międzybankowym i w konsekwencji realizowania przez banki licznych operacji lokacyjnych za pośrednictwem banku centralnego i zabezpieczania swojej sytuacji płynnościowej przez utrzymywanie wyższych środków finansowych na rachunku w Narodowym Banku Polskim (NBP). Banki spółdzielcze, będąc w dużo lepszej sytuacji pod względem zarządzania płynnością i funkcjonując w zrzeszeniach, mogły w inny sposób zarządzać swoimi wolnymi płynnymi środkami finansowymi. Udział banków spółdzielczych w aktywach zaliczanych do kategorii kasa i operacje z bankiem centralnym w całości sektora bankowego, wynosił w 2013 r. 2,0%, a w całym sektorze bankowym było to 3,9%. Jak wskazano już wcześniej, zdecydowanie największą pozycję w aktywach banków spółdzielczych stanowiły należności od podmiotów niefinansowych. Wśród należności banków od tego sektora zdecydowaną przewagę miały zawsze należności od gospodarstw domowych. Ta dominacja wynikała z faktu, że dla celów sprawozdawczych NBP w tej kategorii mieszczą się także należności od rolników indywidualnych oraz należności od przedsiębiorców indywidualnych, rozumianych jako firmy zatrudniające nie więcej niż 9 osób. 194

195 Należności od tak szeroko rozumianej kategorii gospodarstw domowych na koniec 2012 r. stanowiły 36,3% aktywów sektora bankowego i 67,5% wszystkich należności od sektora niefinansowego. W trakcie minionego roku wartość należności od gospodarstw domowych wzrosła szybciej niż rok wcześniej (o 6,7%), a mimo to ich udział w aktywach ogółem zmniejszył się aż o 2 pkt proc. na skutek szybszej dynamiki należności od pozostałych kategorii podmiotów sektora niefinansowego. Stopniowy spadek relacji należności od gospodarstw domowych do aktywów odnotowuje się w bankowości spółdzielczej już od kilku lat (z wyjątkiem 2009 r.), co może wskazywać na istnienie poważnych ograniczeń wzrostu akcji kredytowej, ale także na coraz bardziej zrównoważoną strukturę należności banków spółdzielczych. Dane za 2013 r. pokazały, że podobnie jak w 2009 r. oraz w 2012 r. tempo wzrostu należności dla gospodarstw domowych było wyższe w bankach spółdzielczych niż w całym sektorze bankowym. Było to skutkiem mniejszej otwartości banków komercyjnych na rozwój akcji kredytowej dla gospodarstw domowych, trudności w zwiększeniu akcji kredytowej w obszarze kredytów mieszkaniowych oraz ograniczeń po wprowadzeniu restrykcyjnych rekomendacji KNF. Dla banków spółdzielczych te rekomendacje nie były tak dużym wzmocnieniem wymogów wobec klientów niż w bankach komercyjnych, gdyż najczęściej już poprzednio stosowały bardziej konserwatywne podejście w zarządzaniu ryzykiem kredytowym. Warto odnotować, że w zakresie kredytów dla gospodarstw domowych w 2013 r. ponownie wyższą dynamikę uzyskały kredyty mieszkaniowe niż kredyty konsumpcyjne. W zakresie tych pierwszych odnotowano wzrost należności brutto o 8,8% (rok wcześniej o 6,8%), natomiast w zakresie kredytów konsumpcyjnych należności brutto zwiększyły się w ostatnim roku o 2,6% (rok wcześniej zmniejszyły się o 2,4%). Wyższe tempo wzrostu akcji kredytowej w zakresie kredytów mieszkaniowych niż kredytów konsumpcyjnych było charakterystyczne w ostatnim roku także dla całego sektora bankowego w Polsce. Wysoką dynamiką, w bankach spółdzielczych, charakteryzowały się nadal kredyty dla małych podmiotów gospodarczych, zaliczanych zgodnie ze statystyką NBP do gospodarstw domowych. Wzrosły one w 2013 r. o 6,6%, a więc nieco wolniej niż w roku poprzednim (wzrost o 7,8%). Wśród kredytów dla tej grupy klientów najszybciej zwiększał się portfel kredytów na nieruchomości, a tempo wzrostu kredytów operacyjnych i kredytów inwestycyjnych było wolniejsze (około 5,5%). Kredyty dla małych podmiotów gospodarczych stanowiły też tradycyjnie najważniejszą pozycję kredytów brutto dla gospodarstw domowych. Ich udział na koniec 2013 r. wynosił blisko 70%. Zatem tylko niecałe 30% portfela należności od gospodarstw domowych stanowiły kredyty mieszkaniowe 195

196 i konsumpcyjne. To pokazuje, że nadal istnieje jeszcze duży potencjał dla rozwoju bankowości spółdzielczej w zakresie zwiększania portfela kredytów dla osób prywatnych. Należności brutto banków spółdzielczych od gospodarstw domowych struktura i dynamika w 2013 r. Wyszczególnienie Należności z tytułu kredytów mieszkaniowych Należności z tytułu kredytów konsumpcyjnych 2012 Struktura 2013 Struktura Dynamika mln PLN % mln PLN % 2012=100% , ,3 108, , ,0 102,6 Należności z tytułu pozostałych kredytów , ,7 106,6 Należności łącznie , ,0 106,6 Źródło: NBP. Drugim podstawowym rodzajem należności banków spółdzielczych od sektora niefinansowego, były należności od podmiotów gospodarczych. Zajmowały one wyraźnie mniejszą pozycję w aktywach od sektora niefinansowego banków spółdzielczych. W 2013 r. te należności netto stanowiły 17% aktywów banków spółdzielczych i 31,6% wszystkich należności od sektora niefinansowego. Warto odnotować, że tempo wzrostu należności od tej kategorii klientów było szósty już rok z rzędu wyższe niż w przypadku należności od gospodarstw domowych banków, a w ostatnich trzech latach tempo wzrostu tej pozycji było bardzo wysokie. W 2013 r. wyniosło ono 18,3%, rok wcześniej 18,7%, a w 2011 r. aż 25,2%. W tym obszarze dynamika akcji kredytowej banków spółdzielczych dla podmiotów niefinansowych była najwyższa. Dynamika należności od podmiotów gospodarczych w bankach spółdzielczych była też kolejny rok nieporównywalnie wyższa niż dynamika należności banków od tej kategorii klientów w całym sektorze bankowym (1,7%). Dość powiedzieć, że blisko połowę przyrostu należności sektora bankowego od przedsiębiorstw uzyskanego w 2013 r. zostało wypracowane przez banki spółdzielcze. Te wyniki znalazły niestety również swoje odzwierciedlenie w jakości aktywów, o czym będzie mowa dalej. Niemal cały portfel należności od podmiotów gospodarczych tworzyły tradycyjnie kredyty dla MSP. Na koniec 2013 r. stanowiły one 98% należności brutto. Ich tempo wzrostu w ostatnim roku wyniosło 15,2%. Tempo wzrostu należności od dużych przedsiębiorstw sięgało zaś aż 26%, co stanowiło olbrzymią różnicę w porównaniu z 2012 r., gdy wzrost tej pozycji wyniósł tylko 6,9%. Wśród kredytów od podmiotów gospodarczych przeważają kredyty obrotowe i one zwiększały się w minionym roku w najszybszym tempie (o 16,9%). Tempo przyrostu kredytów inwestycyjnych było wolniejsze (14,7%). 196

197 Należności brutto banków spółdzielczych od podmiotów gospodarczych struktura i dynamika w 2013 r. Wyszczególnienie 2012 Struktura 2013 Struktura mln PLN % mln PLN % Dynamika 2012=100% Należności od MSP , ,9 115,3 Należności od dużych przedsiębiorstw 277 1, ,1 125,8 Źródło: NBP. Wśród kredytów dla dużych przedsiębiorstw szczególnie szybko rosły kredyty związane z pozostałymi celami na nieruchomości. Wzrost o 44,1% był bardzo wysoki i może niepokoić, choć trzeba zauważyć, że kwota przyrostu była względnie mała z racji niewielkiego znaczenia tej pozycji w aktywach bankowości spółdzielczej. W bankach szczególną uwagę zwraca się na jakość należności od podmiotów niefinansowych. W minionym roku, podobnie jak we wszystkich latach od 2009 r., dynamika kredytów ogółem od tej kategorii podmiotów była niższa od dynamiki kredytów zagrożonych od podmiotów niefinansowych. W minionym roku była to sytuacja analogiczna jak w całym sektorze bankowym. Już w 2010 r. w bankowości spółdzielczej różnica w tempie wzrostu należności zagrożone (32,1%) i należności brutto od sektora niefinansowego (9,6%) była wyraźnie wyższa niż w całym sektorze bankowym. W następnych dwóch latach ta różnica była nieco mniejsza, ale nadal bardzo wysoka i w obu okresach dynamiki wzrostu były silnie zbliżone. Jednak w 2013 r. ponownie nastąpiło zwiększenie różnic w tempie wzrostu należności z utratą wartości w bankowości spółdzielczej i w całym sektorze bankowym. Należności banków spółdzielczych z utratą wartości od klientów z sektora niefinansowego wzrosły o 12,3%, podczas gdy w całym sektorze bankowym obniżyły się o 0,7%. Taka sytuacja wydawała się być przy tym rzeczą nieuniknioną. Szybki wzrost należności banków spółdzielczych od sektora niefinansowego w latach większej niestabilności finansowej, nie mógł w dłuższej perspektywie nie wpłynąć na wartość nominalną należności zagrożonych. Niepokoi głównie utrzymujące się wysokie tempo wzrostu należności z utratą wartości, bo to oznacza, że sektor spółdzielczy akceptował ten poziom strat i kontynuował tę samą strategię rozwoju. Utrzymywanie się tempa wzrostu należności z utratą wartości przez kolejny rok, na wysokim poziomie, nie może budzić zadowolenia. Można jednak odnotować że choć wysokie, to tempo nie było już aż tak wysokie, jak we wcześniejszych latach. Warto w tym miejscu przypomnieć, że przed 2009 r., skala wzrostu takich należności była w bankach spółdzielczych zdecydowanie niższa niż w całym 197

198 sektorze bankowym. W tym zakresie lata przyniosły zasadniczą niekorzystną zmianę wyższe tempo wzrostu należności zagrożonych w bankach spółdzielczych niż w bankach komercyjnych. Częściowa zmiana profilu klienta banku spółdzielczego wpłynęła na wysoką dynamikę kredytów zagrożonych. Porównanie dynamiki należności ogółem i należności zagrożonych (sektor niefinansowy) w latach Rok Źródło: dane NBP. kredytów ogółem Dynamika (w %) kredytów zagrożonych ,7 98, ,2 106, ,4 134, ,6 132, ,8 120, ,4 120, ,3 112,3 Wyższa dynamika należności zagrożonych, niż dynamika należności brutto ogółem, musiała spowodować obniżenie się jakości należności bankowych. Na koniec 2013 r. udział należności z utratą wartości w należnościach ogółem od podmiotów niefinansowych wyniósł 6,4%. Na koniec roku poprzedniego wskaźnik ten ukształtował się na poziomie 6,3%. Jakość należności kredytowych pozostawała na relatywnie niezłym poziomie, choć nieco gorszym niż w latach wcześniejszych. Skala pogorszenia się jakości była jednak nieporównywalnie mniejsza w 2013 r. w stosunku chociażby do 2012 r. (o 0,1 pkt proc. w stosunku do zmiany 0,5 pkt proc. w 2012 r.). W ostatnim roku ponownie też zmniejszył się dystans w jakości należności od podmiotów niefinansowych między bankowością spółdzielczą a całym polskim sektorem bankowym. O ile w 2012 r. wynosił on 2,6 pkt proc., o tyle rok później było to już tylko 2,1 pkt proc. Z racji specyfiki większości kredytów banków spółdzielczych (udzielanych głównie dobrze znanym klientom, zamieszkałym w społecznościach lokalnych, większej dywersyfikacji portfela kredytowego i niewielkiego znaczenia dużych zaangażowań) lepsza jakość należności w tych bankach powinna jednak zostać utrzymana także w przyszłości. Banki spółdzielcze w ostatnich latach powszechnie korzystały też z bazy danych Biura Informacji Kredytowej (BIK), co wydaje się już mieć wpływ na jakość aktywów. Jednak ostatnie dane nie dają nadziei na utrzymanie znaczącej dysproporcji w tym zakresie. 198

199 Kolejny rok potwierdzały się zatem wcześniej wyrażane obawy, że pogorszenie jakości należności od podmiotów niefinansowych może nastąpić w bankowości spółdzielczej nieco później niż w bankach komercyjnych i dodatkowo, że proces ten nie został jeszcze zakończony. Warto jednak przypomnieć, że w bankach spółdzielczych zmiany te nastąpiły przy tempie wzrostu akcji kredytowej generalnie nieporównywalnie szybszym w ostatnich latach niż w bankowości komercyjnej. Nominalnie należności z utratą wartości od podmiotów niefinansowych w bankowości spółdzielczej, osiągnęły na koniec ubiegłego roku wartość mln PLN (rok wcześniej mln PLN). Na skutek zmiany metodologii sprawozdawczości bankowej do NBP nie sposób tych danych odnosić mechanicznie do analogicznych wielkości dotyczących lat wcześniejszych (sprzed 2009 r.) i wyciągać na tej podstawie daleko idące wnioski. Udział należności z utratą wartości w należnościach ogółem od sektora niefinansowego w latach (w %) Wyszczególnienie Należności z utratą wartości 4,33 5,27 5,69 6,26 6,44 Źródło: dane NBP. W bankach spółdzielczych największą pozycję stanowiły należności od gospodarstw domowych, stąd też analizę jakości należności od sektora niefinansowego należy rozpocząć od analizy jakości kredytów udzielonych gospodarstwom domowym. Należności od gospodarstw domowych brutto wzrosły w minionym roku o 6,6%, a jednocześnie nastąpił wyraźnie silniejszy wzrost wartości należności z utratą wartości od tych klientów (o 7,1%). Tempo wzrostu należności z utratą wartości było wyraźnie słabsze niż rok wcześniej (wzrost o 18,5%). W efekcie nie nastąpiło w ostatnim roku istotne pogorszenie jakości należności od gospodarstw domowych w bankach spółdzielczych. Należności z utratą wartości od tej kategorii klientów na koniec 2013 r. stanowiły 4,8% należności od gospodarstw domowych, podobnie jak rok wcześniej. Różnica w jakości należności od gospodarstw domowych w bankach spółdzielczych i w bankach komercyjnych uległa jednak pogłębieniu w minionym roku. Było to w dużym stopniu spowodowane znacznie większym udziałem kredytów mieszkaniowych, tradycyjnie w Polsce o lepszej jakości, w całości należności od gospodarstw domowych całego sektora bankowego. Pewien wpływ miało silniejsze przeklasyfikowanie części należności w bankach komercyjnych do należności z utratą wartości we wcześniejszych latach. To pozwoliło bankom komercyjnym ograniczyć skalę przeklasyfikowania takich należności w 2013 r. 199

200 Można jedynie dodać, że dynamika należności z utratą wartości była w minionym roku wyższa w bankowości spółdzielczej (7,1% wobec spadku o 1% w całym sektorze bankowym), ale jakość portfela gospodarstw domowych pozostała nadal na wyraźnie wyższym poziomie w bankowości spółdzielczej. Udział należności z utratą wartości był ciągle wyraźnie mniejszy niż w całym sektorze bankowym (4,8% wobec 7,1%), choć różnica między obu częściami sektora bankowego stała się obecnie w ostatnim roku mniejsza niż w latach wcześniejszych. Poprawa jakości tych aktywów w całym sektorze bankowym wyniosła 0,3 pkt proc., przy utrzymaniu się niemal takiej samej jakości należności od tych klientów w bankowości spółdzielczej. Udział należności z utratą wartości w należnościach ogółem od gospodarstw domowych w latach (w %) Wyszczególnienie Należności z utratą wartości 3,29 3,94 4,34 4,82 4,84 Źródło: dane NBP. W bankowości spółdzielczej wyższe tempo wzrostu należności z utratą wartości było w dużym stopniu spowodowane wysoką dynamiką należności ogółem od tych klientów w ostatnich latach. Dążenie do uzyskiwania coraz lepszych wyników sprzedaży kredytów oraz większego wykorzystania środków finansowych otrzymanych w formie depozytów na rozwój akcji kredytowej musiało zaowocować poszukiwaniem nowych, czasem mniej znanych, i trudniejszych klientów. W bankach komercyjnych dynamika sprzedaży kredytów była w ostatnich latach zdecydowanie mniejsza niż w bankowości spółdzielczej, a więc i negatywne skutki wzrostu portfela należności z utratą wartości mogły być wyraźnie mniejsze. Po bardzo wysokim wzroście wartości nominalnej należności z utratą wartości w bankach spółdzielczych w latach w zakresie kredytów mieszkaniowych (o 26%) w ostatnim roku odnotowano także wysoką, ale też wyraźnie niższą niż poprzednio, dynamikę wzrostu takich należności (wzrost o 9,6%). Nastąpiła zatem pewna stabilizacja sytuacji w tym zakresie. Być może banki nauczyły się już lepiej oceniać ryzyko kredytowe w tym segmencie, gdyż poprzednio zaangażowanie banków spółdzielczych w kredyty mieszkaniowe było stosunkowo nieznaczne. Trudno bowiem zmniejszenie przyrostu wolumenu złych kredytów przypisywać trudnej sytuacji makroekonomicznej. W konsekwencji jakość tych należności nie była już tak dobra (udział kredytów zagrożonych wyniósł w 2013 r. 3,3%), więc banki spółdzielcze muszą pilnie przemyśleć swoją strategię w tym obszarze, tym bardziej, że dynamika wolumenu brutto tych kredytów była w ostatnim roku stosunkowo wysoka. Trzeba podkreślić, że jakość tego portfela od 2012 r. była już choć na razie tylko nieznacznie gorsza niż w bankowości komercyjnej. Należy jednak pamiętać, że w bankowości spółdzielczej nie było problemu 200

201 kredytów walutowych, a więc jeden z potencjalnych powodów pogorszenia jakości portfela w tych bankach nie istniał. Kwota kredytów konsumpcyjnych z utratą wartości minimalnie zmniejszyła się w ostatnim roku (o 1,5%). Mieliśmy zatem do czynienia z pewną kontynuacją trendu z 2012 r., gdyż już wówczas wartość tych kredytów pozostała w bankowości spółdzielczej niemal na tym samym poziomie (wzrost o 0,8%). W efekcie jakość tych kredytów poprawiła się w ostatnim roku o 0,28 pkt proc. Dla porównania warto też przypomnieć, że w całym sektorze bankowym jakość tych należności uległa nawet silniejszej poprawie, choć nadal utrzymywała się na poziomie dużo gorszym niż w bankowości spółdzielczej. Wysoką dynamikę odnotowały w ostatnich latach pozostałe należności gospodarstw domowych z utratą wartości, a więc głównie kredyty dla małych przedsiębiorstw. Wzrosły one o 23,9% w 2012 r. i o 18,3% w 2013 r. Ten wzrost był o tyle niepokojący, że ta pozycja należności w bankach spółdzielczych była zawsze znacząca i każda istotna zmiana w tym obszarze miała wpływ na generalną ocenę jakości portfela kredytowego. Udział kredytów zagrożonych w pozostałych należnościach zwiększył się jednak stosunkowo nieznacznie o 0,1 pkt proc. do 4,8%. Jeśli chodzi o kredyty udzielane na cele gospodarcze, to ich jakość była nadal wysoka, ale trzeba zwracać uwagę na szybko pogarszającą się jakość tego portfela kredytów. Udział należności z utratą wartości w poszczególnych rodzajach należności ogółem od gospodarstw domowych w latach i ich dynamika nominalna w 2013 r. (w %) Wyszczególnienie Dynamika 2012=100% mieszkaniowe 1,86 2,76 3,24 3,20 109,6 konsumpcyjne 5,87 6,88 7,09 6,81 98,5 pozostałe 3,77 4,05 4,65 4,78 109,6 Źródło: NBP. Należności od podmiotów gospodarczych stanowiły w bankach spółdzielczych tradycyjnie zdecydowanie mniejszą pozycję niż należności od gospodarstw domowych. W 2013 r. należności od tej kategorii klientów wyniosły brutto mln PLN i były o 15,3% wyższe niż rok wcześniej. Tak wysokiej dynamiki należności nie odnotowano w bankowości komercyjnej i biorąc pod uwagę doświadczenie tych banków z przeszłości, można zastanawiać się, jakie skutki w przyszłości może mieć tak wysokie tempo wzrostu kredytów w bankach spółdzielczych. Natomiast całkowicie pozytywnie należy ocenić, że w warunkach spowolnienia gospodarczego banki spółdzielcze podtrzymały i rozwijały współpracę z podmiotami gospodarczymi, pozwalając na złagodzenie przebiegu cyklu gospodarczego

202 w Polsce. Bez dużego zaangażowania finansowego banków spółdzielczych przebieg ten byłby o wiele trudniejszy zarówno dla gospodarki, jak i społeczeństwa. Wzrost należności z utratą wartości banków spółdzielczych od podmiotów gospodarczych wyniósł aż 18,3% i był zbliżony do tempa wzrostu osiągniętego rok wcześniej 19,8%. Wysoki wzrost wartości należności musiał spowodować zwiększenie udziału kredytów zagrożonych, mimo wysokiej dynamiki należności ogółem banków spółdzielczych od podmiotów gospodarczych. Na koniec ubiegłego roku udział należności z utratą wartości w bankach spółdzielczych w należnościach ogółem od podmiotów gospodarczych, wyniósł blisko 10% i był on wyższy niż rok wcześniej (9,7%). Skala pogorszenia była wyższa niż w 2012 r., gdy odnotowano pogorszenie jakości tego portfela tylko o 0,1 pkt proc. W warunkach istniejącej od kilku lat bardzo wysokiej dynamiki należności od podmiotów gospodarczych w bankowości spółdzielczej i niskiego tempa rozwoju gospodarczego kraju, jakość tych należności musiała ulegać stopniowemu pogorszeniu. Jednak tempo wzrostu należności z utratą wartości kolejny rok było bardzo wysokie i wobec dużej dynamiki należności brutto, rodzi obawy, dotyczące dalszego pogarszania się jakości portfela i o jego skutki dla stabilności banków spółdzielczych. Tempo wzrostu należności z utratą wartości od podmiotów gospodarczych, czwarty rok z rzędu było nieporównanie wyższe w bankowości spółdzielczej niż w całym sektorze bankowym. Pytaniem pozostanie, czy jest to skutek utrzymywania wysokiej dynamiki wzrostu portfela kredytowego w tym obszarze przez banki spółdzielcze. Wydaje się, że nie tylko, gdyż jakość ulegała obniżeniu w kolejnych latach, choć coroczne zmiany nie były może bardzo duże. W konsekwencji w 2013 r. poziom jakości należności od przedsiębiorstw ponownie zbliżył się do siebie w bankowości komercyjnej i w bankowości spółdzielczej. Trudno zatem dłużej mówić, że jakość portfela kredytowego w bankach spółdzielczych była generalnie wyższa w bankowości spółdzielczej niż w bankowości komercyjnej. Banki spółdzielcze rozwijając akcję kredytową dla przedsiębiorstw w okresie gorszej koniunktury, płaciły za to wysoką cenę w postaci szybkiego pogorszania się jakości należności. Udział należności z utratą wartości w należnościach ogółem od podmiotów gospodarczych w latach (w %) Wyszczególnienie Należności z utratą wartości 7,93 9,39 9,64 9, Źródło: dane NBP. W 2013 r. nastąpiła dalsza poprawa jakości należności banków spółdzielczych od dużych podmiotów gospodarczych. Wzrosły należności brutto a jednocześnie wolniej rosła kwota należności z utratą wartości. 202

203 W tym obszarze jakość należności banków spółdzielczych była dużo wyższa niż w bankowości komercyjnej. Udział należności z utratą wartości w należnościach ogółem od różnych kategorii podmiotów gospodarczych w latach i ich dynamika nominalna w 2013 r. (w %) Wyszczególnienie Dynamika 2012=100% duże przedsiębiorstwa 10,08 6,95 6,56 5,76 110,4 MSP 9,37 9,69 9,79 10,06 118,4 Źródło: NBP. Natomiast w relacji z podmiotami zaliczanymi do MSP nastąpiło ponownie obniżenie jakości należności, silne w ujęciu nominalnym i umiarkowane liczone udziałem w należnościach ogółem brutto od tej kategorii klientów. Pasywa W pasywach banków spółdzielczych największą pozycję stanowiły zobowiązania wobec sektora niefinansowego. Na koniec 2013 r. wynosiły one mln PLN, co odpowiadało 78,6% pasywów tych banków. Znaczenie tej pozycji w minionym roku zwiększyło (o 1,5 pkt proc.), a więc w tempie wyraźnie szybszym niż miało to miejsce rok wcześniej. Rola zobowiązań od sektora niefinansowego była nadal nieporównywalnie wyższa w bankach spółdzielczych niż w całym sektorze bankowym (55,1%), ale różnica ta nie zwiększyła się w ostatnim roku. Banki komercyjne wyraźnie w większym stopniu korzystały ze środków finansowych, pochodzących również z innych źródeł, ale w ostatnich latach silnie dążyły (zresztą z sukcesem) do poprawy relacji z deponentami z sektora niefinansowego i wzrostu znaczenia tych zobowiązań w swoich pasywach. Tempo wzrostu zobowiązań banków spółdzielczych wobec sektora niefinansowego w 2013 r. wyniosło 14,7%. Było ono o ponad 4 pkt proc. wyższe niż w poprzednim roku. W ten sposób zahamowany został trend polegający na coraz wolniejszej dynamice tych zobowiązań w kolejnych latach w sektorze banków spółdzielczych. Jednocześnie w minionym roku nastąpiło takie samo zjawisko jak w 2012 r., gdy tempo wzrostu zobowiązań od podmiotów niefinansowych było wyższe w bankowości spółdzielczej niż w całym sektorze bankowym (wzrost o 7,1%). Dane te świadczą o niższej mobilizacji banków komercyjnych w zakresie pozyskiwania znacznych depozytów od sektora niefinansowego. Wydaje się, że wysoka nadpłynność bieżąca całego sektora bankowego zatrzymała istniejący w ostatnich latach trend silniejszej mobilizacji depozytów klientów indywidualnych przez banki 203

204 komercyjne. W latach nie były podejmowane już tak intensywne próby rywalizacji o depozyty bankowe, także poprzez oferowanie wyższego oprocentowania, które przyczyniłyby się jeszcze silniej do dużego przyrostu depozytów przedsiębiorstw i osób prywatnych w bankach komercyjnych Pasywa banków spółdzielczych struktura i dynamika w 2013 r. Wyszczególnienie Zobowiązania wobec sektora finansowego Zobowiązania wobec sektora niefinansowego 2012 Struktura 2013 Struktura Dynamika mln PLN % mln PLN % 2012=100% , ,8 91, , ,6 114,7 depozyty podmiotów gospodarczych , ,0 114,6 depozyty gospodarstw domowych , ,4 114,9 depozyty od instytucji działających na rzecz gospodarstw domowych Zobowiązania wobec sektora budżetowego , ,2 109, , ,2 105,3 4 Rezerwy 193 0, ,2 110,9 5 Rezerwa na ryzyko ogólne 210 0, ,2 98,6 6 Zobowiązania z tytułu podatku 117 0,2 74 0,1 63,2 7 Przychody zastrzeżone 568 0, ,7 112,7 8 Kapitały , ,2 108,5 9 Pozostałe pasywa 904 1, ,0 99,8 10 S u m a p a s y w ó w , ,0 112,5 Źródło: dane NBP. Wśród zobowiązań wobec sektora niefinansowego zdecydowanie największą pozycję stanowiły tradycyjnie już depozyty od gospodarstw domowych. Na koniec 2013 r. te zobowiązania wyniosły 69,4% pasywów banków spółdzielczych i 88,3% ich zobowiązań od sektora niefinansowego. Udział zobowiązań gospodarstw domowych w całości zobowiązań od sektora niefinansowego, uległ tylko minimalnej zmianie w trakcie minionego roku, podobnie zresztą jak miało to miejsce rok wcześniej. Brak zmiany udziału zobowiązań gospodarstw domowych w zobowiązaniach banków spółdzielczych od podmiotów niefinansowych był spowodowany bardzo zbliżonym tempem wzrostu zobowiązań od gospodarstw domowych i zobowiązań od podmiotów gospodarczych. Należy też podkreślić, że tempo wzrostu depozytów gospodarstw domowych w 2013 r., było najwyższe spośród wszystkich głównych pozycji pasywów sektora banków spółdzielczych. 204

205 W 2013 r., podobnie jak w 2012 r., odnotowano wyższe tempo wzrostu depozytów gospodarstw domowych w bankowości spółdzielczej niż w bankowości komercyjnej. Nastąpił zatem powrót do wieloletniego trendu (przerwanego ostatnio tylko w 2009 r. i w 2011 r.), w którym bankom spółdzielczym udawało się w szybszym tempie powiększać depozyty klientów indywidualnych. Mniejsze nasilenie wojny o depozyty między bankami w ostatnim roku zaowocowało zmianą tempa dynamiki w obu głównych częściach sektora bankowego w Polsce. Warto jednak zwrócić uwagę, że w tych warunkach udało się bankom spółdzielczym obniżyć koszt odsetek mocniej niż przychody z tytułu odsetek. Trzeba jednak pamiętać, że te koszty wzrosły w tej części sektora bankowego bardzo silnie w poprzednim roku. Udział banków spółdzielczych w całości depozytów gospodarstw domowych zwiększał się w kolejnych latach. Jeszcze na koniec 2004 r. takie depozyty złożone w bankach spółdzielczych stanowiły 9,1% wszystkich depozytów bankowych przyjętych od tej kategorii klientów. Później, stopniowo udział banków spółdzielczych rósł, osiągając na koniec 2007 r. poziom 12,2%. Jednak w latach udział banków spółdzielczych w depozytach gospodarstw domowych zmniejszył się wyraźnie do poziomu 10,3% na koniec 2009 r. Od 2010 r. udział ten ponownie rośnie. W ostatnim roku wzrósł z 11,3% do 12,2%. Gdyby odnieść wielkość i tempo wzrostu depozytów gospodarstw domowych ulokowanych w bankach spółdzielczych do kwoty i tempa zwiększania się depozytów zgromadzonych przez spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, to okazałoby się, że w ostatnim roku nieco wolniej zwiększały się depozyty w SKOK-ach (o 12,5%) niż w bankach spółdzielczych. Wcześniej depozyty w systemie SKOK rosły szybciej niż w bankach spółdzielczych, o czym mogą świadczyć liczby, że jeszcze na koniec 2006 r. depozyty w SKOK-ach odpowiadały 19,5% wartości depozytów gospodarstw domowych, ulokowanych w bankach spółdzielczych, a w następnych latach ta relacja stopniowo zwiększała się do najwyższego poziomu 27,5% w 2011 r. Jednak w ostatnich dwóch latach ten proces został zahamowany i relacja między obu kwotami depozytów ulegała stopniowemu obniżeniu: do 26,6% w 2012 r. i do 26% w 2013 r. W ujęciu nominalnym kwota przyrostu depozytów gospodarstw domowych w bankach spółdzielczych w 2013 r. była nadal kilkukrotnie większa niż przyrost depozytów w SKOK-ach. Zobowiązania wobec podmiotów gospodarczych miały w bankach spółdzielczych zdecydowanie mniejsze znaczenie niż zobowiązania wobec gospodarstw domowych. Na koniec 2013 r. zaledwie 9,0% zobowiązań wobec sektora niefinansowego stanowiły zobowiązania wobec podmiotów gospodarczych. Udział tego rodzaju zobowiązań w bankach spółdzielczych 205

206 w zobowiązaniach wobec sektora niefinansowego nie uległ zmianie w ostatnich dwóch latach. Cechą szczególną wyników banków spółdzielczych w latach było niemal identyczne tempo wzrostu depozytów gospodarstw domowych i depozytów przedsiębiorstw, przy czym dynamika tych pozycji była wysoka. Warto zaznaczyć, że w segmencie klientów korporacyjnych, tempo wzrostu zobowiązań banków spółdzielczych było w ostatnim roku wyższe niż w całym sektorze bankowym (tu odnotowano wzrost depozytów o 9,7%), ale dysproporcja w dynamice depozytów w obu częściach sektora bankowego była już niższa niż w 2012 r. Na uwagę zasługuje więc sukces banków spółdzielczych w pozyskiwaniu depozytów przedsiębiorstw, ale także mniejsza zmienność wielkości depozytów tych klientów w bankach spółdzielczych w kolejnych latach. Ma to zasadnicze znaczenie dla zarządzania bankiem i powstania trudności w zarządzaniu płynnością w banku. Być może jedną z przyczyn tej różnej zmienności wartości depozytów przedsiębiorstw w bankach spółdzielczych i bankach komercyjnych w poszczególnych latach były różnice w poziomie rentowności mniejszych i większych przedsiębiorstw, współpracujących z różnymi typami banków. Większą zmiennością mogą cechować się wyniki finansowe przedsiębiorstw obsługiwanych głównie przez banki komercyjne. W 2013 r. udział banków spółdzielczych w całości depozytów bankowych od podmiotów gospodarczych zwiększył się z 3,1% do 3,3%. Drugą pod względem wielkości pozycję zobowiązań banków spółdzielczych stanowiły zobowiązania od sektora budżetowego. W tym obszarze banki spółdzielcze znów mogą pochwalić się dobrymi wynikami. Jeszcze w latach wartość tego rodzaju depozytów praktycznie nie zwiększała się w bankowości spółdzielczej, a nawet niekiedy malała (w 2010 r. nastąpił spadek o 3,9%). Natomiast w 2012 r. odnotowano silny wzrost wartości depozytów tych klientów o 7,3%, a w następnym roku był on niewiele niższy 5,3%. Zmiana podejścia wielu jednostek samorządu terytorialnego spowodowała wzrost oszczędności i zmniejszenie rozmiarów programów inwestycyjnych. Zaowocowało to istotną zmianą wielkości depozytów jednostek samorządów lokalnych. Warto równocześnie podkreślić, że dynamika zobowiązań od sektora budżetowego była w bankach spółdzielczych w minionym roku zdecydowanie wyższa niż dynamika uzyskana w całym sektorze bankowym, gdzie odnotowano zmniejszenie się kwoty depozytów o 7,4%. Jednak takie generalne porównanie nie ma wielkiego sensu. O wiele bardziej właściwe jest porównanie zmian zobowiązań banków spółdzielczych do zmian wartości zobowiązań całego sektora bankowego od jednostek samorządu terytorialnego. W tym przypadku przewaga bankowości spółdzielczej nie 206

207 jest już tak wielka, gdyż dynamika takich depozytów w całym sektorze bankowym była większa i ich wzrost wyniósł 1,3% w 2013 r. Można zatem uznać, że w trudnych warunkach rynkowych, banki spółdzielcze odniosły sukces, utrzymując wyższe tempo wzrostu depozytów jednostek samorządu terytorialnego trzeci rok z rzędu. Dobra dynamika depozytów tych klientów nie uchroniła jednak tej pozycji pasywów banków spółdzielczych przed dalszym zmniejszeniem się jej znaczenia (z 7,9% w 2011 r. do 7,7% w 2012 r. i do 7,2% w 2013 r.). Był to zatem poziom już o 1,5 pkt proc. niższy niż w 2010 r. i 0,5 pkt proc. niższy niż w 2012 r. Trzecią, najmniejszą pozycję pod względem wielkości wśród zobowiązań banków spółdzielczych, stanowiły zobowiązania wobec sektora finansowego. Zobowiązania te cechowały się w ostatnim roku, podobnie jak rok wcześniej, bardzo niską dynamiką, najniższą spośród wszystkich podstawowych pozycji pasywów sektora banków spółdzielczych (spadek o blisko 9%). We wcześniejszych latach w tym obszarze zakres zmienności depozytów bankowości spółdzielczej był o wiele większy. Można bowiem przypomnieć, że w 2011 r. zobowiązania wobec sektora finansowego wzrosły aż o 20%. Wysoka dynamika depozytów klientowskich w latach powodowała, że banki spółdzielcze nie były generalnie zainteresowane zwiększaniem depozytów od sektora finansowego. To bankowość spółdzielcza lokowała depozyty w bankach komercyjnych, a nie odwrotnie. Na koniec 2013 r. zobowiązania od sektora finansowego stanowiły tylko 1,8% pasywów bankowości spółdzielczej. Rok wcześniej udział w pasywach wynosił jeszcze 2,2%. W minionym roku zdecydowanie mniej dynamicznie rosły także zobowiązania z tytułu papierów wartościowych, wyemitowanych przez banki spółdzielcze. W okresie dwunastu miesięcy 2013 r. wzrosły one aż o 32,9%. Wydawałoby się, że ostatnio banki spółdzielcze były mniej zainteresowane emisją papierów wartościowych. Mogło to wynikać ze zmiany zasad ujmowania zobowiązań z tytułu emisji obligacji dla celów wymogów kapitałowych w bankach. Środki finansowe pozyskane w drodze emisji nowych obligacji nie mogły być już zaliczane do funduszy podstawowych, lecz do funduszy uzupełniających. Ponadto koszt płacony inwestorom tych papierów wartościowych w postaci oprocentowania, był relatywnie wysoki. Zobowiązania z tytułu własnych emisji stanowiły na koniec 2013 r. 0,4% pasywów banków spółdzielczych. Ponownie dużą dynamiką cechowały się w ostatnim roku rezerwy, które zwiększyły się o 10,9%. Natomiast kwota rezerwy na ryzyko ogólne w bankowości spółdzielczej zmniejszyła się w 2013 r. o 1,4%. Trzeba jednak też zaznaczyć, że do 2011 r. tempo wzrostu rezerwy na 207

208 ryzyka ogólne było stabilne przez kilka ostatnich lat i stanowiło w dużym stopniu pochodną lepszych wyników finansowych banków i rozwoju akcji kredytowej. Natomiast w 2012 r. kwota rezerw i rezerwy ogólnej wzrosła znacząco (o 8,8%), a w 2013 r. się obniżyła. Trudno jest zatem mówić nadal o tendencji w kształtowaniu się tej wielkości. Zarówno rezerwy, jak i rezerwy na ryzyko ogólne nie zmieniły swojego niewielkiego udziału w całości pasywów bankowości spółdzielczej. Tempo wzrostu rezerw było natomiast niższe od tempa wzrostu należności z utratą wartości (o 12,3%). Także przychody zastrzeżone banków spółdzielczych (o 12,7%) rosły w minionym roku szybciej niż kwota należności z utratą wartości. Może to świadczyć o obniżeniu poziomu rezerw w stosunku do wartości aktywów z utratą wartości (czyli niższym poziomie pokrycia należności rezerwami). Odrębnie należy spojrzeć na kapitały własne banków spółdzielczych. Stanowiły one 10,2% pasywów banków na koniec 2013 r. i w minionym roku ich udział w łącznych pasywach zmniejszył się o 0,4 pkt proc. (choć rok wcześniej zwiększył się o 0,2 pkt proc.). W ostatnim roku odnotowano wzrost kapitałów banków spółdzielczych o 8,5%, a więc w tempie wolniejszym niż w 2012 r. (wzrost o 11,4%), mimo że wynik finansowy banków w 2012 r. był wyższy niż w 2011 r. Największą pozycję kapitałów własnych stanowiły tradycyjnie kapitały zapasowe, które na koniec 2013 r. wynosiły mln PLN. Odpowiadało to 78,8% kapitałów własnych banków spółdzielczych. Pozycja ta zwiększyła się o 965 mln PLN (o 14,1%). Świadczy to o przekazaniu przez banki spółdzielcze praktycznie całego zysku za 2012 r., który wyniósł 967,5 mln PLN, na zasilenie kapitałów zapasowych. Decyzje o takim wykorzystaniu zysku z poprzedniego roku, wynikały z zachęt nadzoru bankowego, a przede wszystkim z dążenia do podwyższenia funduszy własnych, które umożliwiłyby rozwój działalności kredytowej banków w najbliższej przyszłości, a pozwoliłaby na spełnienie nowych wymogów kapitałowych zgodnie z pakietem regulacji europejskich CRD IV/CRR. Niepewność związana ze statusem kapitału udziałowego tym bardziej zachęcała do zatrzymania zysków wypracowanych przez banki spółdzielcze w 2012 r. Tylko minimalna część zysku została przeznaczona na wypłaty dla udziałowców. W bankowości spółdzielczej wypracowany zysk jest podstawowym źródłem wzrostu funduszy własnych. Dla mniejszych banków spółdzielczych zmienność kursu walutowego w ostatnich latach powodowała, że banki musiały zwiększać fundusze własne, gdyż poważniejsza deprecjacja polskiej waluty mogłaby powodować, że niektóre banki będą znów mogły mieć fundusze własne poniżej wymaganego progu 1 mln EUR. Na szczęście dla banków spółdzielczych 2013 r. przyniósł umocnienie złotego względem euro. 208

209 Kolejny rok wyjątkowo niskim tempem wzrostu cechowały się kapitały podstawowe (wzrost zaledwie o 1,1%), choć w porównaniu ze spadkiem ich kwoty rok wcześniej nie jest najgorszym wynikiem. Wynosiły one na koniec 2013 r. 788 mln PLN i stanowiły 8% kapitałów własnych. Niska dynamika tych kapitałów może świadczyć o zmniejszeniu zaangażowania udziałowców na rzecz banków spółdzielczych. Może to być skutek trudności w utrzymywaniu więzi banków spółdzielczych z udziałowcami, następującymi zmianami pokoleniowymi wśród udziałowców lub też z podejmowaniem świadomej działalności przez niektóre banki spółdzielcze na rzecz zmniejszenia liczby udziałowców. Niezależnie od faktycznej przyczyny lub przyczyn jest to niedobry sygnał o zmianach kapitałowych w bankowości spółdzielczej. Ta teza pozostaje przy tym aktualna nawet w warunkach niepewności dotyczącej statusu tego kapitału dla potrzeb wymogów kapitałowych zgodnie z pakietem regulacji CRD IV/CRR. Ta kwestia regulacyjna powinna wkrótce być rozwiązana poprzez odpowiednią nowelizację polskich przepisów prawnych i dostosowanie ich do rozporządzenia CRR. W ujęciu kwotowym, przyrost łącznych kapitałów własnych bankowości spółdzielczej wyniósł w minionym roku 711 mln PLN i na koniec 2013 r. wyniosły one łącznie mln PLN. Dla potrzeb wyliczenia współczynnika wypłacalności, fundusze własne bankowości spółdzielczej na koniec 2013 r. wyniosły mln PLN i wzrosły w ciągu ostatniego roku o mln PLN. Oznaczało to wzrost funduszy własnych w skali roku o 12,5%. Warto podkreślić, że w sektorze banków spółdzielczych utrzymała się silna dominacja funduszy podstawowych. Stanowiły one aż 94,1% funduszy własnych. Ten udział nieco wzrósł w ostatnim roku (o 0,1 pkt proc.) na skutek stosunkowo niedużych rozmiarów wzrostu funduszy uzupełniających czy to na skutek nowych emisji obligacji banków spółdzielczych, czy też udzielonych nowych pożyczek podporządkowanych zaciąganych w banku zrzeszającym czy w BFG. W wyniku szybkiego wzrostu funduszy własnych, ale także wysokiej, choć wolniejszej dynamiki aktywów i wzrostu wymogów kapitałowych w bankowości spółdzielczej (o 8,7%), współczynnik wypłacalności tego sektora banków uległ podwyższeniu w trakcie 2013 r. Na koniec 2012 r. wyniósł on 13,8%, natomiast w następnym roku 14,3%. Ten wskaźnik był też nadal niższy niż w całym sektorze bankowym i ta różnica w ostatnim roku uległa zwiększeniu. Wynikało to z polityki ograniczania wypłat dywidend w bankach komercyjnych w 2013 r. (między innymi na skutek sugestii nadzoru bankowego) oraz wolniejszego wzrostu wymogu kapitałowego w bankowości komercyjnej, w następstwie wolniejszego wzrostu akcji kredytowej. Trzeba też pamiętać, że w bankowości spółdzielczej miało miejsce większe zróżnicowanie banków pod względem wysokości współczynnika 209

210 wypłacalności. Istniały bowiem banki, które osiągały współczynnik wypłacalności powyżej 25% tylko z powodu konieczności spełnienia normy minimalnego kapitału własnego w wysokości 1 mln EUR. Inne natomiast banki spółdzielcze miały współczynnik na poziomie niewiele wyższym od minimalnego poziomu 8% i brakowało im funduszy własnych na szerszy rozwój działalności. II. Wynik finansowy banków spółdzielczych Wynik finansowy brutto banków spółdzielczych w 2013 r. wyniósł 970 mln PLN i był zdecydowanie niższy niż w roku poprzednim (1 241 mln PLN). Tempo spadku wyniku finansowego brutto (o 21,8%) w tej części sektora było też wyraźnie wyższe niż skala zmiany poziomu zysku wypracowanego w całej bankowości w Polsce w minionym roku (o 0,1%). Była to sytuacja całkowicie odwrotna do tej, która miała miejsce w 2012 r. Wówczas dynamika wyniku finansowego banków spółdzielczych była również dużo wyższa niż w bankach komercyjnych, ale miała ona charakter wzrostu wyniku finansowego i ta zmiana mogła być oceniana pozytywnie. Dwa ostatnie lata pokazują zatem, że wynik finansowy banków spółdzielczych podlega większej zmienności. Wydaje się, że w dużym stopniu jest to skutek specyfiki zakresu działania banków spółdzielczych, ale też nadal dużych trudności w prawidłowym zarządzaniu finansami tych instytucji finansowych. Eksperci zwracali bowiem uwagę, że wraz ze spadkiem rynkowych stóp procentowych, rosnącą konkurencją na rynku oraz wchodzeniem banków spółdzielczych na nowe tereny działalności ich wyniki finansowe mogą ulec obniżeniu i rok 2013 przyniósł niestety potwierdzenie tych obaw. Nominalny wynik finansowy 2013 r. był na poziomie 2010 r., ale wówczas suma bilansowa bankowości spółdzielczej była o 37% mniejsza niż w ostatnim roku. Po stronie dochodowej, główną przyczyną spadku wyniku finansowego sektora banków spółdzielczych w 2013 r. było wyraźne obniżenie się wielkości dochodów odsetkowych. W minionym roku dochody odsetkowe zmniejszyły się o 9,7% do poziomu 3 189,9 mln PLN, tj. do poziomu zbliżonego z wynikami 2011 r. (ale oczywiście przy znacznie wyższym poziomie aktywów banków). Ten spadek dochodów odsetkowych nastąpił w okresie drastycznego obniżenia wysokości stóp procentowych w NBP, do poziomu najniższego od przełomu politycznego z początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Te zmiany przełożyły się wyraźnie na wielkości stóp procentowych stosowanych przez banki w operacjach z klientami. Dodatkowo niski poziom tempa wzrostu gospodarczego kraju nie sprzyjał wzrostowi akcji kredytowej banków. W konsekwencji banki spółdzielcze mając potencjał rozwoju akcji kredytowej i wzrostu dochodów odsetkowych z tego źródła, nie mogły 210

211 uzyskać tego rezultatu głównie z powodu niskiego popytu na kredyt. Spadek stóp procentowych oznacza także zmniejszenie marży odsetkowej, która historycznie ukształtowała się w bankowości spółdzielczej na wyższym poziomie i jej spadek dotykał w większym stopniu tę część sektora bankowego w Polsce. Zagregowany rachunek wyników banków spółdzielczych w 2013 r. Wyszczególnienie Dynamika mln PLN mln PLN 2012=100% 1. Przychody z tytułu odsetek, z tego: 5 838, ,8 89,1 2. Koszty odsetkowe, z tego: 2 304, ,9 87,3 3. Wynik z tytułu odsetek 3 534, ,9 90,3 4. Wynik z tytułu prowizji 1 009, ,0 100,8 5. Przychody z tytułu dywidend 9,8 1,8 18,4 6. Pozostałe 31,8 30,4 95,6 7. Wynik działalności bankowej 4 585, ,1 92,5 8. Wynik z pozostałej działalności operacyjnej 91,7 83,7 91,3 9. Koszty działania banku, z tego: 2 870, ,6 99,2 koszty działania banku, koszty pracownicze 2 004, ,1 99,3 koszty ogólnego zarządu 865,8 858,5 99,2 10. Amortyzacja 207,9 206,5 99,3 11. Rezerwy 79,1 67,6 85, Odpisy aktualizujące z tytułu utraty wartości aktywów finansowych Odpisy aktualizujące z tytułu utraty wartości aktywów niefinansowych Wynik z tytułu IBNR/wynik tytułu rezerwy na ryzyko ogólne 259,5 230,2 88,7 0,0 0, ,5 18,7 0,5 X 15 Wynik z działalności operacyjnej 1 240,9 970,1 78,2 16 Wynik na operacjach nadzwyczajnych 0,1-0,1 X 17 Wynik z aktywów trwałych do zbycia 0,0 0,0 X 18. Zysk brutto z działalności kontynuowanej 1 241,0 970,0 78,2 19. Obciążenia wyniku finansowego 273,5 213,0 77,9 20. Zysk/strata netto 967,5 757,0 78,2 Źródło: NBP. 211

212 Trzeba też pamiętać, że w niektórych segmentach współpracy banków spółdzielczych z klientami niefinansowymi, poziom stóp procentowych kredytów bankowych był ściśle powiązany z poziomem stóp procentowych polskiego banku centralnego. To powodowało, że banki realizując pewne zadania państwa i pełniąc misję społeczną, wykonywały zadania, które z ekonomicznego punktu widzenia były nieefektywne, gdyż uzyskiwana marża nie pokrywała kosztów. W niektórych bankach spółdzielczych ta część działalności stanowiła ponad połowę ich aktywów. Po stronie kosztów odsetkowych, banki spółdzielcze uzyskały nieco wyższe tempo spadku wyniku niż w zakresie przychodów. Jest to generalnie dobra informacja w warunkach, gdy wielkość depozytów jest większa od kredytów. Niższy spadek kosztów odsetkowych mógłby spowodować poważniejsze problemy finansowe bankowości spółdzielczej. Być może przyczyniły się do tego mniejsze możliwości rozwoju akcji kredytowej i w konsekwencji nieduże zainteresowanie banków pozyskiwaniem dodatkowych depozytów od klientów niefinansowych. Wydaje się bowiem, że dane o wynikach finansowych wskazują na względnie mniejszą rywalizację o depozyty bankowe w sektorze bankowym. Dochody odsetkowe pozostawały tradycyjnie podstawową pozycją dochodową banków spółdzielczych na tle innych źródeł dochodów, nawet przy relatywnie wysokim tempie spadku dochodów odsetkowych. W 2013 r. udział tych dochodów w łącznym wyniku banków z działalności bankowej wyniósł 75,2%, podczas gdy rok wcześniej stanowił on aż 77,1%. Spadek tego udziału był wynikiem znacznie niższej dynamiki tej pozycji w porównaniu z większością innych źródeł dochodów. Trzeba jednak pamiętać, że po pierwsze udział uzyskany w 2013 r. był bardzo zbliżony do poziomu z 2011 r., a po drugie ta wielkość pozostaje nadal na bardzo wysokim poziomie w porównaniu z wynikami banków komercyjnych. Nominalny spadek dochodów odsetkowych w 2013 r. o blisko 10%, przy wzroście wielkości aktywów banków spółdzielczych w tym okresie (o 12,5%), musiał wpłynąć na drastyczne obniżenie się zrealizowanej marży odsetkowej. W minionym roku marża odsetkowa była o 0,81 pkt proc. niższa niż rok wcześniej. Zatem tylko lata były okresem minimalnego wzrostu tej marży, a poza tym obserwowano stałą tendencję spadku jej wielkości. Na te wielkości należy patrzyć z dużą uwagą, jako że poziom marży odsetkowej jest niezwykle ważny dla banków spółdzielczych, gdyż to dochody odsetkowe stanowią podstawowe źródło dochodów tego segmentu bankowości w Polsce. Uzyskany w 2013 r. poziom marży (3,5%) był oczywiście nadal znacznie wyższy, niż marża zrealizowana w tym samym okresie w całym sektorze bankowym (2,48%). Warto odnotować też, że spadek marży w bankach spółdzielczych nastąpił w okresie jej spadku w całym sektorze bankowym (o 0,2 pkt proc.), jednak skala obniżki marży w bankowości spółdzielczej była wielokrotnie wyższa. 212

213 Marża odsetkowa w bankach spółdzielczych (%) 5,20% 4,77% 4,08% 4,11% 4,28% 4,31% 3,11% 3,35% 2,50% 2,78% 2,85% 2,68% 2,48% 3,50% sektor bankowy banki spółdzielcze Źródło: NBP. Przychody z opłat i prowizji banków spółdzielczych, będąc drugim pod względem ważności źródłem dochodów banków spółdzielczych, w minionym roku zwiększyły się minimalnie. Wzrost dochodów wyniósł 0,8%. Była to jedyna pozycja wchodząca do wyniku z działalności bankowej banków spółdzielczych, która zwiększyła się w ostatnim roku. Tym samym dynamika tych dochodów była nieporównywalnie wyższa niż w przypadku innych dochodów, co więcej pozycja ta cechowała się nawet niewielkim przyspieszeniem tempa wzrostu w porównaniu z wynikami za 2012 r. (o 0,4 pkt. proc.). Rosnące znaczenie tej pozycji stanowiło wyraźną zmianę sytuacji w stosunku do poprzednich trzech lat, gdy dochody odsetkowe rosły szybciej i ich udział w dochodach banków spółdzielczych się zwiększał. Ten duży udział dochodów odsetkowych pokazał też, że spadek stóp procentowych na rynku usług bankowych musiał silnie przełożyć się na spadek rentowności banków spółdzielczych. W zakresie dochodów z opłat i prowizji, na uwagę zasługuje niewielka dynamika tych dochodów, przy silnym tempie wzrostu sumy bilansowej banków spółdzielczych. Oczywiście trzeba zaznaczyć, że wielkość aktywów nie jest w tym przypadku jedyną miarą odniesienia efektywności działania banków, gdyż wiele dochodów z prowizji i opłat jest realizowanych w transakcjach pośredniczących, nieujmowanych w bilansach banków. Niemniej jednak nie można tego porównania bagatelizować. Tempo wzrostu dochodów z opłat i prowizji w 2013 r. było też wyraźnie niższe od wzrostu uzyskanego przez bankowość spółdzielczą w latach (odnotowano wzrost odpowiednio o 1,7%, 4,4%, 7,8%, i 9%). Warto 213

214 wskazać, że do relatywnie niskiego wzrostu dochodów z tego źródła przyczynił się nie tylko skromny wzrost przychodów z opłat i prowizji (o 1,5%), ale także znacznie szybsze podniesienie się kosztów banków tego typu (o 9,2%). Wynik ten pokazuje zatem poważne ograniczenia, jakie napotykają banki spółdzielcze w zakresie dalszego zwiększania swoich dochodów prowizyjnych. Z pewnością również rosnąca konkurencja na rynku usług finansowych powodowała, że te ograniczenia wzrostu dochodów były silne. Udział wyniku z prowizji w łącznym wyniku z odsetek i z prowizji w bankach spółdzielczych malał od 2006 r. Wówczas znaczenie prowizji wynosiło jeszcze 29,2%, w 2012 r. osiągnęło poziom 22%. W ostatnim roku wzrosło do 24%, tj. do poziomu obserwowanego w 2011 r. Udział pozostałych źródeł dochodów w całości wyniku z działalności bankowej był tradycyjnie już nieporównywalnie mniejszy. W tych pozycjach odnotowano bardzo wyraźny spadek wzrostu dochodów z dywidend (o 81,6%). Po obniżeniu się już w 2012 r. kwoty tych dochodów o ponad 50%, w sumie te spadki spowodowały, iż znaczenie dochodów z tego źródła było już tylko symboliczne. Do tego wyniku przyczyniły się głównie gorsze wyniki finansowe oraz wyposażenie kapitałowe banków zrzeszających i ograniczenia wypłat dywidend nałożone na banki przez polski nadzór bankowy. Dochody z pozostałych źródeł (głównie z tytułu różnic kursowych) zmniejszyły się w 2013 r., ale ich spadek był wyraźnie wolniejszy niż w przepadku dochodów odsetkowych. Spadek ten wyniósł 4,4%. Był to drugi z kolei rok spadku dochodów bankowości spółdzielczej z tego źródła. Wynik ten trudno jest uznać za satysfakcjonujący, zwłaszcza w warunkach obniżania się dochodów odsetkowych banków. W 2013 r. w bankach spółdzielczych dalszemu obniżeniu uległ wskaźnik dochodów pozaodsetkowych do aktywów. W 2006 r. wyniósł on jeszcze 2,05%, w 2011 r. 1,43%, w 2012 r. 1,28%, a w ostatnim roku ukształtował się na poziomie tylko 1,15%. Wskaźnik dochodów pozaodsetkowych w bankach spółdzielczych był też wyraźnie niższy niż w całym sektorze bankowym (1,55%), a skala różnicy w poziomie tego wskaźnika w bankowości spółdzielczej oraz w bankowości komercyjnej uległa niewielkiemu zmniejszeniu w 2013 r., głównie na skutek niższych dochodów banków komercyjnych z działalności handlowej. Niższy poziom dochodów pozaodsetkowych w bankowości spółdzielczej w stosunku do bankowości komercyjnej trwa już dziesięć lat. Wynik na działalności bankowej banków spółdzielczych w 2013 r. wyniósł 4 239,1 mln PLN i był o 7,5% wyższy niż rok wcześniej. W tym samym okresie, w skali całego sektora bankowego, odnotowano spadek tej wielkości o 5,6%. Ta większa redukcja wyników bankowości spółdzielczej była wynikiem większego uzależnienia od realizacji dochodów odsetkowych oraz 214

215 z dużej zmienności dochodów banków komercyjnych z dochodów z operacji finansowych i operacji wymiany, czyli z działalności pozaodsetkowej, której banki spółdzielcze nie prowadziły w ogóle lub tylko w bardzo ograniczonym zakresie. Wynik finansowy brutto banków spółdzielczych został uzyskany w 2013 r. także dzięki spadkowi najważniejszych rodzajów kosztów banków. Było to zjawisko niespotykane w ostatnich latach. Banki spółdzielcze starały się bowiem ograniczać dynamikę kosztów, ale tempo ich wzrostu było relatywnie wysokie, zwłaszcza na tle sytuacji charakterystycznej dla całego sektora bankowego w Polsce. Koszty działania banków spółdzielczych zmniejszyły się w minionym roku o 0,8%, podczas gdy jeszcze rok wcześniej odnotowano wzrost tych kosztów o 7,3%, a dwa lata wcześniej był to wzrost dwucyfrowy. To pokazuje przed jak dramatycznymi decyzjami musiało stanąć wiele banków spółdzielczych w ostatnim okresie, aby tak drastycznie zredukować poziom kosztów. Spadek inflacji w 2013 r. z pewnością nie może tłumaczyć skali zmian kosztów działania banków spółdzielczych. To spadek dochodów wymusił podjęcie bardziej zdecydowanych kroków w tym obszarze. Wśród kosztów działania banków tempo spadku kosztów ogólnego zarządu i kosztów pracowniczych było praktycznie identyczne. To tempo spadku kosztów działania banków było takie samo jak w całym sektorze bankowym, przy czym w całym sektorze bankowym mocniej obniżono koszty eksploatacyjne, ale wynikało to w dużym stopniu z innej struktury tych kosztów w bankach komercyjnych i bankach spółdzielczych. Po raz pierwszy w bankowości spółdzielczej zmniejszyła się pozycja kosztów z tytułu amortyzacji. Po okresie wysokich inwestycji koszty te rok rocznie charakteryzowały się stosunkowo stabilną dynamiką. Każdego roku rosły one o około 4% przynajmniej przez trzy poprzednie lata. Jednak już w 2012 r. skala wzrostu kosztów amortyzacji w bankach spółdzielczych była najniższa spośród wszystkich kategorii kosztów bankowości spółdzielczej. Skala tych kosztów będąca pochodną wielkości inwestycji poniesionych w ostatnich latach, pokazuję, że proces ponoszenia intensywnych nakładów inwestycyjnych związanych z tworzeniem nowych placówek bankowych, nowoczesnymi kanałami dystrybucji usług bankowych oraz informatyzacją został zahamowany. Spadek odpisów amortyzacyjnych nastąpił w okresie wzrostu bilansowej wartości środków trwałych banków spółdzielczych (o 4,2%). Relacja kosztów operacyjnych (koszty działania banku i amortyzacja) do aktywów uległa w bankach spółdzielczych dalszej poprawie. Jeszcze w 2010 r. relacja ta wynosiła 3,86%, w 2012 r. obniżyła się do 3,75%, a w 2013 r. wyniosła tylko 3,35%. Ostatni rok był zatem kolejnym okresem wyraźnego obniżania się tej relacji. Wskaźnik ten kształtował się jednak nadal 215

216 na poziomie znacznie wyższym niż w przypadku całego sektora bankowego (2,2%), ale skala poprawy sytuacji w tym obszarze była lepsza w bankach spółdzielczych. Wyższy wskaźnik w bankowości spółdzielczej był częściowo wynikiem specyfiki działania tych banków (instytucji lokalnych działających na rzecz społeczności lokalnych), po części jednak świadczy to o istniejących nadal możliwościach ograniczania kosztów działania banków w przyszłości. Przez wiele lat, na wielkości wyniku finansowego brutto ważyła w dużym stopniu kwota odpisów netto na rezerwy. Ostatni raz taki proces można obserwować w bankowości spółdzielczej od 2008 r. Pogorszanie się jakości należności musiało spowodować wzrost salda odpisów z tytułu należności z utratą wartości. W 2013 r. wartość takich odpisów w bankowości spółdzielczej była nadal bardzo wysoka. Saldo utworzonych i rozwiązanych odpisów aktualizujących z tytułu utraty wartości aktywów finansowych, wyniosło 230,2 mln PLN. Było ono nominalnie wyraźnie niższe niż w 2012 r. (259,5 mld PLN), ale nadal znacznie wyższe niż w latach wcześniejszych. Przykładowo, w 2011 r. wyniosło ono 195,6 mld PLN i było uznane zgodnie za bardzo wysokie. Te liczby pokazują, jak wysoką cenę nadal płaciły banki spółdzielcze za utrzymanie wysokiej dynamiki akcji kredytowej także w okresie spowolnienia gospodarczego w kraju. Nawet w kryzysowym 2008 r. czy 2009 r., wartość odpisów była zdecydowanie niższa niż w ostatnich dwóch latach. Na pocieszenie można jednak odnotować, że spadek wartości odpisów był mimo wszystko silniejszy w bankowości spółdzielczej (o 11,3%) niż w całym sektorze bankowym (o 8,2%). Choć trzeba pamiętać, że baza odniesienia na poziomie 2012 r. była ustawiona wyjątkowo wysoko w bankowości spółdzielczej. Banki spółdzielcze zmniejszyły natomiast w minionym roku kwotę utworzonych rezerw (spadek o 14,5%). Zmniejszyła się też kwota rezerw na ryzyko ogólne, choć w ujęciu kwotowym była to bardzo pozycja minimalna. W 2013 r. w ujęciu netto zmniejszono nawet wielkość tych rezerw. Było to wynikiem wysokich rezerw utworzonych w poprzednich latach, wysokich odpisów aktualizujących (czy właściwie rezerw celowych), poprawy klimatu makroekonomicznego pod koniec roku, w końcu zapewne nierzadko też woli poprawy bieżących wyników finansowych. Zmniejszenie kwoty odpisów z tytułu utraty wartości aktywów finansowych, rezerw i ujemne saldo rezerwy ogólnej, musiało znaleźć swoje odzwierciedlenie w poprawie relacji łącznie tych odpisów w ujęciu netto, do aktywów banków spółdzielczych (z 0,44% w 2012 r. do 0,33% w roku następnym). Warto jednak odnotować, że wskaźnik ten obniżył się też w ostatnim roku w całym sektorze bankowym, osiągając wartość 0,58%. Porównanie obu wskaźników wskazuje, że był on zatem drugi rok wyraźnie niższy w bankowości spółdzielczej niż w całym sektorze bankowym. 216

217 W konsekwencji powyższych zmian, w 2013 r. poprawił się wskaźnik kosztów całkowitych (koszty operacyjne i odpisy na rezerwy) do aktywów banków spółdzielczych. W 2012 r. relacja ta wynosiła 4,19%, podczas gdy rok później ukształtowała się ona na poziomie 3,68%. Obniżenie wskaźnika nastąpiło dzięki poprawie sytuacji w zakresie kontroli kosztów działania banków. Dla porównania warto przypomnieć, że w całym sektorze bankowym wskaźnik ten wyniósł 3,1% w 2012 r. i obniżył się do 2,7% w 2013 r. W bankach spółdzielczych na wysokość tego wskaźnika zdecydowanie silniej wpływała wielkość kosztów działania banków. Wskaźnik efektywności kosztowej CIR uległ w ostatnim roku dalszemu obniżeniu w bankowości spółdzielczej. W 2012 r. kształtował się na poziomie 73,5%. Rok później wskaźnik ten osiągnął poziom 77,6%. Warto też przypomnieć, że w 2008 r. wyniósł on zaledwie 66,4%, ale wówczas skala tworzonych rezerw była nieporównywalnie mniejsza niż w ostatnich latach. W całym sektorze bankowym wskaźnik efektywności kosztowej tradycyjnie kształtował się na znacznie niższym poziomie. Różnica w dużym stopniu wynika ze specyfiki prowadzenia biznesu bankowego przez banki spółdzielcze, ale nie ulega wątpliwości, że poziom wskaźnika CIR jest dużym wyzwaniem dla bankowości spółdzielczej. Obciążenie podatkowe wyniku finansowego banków spółdzielczych zwiększyło się w 2013 r. proporcjonalnie do skali wzrostu wyniku finansowego brutto. Efektywna stopa opodatkowania dochodów banków spółdzielczych wyniosła w ostatnim roku 22% i była taka sama, jak stopa obciążenia zysku brutto w 2012 r. i nieco wyższa niż w 2011 r. Efektywna stopa opodatkowania pozostała przy tym wyraźnie wyższa niż w całym sektorze bankowym (19%) oraz wyższa niż nominalna stawka podatku dochodowego. Banki spółdzielcze muszą zatem dążyć do dalszej optymalizacji zarządzania rozliczeniem podatkowym. Wydaje się, że w dużym stopniu do wzrostu efektywnego obciążenia wyniku finansowego podatkiem dochodowym, przyczynił się wysoki poziom utworzonych odpisów aktualizujących, które nie mogły być zaliczone w całości do kosztu uzyskania przychodu na skutek obowiązywania restrykcyjnych zapisów ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. Wynik finansowy netto banków spółdzielczych wyniósł w ostatnim roku 757 mln PLN (rok wcześniej 967,5 mln PLN). Tempo spadku zysku netto wyniosło w minionym roku aż 21,8%. Obniżenie wielkości zysku netto w bankowości spółdzielczej odnotowano w okresie trudnej sytuacji ekonomicznej kraju. Obniżenia wyniku finansowego banków komercyjnych nie odnotowano, ale zadecydowały o tym w dużym stopniu lepsze wyniki w innych obszarach niż podstawowa działalność bankowa. Trzeba też pamiętać, że wynik finansowy netto uzyskany przez bankowość spółdzielczą w 2012 r. był rekordowo wysoki. Jednak obniżenie tego wyniku w ostatnim 217

218 roku nastąpiło do poziomu niższego niż nawet w latach wcześniejszych (w 2011 r. wyniósł on 898,2 mln PLN). Tym niemniej, jeśli stosunkowo dobry wynik finansowy udało się uzyskać mimo wysokiego salda odpisów, to ten rezultat pokazuje istniejący jeszcze nadal potencjał utrzymania dobrych wyników finansowych dla bankowości spółdzielczej. W 2013 r. wykorzystano częściowo wprawdzie taki potencjał w postaci redukcji kosztów ogólnego działania, ale wydaje się, że także w tym obszarze są nadal jeszcze ukryte rezerwy dla poprawy wyników w przyszłości. Wynik finansowy netto banków spółdzielczych (mln PLN) Tempo spadku zysku netto wyniosło w minionym roku aż 21,8% Źródło: NBP. Obniżenie się wielkości zysku netto przy wzroście aktywów banków spółdzielczych, musiało przynieść silne pogorszenie wskaźnika efektywności działania. Wskaźnik zwrotu netto z aktywów (ROA) ukształtował się w 2012 r. na poziomie 1,18%, a rok później wyniósł 0,83%. Rentowność aktywów w bankach spółdzielczych była w 2013 r. niższa niż w całym sektorze bankowym (w 2013 r. 1,11%), podczas gdy jeszcze w 2012 r. poziom wskaźnika ROA był praktycznie identyczny w bankowości spółdzielczej i w bankowości komercyjnej. Różnica między efektywnością ROA w bankowości spółdzielczej i bankowości komercyjnej była już w 2013 r. znaczna. Wskaźnik zwrotu z kapitału (ROE) uległ także silnemu pogorszeniu w 2013 r. z 12,6% w 2012 r. do 8,8% w następnym roku. Po krótkim okresie wyższej rentowności kapitału w bankach spółdzielczych niż w bankach komercyjnych, od 2010 r. ponownie odnotowuje się wyższą rentowność kapitału w bankach komercyjnych, a w ostatnim roku spadek wskaźnika ROE w bankach spółdzielczych był silniejszy. Wspominając o tym, trzeba jednak pamiętać, że cel działania banków spółdzielczych (realizowanie potrzeb społeczności lokalnych) jest generalnie inny niż 218