МОЛОДА СПОРТИВНА НАУКА OF UKRAINE V.3. P УКРАЇНИ Т.3. С

Transkrypt

1 YOUNG SPORT SCIENCE МОЛОДА СПОРТИВНА НАУКА OF UKRAINE V.3. P УКРАЇНИ Т.3. С УДК ZESPOŁY BÓLOWE SZYJNEGO ODCINKA KRĘGOSŁUPA U LEKARZY-STOMATOLOGÓW Renata SKALSKA-IZDEBSKA 1,2, Iwona ŻWIREK 1, Barbara SZPOTOWICZ 3, Barbara GORAJ-SZCZYPIOROWSKA 4, Tomasz PAŁKA 5, Agnieszka KURACH 6 1 Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Medyczny, Fizjoterapia 2 Wyższa Szkoła Mazowiecka w Warszawie, Wydział Nauk Medycznych, Fizjoterapia 3 Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie, Instytut Nauk Biomedycznych 4 FIZYKO-MED Warszawa 5 Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie, Wydział Wychowania Fizycznego, Zakład Fizjologii i Biochemii 6 MEDICA-MED Pruszków, Polska БОЛЬОВІ СИНДРОМИ ШИЙНОГО ВІДДІЛУ ХРЕБТА У ЛІКАРІВ-СТОМАТОЛОГІВ. Рената СКАЛЬСКА-ІЗДЕБСКА 1,2, Івона ЗЬВІРЕК 1, Барбара ШПОТОВІЧ 3, Барбара ГОРАЙ-ЩИ- ПЙОРОВСКА 4, Томаш ПАЛКА 5, Агнєшка КУРАХ 6 1 Університет міста Жешув, 2 Вища школа Мазовецка у Варшаві, 3 Академія фізичної культури в Кракові, Інститут медико-біологічних наук, 4 FIZYKO-MED Варшава, 5 Академія фізичної культури в Кракові, 6 MEDICA-MED Pruszków, Польща Анотація. Вступ. Больові відчуття шийного відділу хребта є одним з найчастіших симптомів захворювань останніх років, які турбують також лікарів-стоматологів. Найчастішими причинами їх прояву є сидячий спосіб життя, пов язаний з науково-технічним прогресом. Мета роботи. Мета роботи оцінювання частоти виникнення болю в шийному відділі хребта залежно від характеру виконуваної роботи та повторення больових епізодів. Матеріал і методика. Дослідження проведено серед лікарів-стоматологів. У дослідженні взяло участь 20 осіб. Більшість у групі становили жінки (65%). Стаж роботи від 5 до 30 років. Як досліджуваний документ застосовано анкету, що складалася з 34 груп питань, котрі стосувалися профілактики болю хребта, характеру виконуваної роботи та прояв симптомів, пов язаних з дисфункцією шийного хребта. Результати. Визначено частий прояв больових відчуттів хребта серед жінок. Скарги на дисфункцію усього опорно-рухового апарату 65 %. Про розлади найчастіше інформували особи, у яких стаж роботи становив понад 15 років. Головний момент посилення больових відчуттів припадав на четверту та п яту декаду життя. Сам біль змушував до обмеження активності. Висновки. Робота у статичній позі, яка спричинена довготривалим сидячим положенням і / чи стоячим є причиною утворення низки симптомів, які свідчать про порушення шийного відділу хребта. Ключові слова: шийний відділ хребта, больові відчуття. Wstęp. Zespoły bólowe kręgosłupa są jednym z najczęściej występujących problemów zdrowotnych ostatnich dekad. Najważniejszą tego przyczyną jest najprawdopodobniej postępująca zmiana trybu życia, ograniczenie aktywności fizycznej oraz ułatwienie warunków życia w skutek postępu technicznego. Powstaje wiele stanowisk pracy zmuszających do jednostajnego powtarzania takich samych ruchów, czynności manualnych, wielogodzinnego przyjmowania jednej, często niefizjologicznej pozycji ciała. Jednocześnie obserwuje się wyraźny wzrost dysfunkcji szyjnej i lędźwiowej okolicy kręgosłupa. W Norwegii i Finlandii ból kręgosłupa szyjnego dotyczy około 14% badanych. Epizody bólowe kręgosłupa szyjnego występują u około 10% mieszkańców Kanady. W Polsce również coraz częściej mamy do czynienia z omawianym schorzeniem [1, 2]. W patogenezie bólów kręgosłupa znaczącą rolę pełnią zmiany krążka międzykręgowego, stawów międzykręgowych oraz więzadeł kręgosłupa. Wszelkie patologie obejmują segment ruchowy kręgosłupa. W miarę postępu zaburzeń, nieprawidłowości mogą zajmować różne struktury segmentu ruchowego, a także sąsiednie lub odległe narządy [3]. Sposób wykonywania pracy przez lekarzy stomatologów wpływa na omówione powyżej problemy, wywołując przeciążenia stawów i tkanek kręgosłupa nieprzystosowanych do niemal sie Skalska-Izdebska R., Żwirek I., Szpotowicz B., Goraj-Szczypiorowska B., Pałka T., Kurach A., 2013

2 Zespoły bólowe szyjnego odcinka kręgosłupa u lekarzy-stomatologów 207 Wśród czynników warunkujących występowanie bólu kręgosłupa wymienia się długotrwałe przyjmowanie pozycji stojącej lub siedzącej, której zawsze towarzyszy pochylenie i skręcenie kręgosłupa połączone z nadmiernym naciskiem na jedne tkanki, a rozciąganiem po przeciwnej stronie. Opisana pozycja doprowadza do zaburzenia równowagi statyczno dynamicznej mięśni kończyn górnych-szczególnie prawej ręki, ramion, obręczy barkowej kręgosłupa i mięśni tułowia. Ponadto zwraca się uwagę na nieprawidłowości w zakresie ergonomii stanowisk pracy. Lekarz przez ok % czasu pracy przyjmuje pozycję skłonu. Wykonuje od 100 do 300 skłonów i od 800 do 1000 powtarzających się ruchów kończyn górnych. Precyzja wykonywanych zadań stomatologicznych wymaga unoszenia ramion i utrzymywania ich w tej pozycji przez dłuższy czas. Klinicznym wykładnikiem patologicznych zjawisk zachodzących w przeciążonym aparacie ruchu są dolegliwości bólowe kręgosłupa [5, 6]. Zespół bólowy kręgosłupa i kończyn górnych, osłabienie siły mięśni, zaburzenia czucia, to objawy, które mogą pojawiać się w wyniku długotrwałej pracy w zawodzie [7]. Ułożenie ciała jest ważnym czynnikiem ryzyka dla zaburzeń mięśniowo szkieletowych. Wadliwe postawy, utrzymywane przez dłuższy czas, powodują przeciążenia układu ruchu z następstwem zmęczenia, bólów i chorób, niepotrzebne obciążenie statyczne, spadek efektywności pracy, zwiększenie częstości błędów i wypadków [8]. Dolegliwości bólowe kręgosłupa obserwuje się w grupach zawodowych obciążonych prostymi czynnościami, wymagającymi niedużego wysiłku dynamicznego, ale za to o znacznym wskaźniku monotonności. Realizowanie powtarzalnych zadań łączy się z wydatnym obciążeniem statycznym mięśni, które powoduje zmęczenie w związku ze stałą pracą tych samych grup mięśni. Złe zorganizowanie stanowiska pracy sprawia, że czynności wykonywane są w niewygodnych, forsownych pozycjach [8, 9]. Splot różnych przyczyn i niekorzystnych czynników stwarzają trudności leczenia. Usprawnianie w zespołach bólowych szyjnego odcinka kręgosłupa ma charakter interdyscyplinarny i obejmuje: fizjoterapię, farmakoterapię, psychoterapię, szkolenie pacjentów dotyczące patomechanizmu zespołu, ergonomii pracy, wypoczynku i stylu życia [10]. Praca lekarza stomatologa jest to praca fizyczno umysłowa. Obciążenie statyczne lub praca o charakterze statycznym, to znaczy egzekwowana siłą mięśni utrzymywanych w stałej pozycji jest reprezentatywna dla niemal wszystkich działań klinicznych w stomatologii. Obciążenie dynamiczne lub praca dynamiczna, realizowana jest przy użyciu ruchów poszczególnych mięśni lub grup mięśniowych. Zakres natężenia tego typu pracy jest w stomatologii niewielki [11].Badania dowiodły, że czynności o charakterze statycznym są dużo bardziej obciążające dla wszystkich układów, a zwłaszcza nerwowego i mięśniowo-szkieletowego. Dlatego coraz częściej obserwuje się skłonność dynamizacji pracy stomatologów poprzez projektowanie stanowisk, umożliwiających wzrost zasięgu natężenia ruchu mięśni [11]. Celem pracy jest ocena zależności między występowaniem dolegliwości bólowych szyjnego odcinka kręgosłupa, a wykonywanym zawodem lekarza-stomatologa. Będziemy również próbowali odpowiedzieć na pytanie czy istnieje związek pomiędzy częstością występowania dolegliwości bólowych, a wiekiem, płcią i stażem pracy stomatologa oraz jaki charakter mają dolegliwości związane ze zmianami w odcinku szyjnym kręgosłupa. Materiał i metody badawcze. W badaniach wzięło udział 20 osób wykonujących pracę w zawodzie lekarz-stomatolog. Do badań zostały zakwalifikowane osoby, które były uprawnione do praktycznego stosowania wiedzy z zakresu stomatologii, były aktywne zawodowo jako lekarz-stomatolog w wieku powyżej 25 lat oraz wyraziły zgodę na przeprowadzenie ankiety. W przedziale wiekowym < 30 lat znalazło się 6 lekarzy, w przedziale lat 10 lekarzy, a w zakresie pomiędzy lat 4 lekarzy. Analiza wysokości ciała przedstawia się następująco: <1,6 m- 1 osoba, 1,6-1,8 m 17 osób, więcej niż 1,8 m - 2 osoby. Respondenci legitymowali się ogólnym stażem pracy od 5 do 30 lat. Ponad 70% lekarzy-stomatologów pracowało w gabinetach prywatnych. Masa ciała ankietowanych mieściła się w granicach od kilogramów. Większość uczestników badania deklarowało dobry stan zdrowia. Wszystkie osoby pracowały w warunkach zmuszających do przyjmowania postawy siedzącej i/lub stojącej.jako instrument badawczy zastosowano anonimową ankietę, zawierającą 48 pytań. Zagadnienia zostały zaszeregowane do czterech grup tematycznych, koncentrujących się na odmiennych aspektach badanego problemu. Część pierwsza

3 208 Renata SKALSKA-IZDEBSKA, Iwona ŻWIREK, Barbara SZPOTOWICZ, Barbara GORAJ-SZCZYPIOROWSKA, Tomasz PAŁKA, Agnieszka KURACH zawierała pytania dotyczące informacji osobowych. Pozostałe grupy pytań dotyczyły informacji o: systematyczność wykonywania ćwiczeń w domu, umiejętność utrzymywania prawidłowej postawy ciała, charakter pracy zawodowej, staż zawodowy, znajomość zasad ergonomii i ich stosowanie, czas i częstotliwość pozostawania w pozycji siedzącej i/lub stojącej, częstotliwość występowania bólu, czas trwania dolegliwości i okoliczności ich nawracania, lokalizację i rodzaj bólu oraz sposoby łagodzenia dolegliwości. Wyniki przedstawiono w formie graficznej i tabelarycznej. Wyniki. Wszyscy ankietowani wykonywali pracę o charakterze statycznym, narzucającym długookresowe pozostawanie w pozycji siedzącej i/lub stojącej. Ból kręgosłupa rozpoznano u 65% osób. Ocena opisu charakteru bólu oznaczonego przez uczestników badania pokazała, że na ogół cechuje się on stałością trwania. 62% respondentów zgłaszało, że epizody bólowe mają postać chroniczną i przebiegają z okresami przerw. Najliczniej reprezentowane były dolegliwości bólowe zlokalizowane w obrębie kręgosłupa szyjnego (85%) oraz kręgosłupa lędźwiowego (61%). 85% lekarzystomatologów nie podawało przyczyn powstania zaburzeń. Na 20 osób poddanych badaniu aż siedem osób intensywność bólu w skali dziesięciostopniowej zaznaczyło na poziomie 4-5, dwie osoby określiły ból na 1, trzy następne na poziomie 2-3 oraz jedna osoba odczuwała ból o natężeniu 6. W tabeli 1 zaprezentowano charakterystykę dolegliwości bólowych w badanej grupie. Tabela 1 Charakterystyka dolegliwości bólowych w badanej grupie Charakterystyka bólu Liczba badanych n [%] Do godziny 3 23% Czas trwania dolegliwości Kilka godzin 2 15% bólowych Stale 8 62% Część szyjna 11 85% Lokalizacja bólu Część piersiowa 1 8% Część lędźwiowa 8 61% Przyczyna epizodów Znana 2 15% bólowych Nieznana 11 85% Miejscowy 2 15% Rodzaj bólu Intensywność bólu Przewlekły z okresami przerw 8 62% Promieniujący 2 15% Ostry 1 8% % 2 1 8% % % % 6 1 8% % Według opinii lekarzy stomatologów bolesność nasila się w pozycji siedzącej. 55% badanych deklarowało więcej niż 40 godzin pracy tygodniowo. Analiza przedstawionych wyników pokazuje, że czas pozostawania w pozycji siedzącej jest na tyle długi, że istotnie wpływa na potęgowanie epizodów bólowych. Zależność pomiędzy wiekiem, a zjawiskiem występowania bólów oceniono poprzez klasyfikację badanych osób do trzech przedziałów wiekowych obliczając w każdym z nich udział osób z bólem. W tabeli 2 przedstawiono zależność między wiekiem i częstością występowania dolegliwości bólowych. Główny moment pojawienia się epizodów bólowych przypada na czwartą i piątą dekadę życia.

4 Zespoły bólowe szyjnego odcinka kręgosłupa u lekarzy-stomatologów 209 Tabela 2 Częstość występowania bólów kręgosłupa w poszczególnych grupach wiekowych Grupy wiekowe Bóle kręgosłupa Tak Nie Razem Mniej niż 30 lat % 33% 67% 100% lat % 70% 30% 100% lat % 100% 0% 100% Razem Ból utrudnia normalne funkcjonowanie i zaburza realizowanie czynności powszednich u 60% ankietowanych. Ponad 90% respondentów deklaruje, że wystąpienie epizodów bólowych nie wpływa na ograniczenie liczby przyjmowanych osób. Tylko 5% lekarzy-stomatologów przyznaje, że świadomość istnienia i przewlekłości bólu rzutuje na czas pracy zawodowej (Tabela 3). Tabela 3 Wpływ bólu na jakość pracy lekarzy-stomatologów Ograniczenie efektywności pracy zawodowej Liczba badanych spowodowane bólem n w % Ograniczenie liczby przyjętych pacjentów spowodowane bólem Tak 1 5% Nie 19 95% Ograniczenie czasu poświęcanego Tak 1 5% dla pacjentów spowodowane bólem Nie 19 95% Ponad 80% ankietowanych deklarowało, że nie korzysta z wizyt u specjalisty. Spośród 13 osób dotkniętych problemem bólów kręgosłupa, 7 respondentów (55%) korzysta ze środków przeciwbólowych, a 6 (45%) nie. Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że większość badanych osób nie wykonuje ćwiczeń fizycznych (75%) lub ćwiczy bardzo rzadko. Dolegliwości bólowe kręgosłupa najczęściej zgłaszały osoby, których staż pracy przekraczał 15 lat. Aktywność zawodowa w przedziale 5 10 lat powodowała, że epizody bólowe były obecne u 7 spośród 10 respondentów. Praktyka w okresie mniejszym niż 5 lat była przyczyną bólu u 2 spośród 6 osób. Analizując pracę lekarza stomatologa pod kątem prewencji zawodowej i jej determinantów wykazano, że 100% badanej populacji zna i stosuje zasady ergonomii. Wszystkie osoby używają fotelu z regulowaną wysokością. Na pytanie o czas poświecony na przerwy w porze realizowania zadań zawodowych 14 osób (70%) odpowiedziało, że rezerwuje na ten cel minut, a 6 (30%), że minut. Pracę w pozycji siedzącej wykonywało 12 osób, 6 osób w pozycji stojącej i 6 osób w pozycji siedzącej i stojącej. Większość ankietowanych siedzi zakładając nogę na nogę lub garbi się. Dyskusja. Dane z piśmiennictwa oraz wyniki przeprowadzonych badań dowodzą, że praca w zawodzie lekarz-stomatolog jest przyczyną różnorodnych obciążeń zdrowotnych [4, 5, 12, 13]. Zawód ten wymaga postawy stojącej lub siedzącej, której zawsze towarzyszy pochylenie i skręcenie kręgosłupa [5]. Dentysta przez około 30-50% czasu roboczego przyjmuje pozycję skłonu. Ponadto wykonuje od powtarzających się ruchów. 15% stomatologów skarży się na znaczne obciążenie wysiłkiem statycznym, wynikającym z potrzeby unoszenia ramion i pozostawania w tym ułożeniu przez dłuższy czas zamiarem wykonania zadań stomatologicznych [13]. Badania przepro-

5 210 Renata SKALSKA-IZDEBSKA, Iwona ŻWIREK, Barbara SZPOTOWICZ, Barbara GORAJ-SZCZYPIOROWSKA, Tomasz PAŁKA, Agnieszka KURACH wadzone w niniejszej pracy potwierdziły, że większość ankietowanych pracuje w warunkach zmuszających do przyjmowania postawy siedzącej i stojącej. Udzielane odpowiedzi wskazują na znaczne obciążenie wysiłkiem monotypowym oraz statycznym. Sposób realizowania czynności zawodowych stwarza obciążenie dla narządu ruchu będące rezultatem czynności manualnych i długotrwałej pracy w niefizjologicznym układzie ciała. Ponad połowa stomatologów przyznawała, że w pracy spędza więcej niż 40 godzin tygodniowo. Analiza tych wyników pozwala na wniosek, że czas w którym lekarze przyjmują uciążliwą pozycję ciała jest na tyle długi, że istotnie wpływa na rozwój dolegliwości bólowych. Mori [14] prowadziła badania grupy techników dentystycznych, których średni czas pracy wynosił godzin. Autorka dowiodła, że dolegliwości bólowe zależały bardziej od długości dziennego czasu pracy niż od stażu. Palmer i wsp. [15] wykazali wysokie prawdopodobieństwo pojawienia się bólu kręgosłupa szyjnego u osób pracujących dłużej niż 4 godziny dziennie przy komputerze. Demur i wsp. [16] badając stan zdrowia 273 użytkowników komputera potwierdzili istnienie silnej zależności pomiędzy bólem kręgosłupa szyjnego, a ilością godzin spędzonych przy komputerze. Zespoły bólowe intensyfikowały się przy pracy trwającej powyżej 7 godzin. Wyniki badań własnych pokazują, że częstość występowania dolegliwości bólowych u lekarzy stomatologów wynosi 65%. Powyższy rezultat potwierdzają wyniki badań zrealizowanych przez Instytut Medycyny Pracy w Łodzi [4]. Testy ankietowe dotyczyły samooceny stanu zdrowia lekarzy stomatologów. Praca badawcza prezentuje wydatny odsetek zgłaszanych dolegliwości subiektywnych ze strony układu ruchu w tej populacji, przede wszystkim w zakresie kręgosłupa. W latach skierowano do Przychodni Chorób Zawodowych w Łodzi 188 lekarzy-stomatologów w intencji porady, w związku z przypuszczeniem choroby zawodowej. Najliczniej reprezentatywne były zmiany pod postacią dyskopatii, którą w części szyjnej zdiagnozowano u 67% badanych, a w odcinku lędźwiowym u 24%. Zmiany zniekształcająco-zwyrodnieniowe kręgosłupa zdiagnozowano u 135 (72%) osób. U 44% testowanych były one zlokalizowane w odcinku szyjnym, a u 28% w piersiowo-lędźwiowym [4]. Analizując zależność występowania dolegliwości bólowych od stażu pracy wykazano, że element ten ma wpływ na częstość pojawiania się bólu. Najintensywniejsze dolegliwości zgłaszały osoby, których praktyka w pracy przekraczała 15 lat. Może to wynikać z faktu, że wielu stomatologów o dużym stażu zawodowym realizowało w przeszłości pracę przy fotelu stomatologicznym starego typu, o bardzo szerokiej metalowe podstawie, z szeroko założonymi podparciami na ręce pacjenta. Utrudniało to lekarzowi bliższy kontakt z pacjentem i wymuszało przyjmowanie uciążliwej pozycji w pochyleniu. Postawa skutkowała dużym obciążeniem mięśni ramion, barków, szyi, grzbietu, brzucha i kończyn dolnych [5]. Krawczyk [13] przedstawia odmienne wnioski, z których wynika, że krótsza praktyka zawodowa zwiększa prawdopodobieństwo zachodzenia epizodów bólowych odcinka szyjnego kręgosłupa i barków. Rozważając odpowiedzi ankietowanych na pytania dotyczące wpływu bólu na jakość pracy można wnioskować, że natężenie bólu u dentystów nie było zbyt dokuczliwe, ponieważ 95% lekarzy odpowiedziało, że dolegliwości nie wpłynęły na ograniczenie liczby przyjętych pacjentów. Porównanie częstości występowania dolegliwości bólowych w poszczególnych grupach wiekowych pozwoliło na stwierdzenie, że główny moment pojawienia się epizodów bólowych przypada na czwartą i piątą dekadę życia. Iżycki i wsp. [4] wykazali, że choroby narządu ruchu u stomatologów występowały głównie u osób po 40 roku życia i były zaawansowane u kobiet w okresie menopauzy, co jest charakterystyczne dla fizjologii kobiet. Pewne zmiany w funkcjonowaniu aparatu ruchu są atrybutem wieku, kiedy częściej pojawiają się objawy zależne od zmian zwyrodnieniowych. Ograniczenia możliwości radzenia sobie z realizowaniem zadań absorbujących różne części narządu ruchu mają związek z wiekiem i charakterem wykonywanej pracy. W zależności od cech indywidualnych, czynników psychospołecznych oraz obciążeń statycznych może powstać adaptacja albo dolegliwości i zaburzenia w funkcjonowaniu [13]. Janiszewski i Pilek [12] zwracają uwagę na fakt, że tradycyjne pozycje w pracy stomatologa powodują duże napięcie statyczne mięśnia prostownika grzbietu. Ważna jest profilaktyka, która przeciwdziała długotrwałym i nieodwracalnym przeciążeniom kręgosłupa [15]. Z badań własnych wynika, że większość testowanych osób deklaruje, iż przestrzega podstawowych zasad ergonomii w

6 Zespoły bólowe szyjnego odcinka kręgosłupa u lekarzy-stomatologów 211 pracy. W świetle danych literaturowych [15], profilaktyka jest złożonym procesem, którego nie należy sprowadzać np. tylko do modyfikacji stanowiska pracy. Prewencja powinna obejmować regularne zajęcia ruchowe. Wszelkie ćwiczenia mają na celu jak najdłuższe utrzymanie sprawności fizycznej lekarza i ograniczenie do minimum częstości występowania chorób kręgosłupa. Ankieta własna pokazuje, że większość osób nie wykonuje ćwiczeń fizycznych lub ćwiczy bardzo rzadko. Janiszewski i wsp. [15] prezentują rozwiązania prewencyjne, które obejmują już studentów stomatologii. Autorzy proponują, aby zajęcia z wychowania fizycznego organizować przez cały okres studiów, a nie tylko na pierwszych trzech latach. Program zajęć trzeba odpowiednio ukierunkować i wprowadzić zajęcia z pływania. Bardzo ważnym elementem profilaktyki są także regularne szkolenia skierowane do lekarzy, mające na celu pokazanie im niebezpieczeństwa obciążenia układu ruchu na stanowiskach pracy oraz instruktaż właściwego wykorzystania narządu ruchu [18]. Krawczyk i wsp. [18] prezentują jak duże znaczenie dla profilaktyki omawianych dolegliwości ma czas przeznaczony na wypoczynek. Potrzeba organizacji przerw w pracy zależy między innymi od płci i wskaźnika BMI. Kobiety i lekarze stomatolodzy z niższym wskaźnikiem BMI wymagają więcej wypoczynku i równocześnie gorzej oceniają swój stan zdrowia. Wyniki badań własnych pokazują, że 70% lekarzy poświęca tylko od minut na przerwy podczas aktywności zawodowej. Autorzy wykazali, że brak pauz w pracy zwiększa prawdopodobieństwo zachodzenia epizodów bólowych kręgosłupa szyjnego i barków. Janiszewski [15] proponuje, aby już na ćwiczeniach klinicznych przyszli studenci stomatologii poznali zasady współczesnej ergonomii, w czasie zajęć często zmieniali pozycję przy fotelu, a między przyjęciami pacjentów planowali kilkuminutowe przerwy. Badania własne pokazują, że 85% lekarzy stomatologów nie podawało wyraźnej przyczyny powstania bólu. Autorzy [18] zwracają uwagę na fakt, że do przeciążeń poszczególnych części narządu ruchu u stomatologów nie dochodzi pod wpływem nagłego zadziałania krótkotrwałych, dużych sił zewnętrznych. Niejednokrotnie długoletnia praca w obciążonej pozycji ciała oraz sposób realizowania zadań zawodowych prowadzą do kumulowania się mikrourazów i w efekcie naruszenia odporności tkanek budujących elementy narządu ruchu. W świetle danych literaturowych [18] ważnym elementem prewencji zawodowej są badania profilaktyczne przeprowadzone przez lekarza medycyny pracy sprawującego opiekę nad stomatologiem. Badania przeprowadzone w niniejszej pracy wykazały, że ponad 70% uczestników ankiety pracowało w gabinetach prywatnych. Można zatem wnioskować, że część badanej populacji obejmuje osoby samo zatrudniające się. Ponad 80% testowanych deklarowało, że nie korzysta z wizyt u specjalisty. Można zatem wnioskować, że osoby samo zatrudniające się w większości przypadków rzadko poddają się badaniom profilaktycznym wstępnym, okresowym i kontrolnym. Badanie nasilenia odczuć bólowych wśród stomatologów pokazało interesujące wyniki. Ankietowani deklarowali mierne i średnie natężenie intensywności epizodów bólowych. Najwięcej 31% osób wskazuje na 5 (w skali od 0-10), potem 23% 4 osoby. Przedstawione wartości mogą sugerować ogólny spadek satysfakcji z wykonywanej pracy, jak i pogorszenie komfortu życia. Lisiński i wsp. [7] przeprowadzili badania wśród pracowników korzystających z komputera. Rezultaty ankiety wykazały, że ponad 25% respondentów określiło poziom bólu jako średni. Testy przeprowadzone przez Chlebicką [18] porównują intensywność odczuć bólowych u pracowników biurowych przed i po zakończeniu pracy. Ankieta dowiodła, że po wykonaniu czynności zawodowych odsetki epizodów bólowych i intensywność zwiększyły się. Wykazano istotnie większe odsetki odczuwanego bólu w plecach (67%) i łokciach (42%). Wyniki potwierdzają, że dolegliwości mięśniowo-szkieletowe są spowodowane warunkami pracy lekarzy-stomatologów i stanowią ważny problem kliniczny. Usprawnianie organizacji pracy i sposobu jej wykonywania musi być uzupełnione rehabilitacją ruchową. Bibliografia 1. Evans R. Two year follow up of randozed clinical trial of spina and two types of exercise for patients with chronic neck pain / Evans R., Bronfort G. // Spine Vol. 27, iss. 21. P

7 212 Renata SKALSKA-IZDEBSKA, Iwona ŻWIREK, Barbara SZPOTOWICZ, Barbara GORAJ-SZCZYPIOROWSKA, Tomasz PAŁKA, Agnieszka KURACH 2. Kiwerski J. Schorzenia i urazy kręgosłupa / Kiwerski J. Warszawa : PZWL, s. 3. Ruchomość kręgosłupa w odcinku szyjnym oraz równowaga ciała u osób z chorobą przeciążeniową kręgosłupa / Sipko T, Bieć E, Demczuk-Włodarczyk E.[ i wsp]. // Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja Vol. 9, nr. 2. S Iżycki J. Choroby narządu ruchu u stomatologów-analiza przypadków konsultacyjnych kierowanych do przychodni chorób zawodowych / Iżycki J., Wągrowska-Koski E. // Medycyna Pracy Vol. 43. S Lewczuk E. Zawodowe zagrożenia zdrowotne w gabinetach stomatologicznych / Lewczuk E. Affelska-Jercha A. Tomczyk J. // Medycyna Pracy Vol. 53,Nr. 2. S Kwolek A. Kręgosłup szyjny złożoność budowy, funkcji i problemów klinicznych / Kwolek A. // Rehabilitacja Medyczna Vol. 2, Nr. 3. S Lisiński P. Praca przy komputerze przyczyną dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego. / Lisiński P. Sklepowicz K, Stryła W. // Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja Vol. 7, Nr. 2. S Paluch R. Strategia adaptacji roboczej postawy ciała // Paluch R., Jach K., Michalski R.. Obciążenia układu ruchu. Przyczyny i skutki. Wrocław : Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej S Marek K. Choroby zawodowe / Marek K. Warszawa : PZWL, s. 10. Depa A. Ocena częstości występowania zespołów bólowych lędźwiowego odcinka kręgosłupa w zależności od charakteru wykonywanej pracy / Depa A. Drużbicki M. // Przegląd Medyczny Vol. 1. S Bladowski M. Ergonomia pracy w stomatologii ogólnej / Bladowski M. // As Stomatologii Nr. 1/ 2. S Janiszewski M. Analiza obciążeń odcinka lędźwiowego kręgosłupa u stomatologów / Janiszewski M. Pilek K. // Kwartalnik Ortopedyczny Nr. 2. S Krawczyk-Adamus P. Wpływ pracy zawodowej na układ ruchu lekarzy stomatologów / Krawczyk-Adamus P., Pałczyński C. // Twój Przegląd stomatologiczny Vol. 11. S Mori C. Three years up study of Heath conditions among dental technicians / Mori C. // Journal of the Kurume Medical Association Vol. 58, Nr. 1. S Palmer K. T. Use of keyboards and symptoms in the neck and arm; evidence from a national survey / Palmer K. T. Cooper C. // Occupational Medicine Vol. 51. P Demure B. Video display terminal Workstation improvement program : I. Baseline associations between musculoskeletal discomfort and ergonomic features of workstations / Demure B., Luippold R. S. // Journal of Occupational and Enviromental Medicine Vol. 42. P Występowanie objawów zespołów przeciążeniowych kończyn górnych u pracowników różnych grup zawodowych. / Bugajska J., Konarska M., Tokarski T. [i wsp.] // Reumatologia Vol. 45, iss. 6. P Chlebika E. Obciążenie układu ruchu pracowników biurowych w porównaniu z wybranymi grupami zawodowymi. / Chlebika E., Herbut B. // Paluch R. Obciążenia układu ruchu. Przyczyny i skutki / Paluch R., Jach K., Michalski R. Wrocław : Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, S

8 Zespoły bólowe szyjnego odcinka kręgosłupa u lekarzy-stomatologów 213 ZESPOŁY BÓLOWE SZYJNEGO ODCINKA KRĘGOSŁUPA U LEKARZY-STOMATOLOGÓW Renata SKALSKA-IZDEBSKA 1,2, Iwona ŻWIREK 1, Barbara SZPOTOWICZ 3, Barbara GORAJ-SZCZYPIOROWSKA 4, Tomasz PAŁKA 5, Agnieszka KURACH 6 1 Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Medyczny, Fizjoterapia 2 Wyższa Szkoła Mazowiecka w Warszawie, Wydział Nauk Medycznych, Fizjoterapia 3 Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie, Instytut Nauk Biomedycznych 4 FIZYKO-MED Warszawa 5 Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie, Wydział Wychowania Fizycznego, Zakład Fizjologii i Biochemii 6 MEDICA-MED Pruszków, Polska Streszczenie. Dolegliwości bólowe kręgosłupa szyjnego są jednym z najczęściej występujących zespołów chorobowych ostatnich dekad dotykającymi również lekarzy stomatologów. Najczęstszymi przyczynami ich występowania jest siedzący tryb życia, ograniczenie aktywności fizycznej oraz ułatwienie warunków życia na skutek postępu technicznego. Celem pracy jest ocena częstości występowania bólów szyjnego odcinka kręgosłupa w zależności od charakteru wykonywanej pracy, analiza wpływu wieku, płci oraz stażu pracy na powszechność epizodów bólowych. Badania przeprowadzono wśród osób zatrudnionych na stanowisku lekarz stomatolog. W badaniu wzięło udział 20 osób. Większość grupy stanowiły kobiety (65%). Staż pracy wynosił od 5 do 30 lat. Jako instrument badawczy zastosowano ankietę zawierającą cztery grupy pytań dotyczących profilaktyki bólów kręgosłupa, charakteru wykonywanej pracy oraz występowanie ewentualnych objawów związanych z dysfunkcją kręgosłupa szyjnego. Wykazano częstsze występowanie dolegliwości bólowych kręgosłupa wśród kobiet. Skargi na dysfunkcje w obrębie całego układu ruchu zgłaszało 65% ogółu. O zaburzeniach najczęściej informowały osoby, których staż pracy przekraczał 15 lat. Główny moment nasilenia epizodów bólowych przypadał na czwartą i piątą dekadę życia. Sam ból zmuszał do ograniczenia aktywności. Praca o charakterze statycznym, narzucającym długookresowe pozostawanie w pozycji siedzącej i/lub stojącej jest przyczyną występowania szeregu objawów świadczących o dysfunkcji kręgosłupa szyjnego. Słowa kluczowe: bóle kręgosłupa szyjnego. PAIN SYNDROMES OF THE CERVICAL SPINE OF DENTISTS Renata SKALSKA-IZDEBSKA 1,2, Iwona ŻWIREK 1, Barbara SZPOTOWICZ 3, Barbara GORAJ-SZCZYPIOROWSKA 4, Tomasz PAŁKA 5, Agnieszka KURACH 6 1 Universytet Rzeszów, 2 Vyscha Mazowiecka School in Warsaw, 3 Academy of Physical Education in Cracow, Institute of Biomedical Sciences, 4 FIZYKO-MED Warsaw, 5 Academy of Physical Education in Krakow, 6 MEDICA-MED Pruszków, Poland Abstract. Introduction. Cervical spine ailments occurred frequently during last decades, also caused, interested among dentists. The common causes are sedentary lifestyle, limited physical activity and undemanding living conditions due to technological progress. Objective. The aim of the thesis is to evaluate the frequency of cervical spine ailments occurrences depending on an occupation, to analyse the influence of age, gender and job seniority on commonness of pain episodes. Material and method. The study has been conducted among the 20 people employed as dental surgeons. The majority of the group were women (65%). Job seniority has ranged from 5 up to 30 years. The survey has been used as a study instrument, consisting of four groups of questions, concerning spine pain preventive measures, an occupation and occurrences of possible symptoms connected with the cervical spine dysfunction. Results. It has been proved that cervical spine ailments had occurred more frequently among women. The complaints about dysfunction within the whole motor system have been submitted by 65% of the total questioned population. The job seniority of the people who commonly informed about their ailments has exceeded 15 years. The period of the greatest intensity of pain episodes happened in the fourth and the fifth decade of living. The pain itself has forced the people to limit their activity. Conclusions. The static job, which imposes long-term sitting and standing position is the cause of the series of symptoms for the cervical spine dysfunction. Key words: cervical spine, pain.