Od banku pobożnego do banków państwowych i prywatnych. Banki w Polsce, ich rola ekonomiczna, społeczna i kulturowa

Transkrypt

1 1 Cecylia Leszczyńska, Łucja Lisiecka Od banku pobożnego do banków państwowych i prywatnych. Banki w Polsce, ich rola ekonomiczna, społeczna i kulturowa Zaproponowany przez organizatorów Zjazdu temat referatu Od banku pobożnego do banków państwowych i prywatnych. Banki w Polsce, ich rola ekonomiczna, społeczna i kulturowa jest na tyle szeroki, że mieści w sobie niemal całą historię polskiej bankowości. Z tego względu, oraz zważywszy na fakt, iż dziedziną w której się specjalizujemy jest historia gospodarcza, postanowiłyśmy zakres niniejszego opracowania ograniczyć do kwestii ekonomicznych. Zasadniczym celem naszego referatu jest analiza ceny pieniężnego kredytu krótkoterminowego na ziemiach polskich w końcu XIX wieku i w okresie międzywojennym. O kwestiach tych historycy gospodarczy wspominają dość często, tyle że niejako na marginesie rozważań dotyczących szeroko rozumianej gospodarki. Nie stały się one natomiast przedmiotem odrębnych studiów historyczno ekonomicznych. Problematyka powyższa sama w sobie jest bardzo złożona. Wymaga na przykład zdefiniowania rynku(ów) różnych rodzajów kredytu i oszacowania rzeczywistej jego ceny (ukrywanie kosztów), zbadania skali popytu i podaży oraz czynników je określających (w tym poziomu oszczędności, koniunktury, polityki państwa np. regulacja stóp i reglamentacja kredytu), uwzględnienia stanu organizacji instytucji bankowych, prawa bankowego, itd. Nasz referat nie aspiruje do tak wszechstronnej analizy, choćby ze względów objętościowych. Zamierzamy jedynie przestudiować dwie kwestie. Pierwszą z nich jest (sięgająca późnego średniowiecza) postawa państwa, usiłującego za pomocą określania maksymalnych stóp regulować cenę kredytu. Konfrontujemy dwa momenty historyczne: lata , kiedy państwo odeszło od polityki określania dopuszczalnych stóp, i lata , kiedy ponownie zastosowało ten instrument. Utrzymywanie w II Rzeczypospolitej ceny maksymalnej kredytu doprowadziło do powstania dwóch jego rynków, z dwoma różnymi poziomami stóp, i w konsekwencji wymuszało reglamentowanie kredytu tańszego. W przypadku drugiego rynku nazywamy go pozabankowym czynnikiem reglamentującym była wysoka stopa procentowa, de facto stosowana nielegalnie. Zagadnienia te przedstawiamy w pierwszej części referatu.

2 2 Drugą kwestią, istotną dla kształtowania się ceny kredytu krótkoterminowego, była jego podaż, a na tę niewątpliwie wpływ miał m. in. stan rozwoju instytucji bankowych. Naszym zdaniem szczególną rolę odegrały tu instytucje drobnego kredytu, działające w skali lokalnej i dostosowujące swoją ofertę do potrzeb rzemieślników, chłopów, itd. Wydaje się, że największe znaczenie miały tu spółdzielnie kredytowe. Zaczęły one powstawać w drugiej połowie XIX w. wraz z rozwojem rynku i rosnącym zapotrzebowaniem na kredyt obrotowy. Jak wykazujemy w drugiej części referatu, udział tego typu instytucji w rynku kredytu krótkoterminowego sięgał przed I wojną światową 50% i zmniejszył się istotnie w okresie międzywojennym. Warto podkreślić, iż cena oferowanego przez nie kredytu nie była konkurencyjna w stosunku do kredytu bankowego, był on natomiast stosunkowo łatwo dostępny i dzięki temu w znacznym stopniu redukował popyt na kredyt pozabankowy (lichwiarski). Można tu sformułować hipotezę, iż to właśnie stan rozwoju tych instytucji był zasadniczym czynnikiem wpływającym na ograniczenie rozmiarów rynku pozabankowego. Działalność państwa usiłującego za pomocą maksymalnych stóp zlikwidować kredyt lichwiarski była de facto nieskuteczna. 1. Stopy państwowe a stopy rynkowe W Polsce, tak jak w innych krajach, kanoniczny zakaz pobierania odsetek stawał się od późnego średniowiecza stopniowo martwy, 1 a różne metody ukrywania oprocentowania umożliwiały dokonywanie operacji finansowych również bankierom chrześcijańskim, jeśli idzie bowiem o kredyt żydowski, to był on traktowany w sposób specjalny. Sytuacja ta powodowała, iż prawo świeckie zaczęło dopuszczać pobieranie odsetek (nie dotyczyło to duchownych chrześcijańskich, ich nadal obowiązywał zakaz zniesiony dopiero w 1635 r.), przy czym zaczęto określać maksymalny ich poziom, którego przekraczanie było karane. W XVI wieku wynosił on 8%. Pierwsze rozporządzenia tego rodzaju dotyczyły Gdańska i Torunia (1569); za czasów Stefana Batorego zostały rozciągnięte na całe państwo. Za pobieranie nadmiernych odsetek groziło unieważnienie umowy. Zmieniono to w 1775 r., wprowadzając karę pieniężną w wysokości 500 grzywien. Ustanowiono jednocześnie 1 Ostatecznie został uchylony w encyklice z 1746 r. Szerzej na temat lichwy jako problemu prawnego: D. Fajgenberg, Lichwa, Warszawa 1932.

3 3 jednolitą maksymalną stopę dla osób świeckich (także Żydów) na poziomie 5% (dla duchownych 3,5%). 2 Po rozbiorach zaczęły obowiązywać regulacje państw zaborczych, dopuszczające stosowanie stóp na poziomie 5 6%, z dość surowymi karami (z aresztem włącznie) za ich nieprzestrzeganie. Warto dodać, że prawodawstwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, podtrzymując dopuszczalny poziom stóp 5 6%, nie przewidywało sankcji karnych za jego przekraczanie. W drugiej połowie XIX wieku w większości krajów prawo zakazujące pobierania nadmiernych odsetek zostało zniesione (Anglia, 1854). W Prusach dopuszczono stosowanie dowolnych stóp od 1867 r., w monarchii austro-węgierskiej od 1868 r., w Rosji od 1879 r. (w Królestwie Polskim prawo z czasów autonomii uchylono w 1885 r.). Liberalizacja rynku operacji pieniężnych przyniosła początkowo niemal wszędzie wzrost stóp procentowych. W regionach zacofanych gospodarczo, zwłaszcza na obszarach rolniczych, ludność zaczęła skarżyć się na powszechność występowania praktyk lichwiarskich, oczekując od władz państwowych przywrócenia prawa o maksymalnych stopach. Walkę z lichwą podjęto, tyle że innymi metodami zaliczono ją do przestępstw ściganych przez prawo karne. Wymagało to zdefiniowania, czym jest lichwa pieniężna, a tym samym określenia, od którego momentu umowa pożyczkowa wyczerpuje znamiona przestępstwa. Najbardziej ogólne, a zarazem liberalne, były zapisy kodeksowe prawa austriackiego (w Galicji od 1876 r., w Austrii od roku 1881). Bardziej szczegółowe i restrykcyjne było prawo niemieckie (1880), w którym doprecyzowano pojęcie nadmiernych zysków, tj. przekraczanie zwykłej stopy odsetkowej i osiąganie korzyści rażąco niewspółmiernych do wyświadczonej usługi. Prawo rosyjskie (1893) wprowadziło tzw. niekaralne minimum procentowe do 12% rocznie. Odsetki wyższe uznawano za nadmierne, ale ich pobieranie stawało się przestępstwem dopiero w przypadku świadomego wykorzystywania trudnego położenie dłużnika i narzucania krańcowo uciążliwych i ciężkich w skutkach warunków umowy. 3 W Drugiej Rzeczypospolitej wyżej wymienione przepisy obowiązywały aż do 1932 r. Kodeks karny z lipca tego roku zakwalifikował lichwę jako przestępstwo przeciwko mieniu, 2 D. Fajgenberg, op. cit., s Dodatkowe okoliczności stanowiące o lichwie to wykorzystywanie: lekkomyślności pożyczającego, braku doświadczenia, przymusowości położenia. Podobne zapisy były w kodeksie niemieckim. Szerzej: D. Fajgenberg, op. cit., s

4 4 z sankcją do 5 lat więzienia. Za lichwiarskie uznano umowy, w których wykorzystywano przymusowe położenie pożyczkobiorcy i obowiązek świadczenia majątkowego niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym. Nowum wobec stosunków przedwojennych stało się prawo o maksymalnych stopach procentowych wprowadzone rozporządzeniem z czerwca 1924 r. 4 Dopuszczało ono dla transakcji kredytowo pieniężnych pobieranie odsetek do 24% i pozwalało ministrowi skarbu na ustalanie maksymalnego poziomu korzyści majątkowych (odsetki, prowizje, koszty manipulacyjne, itd.), jakie mogły uzyskiwać instytucje trudniące się czynnościami bankowymi. Karą za przekraczanie stóp była grzywna (do 5 tys. zł) oraz (lub) areszt (do 4 tygodni). Prawo to miało obowiązywać przejściowo, ale kolejne rozporządzenia je przedłużały, zmieniając maksymalne stawki odsetek (od 18% w 1926 r. do 10% w latach trzydziestych). Przedstawiona powyżej polityka państwa miała poprzez zakaz pobierania nadmiernych odsetek wpłynąć może nie tyle na likwidację, co na istotne ograniczenie kredytu pozabankowego (lichwiarskiego). Nie sądzimy bowiem by ustawodawca rzeczywiście wierzył, iż poprzez tego rodzaju przepis uda się całkowicie wyeliminować lichwę. Można nawet skonstatować, iż niejako na opak oczekiwaniom władz, właśnie istnienie powyższego prawa było jednym z czynników tworzących grunt dla tego rodzaju praktyk. Odtworzenie pozabankowych stóp procentowych jest bardzo trudne. O istnieniu kredytu lichwiarskiego, zwłaszcza w XIX wieku i w okresie międzywojennym, 5 donoszą różne źródła, ale informacje najczęściej dotyczą pojedynczych przypadków. Jak podaje F. Skalniak, w drugiej połowie wieku lichwiarzom płacono od 24% do 104% rocznie, 6 z kolei S. Wojciechowski pisze, że w latach 70. oprocentowanie pożyczek lichwiarskich dochodziło 4 DzURP 56/1932, p Stanowiło ono wypełnienie ustawy ze stycznia tego roku o naprawie skarbu i reformie walutowej, przewidującej wprowadzenie na terenie całego państwa jednolitych przepisów dotyczących lichwy pieniężnej. 5 Zdecydowanie mniej wiemy o poziomie pieniężnej lichwy w wiekach poprzednich. Na przykład R. Rybarski w opracowaniu Kredyt i lichwa na Samborszczyźnie w XVIII wieku dowodzi, że problem lichwy stał się klęską ekonomiczną dopiero w I połowie XVIII wieku. Zakazy wydawane przez władze zamkowe odnośnie zaciągania nowych długów, podobnie jak ograniczanie poziomu stóp procentowych (od 1698 do 10%, w latach obniżono stopę do 5%), były nieskuteczne. Na koniec stwierdza, że problem ten gdzie indziej nie był równie dotkliwy. R. Rybarski, Kredyt i lichwa na Samborszczyźnie w w. XVIII, Odbitka ze sprawozdań Polskiej Akademii Umiejętności, tom XLI 1936, nr 4, s F. Skalniak, Zarys historii polskiej spółdzielczości kredytowej, Kraków 1992, s. 21.

5 5 do 100, a nawet do 300% 7. W Galicji odsetki u lichwiarzy wynosiły od 50 do 100%, podczas gdy w prywatnych zakładach bankowych 15 25%. 8 Z przeprowadzonej w latach 1876 i 1877 ankiety Sejmu Krajowego wynikało, że w wielu powiatach odsetki lichwiarskie sięgały %, czasami nawet przekraczały 500%. 9 Do liczb tych należy podchodzić z ostrożnością. Podane stopy powstały bowiem z przeliczania oprocentowania tygodniowego lub miesięcznego na roczne. Czyni je to poniekąd sztucznymi, kredyty zaciągano bowiem na dni, tygodnie, miesiące, a nie na rok. 10 Z kolei przy przeliczaniu odsetek w naturze przyjmowano rynkowe ceny danego towaru, co także zawyżało szacunek. Nie posiadamy tego typu danych dla końca XIX i początku XX wieku. Z analizy literatury przedmiotu można wnosić, że kredyt oficjalnie działających instytucji został tak silnie rozwinięty, że pożyczki lichwiarskie przestały być problemem. Największą zasługę na tym polu przypisuje się spółdzielczości kredytowej, o czym piszemy w drugiej części referatu. Pozabankowy (lichwiarski) kredyt rozwinął się ponownie w Polsce międzywojennej. Dotyczył zarówno środowiska wiejskiego, jak i miejskiego. Pisząc o latach dwudziestych, D. Fajgenberg stwierdzał: Jest rzeczą notorycznie znaną, iż stopa 3% w stosunku miesięcznym stanowi przyjętą w dyskoncie handlowym stopę procentową. O ile banki nie przekraczają 12% rocznie, o tyle pożyczki prywatne zaciągane u pojedynczych jednostek lub w mniejszych zakładach bankierskich wahają się od 2% do 3% miesięcznie; fakty pobierania 3 4% również się spotykają. W tym stanie rzeczy przepisy Rozp. z 29/6 24 pozostają martwą literą; [ ], wydobywane od czasu do czasu, jako broń przez nieuczciwych dłużników, którzy kosztem groźby karnej chcą się pozbyć wierzyciela. 11 Cena kredytu pozabankowego była bardzo silna zróżnicowana i zależała od rodzaju transakcji, regionu kraju, warunków miejscowych, stopnia ryzyka, itd. Inne były stopy np. w ośrodkach przemysłowych (znane są stopy dla rynku łódzkiego podajemy je na wykresie 7 S. Wojciechowski, Historia spółdzielczości polskiej do 1914 r., Warszawa 1939, s Tamże, s J. Michalski, Polskie kooperatywy kredytowe i kasy oszczędności. Rozwój i stan obecny na obszarze ziem polskich, Lwów 1914, s Jak podaje L. Twarecki, lichwiarze obliczali procent z reguły tygodniowo, tj. od 1 złr. po 1ct. do 10 ct. na tydzień, co czyniło 52% do 520% w stosunku rocznym. L. Twarecki, Rola kas Stefczyka w walce z lichwą na wsi, Lwów 1928, s D. Fajgenberg, op. cit., s. 152.

6 6 1), inne w środowisku wiejskim. Te ostatnie znajdujemy w ankiecie przeprowadzonej w 1927 r. 12 Objęto nią 212 powiatów wszystkich województw (bez śląskiego). Uzyskane wyniki wskazywały na bardzo duże rozpiętości w poziomie stóp procentowych w układzie regionalnym od 1,5 do 14% miesięcznie. 13 Najlepsza sytuacja była na Pomorzu, najgorsza na kresach wschodnich, szczególnie na Wołyniu. Podobnie jak w XIX wieku, odsetki pobierano zarówno w pieniądzu, jak i w naturze. 14 W czasie wielkiego kryzysu, problem wysokich stóp procentowych pogłębił się. Przy okazji prowadzonej akcji oddłużeniowej, w raportach Państwowego Banku Rolnego podawano, iż cena kredytu pozabankowego sięgała 30% (stopa PBR wynosiła 4 11%, instytucji spółdzielczych sięgała 15%). 15 Stopa pozabankowa była przynajmniej kilkakrotnie wyższa od stopy bankowej. Dopuszczalny poziom tej ostatniej wyznaczało prawo o maksymalnych stopach (jest sprawą otwartą czy wpływ na jej bieżący poziom miały stopy i polityka dyskontowa Banku Polskiego S.A.). W tych warunkach uformowały się zasadniczo dwa poziomy stóp: maksymalna i, prawie jej równa, stopa bankowa oraz stopa(y) pozabankowa(e). Pokazuje to poniższy wykres, na którym dla porównania podałyśmy również stopy Banku Polskiego SA Ankietę przeprowadziły kasy Stefczyka na zlecenie własnych związków rewizyjnych. T. Zakrzewski, Lichwa na wsi, Lwów Jedną z przyczyn tego zróżnicowania podaje M. Breit: [ ] pomiędzy poszczególnymi «lokalnemi rynkami» nie ma żadnej łączności, żadnej koordynacji, żadnego niwelującego przepływu. Targ nasz to luźna suma niezależnych od siebie struktur gospodarczych, a nie jednolity wewnętrznie wyrównany twór ekonomiczny. [ ] dlatego też te liczne stopy nie wykazują w toku ewolucji żadnych dążności do zwarcia się i wyrównania. M. Breit, Stopa procentowa w Polsce, Kraków 1933, s W tego typu przypadkach cena kredytu, wyliczana przez piszących na ten temat, dochodziła nawet do 1825% rocznie. Brało się to stąd, iż np. w sytuacji, gdy za pożyczenie 100 zł na 1 dzień dawano kurę, to przy założeniu, że jej cena wynosiła 5 zł, uzyskiwano powyższy wynik. T. Zakrzewski, op. cit., s J. Ciepielewski, Wieś polska w latach wielkiego kryzysu , Materiały i dokumenty, Warszawa 1965, s. 30; Dzieje wsi wielkopolskiej, red. W. Rusiński, Poznań 1959, s Wykreślono na podstawie: Koniunktura Gospodarcza. Miesięczne tablice statystyczne wydawane przez Instytut Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen. Zeszyt specjalny , Warszawa 1932, s. 3; M. Breit, Stopa procentowa w Polsce, Kraków 1933, s ; Mały Rocznik Statystyczny 1939, Warszawa 1939, s Prywatna stopa pozabankowa dotyczy dyskonta pierwszorzędnych weksli na rynku łódzkim. Dla lat 30. brak porównywalnych danych.

7 7 Wykres 1. Stopy procentowe (kredyt dyskontowy) w latach (dane na koniec kwartału) I 24 III I 25 III I 26 III I 27 III I 28 Stopa maksymalna Stopa banków akcyjnych III I 29 III I 30 III I 31 III 1932 Stopa Banku Polskiego Stopa prywatna pozabankowa Najniższa była stopa Banku Polskiego S.A., zaś stopa banków prywatnych pokrywała się w zasadzie ze stopą maksymalną (źródła donoszą, że pierwszy przypadek udzielenia przez bank prywatny kredytu poniżej dozwolonej stopy miał miejsce na początku 1927 r.). Wyraźnie odstaje od tego poziomu stopa pozabankowa (łódzka), wynosząca tuż po reformach Grabskiego ponad 50%, w latach następnych malejąca, niemniej niemal dwukrotnie przewyższająca stopy maksymalne. Ten rodzaj kredytu występował też w czasie kryzysu, niestety nie dotarłyśmy do porównywalnych danych, w literaturze stwierdza się, że jego cena dochodziła do 30%. 2. Instytucje drobnego kredytu Jak wspominałyśmy wyżej, oprócz ceny kredytu, kwestią równie istotną, a może nawet najważniejszą, była jego dostępność. Realizacji tego celu miały służyć instytucje tzw. drobnego kredytu. Zasadniczo rozwinęły się one w drugiej połowie XIX wieku, miały postać różnych stowarzyszeń o charakterze spółdzielczym, generalnie nie były nastawione na zysk i miały zaspokajać potrzeby kredytowe drobnych wytwórców. Warto odnotować, iż częściowo podobne cele realizowały istniejące od XVI w. banki pobożne (montes pietatis).

8 8 Niektóre z nich przetrwały do XIX wieku, a np. bank w Krakowie nawet do 1948 r. Miały głównie charakter filantropijny, terenem ich działalności były miasta, a kapitał obrotowy pochodził z pobożnych zapisów. Udzielały na ogół niewielkich zastawowych pożyczek krótkoterminowych, nie pobierając żadnych odsetek. Z czasem, przynajmniej niektóre z nich, obok pożyczkowej filantropii zaczęły rozwijać również dział kredytów na cele produkcyjne, co pokazuje przypadek banku w Łowiczu (1600). Zgodnie z wolą fundatorów jego cele były dwojakie: udzielanie pożyczek bezprocentowych lub niskooprocentowanych mieszczanom i włościanom na uruchomienie warsztatów pracy oraz zapomóg nieszczęśliwym którzy [ ] wskutek klęsk postradali swój majątek i wstydzili się wyciągać rękę po jałmużnę. 17 Fundatorzy określali maksymalną wysokość kredytów i pobieranych od nich odsetek. Na przykład w 1726 r. kwoty pożyczek mogły dochodzić do 600 złp, a na początku XIX wieku podniesiono je do 1200 złp, jednocześnie określając wielkość minimalną na 200 złp. Oprocentowanie zależało od przeznaczenia pożyczki. Te o charakterze zapomogowym były bezprocentowe, natomiast korzystający z kredytów na uruchomienie warsztatów pracy płacili od 4 do 5% rocznie. Udzielano też pożyczek długoterminowych (na 5 6 lat) przy odsetkach 4% (w 1867 r. zaangażowanych było w nich 60% kapitałów). Wolne środki przechowywano na rachunku w Banku Polskim, a następnie w rosyjskim Banku Państwa. Ostatecznie bank został zlikwidowany w końcu XIX w., a kapitały wykorzystano do założenia trzech kas oszczędnościowo-pożyczkowych. 18 Rozwój stowarzyszeń kredytowych nie przypadkowo nastąpił w drugiej połowie XIX wieku. Determinowały go szeroko rozumiane przemiany gospodarcze oraz instytucjonalne, w tym w zakresie własności, zwłaszcza w rolnictwie. W sposób oczywisty zwiększały one zapotrzebowanie na kredyt obrotowy. Nie mogło być ono w pełni zaspokojone przez powstające od lat 70. banki akcyjne, które nie dysponowały ani rozbudowaną siecią oddziałów, ani nie były zainteresowane drobnymi kredytobiorcami. Sytuacja ta plus odejście przez państwo od wyznaczania maksymalnych stóp stały się najistotniejszymi przesłankami rozwoju stowarzyszeń kredytowych, będących ponadto przejawem inicjatyw społecznych w skali lokalnej. Ich zasadniczym celem było dotarcie do klienteli średnio zamożnej i ubogiej, 17 J. Warężak, Mons pietatis w Łowiczu, Lwów 1931, s Tamże, s Jako ciekawostkę można podać fakt przeznaczenia drobnych kwot (po kilkanaście złotych) na wsparcie katolików w Persji, którym Tatarzy pomordowali żony i dzieci, czy zł na wykupienie rodziny z niewoli baszy albańskiego [ ] wsparcie rodzin greckich prześladowanych przez rząd turecki. Ibidem, s. 308.

9 9 zwłaszcza na obszarach wiejskich i poza dużymi ośrodkami przemysłowymi, gdzie alternatywą pozostawał wysokooprocentowany kredyt pozabankowy. Powstające stowarzyszenia kredytowe miały różną postać i różne nazwy w poszczególnych zaborach. Większość z nich stanowiły spółdzielnie korzystające w mniejszym lub większym zakresie z rozwiązań przyjętych w spółkach Schulzego bądź Raiffeisena. I tak, spółdzielnie bazujące na systemie Schulzego to banki ludowe w zaborze pruskim, towarzystwa (stowarzyszenia) zaliczkowe w Galicji, kasy przemysłowców i towarzystwa wzajemnego kredytu 19 w Królestwie Polskim. Zaspakajały w zasadzie potrzeby ludności miejskiej (drobni przemysłowcy, kupcy, rzemieślnicy, robotnicy), udzielając krótkoterminowego kredytu wekslowego, a w swojej działalności najczęściej nie stosowały ograniczeń terytorialnych. Wyznaczały wysokie udziały i wypłacały dywidendy. Spółdzielnie korzystające z systemu Raiffeisena to spółki oszczędności i pożyczek w Galicji (później nazywane kasami Stefczyka) oraz towarzystwa kredytowe i oszczędnościowo-pożyczkowe w Królestwie Polskim. 20 Działały one w małych okręgach, wnoszone udziały były niskie, a dywidenda nie mogła przekraczać stopy procentowej od oszczędności. Stawiały sobie za cel zjednoczenie zasobów ludności wiejskiej przy podniesieniu poziomu moralnego swoich członków. 21 Udzielały także kredytu długoterminowego. Kolejną grupę instytucji drobnego kredytu stanowiły kasy oszczędności. W zaborze pruskim miały postać kas komunalnych, z których Polacy korzystali w bardzo małym zakresie, w zaborze rosyjskim gminnych kas oszczędnościowo-pożyczkowych, a w Galicji funkcjonowały jako gminne i powiatowe kasy oszczędności. 22 Rozwój stowarzyszeń kredytowych przebiegał odmiennie w poszczególnych zaborach. W Wielkopolsce zaczęły one powstawać już w latach 60. XIX wieku, a pierwszą tego typu instytucją (1861) było Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców Miasta Poznania 19 Towarzystwa wzajemnego kredytu były najsilniejsze finansowo, czego przejawem były np. kwoty udzielanych przez nie pożyczek: w przeliczeniu na 1 członka wynosiły one 1764 ruble, podczas gdy na przykład w towarzystwach kredytowych 83 ruble. Obliczenia własne na podst.: Historia Polski w liczbach, z. 7, Finanse, Warszawa 1996, s W zaborze pruskim nie było tego typu spółek. 21 F. Skalniak, op. cit., s Przy niektórych kasach oszczędności istniały kasy zaliczkowe, będące źródłem kredytu dla rzemieślników i drobnych rolników, które nakazywało tworzyć rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z 1860 (powtórzone w 1889 r.). Powstało w sumie niewiele kas, jak pisał Rybarski:,,Na ogół nie znać tego, by ta forma kredytu rozwijała się wybitnie, oprocentowanie pożyczek było,,na ogół normalne (od 4% do 7%). R. Rybarski, Organizacja kredytu przemysłowego w Galicyi i Królestwie Polskiem, Kraków 1911, s. 70.

10 10 (późniejszy Bank Przemysłowców). W ciągu następnych lat pojawiały się kolejne spółdzielnie, potocznie nazywane bankami ludowymi, a ich działalność regulowała ustawa z 1868 r. Organizacyjnie zrzeszone były w Związku Spółek Zarobkowych, którego działalność zmierzała m. in. do obniżenia ceny kredytu spółdzielni przez wyznaczanie dopuszczalnej wysokości marży odsetkowej na poziomie 2%. Ograniczało to ich swobodę działania. Chcąc przyciągać depozyty, musiały oferować oprocentowanie na poziomie nieco wyższym od kas oszczędności. 23 W tej sytuacji narzucona marża odsetkowa niejako z góry wyznaczała cenę kredytu. Sytuacja spółdzielni uległa poprawie wraz z powstaniem w 1886 r. Banku Związku Spółek Zarobkowych, który stał się ich centralą finansową. 24 Bank płacił od wkładów 4 4,5%, jednocześnie pobierając od kredytów 4,5 5% i zadowalając się półprocentową marżą odsetkową, Spółdzielnie, korzystając z jego kredytów, mogły z kolei obniżyć cenę swoich kredytów. O ile wcześniej żądały przeważnie 8% (wkłady 5 6%), teraz mogły obniżyć stopy do 5 6% (wkłady 4 5%), 25 Dzięki temu zadawalały się marżą odsetkową niższą niż 2%, na początku XX w. wynosiła ona przeważnie 1,3%, a nawet 0,5%. Polityka ta przynosiła straty Bankowi, dlatego też od 1908 r. oparł on współpracę ze spółdzielniami na zmiennej stopie procentowej, zależnej od dyskonta Banku Rzeszy. 26 Stopy Banku Rzeszy pokazuje tablica 1, zamieszczona w dalszej części tekstu. W zaborze austriackim, w przeciwieństwie do zaboru pruskiego, mieliśmy do czynienia z różnorodnością instytucji drobnego kredytu. Ich funkcjonowanie regulowała ustawa z 1873 r Zakładane one były przez rząd, powiaty lub gminy Przyjmowały depozyty ludności, które lokowane były na hipotekach, w papierach procentowych oraz w pożyczkach udzielanych instytucjom publicznym. Ich portfel wekslowy nie przekraczał 10% operacji. Z tych kredytów Polacy korzystali w niewielkim zakresie. H. Nowak, op. cit., s Przed I wojną jego kapitał wynosił 6 mln marek, przy czym 75% akcji należało do spółdzielni. Szerzej: H Sitarek, Rola kredytu w rozwoju gospodarki Wielkopolski na przełomie XIX i XX wieku. Bank Związku Spółek Zarobkowych , Warszawa-Poznań Przeciętne oprocentowanie pożyczek wynosiło: %, ,4%, ,9%, ,2%, ,3%, 190 6,2%, ,7%, ,7% i ,4%. Dla porównania: stopa dyskontowa Banku Rzeszy wynosiła: ,1%, ,3%, ,2%, ,1%, ,3% i ,9%. S. Ochociński, Podstawy i zasady wielkopolskiej spółdzielczości kredytowej do roku 1918, Poznań 1965, s Tamże, s Ustawa o stowarzyszeniach zarobkowych i gospodarczych z 1873 r., R. Rybarski, op. cit., s. 49.

11 11 Najliczniejszą grupę stanowiły towarzystwa zaliczkowe, których rzeczywisty rozwój datuje się od końca XIX wieku. Z założenia miały być instytucjami obsługującymi ludność miejską (głównie rzemieślników), w rzeczywistości już w 1877 r. aż 52% ich członków stanowili chłopi (w latach następnych odsetek ten wzrastał). 28 Towarzystwa udzielały pożyczek wekslowych i skryptowych, a także w rachunku bieżącym, przy czym te ostatnie miały marginalne znaczenie. 29 W działalności depozytowej stosowały stopy nieco wyższe (o 0,5%) od stóp publicznych kas oszczędności. Oprocentowanie wkładów w towarzystwach sięgające początkowo 8 10% (1878), z upływem lat spadło do 5% (1900). 30 Wraz z obniżaniem odsetek od depozytów, zmniejszano oprocentowanie kredytów: o ile w 1878 r. większość towarzystw żądała 10 12%, 31 to w 1900 r. już tylko 5 z nich pobierało 9%, pozostałe 7 8%, a marża odsetkowa dochodziła do 3%. 32 W sumie kredyt towarzystw był dość drogi, co wynikało głównie z konieczności refinansowania działalności w innych instytucjach bankowych. To z kolei było konsekwencją niedostatecznej wielkości wkładów. Na drugim miejscu pod względem liczebności znajdowały się spółki oszczędności i pożyczek (kasy Stefczyka). Zasięg ich działalności ograniczał się zazwyczaj do jednej gminy. Ich zasadniczym celem było zaspokajanie potrzeb kredytowych ubogiej ludności wiejskiej. Warunki udostępnianych kredytów były zindywidualizowane, przy czym pierwszeństwo mieli oszczędni i zaradni. Udzielały głównie,,dogodnego i taniego kredytu osobistego [ ] na cele gospodarcze obrotowe (np. na zakup zaprzęgów, czy maszyn). Bogatsze spółki oferowały także pożyczki inwestycyjne albo na zakup gruntu. 33 Kredyt miał formę pożyczki skryptowej bądź hipotecznej, natomiast bardzo rzadko w rachunku bieżącym. Niedopuszczalny był kredyt wekslowy. Na początku XX wieku oprocentowanie wkładów 28 W 1912 r. udział rolników w towarzystwach zaliczkowych wynosił 68%, a w niektórych nawet 75%. S. Wojciechowski, op. cit., s J. Michalski, op. cit., s. 46, 49. W zakres działania towarzystw zaliczkowych nie wchodził kredyt hipoteczny dla włościan, ale w praktyce,,[ ] tak się zakorzenił, że nie można go było wyrugować. Jego zaletą było to, iż,,[ ] uwalniało [pożyczających] od szukania poręczycieli wśród sąsiadów i od kosztownych poczęstunków w drodze powrotnej. Por.: S. Wojciechowski, op. cit., s S. Wojciechowski, op. cit., s A. Gurnicz, System F. W. Raiffeisena w adaptacji F. Stefczyka,,,Spółdzielczy Kwartalnik Naukowy 1967, nr 4, s S. Wojciechowski, op. cit., s. 120, J. Michalski, op. cit., s. 66.

12 12 wynosiło 4,5%, kredytów 6%. 34 W 1913 r. spółki płaciły od wkładów przeważnie 5%, od pożyczek pobierały 6,5%. Wynikająca z tego 1,5% marża odsetkowa była narzucona przez statut kas. 35 Zmuszało to je do obniżania kosztów, co osiągały ograniczając formalności i stosując uproszczoną rachunkowość. Pisząc o kredycie w Galicji, nie sposób pominąć utworzonego w 1883 r. Banku Krajowego, który stał się główną instytucją kredytową prowincji. 36 Od początku udzielał on m.in. kredytów krótkoterminowych. Popierał szczególnie instytucje spółdzielcze i spółki zarobkowo-gospodarcze, m.in. redyskontując ich weksle na korzystniejszych warunkach. Bank zarządzał także tzw. funduszem komunalnym, z którego miasta i powiaty otrzymywały pożyczki m. in. na zakładanie kas oszczędności. Podsumowując rozwój sytuacji w Galicji, J. Michalski pisał:,,w miarę rozwoju stowarzyszeń kredytowych stopa procentowa pobierana od pożyczek zwolna spada, obecnie [1914] utrzymuje się na poziomie 2 3% wyższym od stopy Banku Krajowego [ ], który głównie zasila kredytem stowarzyszenia i jest regulatorem stopy procentowej w kraju. 37 Podobnie jak w zaborze pruskim, konkurentem stowarzyszeń spółdzielczych, przede wszystkim na rynku depozytów, były kasy oszczędności oparte przeważnie o,,porękę publicznych związków autonomicznych. Kredyt krótkoterminowy stanowił margines ich działalności, udzielały bowiem przede wszystkim pożyczek hipotecznych. Dla pełnego obrazu sytuacji w Galicji należy wspomnieć o gminnych kasach pożyczkowych, dysponujących funduszami pochodzącymi głównie ze sprzedaży serwitutów. 38 Nie odegrały one istotniejszego znaczenia z powodu skromnych środków i złego nimi zarządzania przez gminy,,,[ ] niekiedy te kasy uprawiały lichwę lub pobierały stopę procentową do lichwy zbliżoną F. Skalniak, op. cit., s W 86 % spółek różnica odsetkowa wynosiła 1,5%, w pozostałych była niższa. S. Wojciechowski, op. cit., s Został założony przez Wydział Krajowy, jego kapitał pochodził z dotacji (początkowo 2 mln koron, w 1913 r. 23 mln koron). Źródłem finansowania działalności kredytowej była ponadto emisja obligacji. Szerzej: Z. Landau, Bank Gospodarstwa Krajowego, Warszawa 1998, s. 31, 43, J. Michalski, op. cit.,, s W 1905 r. było 3488 kas gminnych,,ze stanem bilansu 16,5 mln koron oraz 13 powiatowych z 1,5 mln koron. R. Rybarski, op. cit., s W 1899 r. spośród 2244 kas, które podały stopę procentową, jedna pobierała 18%, 9 15%, %, 1 11%, %, 21 9%, 323 8%. L. Caro, Lichwa na wsi, Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych, t. XIV, zeszyt II, za: R. Rybarski, op. cit., s. 75.

13 13 W Królestwie Polskim charakter instytucji drobnego kredytu miały przede wszystkim towarzystwa oszczędnościowo-pożyczkowe i towarzystwa kredytowe. Zasady ich funkcjonowania regulowało prawo z 1895 r. (znowelizowane w 1904 r.). Towarzystwa oszczędnościowo-pożyczkowe opierały swoją działalność na udziałach członkowskich, obsługiwały drobne rzemiosło i przemysł, ponadto pracujących w wolnych zawodach, a więc w zasadzie ludność miejską. Właściwy ich rozwój nastąpił po 1904 r. Z kolei towarzystwa kredytowe różniły się od poprzednich brakiem udziałów członkowskich (kapitał tworzyły z kredytów w innych instytucjach bankowych lub z ofiarowanych funduszy). 40 Mieszkańcy miast (rzemieślnicy, urzędnicy) korzystali głównie z pożyczek krótkoterminowych, a rolnicy z długoterminowych najwięcej pożyczano na zakup ziemi i żywego inwentarza. Powstawały po 1889 r., przy czym ich szybszy rozwój nastąpił po 1908 r. Jak podaje S. Wojciechowski, w latach nastąpił pewien wzrost oprocentowania kredytów z 5 10% do 5 12%, przy czym Na prowincji większość towarzystw pobierała 8%, 128 7%, osiem 6%, tylko jedno w Rakowie 5%. Żydowskie towarzystwa pobierały o 2% więcej niż polskie. 41 Warto dodać, że liczby te są odbiciem silnego zróżnicowania regionalnego, które dotyczyło nie tylko ceny kredytów, ale i depozytów. I tak na przykład (dane dla 1912 r.) w guberni kaliskiej oprocentowanie wkładów mieściło się w przedziale 2 7,5%, pożyczek 4,5 12%, w guberni kieleckiej odpowiednio 3 7% i 5 10%, w radomskiej 3 9% i 7 11%, w suwalskiej 4 6% i 6 12%. Wielkości skrajne dla depozytów wynosiły 2 i 9%, dla kredytów 4,5 i 12%. 42 Najczęściej przy kredytach pobierano 8%, przy czym w spółdzielniach miejskich od 9 do 10%. 43 Instytucjami kredytu krótkoterminowego były także kasy pożyczkowe przemysłowców i towarzystwa wzajemnego kredytu, aczkolwiek w przypadku tych drugich typ klienteli i kwoty udzielanych kredytów czyniły z nich podmioty istotnie różniące się od pozostałych. Pod względem formy były spółkami zbliżonymi do banku akcyjnego, obsługiwały średniej 40 Centralną organizacją finansową spółdzielni kredytowych w Królestwie Polskim był Bank Towarzystw Spółdzielczych S.A. (1909). 41 S. Wojciechowski, op. cit., s Pobieranie odsetek przekraczających 10% tłumaczono powstaniem w miastach,,spekulacyjnych i żydowskich towarzystw. Według prezesa Komisji Współdzielczej do pobierania 12% przyznały się tylko 4 towarzystwa, ale zapewne było ich więcej pobierające nadmierne oprocentowanie nie nadsyłały sprawozdań. S. Wojciechowski, op. cit., s T. Kłapkowski, Spółdzielnie rolnicze w województwach centralnych i wschodnich, Warszawa 1928, s. 44.

14 14 wielkości firmy, prowadziły dość złożone operacje kredytowe (zwłaszcza wekslowe). 44 Od kredytów pobierały 10%, a niekiedy nawet 12%, co nazywano lichwą współdzielczą. 45 Z kolei kasy pożyczkowe przemysłowców zrzeszały głównie właścicieli małych zakładów przemysłowych, rzemieślniczych i handlowych, udzielając swoim członkom krótkoterminowych pożyczek. 46 Od wkładów płaciły do 5%, od pożyczek pobierały do 7%. 47 Zgodnie z ustawą z 1895 r. musiały przekształcić się w towarzystwa wzajemnego kredytu. Z istniejących w 1889 r. jedenastu kas, do 1913 r. przetrwało w dawnej postaci pięć. Bardzo drobnym kredytem wiejskim zajmowały się gminne kasy oszczędności. Pierwsze z nich powstały w 1843 r. Opierały swą działalność na solidarnej odpowiedzialności wszystkich członków gminy. Udzielały niewielkich pożyczek krótkoterminowych, w zależności od stanu posiadania pożyczkobiorcy, na przykład: członkowie gminy mający mniej niż 3 morgi (1,68 ha) mogli pożyczać nie więcej niż 8 rubli, podczas gdy posiadający więcej niż 3 morgi 60 rubli. Później te kwoty i limity uległy zmianie. Powstaje pytanie, czy kredyt stowarzyszeń kredytowych był tani? W zaprezentowanym materiale wskazałyśmy, że jego cena malała. Jak się kształtowała na początku XX wieku pokazujemy w tablicy 1 (niestety nie udało się nam sporządzić podobnego zestawienia dla lat wcześniejszych). 44 Pierwsze Warszawskie Towarzystwo Wzajemnego Kredytu powstało w 1871 r. 45,,Przegląd Współdzielczy 1913, nr 13, za: J. Michalski, op. cit., s Jako pierwsza powstała w 1870 r. Kasa Pożyczkowa Przemysłowców Warszawskich, pierwsza w Królestwie instytucja kredytowa o formie spółdzielczej, zbliżona organizacją do spółek Schulzego. 47 S. Wojciechowski, op. cit., s. 201.

15 15 Tabl. 1. Stopy oprocentowania depozytów i kredytów w spółdzielniach (początek XX w.). Lata Depozyty Kredyty najniższe przeciętne najniższe- przeciętne a) najwyższe najwyższe Zabór pruski , , , , , ,5 4,1 4,5 8 5,4 Królestwo Polskie , ,5 12. Galicja a) a) Dane dotyczą towarzystw zaliczkowych zrzeszonych w związkach rewizyjnych (oprocentowanie występujące najczęściej). W towarzystwach niezrzeszonych stopy najniższe wynosiły 5%, najwyższe 12%. Źródło: Zestawienie własne na podstawie: S. Ochociński, Podstawy i zasady wielkopolskiej spółdzielczości kredytowej do roku 1918, Poznań 1965, s. 190; R. Rybarski, Organizacja kredytu przemysłowego w Galicyi i Królestwie Polskiem, Kraków 1911, s. 54, 147. Tablica nr 1 pokazuje, iż najniższy poziom oprocentowania pożyczek występował w zaborze pruskim, zaskakująco wysoki był natomiast w Królestwie Polskim. Galicja mieściła się pośrodku, przy czym należy zaznaczyć, iż w tablicy podano stopy dla droższych towarzystw Schulzego. Kredyt stefczykowski, o czym już pisałyśmy, był tańszy. Zwraca też uwagę różnica pomiędzy najwyższymi i najniższymi stopami. Byłaby ona zapewne jeszcze wyższa, gdyby nie działalność związków rewizyjnych spółdzielni, które zabiegały o obniżenie ceny kredytu ustalając dopuszczalną marżę odsetkową. W zaborze pruskim istotną rolę odegrał ponadto Bank Związku Spółek Zarobkowych, dzięki któremu banki ludowe uzyskiwały tani kredyt refinansowy. Tego typu instytucje w pozostałych zaborach powstały zbyt późno (na kilka lat przed wojną), by mogły odegrać podobną rolę. Dla pełnego obrazu konieczne jest zestawienie ceny kredytu spółdzielni ze stopami np. banków prywatnych czy instytucji emisyjnych. Wiarygodnymi i porównywalnymi danymi dysponujemy dla kilku lat przedwojennych. Przedstawiamy je w tablicy 2.

16 16 Tabl. 2. Stopy procentowe instytucji kredytowych w latach Stopy procentowe Stopa dyskontowa banków emisyjnych (przeciętna w roku) Bank Rzeszy 4,35 4,4 4,49 5,89 Bank Austro Węgier 4,19 4,4 5,15 5,95 Bank Rosji 4,5 4,5 5,0 6, Kasy oszczędności Banki prywatne Spółdzielnie zabór pruski od 6 do 7 od 5 do 7 6,0 zabór austriacki od 5,5 do 7,5 od 7 do 8 od 8 do 9 zabór rosyjski od 6 do 8 od 7 do 8,5 od 7 do 10 Źródło: H. Nowak, Bankowość w Polsce, Warszawa 1932, t. I, s. 155; 159. Dane zamieszczone w tablicy 2 pokazują niewielką różnicę pomiędzy stopami banków emisyjnych. Stopy banków prywatnych i kas oszczędności są o 1 2 punkty procentowe od nich wyższe, natomiast najwyższe są stopy spółdzielni, zwłaszcza w zaborze austriackim i rosyjskim. 48 Powyższe zestawienia (tabl. 1 i 2) pozwalają twierdzić, że kredyt spółdzielczy był droższy od na przykład kredytu banków akcyjnych (a ze względów oczywistych także od kredytu banków emisyjnych). Dlatego też wydaje się, iż to nie jego cena, ale szeroka dostępności miała zasadnicze znaczenie Ilustruje to tablica Niewiele wiemy o kooperatywach kredytowych w guberniach zachodnich Cesarstwa. Przed wojną istniało 217 spółek (123 towarzystwa pożyczkowo-oszczędnościowe i 94 towarzystwa kredytowe). Od wkładów płaciły od 4 do 7%, a od pożyczek pobierały odsetki wyższe niż spółdzielnie w Królestwie Polskim (114 spółek 12%, 10 spółek 11%, 63 10%, 15 9%, 9 8%, 2 7%). S. Wojciechowski, op. cit., s. 209.

17 17 Tabl. 3. Instytucje kredytu krótkoterminowego w 1910 r. a) Rodzaj instytucji Liczba placówek Liczba członków Wkłady Pożyczki udzielone w tys. W mln franków Ogółem ,2 1219,3 1276,4 Zabór pruski Banki ludowe ,7 224,2 230,0 Galicja Ogółem ,0 681,4 624,8 Towarzystwa zaliczkowe b) ,9 281,3 517,2 Kasy Stefczyka ,9 46,2 49,1 Kasy oszczędności (miejskie i powiatowe) ,2 353,9 58,5 c) Królestwo Polskie Ogółem ,5 313,7 421,6 Towarzystwa oszczędnościowo pożyczkowe ,0 80,1 90,5 Spółdzielcze towarzystwa kredytowe 42 37,1 9,3 9,3 Kasy przemysłowców 5 24,8 40,6 46,5 Towarzystwa wzajemnego kredytu 65 36,6 134,3 179,2 Gminne kasy oszczędności 1355 x 49,4 96,1 a) Niektóre z podanych niżej instytucji udzielały także kredytu długoterminowego. W niektórych źródłach nie wskazywano jednoznacznie, jakich rodzajów kredytu dotyczą podawane kwoty, niemniej wydaje się, iż wyliczone przez nas wielkości nie odbiegają istotnie od rzeczywistego stanu rzeczy, na co wskazuje porównanie z tablicą nr 4. b) W źródłach występują różne wielkości dotyczące zarówno liczby spółek, jak i rozmiarów ich działalności: J. Michalski podaje dane odnośnie spółek należących do Związku Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych (1874), z kolei Rocznik Statystyczny dane dotyczące wszystkich spółek. W tablicy uwzględniono te drugie. c) Uwzględniono tylko pożyczki wekslowe, pominięto hipoteczne (233,0 mln franków). Uwaga: dane źródłowe przeliczono na franki według relacji: 1 frank w złocie = 0,3746 rubla = 0,8569 marki niemieckiej = 0,9006 korony austriackiej Źródło: Zestawienie własne na podstawie: Historia Polski w liczbach, z. 7, Finanse, Warszawa 1996, s ; J. Michalski, Polskie kooperatywy kredytowe i kasy oszczędności. Rozwój i stan obecny na obszarze ziem polskich, Lwów 1914, s. 40, 46, 64, 77, 82, 85, 86, 101. Powyższe zestawienie (tabl. 3) jest próbą pokazania skali działalności pożyczkowej stowarzyszeń kredytowych i kas oszczędności na ziemiach polskich przed I wojną światową. Zwraca uwagę ilość podmiotów, zwłaszcza w Galicji, czyniąca je dostępnymi w skali niemal każdej gminy czy powiatu. Przekładało się to na liczbę ich członków, jak też na łączne kwoty depozytów i kredytów. Gdybyśmy przeliczyli je na jednego członka, okazałoby się, że banki ludowe czy towarzystwa wzajemnego kredytu dystansują pozostałe stowarzyszenia, a skrajne różnice są jak 10:1. Szczególnie drobne były kasy Stefczyka. Zestawiając obok siebie sumy kredytów i wkładów chciałyśmy ponadto wskazać na charakterystyczną cechę wszystkich spółdzielni, oprócz stowarzyszeń zaliczkowych, a mianowicie oparcie działalności kredytowej przede wszystkim na posiadanych wkładach. Aby pokazać znaczenie instytucji drobnego kredytu na tle działalności kredytowej pozostałych podmiotów bankowych (kredyt krótkoterminowy), zamieszczamy tablicę 4.

18 18 Tabl. 4. Kredyty krótkoterminowe według rodzajów instytucji kredytowych na ziemiach polskich w 1913 r. a) Instytucje kredytowe Ogółem Zabór Rosyjski b) Zabór Pruski Zabór austriacki w mln franków w złocie Ogółem instytucje emisyjne c) banki 2 817,5 392,6 935, ,8 155,7 491,1 720,6 81,7 212,9 880,1 155,2 231,3 kasy oszczędnościowe i spółdzielnie kredytowe 1 489,6 570,0 426,0 493,6 Ogółem instytucje emisyjne banki kasy oszczędnościowe i spółdzielnie kredytowe W % 100,0 13,9 33,2 52,9 100,0 12,8 40,4 46,8 100,0 11,3 29,5 59,1 100,0 17,6 26,3 a) Dane dotyczą obszarów przyszłej II Rzeczypospolitej. b) Królestwo Polskie i gubernie zachodnie Cesarstwa. Zapewne dlatego kredyty na 1 mieszkańca w zaborze rosyjskim są niższe niż w Galicji. c) Rosyjski Bank Państwa, Bank Rzeszy, Bank Austro Węgier. Poprzez sieć 34 oddziałów (głównych i zwyczajnych) ze swoim kredytem bezpośrednim docierały one do raczej wąskiego grona najpewniejszych kredytobiorców. d) W przededniu I wojny światowej na ziemiach polskich działały 33 banki (łącznie z zagranicznymi), dysponujące siecią 134 oddziałów i agencji (z tego 78 należących do banków zagranicznych). Źródło: Bank Polski , Warszawa 1928, s ; H. Nowak, Bankowość w Polsce, Warszawa 1932, t. 1, s ,1 Powyższe dane wskazują jednoznacznie na dominujący, we wszystkich zaborach, udział w rynku spółdzielni kredytowych i kas oszczędności. Było to możliwe dzięki dysponowaniu przez nie znaczącymi kwotami depozytów: na łączną ich sumę 3,4 mld zł, aż 2,6 mld zł (76%) posiadały kasy oszczędności i spółdzielnie. Zważywszy na to, iż tylko niektóre kasy udzielały kredytów krótkoterminowych, ważniejsze są dane dla samych spółdzielni posiadały one prawie 1,1 mld zł depozytów, co stanowiło 34% ogółu wkładów. 49 Nasuwa się pytanie, na ile sytuacja ta uległa zmianie po I wojnie światowej? Po jej zakończeniu miejsce emisyjnych banków państw zaborczych zajęła najpierw Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa, a od 1924 r. Bank Polski S.A. Powstały też silne banki państwowe (Bank Gospodarstwa Krajowego 1924, Państwowy Bank Rolny 1919, Pocztowa Kasa Oszczędności 1919), rozbudowujące sieć swoich oddziałów. Wznowiły też działalność osłabione przez wojnę banki akcyjne oraz instytucje drobnego kredytu. Rozmaitość rozwiązań prawnych, będących podstawą ich funkcjonowania, wymagała podjęcia działań unifikacyjnych. W przypadku spółdzielczości kredytowej służyła temu ustawa z 1920 r. 50, następnie kilkakrotnie nowelizowana. Zgodnie z nią spółdzielniami mogły być zrzeszenia [ ] 49 H. Nowak, op. cit., s DzURP 111/1920, p. 733.

19 19 o nieograniczonej liczby osób, o zmiennym kapitale i składzie osobowym, mające na celu podniesienie zarobku lub gospodarstwa członków przez prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa. Zobligowano je do używania w nazwie słowa spółdzielnia bądź,,spółdzielczy dla odróżnienia od spółki kapitalistycznej. W przypadku kas oszczędności, pozostających w gestii związków samorządowych (komunalne kasy oszczędności), zasady działania określało rozporządzenie Prezydenta z 1927 r. 51, uzupełnione rozporządzeniem ministra spraw wewnętrznych i skarbu z 1928 r. 52 Kasy otrzymały osobowość prawną, a ich majątek został oddzielony od majątku związków komunalnych. Do zadań kas należało m. in.,,uprzystępnianie ludności taniego kredytu. 53 W II Rzeczypospolitej pozycja instytucji drobnego kredytu uległa osłabieniu w stosunku do okresu przedwojennego. O ile w 1913 r. ich udział w rynku kredytu krótkoterminowego wynosił ponad 50%, to w okresie powojennym był o połowę niższy. Pokazuje to tablica 5. Tabl. 5. Kredyty krótkoterminowe w 1929 i 1938 r. Wyszczególnienie w mln zł (według parytetu z 1927 r.) Ogółem 3745,7 2875,2 Bank Polski 781,2 1024,7 Banki państwowe (BGK, PBR i PKO) 502,8 385,3 Banki prywatne 1592,7 711,2 Instytucje drobnego kredytu 869,0 754,0 w tym: Banki komunalne i komunalne kasy oszczędności 365,0 454,0 Gminne kasy oszczędnościowo-pożyczkowe 22,0 20,0 Spółdzielnie kredytowe 482,0 280,0 w % Ogółem 100,0 100,0 Bank Polski 20,9 35,7 Banki państwowe (BGK, PBR i PKO) 13,4 13,4 Banki prywatne 42,5 24,7 Instytucje drobnego kredytu 23,2 26,2 w tym: Banki komunalne i komunalne kasy oszczędności 9,7 15,8 Gminne kasy oszczędnościowo-pożyczkowe 0,6 0,7 Spółdzielnie kredytowe 12,9 9,7 Uwaga: pominięto kredyty redyskontowe. Źródło: zestawienie własne na podstawie: W. Morawski, Bankowość prywatna w II Rzeczypospolitej, SGH, Warszawa 1996, s. 129; Mały Rocznik Statystyczny 1939, Warszawa 1939, s DzURP 38/1927, p DzURP 44/1928, p Przy nowelizacji przepisów w 1934 r. zapis ten zmieniono na,,udostępnianie kredytu. DzURP 95/1934, p. 860.

20 20 Porównanie danych z okresu przedwojennego z liczbami powyższej tablicy pokazuje, iż zmniejszeniu uległa łączna kwota kredytów z 4,8 mld zł w 1913 r. do 3,7 mld zł w 1929 r. i 2,9 mld zł w 1938 r. Spadek dotyczył wszystkich instytucji, ale szczególnie głęboki był w przypadku spółdzielni kredytowych. Obraz ten przybliża tablica 6. Tabl. 6. Kredyty krótkoterminowe w 1913, 1929 i 1938 r. Lata W mld zł a) Ogółem Instytucje drobnego kredytu Banki prywatne razem w tym spółdzielnie kredytowe ,8 2,6 2,2 1, ,7 0,9 0,5 1, ,9 0,7 0,3 0,7 1913= ,1 34,6 22,7 100, ,4 26,9 13,6 43,8 a) Złote według parytetu z 1927 r. Źródło: H. Nowak, Bankowość w Polsce, Warszawa 1932, s. 151; Mały Rocznik Statystyczny 1939, s Można przypuszczać, iż na załamanie banków spółdzielczych zasadniczy wpływ miała sytuacja ekonomiczna (zwłaszcza hiperinflacja) w pierwszej połowie lat 20. Potem z trudem zaczęły odbudowywać swoje kapitały. Wielki kryzys spółdzielczość kredytowa odczuła po 1930 r., kiedy nastąpił spadek o 30% globalnej sumy udzielonych pożyczek. 54 Sytuację utrudniał brak samowystarczalności finansowej [ ] Spółdzielczość zmuszona do zaciągania kredytów w bankach państwowych popadała w zależność od banków i pośrednio od państwa. Ogólny «głód kapitałów» powodował, że spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe, szczególnie na wsi, nie były w stanie pokryć popytu na kredyt. 55 Trudności te wynikały głównie z niskich rozmiarów pozyskiwanych depozytów. Pokazuje to porównanie z latami przedwojennymi (dane w złotych według parytetu z 1927 r.): na ogólną kwotę wkładów wynoszącą przed wojną 5,8 mld zł, na spółdzielnie przypadało prawie 2,0 mld zł (34,4%), w roku 1929 było to odpowiednio 2,6 mld zł i 0,3 mld zł (11,5%), a w roku ,7 mld zł i 0,3 mld zł (8,1%). 56 Wkłady traciły stopniowo znaczenie jako 54 F. Skalniak, op. cit., s Tamże, s H. Nowak, op. cit., s. 361; W. Morawski, op. cit., s. 128.