Pomiar i badania ilościowe wykluczenia społecznego

Transkrypt

1 Pomiar i badania ilościowe wykluczenia społecznego Ubóstwo i wykluczenie społeczne Dr hab. Ryszard Szarfenberg

2 Operacjonalizacja od pojęć ogólnych do wskaźników, mierników, skal, progów i liczb Trudnomierzalny X Łatwomierzalne Y, Z N (wskaźniki) Mierniki skale i progi (kryteria) my mn Pomiar Y N w zbiorowości Znane nam lub zakladane powiązania przyczynowoskutkowe, korelacyjne lub inne Wyniki pomiaru wpy wpn Wskaźniki statystyczne oparte na wynikach pomiarów: ws z wpy wspn Trudno mierzalne wykluczenie społeczne => wskaźniki, np. ubóstwo => mierniki ubóstwa => pomiar ubóstwa => wskaźniki statystyczne ubóstwa => wnioski na temat wykluczenia społecznego

3 Wskaźniki wykluczenia w ujęciu przyczynowo-skutkowym Wykluczenie i integracja społeczna w Polsce, ujęcie wskaźnikowe, MPiPS, UNDP, 2006

4 Wskaźniki wykluczenia społecznego Podejścia proste Wykorzystanie granicy ubóstwa do pomiaru wykluczenia społecznego Podejścia wielowskaźnikowe bez agregacji (monitoring) Podejścia wielowskaźnikowe z agregacją Kumulacja ubóstwa (monetarnego, wielowymiarowa deprywacja) oraz innych problemów

5 Wskaźniki wykluczenia społecznego Podejścia złożone Kumulacja problemów i dystanse międzygrupowe (Domański) Bariery uczestnictwa i trwałość wykluczenia (Diagnoza Społeczna) Temporalne wzory biedy i kumulacja negatywnych czynników (Grotowska-Leder) Czynniki marginalizujące i subiektywny wskaźnik marginalizacji (Ostrowska, Sikorska)

6 Minimum socjalne jako wskaźnik wykluczenia Zaspokajanie potrzeb na poziomie minimum socjalnego nie oznacza ubóstwa, ale dostateczne (choć raczej skromne) warunki bytowania adekwatne do przeciętnego poziomu życia w kraju. Natomiast zaspokajanie potrzeb na niższym poziomie prowadzić może do zerwania więzi społecznych. Dlatego minimum socjalne trzeba uznać za wskaźnik integracji społecznej, a negatywnie za wskaźnik wykluczenia społecznego

7 MS jako wskaźnik wykluczenia Dochody gospodarstwa domowego poniżej MS = zwiększone prawdopodobieństwo zerwania więzi społecznych (jak je jednak mierzyć? Pomiar kapitału społecznego?) MS jako granica zagrożenia wykluczeniem społecznym (jakie konsekwencje dla ME?) W 2008 r. stopa ubóstwa według minimum egzystencji wynosiła 5,6%, a według minimum socjalnego 42,9% (GUS)

8 Ujęcia wielowskaźnikowe monitoring ubóstwa i wykluczenia Monitoring brytyjski 50 wskaźników w 6 grupach Ubóstwo i niskie dochody 1. Różnica miedzy dochodami po uwzględnieniu opłat mieszkaniowych na poziomie 10 percentyla do dochodu 50 percentyla (mediany) 2. Osoby z gospodarstw domowych o dochodach poniżej 60% mediany 3. Osoby z gospodarstw domowych o dochodach poniżej 50%, 60 i 70% mediany. 4. Odbiorcy świadczeń z pomocy społecznej lub świadczeń podatkowych (poniżej pewnego progu ulga podatkowa, a powyżej - świadczenie). 5. Osoby, które pobierają określone zasiłki (income suport lub job seekers allowance) w długim okresie (dwa lub więcej lat). 6. Niski dochód przynajmniej przez dwa lata w ciągu trzech. 7. Koncentracja przestrzenna niskich dochodów (odsetek dochodów poniżej 20% i powyżej 80% percentyla w układzie przestrzennym).

9 Dzieci Młodzież 8. Liczba dzieci żyjących w bezrobotnych gospodarstwach domowych. 9. Dzieci żyjące w gospodarstwach domowych o dochodach poniżej 60% mediany. 10. Liczba dzieci z niską wagą urodzeniową (poniżej z podziałem na klasy społecznozawodowe i typ gospodarstwa domowego) 11. Liczba przypadków śmierci z przyczyn zewnętrznych w populacji poniżej 16 roku życia. 12. Liczba uczniów nie osiągających określonej oceny z egzaminu państwowego (w UK chodzi o osoby w wieku 16 lat, które nie osiągnęły oceny powyżej D z egzaminu typu GCSE, nie przystąpiły do tego egzaminu lub nie otrzymały żadnej oceny). 13. Osoby poza systemem edukacji (osoby w wieku szkolnym nie zarejestrowane jako uczniowie w żadnym typie szkół powszechnych lub specjalnych na poziomie podstawowym lub średnim). 14. Liczba dzieci do lat 16, których rodzice rozwiedli się. 15. Liczba dzieci urodzonych przez osoby w wieku do 16 lat. 16. Osoby w wieku lat umieszczone w instytucjach dla nieletnich przestępców. 17. Stopa bezrobocia młodzieży. 18. Osoby młode (18-21 lat) mało zarabiające (poniżej płacy minimalnej na godzinę w 2001 i na godzinę w także poniżej na godzinę). 19. Osoby w wieku16-18 lat nieuczące się i niepracujące. 20. Osoby w wieku mające pierwszy kontakt z instytucją dla uzależnionych i nadużywających substancji psychoaktywnych. 21. Liczba samobójstw w populacji lat. 22. Osoby w wieku 19 lat bez podstawowych kwalifikacji (bez zdanego egzaminu typu NVQ2 lub równoważnego). 23. Osoby w wieku lat uznane za winne popełnienia przestępstwa.

10 Dorośli Ludzie starsi 24. Osoby ekonomicznie nieaktywne, które chciałyby podjąć płatną pracę. 25. Bezrobotne gospodarstwa domowe od co najmniej dwóch lat. 26. Osoby w wieku 22-emerytalny mało zarabiające (poniżej płacy minimalnej na godzinę w 2001 i na godzinę w także poniżej na godzinę). 27. Liczba osób zgłaszających się po zasiłek dla poszukujących pracy ponownie w ciągu 6 miesięcy. 28. Osoby zatrudnione w wieku 25-wiek emerytalny, które w ostatnich 3 miesiącach uczestniczyły w szkoleniach związanych z pracą. 29. Przedwczesne zgony w populacji poniżej 65 roku życia. 30. Liczba kobiet i mężczyzn w wieku lat z nadwagą. 31. Liczba osób w wieku 45-64, których aktywność ogranicza długotrwała choroba lub niepełnosprawność. 32. Liczba osób o wysokim ryzyku zachorowania na chorobę umysłową (na podstawie ankiety z pytaniami o poziom szczęścia, depresji, lęku i zaburzeń snu w ciągu ostatnich 4 tygodni). 33. Liczba emerytów bez dodatkowych dochodów poza emeryturami i zasiłkami. 34. Konieczne wydatki emerytów na żywność, ubranie, obuwie, energię (fuel) i wyposażenie gospodarstwa domowego. 35. Nadwyżka zgonów osób powyżej 65 roku życia w zimie (w stosunku do miesięcy niezimowych). 36. Ograniczenie aktywności osób powyżej 65 roku życia z powodu długotrwałej choroby lub niepełnosprawności. 37. Liczba osób powyżej 60 roku życia odczuwających lęk podczas spaceru po zmroku w okolicy miejsca zamieszkania. 38. Liczba osób powyżej 75 roku życia, którym pomoc domową udzielają lokalne instytucje publiczne. 39. Emeryckie gospodarstwa domowe bez telefonu.

11 Monitoring brytyjski ostatnia grupa wskaźników Społeczności lokalne 40. Osoby poza zatrudnieniem lub edukacją nienależące do żadnej organizacji społecznej, kulturalnej, lokalnej lub politycznej. 41. Bezrobotne gospodarstwa domowe w mieszkaniach socjalnych. 42. Wydatki na transport 20% najbiedniejszych gospodarstw domowych w porównaniu z wydatkami średniozamożnych. 43. Liczba gospodarstw domowych bez konta lub rachunku (np. bankowego, mieszkaniowego). 44. Liczba włamań. 45. Liczba gospodarstw domowych bez ubezpieczenia mieszkania. 46. Odsetek bardzo niezadowolonych z miejsca i okolicy, w którym mieszkają. 47. Mieszkania bez centralnego ogrzewania. 48. Mieszkania przeludnione. 49. Gospodarstwa domowe w tymczasowych miejscach schronienia. 50. Gospodarstw domowe mające zaległości w spłatach kredytów hipotecznych.

12 Podejście wielowskaźnikowe z agregacją Nazwa wskaźnika wskaźnik marginalizacji na rynku pracy wskaźnik trudności ekonomicznych wskaźnik niskiej konsumpcji gospodarstw domowych wskaźnik przestępczości wskaźnik nadużywania narkotyków Wskaźnik statystyczny 1. stopa bezrobocia 2. stopa korzystających z pieniężnej pomocy społecznej 3. wyposażenie gospodarstw domowych w niektóre dobra trwałego użytku 4. przestępstwa przeciwko mieniu i przeciwko ludziom na 100 tys. mieszkańców 5. liczba osób leczonych w lecznictwie odwykowym na 100 tys. Agregacja 1. Sprowadzenie wskaźników do liczb z przedziału 0-1 przy pomocy formuły (xmin)/(max-min), gdzie x to wartość danego wskaźnika dla danego regionu, a max i min to wartości maksymalna i minimalna danego wskaźnika statystycznego w całej zbiorowości krajów lub regionów 2. Wskaźnik zagregowany to średnia znormalizowanych wskaźników: 1/5*(w1+w2+w3+w4+w5)

13 Ubóstwo, bezrobocie i niezadowolenie z życia jako kryteria wykluczenia Testy Możliwe wyniki testu Wynik testu dla zidentyfikowania marginalizacji, wykluczenia Czy osoba jest uboga? Tak / Nie Tak Czy osoba jest długotrwale bezrobotna? Czy osoba jest niezadowolona z życia? Tak / Nie Tak / Nie Tak Tak Podejście Lidii Beskid

14 Wnioski Jednocześnie spełniała te trzy kryteria co 200stena osoba dorosła (0,5% dorosłych Polaków), dane dotyczyły drugiej połowy lat 90. Beskid badała też równoczesne występowanie ubóstwa monetarnego i pod względem warunków życia (sytuacja mieszkaniowa, wyposażenie w dobra trwałego użytku, zaspokojenie potrzeb żywnościowych), i okazało się, że spełniało jednocześnie te dwa kryteria tylko 3,3% dorosłych Polaków

15 Cztery wymiary wykluczenia i ich wskaźniki Wymiar Konsumpcja [wykluczenie z konsumpcji] Produkcja [wykluczenie z produkcji] Zaangażowanie polityczne [wykluczenie polityczne] Społeczne interakcje [wykluczenie społeczne w sensie szczegółowym] Wykluczenie skumulowane lub wielowymiarowe Skala i próg (kryterium) 1. Dochód ekwiwalentny netto gospodarstwa domowego poniżej połowy średniej dochodów 2. Poza zatrudnieniem, samozatrudnieniem, edukacją, szkoleniem i nie zajmujący się rodziną 3. Nie brał udziału w wyborach, nie był członkiem organizacji społecznej 4. Brak kogoś kto zaoferuje wsparcie (wysłucha, pomoże w potrzebie, kto nas szanuje) Jednoczesne spełnianie wszystkich powyższych kryteriów Podejście brytyjskie

16 Wyniki Wykluczenie Spełniane kryteria Procent populacji w wieku produkcyjnym Brak żadne 57,5 Jednowymiarowe 1 30,1 Dwuwymiarowe 1 i 2 10,0 Trójwymiarowe 1, 2 i 3 2,3 Czterowymiarowe 1, 2, 3 i 4 0,1 wszystkich 100

17 Podejścia złożone 1. Zastosowanie podejścia prostego do wyróżnienia zbiorowości, co do której podejrzewamy, że jest wykluczona 2. Porównanie wyróżnionej w pierwszym kroku zbiorowości z typowymi warstwami społecznozawodowymi, np. z robotnikami niewykwalifikowanymi, z rolnikami itd. 3. Jeżeli różnice są znaczne i wielowymiarowe wniosek o tym, że wyróżniona zbiorowość rzeczywiście jest wykluczona

18 Ubóstwo i niezatrudnienie jako kryteria potencjalnej podklasy Czy respondent (gospodarstwo domowe) jest ubogi? Czy respondent (gospodarstwo domowe) jest trwale odizolowany od rynku pracy? Tak Nie Tak Potencjalna podklasa Ubodzy mimo pracy Nie Dochód ze świadczeń lub własności wyższy niż linia ubóstwa Nie ma ani marginalizacji, ani ubóstwa Podejście Henryka Domańskiego

19 Wyniki przekrojowe i porównawcze Kategorie społeczno-zawodowe Bułgari a Polska Rosja Rumu nia Słowac ja Węgr y Osoby niepracujące 65,2 40,8 45,5 40,5 40,2 41,0 Wyższe kadry kierownicze, specjaliści i właściciele wielkich 2,7 3,7 7,6 4,7 6,6 3,2 firm Niższe kadry kierownicze i specjaliści średniego szczebla 4,4 5,5 8,0 2,6 10,2 5,6 Pracownicy biurowi i pracownicy placó wek usługowo-handlowych 1,8 7,8 5,8 4,6 8,0 6,8 Właściciele średnich i małych firm 2,2 2,9 1,0 2,4 2,4 4,9 Robotnicy wykwalifikowani 5,1 6,2 7,4 9,0 6,6 8,8 Robotnicy niewykwalifikowani 5,8 7,4 8,4 6,4 7,8 6,6 Właściciele gospodarstw i robotnicy rolni 0,7 4,2 1,6 1,8 1,0 1,5 Underclass (potencjalna) 12,1 22,2 14,6 28,1 17,3 21,7 Ogółem Dane z 2000 r.

20 Potencjalna underclass w krajach postkomunistycznych, 2000 rok %

21 Underclass na tle innych kategorii w pięciu wymiarach Kategorie społeczno zawodowe Wyższe kadry kierownicze, specjaliści i właściciele wielkich firm Niższe kadry kierownicze i specjaliści średniego szczebla Pracownicy biurowi i pracownicy placówek usługowo-handlowych Właściciele średnich i małych firm Liczba klas szkolnych Odsetek rodzin mających długi Odsetek osób, które były kiedykolwiek bezrobotne Odsetek osób, które miały w mieszkaniu łazienkę Odsetek osób, w których mieszkaniu były wilgotne ściany 14,1 3, ,0 12,8 3, ,1 12,5 6, ,1 11, ,9 Robotnicy wykwalifikowani 10,8 7, ,8 Robotnicy 11,0 10, ,2 niewykwalifikowani Właściciele gospodarstw i robotnicy rolni 10,1 2, ,4 Potencjalna podklasa 10,1 17, ,1 Ogółem 10,8 8, ,5 21,9

22

23

24

25

26

27 Wnioski Ustalenia te [analiza dystansów między kategoriami społecznymi] pozwalają wysnuć optymistyczny wniosek, że w krajach postkomunistycznych ubóstwo nie marginalizuje i nie usuwa poza nawias stosunków społecznych na tyle, aby kategoria ludzi ubogich kwalifikowała się do miana podklasy utożsamianej z zachodnią underclass, a nieco wcześniej : nie jest to wcale inny świat, w którym żyje się gorzej niż chłopom i robotnikom rolnym Henryk Domański

28 Wskaźniki wykluczenia w Diagnozie Społecznej Przyjęcie jedenastu oczywistych barier dla uczestnictwa: 1. mieszkanie na wsi; 2. wykształcenie własne poniżej średniego; 3. wykształcenie ojca podstawowe lub niższe; 4. ubóstwo (w raporcie z 2005 r. dodano, że jest prawdopodobnie zależne od... zmiennych 1, 2 i 3); 5. wiek 50+ lat; 6. inwalidztwo; 7. samotność; 8. uzależnienie (alkohol, narkotyki); 9. konflikt z prawem; 10. bycie dyskryminowanym; 11. bezrobocie.

29 Wymiar / rodzaj wykluczenia 1. Strukturalne ograniczenia uczestnictwa Wyniki Analiza korelacji między barierami: brak jednego syndromu wykluczenia, trzy wyraźne zgrupowania barier w rundach , w rundzie 2009 wyodrębniono też czwarty czynnik Bariery uczestnictwa Mieszkanie na wsi, wykształcenie własne poniżej średniego, wykształcenie ojca podstawowe lub niższe 2. Fizyczne ograniczenia uczestnictwa Wiek 50+ lat, inwalidztwo 3. Normatywne ograniczenia Samotność, uzależnienie (alkohol, uczestnictwa narkotyki), konflikt z prawem, bycie dyskryminowanym 4. Materialne ograniczenia uczestnictwa Ubóstwo,bezrobocie Kolejny krok: Zastosowanie dwóch progów dla zagrożenia wykluczeniem i wykluczenia

30 Odsetki zagrożonych i wykluczonych według grup społeczno-ekonomicznych DS 2009 Zaznaczono trzy najwyższe wyniki

31

32 Odsetki zagrożonych i wykluczonych według typu gospodarstwa domowego, DS Zaznaczono trzy najwyższe wyniki

33

34 Mobilność i trwałość wykluczenia Wykluczony 2000 Wykluczony 2005 Trwale wykluczeni Niewykluczony 2005 Wyjścia z wykluczenia Niewykluczony 2000 Wejścia do wykluczenia Trwale niewykluczeni

35 Mobilność i trwałość 2000 i 2007 Wyszczególnienie Niezagrożeni wykluczeniem w 2007 r. Zagrożeni wykluczeniem w 2007 Ogółem Niezagrożeni wykluczeniem w 2000 r 46,9 11,0 57,9 Zagrożeni wykluczeniem w 2000 r. 15,2 26,9 42,1 Ogółem 62,1 37,9 100,0 Niewykluczeni w 2000 r. Niewykluczeni w 2007 r. Wykluczeni w 2007 r Ogółem 82,9 9,7 92,6 Wykluczeni w 2000 r. 5,2 2,2 7,4 Ogółem 88,1 11,9 100,0 Co się działo z wykluczeniem tych gospodarstw domowych między 2000 i 2007? Jakie były temporalne wzory wykluczenia?

36 Porównania wejść i wyjść (w %) Porównywa ne lata Wejścia do wykluczenia Wyjścia z wykluczenia Wyjścia z wykluczenia odjąć wejścia Wejścia do zagrożenia wykluczeniem Wyjścia z zagrożenia wykluczeniem Wyjścia z zagrożenia odjąć wejścia 2000 do ,7 5,2-4, ,2 4, do ,8 9,9 5,1 11,9 20,3 8, do ,4 7-0, ,6 2, do ,8-1,2 16,1 11-5,1

37 Porównania stanów (w %) Porównywane lata Wykluczeni w obu latach Niewykluczeni w obu latach Zagrożeni w obu latach Niezagrożeni w obu latach 2000 do ,2 82,9 26,9 46, do , , do ,7 81,9 20,2 49, do ,6 83,6 17,2 55,7

38 Badania łódzkie Trzy istotne aspekty tych badań z naszego punktu widzenia: 1. koncentracja przestrzenna zasiłkobiorców (kwartały ulic jako jednostka badawcza i enklawy biedy) i jej dynamika w przeciągu kilku lat (wyraźna poprawa sytuacji między 1994 i 1996, chociaż w niektórych małych skupiskach odsetek biednych wzrósł) 2. wyróżnienie pięciu grup biednych na podstawie kilku kryteriów czasowych: przelotnie, okazjonalnie, uporczywie, chronicznie i permanentnie w zależności od okresu pobierania zasiłków (temporalne wzory biedy) 3. zbadanie jakie są związki między wielowymiarową marginalizacją (wykluczeniem) a długością pobierania zasiłków

39 Koncentracja przestrzenna jako wskaźnik wykluczenia Łódź w latach 90. Obecność biednych w 804 kwartałach 68 kwartałów duża koncentracja biednych (30-39%) 29 kwartałów bardzo duża koncentracja biednych (40% i więcej) 17 enklaw biedy (co najmniej dwa kwartały sąsiadujące z biednymi ponad 30%), 12 z nich na obrzeżach dzielnicy śródmiejskiej Biednych zdefiniowano jako osoby korzystające z pieniężnej pomocy społecznej

40 Temporalne wzory biedy Nazwa biedy Definicja Wynik (jednostka GD) przelotna 1 epizod, trwający mniej niż 6 mies. 8% okazjonalna kilka epizodów, trwających łącznie mniej uporczywa (powracająca) niż 1 rok krótkie i długie epizody z przerwami ponad rok, trwające łącznie nie więcej niż 32 miesiące, chroniczna wiele epizodów z przerwami nie dłuższymi niż pół roku, łącznie czas ponad 32 miesiące, lub trwająca nieprzerwanie mies. 10% 28% 38% permanentna ciągłość korzystania co najmniej4 lata 16% średni czas pobierania zasiłków w okresie styczeń 1993 grudzień 1997: 32 miesiące (2 lata, 7 miesięcy i 25 dni)

41 Czas korzystania z pomocy a marginalizacja Pięć kryteriów marginalizacji: 1) przymusowy brak pracy, 2) brak stałych dochodów, 3) brak samodzielnego mieszkania; 4) występowanie uzależnienia w GD, 5) życie w zdekompletownych związkach. Okazało się, że łącznie te kryteria spełniało: co 16 (6%) GD wśród ogółu badanych GD zasiłkobiorców, co 50 (2%) GD wśród przelotnie biednych GD, co 10 (10%) GD wśród permanentnie biednych GD.

42

43

44

45

46 Wykluczenie osób niepełnosprawnych czynniki wykluczające według siły z podaniem wskaźników 1. cywilzacyjno-statusowy (standard mieszkania, dostępność telefonu, wielkość miejscowości, wykształcenie, dochód na osobę, ale też wyjazdy do sanatorium) 2. pomocowy potencjał rodzinny (potrzebne umiejętności i czas oraz gotowość wspomagania wyjaśniał) 3. sprawność fizyczna (samoobsługa, uwięzienie w mieszkaniu, sprzęt ortopedyczny, bariery arch., obowiązki domowe) 4. kondycja psychiczna (ból, samopoczucie, kontakty towarzyskie, zagrożenie biedą) 5. instytucje wspomagające (rehabilitacja medyczna i zawodowa, dostęp do lekarza, wyjazd do sanatorium); 6. starość (wiek) 7. automarginalizacja (brak celu w życiu, nieuczestnictwo w życiu publicznym) 8. zagrożenie biedą (subiektywna ocena zagrożenia biedą, praca zawodowa)

47 Wykluczenie osób niepełnosprawnych Ogólny wskaźnik dokonanej marginalizacji - globalna ocena stopnia partycypacji w życiu, dokonana przez samych niepełnosprawnych czyli subiektywny wskaźnik marginalizacji (wykluczenia) na skali: 1. choroba, kalectwo wyłączają niemal całkowicie z życia; 2. choroba, kalectwo nakładają poważane ograniczenia; 3. choroba, kalectwo nakładają niewielkie ograniczenia; 4. choroba, kalectwo nie nakładają ograniczeń. Czynniki wykluczające a marginalizacja wg siły związku 1. ograniczenie sprawności fizycznej 2. kondycja psychiczna 3. potencjał rodzinny

48 Wykluczenie osób niepełnosprawnych Typ Charakterystyka Odsetek do wszystkich 1. upośledzeni najwyższe pozycje na skali ogólnej 20% statusowo marginalizacji, kobiety w starszym wieku niepełnosprawne biologicznie, z niskimi dochodami, częściej żyjące na wsi 2. wyizolowani środek na ogólnej skali marginalizacji, największy poziom niesprawności fizycznej, nadreprezentacja kobiet, uwięzienie w mieszkaniu 28% 3. pasywni życiowo 4. aktywni życiowo środek na ogólnej skali marginalizacji, nadreprezentacja mężczyzn, brak celów w życiu i zamierzeń na najbliższa przyszłość najniższa pozycja na ogólnej skali marginalizacji, względnie młodzi, lepiej wykształceni i zamożniejsi, 20% 27%

49 Wykluczenie w środowiskach popegeerowskich 1. Niski poziom wykształcenia potwierdzony 2. Brak lub niskie aspiracje dotyczące kształcenia dzieci niepotwierdzone (74% chciało dla nich wyższego dla dzieci lub wnuków) 3. Bierny stosunek do pracy nie w pełni potwierdzony (na pytanie, jaką pomoc powinni dostać mieszkańcy osiedli PGR większość odpowiadała, że pracę, ale oczekiwano pomocy w jej uzyskaniu; 27% poszukiwało pracy, z tego połowa ponad dwa lata). 4. Brak zainteresowania aktywnością na własny rachunek potwierdzony 5. Niska dbałość o jakość życia potwierdzone

50 Wykluczenie w środowiskach popegeerowskich 6. Postawy roszczeniowe nie w pełni potwierdzone (chodzi tu o interpretację odpowiedzi na pytanie jaką pomoc powinni otrzymywać?. Wielu respondentów wskazywało na pomoc społeczną, choć uzasadniali jej przyznanie wiekiem (dla dzieci), stażem pracy czy zdrowiem). 7. Niski udział w wyborach i aktywność polityczna jako przejawy automarginalizacji niepotwierdzone 8. Złe warunki mieszkaniowe niepotwierdzone 9. Bezrobocie i złe warunki bytowe potwierdzone

51 Więcej szczegółów na temat wskaźników i badań ilościowych wykluczenia społecznego, które omówiłem wyżej