Sanok ulicami miasta. Muzeum Historyczne w Sanoku, Galeria Zdzisława Beksińskiego (DS) Rynek w Sanoku (WA)

Transkrypt

1

2

3 Sanok ulicami miasta Historyczna Ziemia Sanocka jest jedną z tych małych ojczyzn, które w sposób szczególny zostały obdarzone obfitością skarbów przyrody i wyjątkowym bogactwem kulturowym. Ośrodkiem tego mikrokosmosu zawsze pozostawał Sanok, w którym mieszkali i prowadzili swoje sprawy przedstawiciele różnych klas społecznych, kultur i narodów, najczęściej spotykając się w sercu miasta w Rynku. Także współcześnie pozostaje on tętniącym życiem centrum nadsańskiego grodu. Odnowiony i wyremontowany, jest miejscem spacerów sanoczan, imprez plenerowych i oazą dla turystów, poszukujących schronienia pod restauracyjnymi parasolami. Najważniejszym budynkiem, jak zresztą każdego miasta o średniowiecznym rodowodzie jest tu ratusz, znajdujący się we wschodniej pierzei Rynku. Powstał on w XVIII w., po strawieniu przez pożar wcześniejszych drewnianych budowli, w oparciu o istniejącą tu wcześniej kamienicę. W końcu XIX w. został przebudowany, a obecny wygląd zawdzięcza kolejnej modyfikacji (1934 r.), kiedy w bryłę ratusza włączono sąsiednią kamienicę. Centralną część ratusza wieńczył zegar, wykonany w Pradze, a uruchomiony 1 lutego 1906 r., zastąpiony po 100 latach przez nowy mechanizm. W sąsiadującej z ratuszem XIX-wiecznej kamienicy znajduje się Centrum Informacji Turystycznej, zaś na piętrze Biuro Wystaw Artystycznych Galeria Sanocka, prezentujące najnowsze trendy w sztuce współczesnej. Po przeciwnej stronie Rynku znajduje się obecna siedziba władz miasta eklektyczna budowla ( ) wzniesiona dla potrzeb Rady Powiatowej. Rynek, nie licząc nowej części Urzędu Miasta, otaczają kamienice bogatego mieszczaństwa sanockiego, pochodzące podobnie jak i większość zabudowy starego miasta z XVIII, XIX i początku XX w. Z Rynku podążamy drogą królewską w kierunku sanockiego zamku. Przechodzimy obok placu św. Jana, z którego roztacza się wspaniała panorama na Dolinę Sanu, Bieszczady i Góry Słonne. Swą nazwę plac zawdzięcza kapliczce św. Jana Nepomucena, stojącej w płn.-wsch. narożniku. Ufundował ją w 1810 r. pan na Lesku, Ksawery Krasicki, jako votum za ocalenie życia. Krasicki w czerwcu 1809 r. po nieudanej obronie zamku, salwował się ucieczką zjeżdżając konno po stromym zboczu do Sanu, który podówczas płynął pod samym zamkiem. Wystarczy stanąć pod zamkiem, by docenić ten wyczyn. Sanoczanie w 1909 r. uwiecznili go tablicą pamiątkową znajdującą się poniżej kaplicy, na skale przy zbiegających tędy stromo schodach zamkowych. Rynek w Sanoku (WA) Wędrując na zamek mijamy górującą nad przepastnym urwiskiem dawną willę rodu Zaleskich (przełom XIX i XX w.), nie bez przyczyny noszącą nazwę Sokole Gniazdo. Wieść gminna niesie, że doktor Zaleski upodobał sobie jedną z weneckich willi, podczas swojej podróży na południe, i kazał zbudować rezydencję, która by mu ją przypominała. Od zachodu willa sąsiaduje z budynkiem tzw. Zajazdu ( ), w którym mieścił się nie tylko ów zajazd, ale także austriacki odwach i apteka. Obecnie w jego murach znajduje się dyrekcja, biura i pracownie Muzeum Historycznego, którego ekspozycje prezentowane są w sąsiednim Zamku Królewskim. Główny budynek zamku, pierwotnie gotycki, postawiony w wieku XIV w miejscu dawnego, ruskiego grodu, w XVI stuleciu został gruntownie przebudowany przez starostę Mikołaja Wolskiego na modny wówczas styl renesansowy. Z czasem pozostał z niego jedynie budynek główny, zniknęły dwie bramy, zbrojownia, most zwodzony, baszta oraz spichlerz. Północne skrzydło zamku obsunęło się do Sanu, a południowe, rozbudowywane i modyfikowane w XIX w., zostało ostatecznie rozebrane na początku XX w. Odbudowano je po 100 latach w nowoczesnej jednak konwencji przeznaczając głównie dla Mistrza Beksińskiego. Chlubą placówki obok jednej z najcenniejszych w Europie kolekcji ikon jest bowiem największy w świecie zbiór prac Zdzisława Beksińskiego, który w swoim testamencie uczynił placówkę jedynym spadkobiercą. W zamkowych zbiorach są również cenne eksponaty sztuki sakralnej kościoła rzymskokatolickiego, ceramiki pokuckiej, portretu sarmackiego czy ekspozycja sztuki współczesnej, z mistrzami polskiego malarstwa XX w., takimi jak Malczewski, Pankiewicz, Cybis czy Boznańska, obok których znajdziemy też grafiki Picassa i Kandinsky ego. Muzeum Historyczne w Sanoku, Galeria Zdzisława Beksińskiego (DS) 4 5

4 Wychodząc z zamku na spacer po mieście, łatwo zauważyć, że sanoccy mieszczanie wznosili gmachy tak różne, jak różne były losy tego miasta. Częste pożary wymuszały budowę nowych domów lub gruntowną przebudowę starych, mieszają się, zatem na starym mieście różne style i wpływy, dominuje jednak eklektyzm z przełomu XIX i XX w. Ozdobą Sanoka są także wille bogatych mieszczan, powstałe na przełomie XIX i XX w. Do najpiękniejszych z nich należy willa Wilhelma Szomka z 1892 r., mieszcząca obecnie Miejską Bibliotekę Publiczną, przed wejściem której stoi pomnik jednego z najwybitniejszych mieszkańców Grzegorza z Sanoka. Miejscem odpoczynku sanoczan, a z pewnością także schadzek młodych rekrutów z tutejszymi pannami był park miejski, położony w samym sercu miasta. Założony został w 1896 r. i słusznie uchodzi za jeden z najpiękniejszych parków górskich w Polsce. Leży na stokach dominującej nad miastem Góry Parkowej (364 m n.p.m.). Na jej szczycie sanocka młodzież usypała w 1898 r. kopiec, by uczcić w ten sposób setną rocznicą urodzin Adama Mickiewicza. W ostatnich latach odrestaurowano cały park, a na jednym z dwu szczytów Góry Parkowej powstała platforma widokowa, z której roztacza się piękny widok na Dolinę Sanu, Góry Słonne oraz Pogórze Dynowskie i Bukowskie. Gatunki flory, które spotkamy w parku, żywo przypominają roślinność pobliskich Gór Słonnych, choć w drzewostanie obok typowych dla regionu jesionów, grabów i lip zobaczymy m.in. leszczynę turecką, sumaka octowca, miłorząb dwuklapowy czy sosnę wejmutkę. W runie parkowym zadomowiły się także efektownie kwitnące wiosną rośliny jak pierwiosnek wyniosły i zawilec gajowy, w tym chronione jak choćby śnieżyczka przebiśnieg czy śnieżyca wiosenna. (WA) Na środku dziedzińca znajduje się głęboka zamkowa studnia, a od niej prowadzą tajemnicze, niezbadane jeszcze poterny, które prawdopodobnie zapewniały oblężonemu zamkowi komunikację ze światem, organizowanie wypadów na przeciwnika, a w ostateczności ewakuację. Tajemnice studni czekają jednak nadal na swojego odkrywcę. Być może, oprócz legend, skrywa ona na dnie prawdziwe, królewskie skarby. (DS) Grzegorz z Sanoka urodził się ok r. jako syn mieszczanina sanockiego oraz ławnika sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku w Sanoku. Był profesorem Akademii Krakowskiej, metropolitą lwowskim w latach , a zarazem pierwszym przedstawicielem renesansowego humanizmu w Polsce, poetą i wybitnym mecenasem sztuki. Znany za sprawą biografii Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka napisanej przez Filipa Kallimacha. Śnieżyca wiosenna (MJ) 6 7

5 O dziejach miasta i jego mieszkańcach wiele mówią zabytkowe sanockie cmentarze najstarszy, przy ul. Matejki założono jeszcze w XVIII w., a sąsiadujący z nim nowy cmentarz przy ul. Rymanowskiej w 1894 r. Ze starym cmentarzem od północy graniczy tzw. nowy cmentarz żydowski. Zniszczony w czasie okupacji, kryje również bardziej wiekowe macewy, pochodzące ze starego cmentarza żydowskiego na tzw. Okopisku. Wędrując przez chrześcijański i żydowski cmentarz i czytając epitafia po polsku, niemiecku, cyrylicą i po hebrajsku odkrywamy prawdziwą wielokulturowość miasta. Kościół i klasztor Franciszkanów (AK) Cmentarz przy ul. Rymanowskiej powstał wg planów architekta miejskiego inż. Władysława Beksińskiego, syna Mateusza. Tego samego, który wraz z Walerym Lipińskim dał początek sanockiemu przemysłowi. Mateusz Beksiński spoczął na starym cmentarzu przy ul. Matejki, a jego potomkowie, włącznie z największym z nich wnukiem Władysława Zdzisławem i jego synem Tomaszem, spoczywają w grobowcu rodzinnym przy ul. Rymanowskiej. Sanok zaskakuje szczególnie ilością i różnorodnością świątyń. Najstarszy jest kościół i klasztor Franciszkanów w Rynku, miejsce obrad sejmików szlacheckich ziemi sanockiej. Po zniszczeniu przez pożar średniowiecznej budowli, wzniesiono w XVII w. gmach barokowy, przebudowywano go jednak i modernizowano wielokrotnie, a ostateczny, eklektyczny wygląd nadało mu XIX stulecie. Podwórze klasztorne zamknięte jest wysokim, kamiennym murem z bramą wjazdową. Przejście przez nią to jakby wyjście z hałaśliwego otoczenia ulicznego zgiełku w świat ciszy, spokoju oraz harmonii, który dopełnia wyśmienity widok z przyklasztornego ogrodu na niezwykle malowniczą dolinę Sanu. Wnętrze świątyni kryje późnobarokowe ołtarze, w lewym znajduje się obraz Matki Bożej Pocieszenia Pani Ziemi Sanockiej. Drugą najstarszą sakralną budowlą Sanoka jest prawosławny sobór archikatedralny pw. św. Trójcy, zbudowany nieopodal zamku w latach , na miejscu poprzedniej, drewnianej cerkwi Zesłania Ducha Świętego. We wnętrzu świątyni możemy podziwiać piękną polichromię (1907 r.) oraz niezwykłej urody złoto-biały ikonostas z II połowy XIX stulecia. W lewym ołtarzu bocznym króluje cudowna ikona Przenajświętszej Bogurodzicy z II połowy XVII w., nazywana Ikoną Matki Bożej Sanockiej i czczona jako cudami słynąca. Obok cerkwi stoi wolnostojąca, murowana dzwonnica z roku 1827 oraz zbudowana w latach kamienica, w której mieści się kancelaria archidiecezjalna oraz siedziba arcybiskupa. Znacznie młodsza, z lat , jest największa z sanockich świątyń kościół farny Przemienienia Pańskiego stojący przy placu św. Michała. Szczególnie cenna jest znajdująca się w prawej nawie renesansowa płyta nagrobna starosty sanockiego Sebastiana Lubomirskiego (+1558), pochodząca ze starszej, nieistniejącej już świątyni. Ów kościół pw. Michała Archanioła, który miał być fundowany przez Kazimierza Wielkiego, rozbudowywany m.in. przez Władysława Jagiełłę i Królową Bonę, po zniszczeniach został rozebrany w końcu XVIII w. Prowadzone w ostatnich latach prace archeologiczne pozwoliły na odkrycie jego fundamentów i przykościelnego cmentarza, które zostały zaznaczone w nowej nawierzchni placu św. Michała. Prawosławny sobór archikatedralny (WA) Rynek w Sanoku (WA) 8 9 Dom mansjonarski z kościołem farnym w tle (AK)

6 Liturgię greckokatolicką sprawuje się dziś po drugiej stronie miasta w dzielnicy Dąbrówka, gdzie znajduje się greckokatolicka cerkiew parafialna pw. św. Dymitra ( ), do której w 1982 r. dobudowano nową bryłę kościoła. Od 1993 r. wznowiono w niej nabożeństwa greckokatolickie, a w 2005 r., po remoncie, odtworzono wnętrze, z wykorzystaniem fragmentów ocalałego ikonostasu oraz różnych ikon zachowanych z nieistniejących już cerkwi. Sanok, to miasto nie tylko chrześcijańskich świątyń, ale i miejsc kultu żyjących tu od stuleci galicyjskich Żydów. Z sześciu lub siedmiu świątyń, które znajdowały się na terenie miasta, ocalały do dzisiaj tylko dwie budynek tzw. Małej Synagogi Sadogórskiej (I poł. XX w.) naprzeciw zamku, przebudowany i zamieniony na archiwum oraz nie mniej przekształcona synagoga Stowarzyszenia Rękodzielniczego Jad Charuzim czyli Dłoń Pracowitych, wzniesiona w 1897 r. przy ul. Franciszkańskiej. Współcześnie nie ma już możliwości zobaczenia dawnej podsanockiej, bieszczadzkiej czy beskidzkiej wioski, taką, jaką była ona jeszcze w I połowie XX w. Jedynym miejscem, w którym możemy obejrzeć jak żyła dawna społeczność Sanocczyzny jest park etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Oddzielony rzeką od reszty miasta, zajmuje powierzchnię 38 ha, na rozległej terasie pomiędzy Sanem, a zalesionymi stokami Gór Słonnych. Tworzy go przeszło 160 obiektów przeniesionych z różnych miejscowości Beskidu Niskiego, Bieszczadów i pogórza. Obok budynków mieszkalnych i gospodarczych, znajdują się tu również obiekty sakralne, kościół, trzy cerkwie oraz szereg kapliczek, jakże charakterystycznych dla podkarpackich dróg. Na terenie Parku Etnograficznego urządzono wspaniałą stałą ekspozycję malarstwa ikonowego, na której znajduje się ponad 220 ikon cerkiewnych, powstałych od XV do XX w. W architekturę przemysłową wpisuje się sektor naftowy, gdzie możemy prześledzić historię eksploatacji galicyjskiej ropy. W ostatnim czasie skansen wzbogacił się o szczególną atrakcję Rynek Galicyjskiego Miasteczka, oddający atmosferę podkarpackich miasteczek, takich jak Mrzygłód, Jaćmierz, Tyrawa Wołoska, Jaśliska i inne, których wiele było w dawnej ziemi sanockiej. W każdym z obiektów zrekonstruowano pracownie rzemieślników, sklepy i urzędy, a obok, za Rynkiem, wykonano nawet drewnianą kręgielnię, na której turyści mogą spróbować swoich umiejętności. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Rynek Galicyjski (WA) Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (WA) Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Rynek Galicyjski (RB) 10 11

7 Przez Góry Słonne Na północ od Sanoka Dolina Sanu gwałtownie się zwęża, by wpłynąć pomiędzy strome zbocza Gór Słonnych i nieco łagodniejsze wzgórza Pogórza Dynowskiego. Wejścia do doliny strzegą dwa wzgórza, na których w średniowieczu znajdowały się warowne grody Horodyszcze i Horodna. Nieco większe Horodyszcze uważa się za pierwotny, wczesnośredniowieczny Sanok. Prowadzone tu badania archeologiczne ujawniły pozostałości osady obronnej z epoki brązu, ślady obecności Celtów i relikty dwóch drewnianych obiektów sakralnych, rezydencji świeckiej oraz kilkaset grobów z XII i XIII w. Datowanie grodu można określić na IX w., z tej epoki pochodzi bowiem skarb żelazny potwierdzający kontakty handlowe ówczesnych sanoczan z Państwem Wielkomorawskim. W połowie XIII stulecia, zapewne w skutek najazdów i powstałych w ich wyniku zniszczeń, gród został przeniesiony na nowe miejsce, czyli teren dzisiejszego zamku oraz przyległej do niego starówki. Pomiędzy wzgórzami, na wschodnim, skalistym brzegu rzeki stoi niewielka cerkiew pw. Świętej Trójcy w Międzybrodziu. Świątynia ta, choć niezbyt sędziwa, dzięki swemu położeniu i architekturze jest budowlą niezwykle urokliwą. Jej mury już z daleka uderzają nieskazitelną bielą, która kontrastuje ze ścianą ciemnej zieleni lasów, okalających ją gór. Wzniesiona została w latach z fundacji Aleksandra Wajcowicza. Za cerkwią wznosi się stroma ściana bukowego lasu. Rozpoczyna się tu rozległy Park Krajobrazowy Gór Słonnych, ciągnący się na północ od Sanoka, Leska i Ustrzyk Dolnych, zajmujący powierzchnię ha. W granicach powiatu leży jeden z najwyższych szczytów parku Słonny Wierch (668 m n.p.m.) oraz ciekawe wychodnie piaskowcowe: Orle Skały i Skała na Granickiej. Park Krajobrazowy Gór Słonnych obejmuje północne fragmenty Gór Sanocko-Turczańskich, których charakterystyczne grzbiety układają się rusztowo z północnego wschodu na południowy wschód. Podążając wraz z biegiem Sanu docieramy do Mrzygłodu. Dziś to malownicza, nadsańska wieś letniskowa, która niegdyś chlubiła się prawami miejskimi i nazywała Tyrawa Królewska. W 1431 r. król Władysław Jagiełło nadał mieszczanom prawo odbywania 2 jarmarków w roku oraz targów tygodniowych wg zwyczaju miast Sanoka i Krosna. W 1424 r. zbudowany został miejscowy kościół pw. Rozesłania Apostołów, najstarsza świątynia na terenie powiatu, istniejąca do dziś, pomimo licznych przebudów i modernizacji. Park Krajobrazowy Gór Słonnych Przeszło 70% powierzchni parku pokrywają lasy, które charakteryzują się piętrowością. Roślinność powyżej 500 m n.p.m. tworzy regiel dolny z lasami jodłowo-bukowymi i bukowymi. Poniżej tej wysokości znajduje się pasmo pogórza z grądem wschodniokarpackim. W dolinach rzek występują zarośla wiklinowe i nadrzeczna olszynka karpacka. Wiele terenów parku kwalifikuje się do ochrony rezerwatowej. Flora naczyniowa parku liczy około 900 gatunków, w tym 68 gatunków górskich. Z gatunków chronionych występują: pióropusznik strusi, widłak goździsty, cis pospolity, tojad mołdawski, wawrzynek wiczełyko, lulecznica kraińska, ciemiężyca zielona, miodownik melisowaty, śnieżyca wiosenna, śnieżyczka przebiśnieg, kruszczyk błotny, gnieźnik leśny, listera jajowata, kruszczyk siny, goryczka krzyżowa. (MS) Kruszczyk błotny (MS) Lulecznica kraińska (MJ)

8 (MJ) Niecierpek himalajski (N. Roylego) Impatiens glandulifera ROYLE Pomimo dekoracyjnych, dużych, różowych kwiatów, jest gatunkiem obcym i niepożądanym we florze naszego kraju. Naturalnie występuje w Azji, w rejonie Himalajów. W Europie pojawił się w roku 1839, sprowadzony do Kew Gardens, skąd rozprzestrzenił się na cały kontynent, a pierwszą naturalną populację w Polsce zaobserwowano w 1960 r. Wykazuje szeroką tolerancję na warunki środowiska, rośnie na glebach wilgotnych i żyznych, ale pojawia się także w miejscach okresowo suchych. Najliczniej występuje nad rzekami, na skrajach łęgów oraz w ziołoroślach nadrzecznych. Kwitnie od VI do IX, wydzielając duże ilości nektaru. Niestety, pomimo zakazu uprawy roślin inwazyjnych, gatunek wciąż można spotkać w ogródkach jako roślinę ozdobną. Zwalczanie gatunku jest trudne i kosztowne ze względu na dużą zdolność do regeneracji oraz łatwe rozprzestrzenianie. Niecierpek rozsiewa się nie tylko przy udziale wiatru, wody i zwierząt, ale wykształcił własne mechanizmy rozpraszania nasion. Pod wpływem ciśnienia panującego w owocu dojrzałe nasiona są wystrzeliwane na odległość kilku metrów od rośliny macierzystej. Nazwa Impatiens oznacza tyle co niecierpliwy, co nawiązuje do owoców pękających przy dotknięciu. Ozdobą wioski jest jednak znacznie młodszy zabytek drewniana cerkiew pochodząca z 1859 r., nosząca wezwanie Soboru Przenajświętszej Bogurodzicy i Proroka Eliasza. Dość skromną zewnętrznie bryłę rekompensuje bogate, w pełni zachowane wnętrze, którego szczególną dumą jest współczesny świątyni ikonostas, o cechach barokowych. Szczególny klimat tworzy otoczenie, na które składa się: stojąca przed wejściem parawanowa dzwonnica, przycerkiewne nagrobki, a zwłaszcza dwa stare tajemnicze dęby. Rosną tu już od kilkuset lat, a miejscowi ochrzcili je imionami: Cyryl i Metody. W 1938 r. drzewa były podobno badane przez dendrologów ze Lwowa, którzy stwierdzili, że Cyryl znajdujący się od Strony Sanu, liczy sobie 800 lat, zaś Metody, stojący obok dzwonnicy 700 lat. W latach , gdy na Sanie istniała granica niemiecko-radziecka, Niemcy dobudowali do Cyryla rusztowanie i małą platformę, by służył jako wieżyczka obserwacyjna. Podobnie jak świątynia, szczęśliwie przeżyły one wszystkie dziejowe burze i nadal majestatycznie szumią nad cerkwią. Przetacznik nitkowaty Veronica filiformis SM. Gatunek pochodzi z Europy wschodniej i zachodniej Azji. Został sprowadzony do Wielkiej Brytanii w 1808 r. z Turcji jako roślina ozdobna w ogródkach skalnych i po 30 latach zaobserwowano pierwsze ucieczki. Pierwotnie przetacznik nitkowaty używany był jako roślina okrywowa w ogrodach, ceniono go za niebieskie, gęsto rozmieszczone kwiaty, jednak okazał się gatunkiem bardzo łatwo rozprzestrzeniającym się w środowisku, np. podczas koszenia. W Polsce występuje głównie w Karpatach, przede wszystkim w Beskidzie Niskim i Bieszczadach, a więc także na terenie powiatu sanockiego. Może zdominować roślinność trawników i ogrodów, rośnie też na pastwiskach, brzegach łąk i w murawach. Preferuje żyzne i wilgotne gleby, a ze względu na szybkość, z jaką się rozrasta często konieczne jest stosowanie środków ochrony roślin, aby ją usunąć. Jest to niska bylina o nitkowatej, płożącej się łodydze. Biało-błękitne kwiaty pojawiają się w okresie od IV do VI, wyrastają na długich, bardzo cienkich szypułkach w kątach liści. Z łatwością rozmnaża się wegetatywnie, podzielona kępa ukorzenia się w wydzielonych częściach łodygi i szybko adaptuje w nowym środowisku. (PS) Kościół w Mrzygłodzie (MB) Mrzygłód znany był szczególnie z wyrobu ceramiki, a tradycja garncarska przetrwała tu do połowy XX w. Mieszkańcy zajmowali się również flisactwem, spławiając sól, drewno, dziegieć i ceramikę. Miasto nawiedzały jednakże liczne boże dopusty pożary, morowe powietrze, tatarskie hordy, oddziały Rakoczego. Nie pomogły zwolnienia podatkowe i nowe jarmarki w 1616 r. pojawiła się po raz pierwszy się nowa nazwa miejscowości miasteczko Mrziglod w miejsce dawnej Tyrawa Królewska. Dziś możemy podziwiać średniowieczny układ czworobocznego Rynku, brukowanego kamieniem rzecznym, przez środek którego przepływa potok Iłna. Otaczają go drewniane domy zrębowe zlokalizowane wzdłuż pierzei Rynku, pochodzące z XIX i początku XX w. Dzięki nim miasteczko znalazło się na Szlaku Architektury Drewnianej. Z Mrzygłodu droga wiedzie dalej Doliną Sanu, a już na pobliskim wzniesieniu widać zabudowania Hłomczy. Jest to wieś, która może się poszczycić najdłuższą, udokumentowaną przez archeologów historią, gdyż znaleziono tutaj ślady obozowiska łowców reniferów z epoki kamienia, liczącego sobie 15 tys. lat! Cerkiew w Hłomczy (MB)

9 Najcenniejszym obiektem w Tyrawie Solnej jest doskonale zachowana drewniana cerkiew pw. św. Jana Chrzciciela z roku 1837, z bardzo bogatym, barokowo-klasycystycznym wyposażeniem wnętrza. Od 1946 pełni funkcję kościoła rzymskokatolickiego. Tyrawa słynęła w przeszłości z obfitości źródeł solankowych, z których po odwarzeniu wody pozyskiwano sól czemu zawdzięcza oczywiście nazwę. Źródła te zostały zaślepione przez Austriaków końcem XVIII stulecia, gdy po zarzuceniu koncepcji ich dalszej eksploatacji, postanowili je zaczopować, by nie stanowiły konkurencji dla innych, państwowych kopalni soli. Mimo tego, mieszkańcy korzystali w ciężkich czasach z miejscowego, naturalnego bogactwa. Jak wieść niesie, działo się tak jeszcze w okresie ostatniej wojny. Cerkiew w Dobrej (MB) Mieszkańcy Tyrawy Solnej wciąż znają jeszcze stary, stosowany tu sposób oczyszczania solanki z nieczystości. Podczas warzenia soli dolewali do gorącej wody mleka, które tworzyło Korzuch wiążący wszystkie, unoszące się podczas warzenia zanieczyszczenia. Po ostudzeniu wystarczyło tylko zdjąć i wyrzucić pełniący rolę swoistego filtra mleczny Korzuch. Prowadzone w roku 2013 w Tyrawie Solnej badania solanki z miejscowych źródeł wykazały, że ma ona największy stopień zasolenia wśród źródeł solankowych w Karpatach polskich. Cerkiew w Tyrawie Solnej (MB) Za Hłomczą, na nieco wyższym wzniesieniu usadowiła się Łodzina, do której warto się zapuścić dla niewielkiej, lecz jednej z najpiękniejszych, najstarszych i najbardziej niezwykłych cerkwi tej ziemi. Drewniana, greckokatolicka świątynia pw. Narodzenia Bogurodzicy pełni obecnie funkcję kościoła rzymskokatolickiego. Zbudowano ją w 1773 r., rustykalny Ikonostas pochodzi zapewne z 1875 r. Wyjątkowo małe wymiary i pastelowe kolory oraz bardzo naiwne w formie ikony sprawiają, że wygląda dość bajkowo. Po drugiej stronie Sanu leży Dobra. Po przejechaniu dawnego wojskowego mostu na Sanie oczom ukazuje się odnowiona sylwetka zwieńczonej trzema baniami majestatycznej cerkwi pw. św. Mikołaja, wzniesionej w 1879 r. Oddzielnym, bodaj cenniejszym obiektem jest stojąca wolno wieża-dzwonnica bramna, wzniesiona w stuleciu XVII. Dolna kondygnacja murowana jest z kamienia, potynkowana i pobielona. Środkowa część, o konstrukcji zrębowej, nakryta stropem, mieściła niegdyś ikonostas z jednymi wrotami diakońskimi. Ikonostas nie zachował się, lecz pozostały otwory pod carskie i diakońskie wrota w konstrukcji wieży oraz pomieszczenie na ołtarz. Jest to jedyny w Polsce przykład tzw. cerkwi wieżowej. W Dobrej zachowały się również inne ślady historii dwa schrony polowe, radzieckiej tzw. Linii Mołotowa z lat Z Mrzygłodu koniecznie trzeba się wybrać do niezwykle malowniczo położonej Tyrawy Solnej, nad którą od północy dominuje Diabla Góra, nazywana też Czarcie. Znajdują się na niej ślady grodziska w postaci wału ziemnego na rzucie elipsy, datowanego na X-XI w. Jak sama nazwa wskazuje, miejscowa legenda wiąże powstanie Diablej Góry z udziałem sił nieczystych. Miał zatem diabeł nieść ogromną skałę, wyrwaną na Beskidzie by zrzucić ją na pobożne, nadsańskie miasteczko, gdzie nie tylko zarzucono kult dawnych pogańskich bogów, ale też pobudowano świątynię dla nowej wiary. Niósł ją tedy lecąc ponad górami, lecz zanim doleciał nad miasteczko, zapiał kur. Diabeł stracił moc i nie mógł już utrzymać wielkiego ciężaru, toteż skała go przygniotła i pogrzebała na wieki. Niektórzy z mieszkańców dodają jeszcze ciąg dalszy tej legendzie, który wyjaśnia powstanie góry po drugiej stronie wioski. Miał zatem ów czort tak raptownie wypuścić z siebie gazy, że z drugiej strony doliny wypchnęły kolejne wzgórze, które nosi wdzięczną nazwę Pierdziesz. Naukowcy nazywają to zapewne fałdowaniem alpejskim, ale ludzie i tak swoje wiedzą. Podążając dalej doliną Tyrawki docieramy do kolejnych drewnianych zabytkowych cerkwi podobnych w typie do tyrawskiej w Siemuszowej i Hołuczkowie. Ta pierwsza, pw. Przemienienia Pańskiego (1841) posiada interesujący ikonostas z II połowy XIX w., a drugą pw. św. Paraskewii można śmiało uznać za jedną z najpiękniej położonych. Posadowiona na stromym stoku, praktycznie niemal pod lasem, góruje nad całą, rozciągającą się na stokach doliny wioską. Wokół cerkwi zachował się cmentarzyk z wieloma starymi nagrobkami. Uwagę zwraca figura Matki Bożej stojąca przy chodniczku wiodącym do cerkwi. Jest to rzeźba w piaskowcu, bardzo dobrej roboty, o której mieszkańcy mówią, że niegdyś wyrzucił ją na brzeg w Hołuczkowie, płynący przez wieś wezbrany potok Tyrawka. Nie wiedząc skąd pochodzi, wierni ustawili ją przy cerkwi i otoczyli szacunkiem. Do dziś nie udało się ustalić, skąd pochodzi owa cudowna figura. Kolejną osadą leżącą na skrzyżowaniu drogi wiodącej doliną Tyrawki oraz głównego traktu z Sanoka do Przemyśla jest Tyrawa Wołoska. Obiektem dominującym jest tu późnobarokowy kościół rzymskokatolicki pw. św. Michała z połowy XVIII w. We wnętrzu zachowało się bogate wyposażenie z epoki, a w po- Cerkiew w Hołuczkowie (MB) 16

10 łudniowej części cmentarza przykościelnego znajduje się klasycystyczna kaplica rodowa Krajewskich, wzniesiona w 1831 r. Nieopodal kościoła, po drugiej stronie drogi, wyrastają niespodziewanie z łąki za potokiem resztki klasycystycznych kolumn taki podsanocki Partenon, któremu swojskości dodaje gniazdo bocianie, uwite na jednej z ocalałych kolumn. Jest to pozostałość po XIX-wiecznym dworze, spalonym w 1945 r. Śladem po miejskiej przeszłości, utraconej w II połowie XIX w. jest niewielki Rynek. Nieopodal stała spora klasycystyczna cerkiew greckokatolicka zbudowana w 1900 r., którą po wojnie wysadzono w powietrze. Dziś o jej istnieniu świadczą tylko gruzy i opuszczony cmentarz, podobnie jak świadectwem społeczności żydowskiej są już pozostałości dawnego kirkutu, zlokalizowanego nieopodal cmentarza rzymskokatolickiego. Bezspornie największą atrakcją współczesnej Tyrawy jest galeria a przede wszystkim postać ludowego artysty Bogusława Iwanowskiego. Galerią u Pana Bogusława jest cała przestrzeń, zarówno w domu jak i w ogrodzie. Trudno tu znaleźć miejsce, w którym nie spoczywałby na nas wzrok postaci wyrzeźbionych dłutem tyrawskiego artysty. Inspirację czerpie z dziejów kraju, otaczającej go rzeczywistości oraz własnego barwnego, acz niełatwego życia. Tyrawa Wołoska (MB) Rudbekia naga Rudbeckia laciniata L. To kolejny gatunek inwazyjny pochodzący z Ameryki Północnej, sprowadzony do Europy przez wzgląd na piękne kwiaty, jako roślina ozdobna. W środowisku naturalnym rozprzestrzenił się jako uciekinier z ogrodów. W Polsce jest obecnie rośliną pospolitą i zwiększającą liczebność, konkuruje z gatunkami rodzimymi i wypiera je, tworząc rozległe jednogatunkowe płaty. Najczęściej występuje nad rzekami, na przydrożach, w pobliżu kanałów i rowów melioracyjnych. Często spotykana jest również w ogrodach. Roślina dorasta do 2 m wysokości i wytwarza duże, dekoracyjne koszyczki kwiatowe z mocno wypukłym, brunatnym dnem, otoczonym żółtymi języczkowymi kwiatami (wyglądającymi jak płatki, bezpłodnymi i służącymi roślinie jako reklama do zwabiania zapylaczy). Istnieje wiele uprawianych odmian w licznych odcieniach kolorystycznych, w tym tzw. pełnokwiatowe (var. hortensis). Rośliny te nie mają szczególnych wymagań glebowych, są mrozoodporne i znoszą krótkie susze, co ułatwia im wnikanie w nowe siedliska, przetrwanie i wyparcie rodzimych gatunków. W rozprzestrzenianiu pomaga też zróżnicowanie sposobów rozsiewania nasiona najczęściej roznosi wiatr, ale bywają także roznoszone przez mrówki. (PS) Wracając z Tyrawy Wołoskiej do Sanoka musimy przejechać jedną z najpiękniejszych tras widokowych w regionie serpentynami przez Góry Słonne. Przed nami roztaczają się wspaniałe panoramy na dolinę Tyrawki, Chwaniów, Olzy i inne, w większości zalesione pasma Pogórza Przemyskiego. Jeszcze przed przełęczą Przysłup (620 m n.p.m.) przejeżdżamy przez tzw. zakręt śmierci, który od czasu przebudowania go i poszerzenia w latach osiemdziesiątych przestał być niebezpieczny i tylko nazwa przypomina jeszcze o jego niechlubnej przeszłości. Od strony południowej zakrętów jest jeszcze więcej. Po przejechaniu kilku pierwszych warto zjechać na parking, znajduje się tutaj bowiem spora platforma widokowa, z której panorama na Bieszczady i wschodnią część Beskidu Niskiego należy do jednej z najpiękniejszych i najbardziej interesujących w regionie (WŚ) Identyfikację poszczególnych szczytów ułatwia umieszczona na platformie tablica z opisanym szkicem masywów. Dalszy zjazd serpentynami w Dolinę Sanu oferuje nam przez całą niemal drogę zapierające dech w piersiach widoki. Dwa razy w roku odbywają się w Górach Słonnych samochodowe rajdy górskie, których tradycja sięga jeszcze okresu międzywojennego. Pokonanie autem tych najdłuższych ponoć serpentyn w kraju było wówczas trudniejsze, a stara droga dużo bardziej stroma i kręta. U stóp gór, po ich południowej stronie leży Wujskie, w którym mijamy murowaną przedwojenną cerkiew pw. św. św. Kosmy i Damiana, zbudowaną z przeznaczeniem na kościół rzymskokatolicki, dla robotników założonej tu w 1804 r. manufaktury tkackiej.

11 Następną wioską, leżącą już nad brzegiem Sanu jest Załuż. Najokazalszym zabytkiem jest tu pochodzący z końca XIX w. zespół pałacowy, otoczony współczesnym mu parkiem krajobrazowym z bogatym, różnorodnym drzewostanem. Na terenie miejscowości znajduje się aż 9 schronów radzieckich z lat , wchodzących w skład słynnej Linii Mołotowa. Zniszczone dziś w różnym stopniu, wieloizbowe, dwukondygnacyjne bunkry były świadkami krwawych walk w czerwcu 1941 r. Przy drodze, wiodącej w kierunku Leska, na stromym wzgórzu, stoi jeszcze jedna, szczególnie interesująca budowla zamek Sobień, położony na pograniczu powiatu sanockiego i leskiego. Tutejszy, pierwotnie XIII-wieczny, drewniany gród, zastąpił w XIV w. murowany zamek, który po 1389 r. przeszedł we władanie możnego rodu Kmitów. Goszczący w 1417 r. króla Władysława Jagiełłę wraz z nowo poślubioną Elżbietą Granowską zamek, w kolejnym stuleciu został opuszczony i popadł w ruinę. Powracając do Sanoka przejeżdżamy jeszcze przez Bykowce, przy drodze mijając kolejne schrony Linii Mołotowa. Na dawnym, przycerkiewnym cmentarzu zachował się grobowiec należący do rodu Tarnawieckich oraz mogiły żołnierzy polskich poległych we wrześniu roku Im też poświęcony jest stojący przy drodze, pomnik przedstawiający poszarpany sztandar. W tutejszym lesie znajduje się rezerwat przyrody Polanki, chroniący naturalne zbiorowiska leśne buczyny karpackiej. Urządzono tu ścieżkę dydaktyczno-przyrodniczą, a osobliwością rezerwatu jest źródełko ze zmineralizowaną wodą siarczkową. Wyjeżdżając z Bykowiec, w kierunku widocznego już w dali Sanoka, po drodze mijamy zabudowania dawnego dworu, usytuowanego po lewej stronie na nadsańskich błoniach. Interesujący architektonicznie zabytek z początku XX w. mocno niestety ucierpiał, będąc wykorzystywany po wojnie przez PGR. Wawrzynek wilczełyko (MJ) Rezerwat przyrody Polanki Ozdobą rezerwatu są gatunki rzadkie, tj. lilia złotogłów, podrzeń żebrowiec, skrzyp olbrzymi oraz podlegające ochronie jak gnieźnik leśny, parzydło leśne czy wawrzynek wilczełyko. Zbiorowiska roślinne są doskonałym podłożem dla rozwoju świata zwierzęcego. Spotkamy tu wiele ciekawych bezkręgowców, rzadkie i chronione owady, gady i płazy jak: salamandra plamista, kumak górski, jaszczurka zwinka, padalec, żmija zygzakowata czy coraz rzadziej występujący w Polsce gniewosz plamisty. Wędrówka po ścieżce dydaktyczno-przyrodniczej rezerwatu Polanki daje możliwośc poznania różnych wariantów zbiorowisk roślinnych, uroczych wąwozów oraz pięknych widoków na otaczającą okolicę. Na trasie ścieżki rozmieszczono 10 informacyjnych tablic przystankowych, opisujących jej walory, a także odpowiednio przygotowaną infrastrukturę: ławki, pomost na potoku oraz miejsce na ognisko. Ruiny zamku w Załużu (KK) Gniewosz plamisty (PK) 20 21

12 Powierzchnia 1225 km2 Liczba mieszkańców 96 tys. Gęstość zaludnienia 78 os./km2 Liczba gmin 8 (6 wiejskich, 1 miejsko-wiejska, 1 miejska) Siedziba powiatu miasto Sanok Liczba miejscowości 109 Lesistość 51,4% Największe rzeki San, Osława, Wisłok Natura obszarów Międzynarodowy Rezerwat Biosfery Karpaty Wschodnie Parki Krajobrazowe Gór Słonnych, Ciśniańsko Wetliński, Jaśliski Rezerwaty przyrody Zwiezło, Polanki, Bukowica, Źródliska Jasiołki, Przełom Osławy pod Duszatynem, Przełom Osławy pod Mokrem, Kamień nad Rzepedzią Najciekawsze miejsca kulturowo-historyczne Muzeum Historyczne Zamek Królewski w Sanoku, Muzeum Budownictwa Ludowego Skansen w Sanoku, Klasztor w Komańczy, ruiny Klasztoru Karmelitów w Zagórzu, cerkiew w Turzańsku 23 The area 1225 km2 The number of inhabitants 96 thousand Population density 78 people per km2 The number of communes 8 (6 rural, 1 urban-rural, 1 urban) The administrative seat of the county miasto Sanok The number of localities 109 The woodiness 51,4% The largest rivers the San River, the Osława River, the Wisłok River Nature areas The East Carpathian Biosphere Reserve The landscape parks of the Słonne Mountains, Cisna Wetlina, Jaśliska Nature reserves Zwiezło, Polanki, Bukowica, Źródliska Jasiołki, the watershed of the Osława River near Duszatyn, the watershed of the Osława River near Mokre, The Stone near Rzepedź The most interesting culturally-historical places Historical Museum the Royal Castle in Sanok, Open Air Folk Architecture Museum the Ethnographic Park in Sanok, Monastery in Komańcza, ruins of the monastery of the Order of Discalced Carmelite Fathers in Zagórz, Orthodox church in Turzańsk

13 Na styku Bieszczadów i Beskidu Niskiego Dolina Osławy to jeden z najpiękniejszych zakątków całego Podkarpacia, pomimo tego, że wzdłuż malowniczego przełomu górnej Osławy nie biegnie żadna porządna droga, a tylko stare torowisko bieszczadzkiej kolejki wąskotorowej. Nie mniejszym atutem Doliny Osławy jest jej kultura, która jak nigdzie indziej w Bieszczadach przetrwała w pierwotnym kształcie, w najmniejszym stopniu zniszczona przez powojenną zawieruchę. Tu można jeszcze spotkać prawdziwych Łemków, a ich sztukę poznać w prywatnym, rodzinnym muzeum Pani Darii Boiwki w Komańczy. Zgromadziła w swoim gospodarstwie obok wielu innych eksponatów, najbogatszą w regionie kolekcję tradycyjnej biżuterii karpackiej, wykonywanej ręcznie z drobnych, szklanych koralików. Sama też tworzy mistrzostwie krywulki, slyliany, gerdany czy drabynyki, przekazując swój kunszt młodym adeptom tej sztuki. O tym, że dotarliśmy z Sanoka do pobliskiego, kolejarskiego Zagórza dowiadujemy się jedynie z tablic informacyjnych, gdyż tworzy on wraz z Sanokiem praktycznie jeden ciąg urbanistyczny. Z klasztorem wiąże się wiele podań, jedno z nich mówi o tym, że w ruinach ukrywał się słynny tutejszy zbójnik o imieniu Ugarek. Gdy austriaccy żandarmi otoczyli klasztor by go pojmać, Ugarek schronił się w jednej z trumien w klasztornej krypcie. Gdy żandarm przesunął przypadkiem niedomknięte wieko, Ugarek wyskoczył z trumny mówiąc: To już mi nawet tutaj spokoju nie dacie. Zaskoczony widokiem zmartwychwstania żandarm zemdlał, Ugarek zaś wybiegł na dziedziniec. Tu jednak pochwycili go inni Austriacy. Osadzony w więzieniu w Przemyślu dokonał swego żywota. (WŚ) Święto Kultury Nad Osławą, Mokre (WA) W 1872 r. ukończona została budowa tzw. Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej, a w 1884 r. część tzw. Galicyjskiej Kolei Transwersalnej i Zagórz stał się ważnym węzłem kolejowym. Zaczął się intensywnie rozwijać, a w jej północnej części powstała osada kolejarska i druga stacja obecnie Nowy Zagórz. Budynek dworcowy w Zagórzu Nowym jest jedną z najładniejszych tego typu budowli w regionie. Obok skojarzeń z koleją, Zagórz znany jest z górujących nad okolicą, położonych na wzgórzu Mariemont malowniczych ruin kościoła i klasztoru karmelitów, ufundowanego w 1700 r. przez Jana Franciszka Stadnickiego. Uszkodzony w czasie konfederacji barskiej został odnowiony, ale w 1822 r. ponownie zniszczył go pożar i popadł w ruinę. We wnętrzu kościoła zachowały się resztki wspaniałych fresków pochodzących z połowy XVIII w. Wykonane przez Gminę Zagórz prace renowacyjne i zabezpieczające poprawiły estetykę i atrakcyjność miejsca, a szczególnie dobrym pomysłem było urządzenie na jednej z wież platformy widokowej. Poniżej klasztornego wzgórza stoi kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Matki Bożej, murowany, zbudowany w połowie XVIII w. I ta świątynia, zniszczona na początku XIX w., była już przeznaczona do rozbiórki, ale ostatecznie została wyremontowana po 1915 r. Ozdobą wnętrza jest późnobarokowy ołtarz główny z końca XVIII w., a w nim późnogotycki obraz Zwiastowania NMP (ok. 1530). Warto wspomnieć, że część wystroju wnętrza pochodzi z dawnego kościoła klasztornego karmelitów. W centrum miasta przy głównej drodze stoi prawosławna cerkiew (dawna greckokatolicka) pw. św. Michała, zbudowana w 1836 r. Godny zobaczenia jest współczesny cerkwi ikonostas, ocalały niemal cudem, po wojnie znajdował się bowiem w świątyni magazyn nawozów. W dzielnicy Wielopole znajduje się cerkiew greckokatolicka pw. Michała Archistratega z 1939 r. Posadowiona na stromym wzgórzu panuje nad całą okolicą. Opuszczona po wysiedleniach praktycznie nie była użytkowana aż do 1991 r., kiedy to ponownie odzyskali ją grekokatolicy i dokonali koniecznych remontów. Przy drodze do Poraża warto zwrócić uwagę na międzywojenny dwór Gubrynowiczów, nazywany szumnie Ostatnim Zamkiem Rzeczypospolitej. W samym Porażu warto obejrzeć, wzniesiony w 1784 r., murowany barokowy kościół parafialny z bogatym późnobarokowym wnętrzem. Najcenniejszym jego zabytkiem jest rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego datowana na przełom XV i XVI w. Adam Gubrynowicz był barwnym i kontrowersyjnym przedstawicielem miejscowego ziemiaństwa. Jego rezydencja stała się miejscem słynnych na całą okolicę balów, rautów, polowań i innych zabaw, jakie tylko jego ekscentryczny właściciel był w stanie wymyślić. Chcąc podwyższyć status swego rodu, zakupił tytuł barona, lecz nie u cesarza Austrii, jak czyniła to większość galicyjskiej szlachty, a u króla hiszpańskiego Alfonsa XIII. Trzeba jednak przyznać naszemu hiszpańskiemu baronowi, że oprócz zaspokajania własnej próżności wspierał okoliczne świątynie, a także instytucje społeczne i kulturalne. W okresie II wojny światowej w jego zamku mieściła się Komenda Obwodu Armii Krajowej. Za wzgórzem, w dolinie Osławy leży kolejna niezwykła wieś Morochów. Jej szczególnym miejscem jest prawosławna drewniana cerkiew parafialna pw. Spotkania Pańskiego, wzniesiona w 1837 r., która do 1947 r. służyła jako cerkiew greckokatolicka. Wyjątkowej urody jest znajdujący się wewnątrz ikonostas pochodzący z I połowy XIX w. Podobnie jak w Morochowie, tak i w sąsiednim Mokrem żyje do dziś duża społeczność ukraińska. Posiada ona swój dom kultury oraz działający od 1972 r. słynny Zespół Pieśni i Tańca Osławiany, którego członkowie uchronili przed zapomnieniem swój unikalny folklor. Społeczność Mokrego jest również organizatorem dużego festiwalu muzycznego pod nazwą Święto Kultury Nad Osławą. Centrum wioski zdobi greckokatolicka cerkiew, wprawdzie zbudowana dopiero w 1992 r., lecz kryjąca znacznie starsze wartości. W jej wnętrzu znajduje się piękny ikonostas przekazany w depozyt ze składnicy ikon w Łańcucie, wykonany w 1900 r

14 (MJ) Rdestowiec ostrokończysty Reynoutria japonica HOUTT. Jest bardzo ekspansywnym gatunkiem inwazyjnym. Pochodzi z południowej Azji. W Europie pojawił się w latach 20. XIX w. i samorzutnie rozprzestrzenił się w środowisku. Obecnie występuje pospolicie w całej Polsce. Rośnie w zaroślach nadrzecznych, na przydrożach, nasypach, cmentarzach i w zdegenerowanych łęgach. To wieloletnia roślina zielna, pokrojem przypominająca krzew, o łodygach wzniesionych i łukowato wygiętych, pustych wewnątrz, przypominających (zwłaszcza w stanie bezlistnym) pędy bambusa. Może osiągać wysokość do 3 m. Nazwa gatunkowa pochodzi od ostro zakończonych końców liści. Kwitnie późno od VIII do IX i jest rośliną miododajną. W warunkach Polski roślina nie wytwarza nasion, jednak intensywnie rozmnaża się wegetatywnie przez rozrost części podziemnych. Gatunek może być wykorzystywany jako roślina energetyczna. Szybki przyrost stanowi zaletę rośliny użytkowej, jednak z drugiej strony utrudnia wyeliminowanie jej ze środowiska i ułatwia kolonizację nowych siedlisk. Możliwe jest też wykorzystanie rdestowca do oczyszczania gleb skażonych np. pestycydami, węglowodorami i metalami ciężkimi, gdyż łatwo akumuluje skażenia w swoich tkankach. Przepiękny krajobraz przełomowego odcinka rzeki pomiędzy Mokrem a Wysoczanami chroniony jest w rezerwacie Przełom Osławy pod Mokrem. W runie nadosławskich zbiorowisk leśnych, z piękną buczyną karpacką, licznie występują stanowiska roślin chronionych i rzadkich, zwłaszcza storczyków. W Wysoczanach spotykamy również nowy obiekt cerkiewny, postawiony w 1994 r., na miejscu starszej świątyni. Bryła nie jest może szczególnej urody, lecz wewnątrz znajduje się godny zobaczenia współczesny ikonostas, wykonany przez bieszczadzką artystkę Halinę Krogulecką. Jest to jeden z pierwszych przejawów odradzania się sztuki tworzenia ikon na ziemi sanockiej po II wojnie światowej. Podążając za Osławą docieramy do Szczawnego, gdzie nie sposób pominąć cerkwi pw. Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy. Zbudowana w latach , jest jedną z nielicznych już w Polsce świątyń, nie posiadających elektrycznego oświetlenia, co dodaje szczególnego uroku odprawianych w niej prawosławnym nabożeństwom. W Rzepedzi kolejnej, łemkowskiej wiosce doliny Osławy, w głębi starej części wsi, spotykamy jedną z najpiękniejszych świątyń bieszczadzkich, tak po względem architektonicznym, jak i wystroju wnętrza. Wzniesiona w 1824 r. pw. św. Mikołaja Cudotwórcy, pozostaje i dziś świątynią greckokatolicką. Storczyk z rodzaju kukułka (MJ) Rdestowiec sachaliński Reynoutria sachalinensis (F. SCHMIDT) NAKAI To kolejny inwazyjny rdestowiec, pochodzący ze wschodniej części Azji. W Europie pojawił się stosunkowo niedawno, w II poł. XIX w., sprowadzony do ogrodów botanicznych i parków dworskich jako roślina ozdobna. Ze względu na późny okres kwitnienia dla pszczelarzy był cenną rośliną miododajną, w tym też celu był uprawiany w ogródkach i wysiewany na nieużytkach. Jest gatunkiem bardzo ekspansywnym. W Polsce po raz pierwszy zaobserwowany został na Warmii i Mazurach, obecnie występuje w całym kraju i rozprzestrzenia się coraz bardziej, pozostając jednak mniej pospolitym od rdestowca ostrokończystego. Podobnie jak R. japonica jest dwupienną byliną, ale o znacznie większych, bo nawet do 50 cm, jajowatych liściach. Kłącze rdestowca wraz z korzeniami stanowi surowiec zielarski. Jednocześnie posiada niezwykłe właściwości regeneracyjne i ważący już kilka gramów fragment wystarczy do wytworzenia kilkunastometrowego płatu, ograniczając występowanie innych gatunków. Gatunek ten tworzy mieszańca z rdestowcem ostrokończystym noszącego nazwę rdestowiec czeski (Reynoutria bohemica CHRTEK & CHRTKOVA). Co ciekawe w przeciwieństwie do rodziców mieszaniec jest zdolny do owocowania. (MSz) 26 Cerkiew w Rzepedzi (RB) Rezerwat przyrody Kamień nad Rzepedzią To jeden z najmłodszych rezerwatów w kraju, utworzony w grudniu 2012 r. Jest to rezerwat przyrody nieożywionej, chroniący grupy skał piaskowca eoceńskiego wraz z otaczającym je drzewostanem na wzniesieniu o tejże nazwie (717 m n.p.m.). (PK)

15 Rezerwat przyrody Przełom Osławy pod Duszatynem Ochroną objęty jest uznawany za najpiękniejszy odcinek Osławy pomiędzy Smolnikiem a Turzańskiem. Nadosławskie zbocza porasta tu drzewostan jodłowo-bukowy, tworzący przepiękne zbiorowiska reglowej buczyny karpackiej. (PK) Oryginalna budowla spłonęła w 2006 r., grzebiąc w popiołach dorobek talentu i pracy pokoleń Łemków. Cerkiew greckokatolicka pw. Opieki Bogurodzicy wzniesiona została w 1988 r. Ozdobą świątyni jest ikonostas przekazany w depozyt ze składnicy ikon w Łańcucie, który pochodzi prawdopodobnie z końca XIX w. Po zamknięciu cerkwi przez władze, grekokatolicy zostali pozbawieni miejsca, w którym mogliby swobodnie się modlić. Wierni starali się o budowę nowej, własnej świątyni, ale władze nie dawały na to przyzwolenia, twierdząc że nie zarejestrowane legalnie wyznanie, a takim był w PRL-u kościół greckokatolicki, nie może budować świątyń. Pozostało skorzystać z fortelu. Mieszkańcy wystąpili o zgodę na przeniesienie istniejącej, a popadającej w ruinę cerkwi ze wsi Dudyńce. Na taki zabieg zgodę ostatecznie udało się uzyskać i tym sposobem powstała w wiosce nowa świątynia. Z dawnej, dudynieckiej cerkwi pozostała jednak tylko drewniana konstrukcja, która stanowi zaledwie górną część nowego obiektu, zaś fundamenty stanowią większość bryły. Niewielki rzymskokatolicki kościółek drewniany to świątynia parafialna pw. św. Józefa wzniesiona w latach Jej wnętrze kryje ołtarz z przedstawieniem św. Józefa z Dzieciątkiem. Osobną dzielnicą Komańczy jest Komańcza Letnisko urocza dolina, w której przed wojną znajdowało się szereg pensjonatów. Posiada ona nie tylko uzdrawiający klimat, ale i niepowtarzalny nastrój krainy spokoju. Po dawnym uzdrowisku ostały się dwa obiekty o architekturze zdrojowej. W jednym z nich znajduje się schronisko, w drugim zaś klasztor sióstr Nazaretanek pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Zbudowano go w 1931 r. w tzw. stylu szwajcarskim. W okresie od 29.X.1955 do 28.X.1956 r. w klasztorze internowany był prymas Stefan Wyszyński. Upamiętnia ten fakt zaaranżowany gabinet prymasa, na który składają się pozostałe po nim pamiątki. Po obiekcie oprowadzają siostry, znające także wiele historii związanych z jego pobytem w Komańczy. Cerkiew w Turzańsku (RB) Kilka kilometrów na wschód w Turzańsku znajduje się kolejna perła architektury drewnianej niezwykle charakterystyczna dzięki pięciu wieżyczkom, które nadają jej wygląd przypominający muzułmańskie minarety. Taka sama wieżyczka wieńczy również smukłą dzwonnicę, mającą opinię najwyższej wolnostojącej dzwonnicy w Karpatach. W 2013 r. pochodząca z lat świątynia pw. Michała Archanioła została wpisana na Światową Listę Dziedzictwa UNESCO. Komańcza, do której teraz dojeżdżamy to wieś szczególna, w której przebogata natura styka się z nie mniej bogatą spuścizną dziejów. W centrum wioski sąsiadują ze sobą trzy chrześcijańskie świątynie. Najbardziej znana jest cerkiew pw. Opieki Przenajświętszej Bogurodzicy, służąca przed wojną jako cerkiew greckokatolicka, dziś prawosławna. Jest, a właściwie była, najstarszą spośród okolicznych świątyń. Obiekt, który dziś możemy podziwiać jest zbudowaną przed kilkoma laty kopią. Cerkiew w Komańczy (WA) 28 29

16 Szczaw omszony Rumex confertus WILLD. (MSz) Rukiewnik wschodni Bunias orientalis L. Należy do rodziny kapustowatych, podobnie jak: brokuły, kalafior, rzodkiewka itp. Rośnie dziko w południowej i środkowej Europie, Azji Zachodniej, na Kaukazie i Syberii Wschodniej. W Polsce pojawił się w II poł. XIX w. w pd.- -wsch. części i rozprzestrzenił w ciągu kilkudziesięciu lat na całym terytorium. Posiada wszystkie cechy gatunku inwazyjnego, m.in. wytwarza liczne nasiona, rozsiewane różnymi drogami, w tym także przy pomocy człowieka. Występuje głównie na siedliskach antropogenicznych, ale ma zdolność do wnikania w zbiorowiska częściowo przeobrażone lub naturalne. Rośnie w miejscach słonecznych i suchych, na przydrożach, obrzeżach pól, na nasypach kolejowych, wzdłuż dróg i autostrad. Głęboki system korzeniowy umożliwia roślinie przetrwanie suszy. Kwitnie od V do VIII, wytwarzając atrakcyjny dla zapylaczy nektar. W Europie rukiewnik rozprzestrzenił się prawdopodobnie zawleczony z paszą dla rosyjskich koni. Wypas bydła i koni może zmniejszyć żywotność i obfitość coraz liczniejszych populacji, jednak ze względu na specyficzny smak i zapach nie należy do roślin szczególnie preferowanych przez zwierzęta. (MSz) Szczaw ten naturalnie występuje we wschodniej Europie i zachodniej Azji. Do Polski został zawleczony w II poł. XIX w. Występuje zwłaszcza we wschodniej części kraju, ale systematycznie rozszerza swój zasięg na zachód. Rośnie głównie na pastwiskach, odłogach oraz nieużytkach. Szybko rozprzestrzenia się wzdłuż dróg i na terenach kolejowych, tworząc niemal jednogatunkowe płaty. Szczaw omszony wyróżnia się wśród rodzimych gatunków silnie owłosionymi nerwami na spodniej stronie liści. Jest to bylina osiągająca metr wysokości, kwitnąca od VI do VIII. Podobnie jak inne gatunki szczawiu ma właściwości lecznicze. Wchodzi w skład mieszanek żołądkowo-jelitowych oraz kompozycji do kąpieli przeciw egzemie, działa żółciopędnie, obniża ciśnienie i hamuje krwawienia. W dużych dawkach jest jednak toksyczny ze względu na dużą zawartość szczawianu potasu tym samym nie jest wskazany dla osób chorujących na kamicę nerkową. Rezerwat przyrody Zwiezło Na obszarze rezerwatu występuje wiele roślin chronionych jak np. storczyk plamisty, parzydło leśne czy wawrzynek wilczełyko. Równie interesująca jest fauna największymi przedstawicielami rzadkich gatunków puszczańskich są niedźwiedź brunatny, ryś, wilk, żbik; awifaunę reprezentuje m.in. orzeł przedni, orlik krzykliwy czy puszczyk uralski. Brzegowa strefa jeziorek stanowi doskonałe warunki dla rozwoju traszki górskiej i karpackiej, żaby trawnej, kumaka górskiego, salamandry plamistej a także jaszczurki żyworodnej i padalca zwyczajnego. (KK) Salamandra palmista (MS) Wioska otoczona jest wieńcem stromych, zielonych wzgórz, w większości pokrytych gęstym karpackim lasem. Okolica staje się jeszcze bardziej tajemnicza i baśniowa, gdy udamy się czerwonym szlakiem wiodącym na Chryszczatą (997 m n.p.m.). W głębi doliny Osławy, na terenie nieistniejących już wiosek Prełuki i Duszatyn, panuje wyłącznie przyroda. Po półgodzinnym marszu ujrzymy piękne i tajemnicze Jeziorka Duszatyńskie. Powstały, gdy 13 kwietnia 1907 r., w wigilię Wielkanocy, osunęły się nasiąknięte wodą stoki Chryszczatej i zablokowały koryto Olchowatego. Ich utworzenie przypisano siłom nieczystym, gdyż w dolinie rozległ się huk, jakby się ziemia zatrzęsła i piekło rozwarło... Do dziś zachowały się dwa z nich są to obecnie największe jeziorka osuwiskowe w Polsce. Dolne jeziorko ma 0,45 ha, górne 1,44 ha. Niestety, w związku z systematycznym zamulaniem, ich obszar sukcesywnie się pomniejsza. Jeziorka wraz z otoczeniem tworzą rezerwat przyrody Zwiezło