Klasyfikacja gospodarstw domowych ze względu na stopień zaspokojenia ich potrzeb mierzony kategorią minimum socjalnego

Transkrypt

1 Kozera Agnieszka, Stanisławska Joanna, Wysocki Feliks Katedra Finansów i Rachunkowości, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Klasyfikacja gospodarstw domowych ze względu na stopień zaspokojenia ich potrzeb mierzony kategorią minimum socjalnego 1 C. Bywalec, L. Rudnicki, Konsumpcja, PWE, Warszawa 2002; A. Lisowski, Potrzeby społeczne i ich diagnozowanie. W: Polityka społeczna, A. Kurzynowski (red.), SGH, Warszawa A. Hodoly, Wstęp do badań rynku, PWG, Warszawa 1967; M. Pohorille, Potrzeby, podział, konsumpcja, PWE, Warszawa P. Kurowski, Koszyki minimum socjalnego i minimum egzystencji dotychczasowe podejście, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2001, dostęp: Podstawowym pojęciem w badaniach społecznych są potrzeby, będące przedmiotem zainteresowań wielu dyscyplin naukowych (m.in. psychologów, socjologów i ekonomistów). W literaturze ekonomicznej potrzebę definiuje się najczęściej jako stan braku czegoś, a zarazem czynnik uruchamiający funkcje motywu do działania w celu zmiany tego stanu 1. Przedmiotem zainteresowań ekonomistów są tzw. potrzeby konsumpcyjne, czyli takie, które są zaspokajane za pomocą dóbr materialnych i usług 2. Stopień zaspokojenia potrzeb wspólnych i indywidualnych członków gospodarstwa domowego, szczególnie tych podstawowych, świadczy o poziomie życia gospodarstw domowych. Ich pomiar dokonywany jest między innymi w ramach kategorii minimum socjalnego, która może stanowić ważny punkt odniesienia w badaniu poziomu życia ludności. Minimum socjalne, czyli określona granica wydatków, przedstawia bowiem przeciętne koszty utrzymania gospodarstwa, które pozwalają na zaspokojenie potrzeb na pewnym, umownie określonym minimalnym poziomie zapewniającym godziwe życie 3. Celem artykułu była analiza stopnia zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych w Polsce w warunkach 2010 r. i jego zróżnicowania z punktu widzenia koszyka minimum socjalnego. W badaniach wykorzystano dane jednostkowe pochodzące z Badań budżetów gospodarstw domowych, przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny. W celu określenia zróżnicowania stopnia zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych, przeprowadzono ich klasyfikację ze względu na wartość koszyka minimum socjalnego z wykorzystaniem metody drzew klasyfikacyjnych typu CART. Uzyskane wyniki umożliwiają wyodrębnienie typów gospodarstw, które wydają na zaspokojenie potrzeb jego członków powyżej określonej granicy minimum socjalnego, a tym samym zaspokajają potrzeby na poziomie minimalnego dobrobytu, oraz te, które żyją na granicy lub poniżej poziomu tego koszyka, a tym samym są zagrożone życiem w ubóstwie. Metodyka badań Do realizacji celu głównego artykułu zastosowano metodę drzew klasyfikacyjnych, która umożliwia hierarchiczny podział wielowymiarowej przestrzeni cech na maksymalne jednorodne podzbiory. Metoda ta znajduje zastosowanie do klasyfikacji obiektów wówczas, gdy w zbiorze zmiennych można wyróżnić zmienną objaśnianą, która mierzona jest na skali nominalnej lub porządkowej. Zmienne objaśniające mogą być mierzone zarówno na skalach słabych, jak i na skalach mocnych 4. Drzewa 4 E. Gatnar, M. Walesiak, Metody statystycznej analizy wielowymiarowej w badaniach marketingowych, Wyd. AE, Wrocław

2 klasyfikacyjne są więc elastycznym narzędziem do analizy zbiorów obserwacji, w których poziom pomiaru zmiennych zależnych ogranicza możliwość zastosowania wielu narzędzi statystycznych, nieznajdujących zastosowania w predykcji jakościowej. Elastyczność ta dotyczy poziomów pomiaru zmiennych zależnych i zmiennych niezależnych. Drzewa klasyfikacyjne służą do budowy zarówno modeli deskryptywnych (pasywnych), opisujących wzorce w badanej zbiorowości, jak i modeli predykcyjnych (aktywnych), których celem jest predykcja ilościowa lub jakościowa badanego zjawiska. Drzewo jest graficznym modelem powstałym w wyniku rekurencyjnego podziału zbioru obserwacji A na n rozłącznych podzbiorów A 1, A 2, A 3,... A n. Drzewa te powstają a posteriori, czyli w wyniku analizy zbioru obserwacji. Celem budowy modelu jest uzyskanie podzbiorów maksymalnie jednorodnych pod względem wartości zmiennej objaśnianej. Jest to proces wieloetapowy, w którym na każdym etapie analizuje się wszystkie predyktory i wybiera ten, który zapewnia najlepszy podział węzła, czyli wydziela najbardziej homogeniczne podzbiory. Początek każdego drzewa stanowi zbiór wszystkich obserwacji, który jest dzielony na dwa lub więcej podzbiorów. W pierwszym przypadku mówi się o drzewach binarnych (typu CART), a w drugim o drzewach dowolnych (CHAID). Dzielony zbiór nosi nazwę węzła macierzystego, natomiast wydzielone podzbiory węzłów potomnych 5. W przeprowadzonym badaniu zmienną objaśnianą była zmienna dychotomiczna, gdzie kategoria nie oznaczała gospodarstwa domowe z wydatkami mniejszymi lub równymi wartości koszyka minimum socjalnego, natomiast kategoria tak gospodarstwa domowe z wydatkami powyżej wartości tego koszyka. Za punkt wyjścia do obliczenia wartości koszyka minimum socjalnego dla gospodarstw domowych, zgodnie z metodologią stosowaną przez Główny Urząd Statystyczny 6, brano pod uwagę jego poziom szacowany dla jednoosobowych gospodarstw pracowniczych (ustalany corocznie przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych), a następnie pomnożono tę wartość przez liczbę jednostek ekwiwalentnych dla danego gospodarstwa. Gospodarstwa domowe, które wydawały poniżej koszyka minimum socjalnego, zaklasyfikowano do grupy nie, pozostałe gospodarstwa, z wydatkami powyżej określonego koszyka zakwalifikowano zaś do grupy tak. W analizach wykorzystano sześć zmiennych objaśniających, które nazywane są w metodzie drzew klasyfikacyjnych predyktorami: 5 M. Łapczyński, Drzewa klasyfikacyjne w badaniach satysfakcji i lojalności klientów. W: Analiza satysfakcji i lojalności klientów, StatSoft, Kraków 2003, s ; M. Łapczyński, Drzewa klasyfikacyjne i regresyjne w badaniach marketingowych, Wyd. UE, Kraków Ubóstwo w Polsce w 2011 roku, GUS, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia, Warszawa płeć głowy gospodarstwa domowego (kobieta, mężczyzna), wiek głowy gospodarstwa domowego (do 24 lat, 25 34, 35 44, 45 54, 55 64, 65 lat i więcej), wykształcenie głowy gospodarstwa domowego (podstawowe pełne lub niepełne/gimnazjalne, zasadnicze zawodowe, średnie zawodowe, średnie ogólnokształcące/policealne, wyższe), wielkość gospodarstwa domowego (jedno-, dwu-, trzy-, cztero-, pięcio-, sześcioosobowe i więcej), przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej ludności (pracowników: na stanowiskach robotniczych i nierobotniczych, rolników, pracujących na własny rachunek, emerytów, rencistów), klasa miejscowości zamieszkania (wieś, miasta: poniżej 20, 20 99, , , 500 tys. i więcej mieszkańców). W badaniach wykluczono podstawową zmienną przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny przypadający na osobę w gospodarstwie (w zł), gdyż stanowił on podstawę kwalifikacyjną zmiennej dychotomicznej (objaśnianej). W artykule do wyznaczenia drzewa klasyfikacyjnego wykorzystano algorytm CART (Classification and Regression Trees), będący jedną z najczęściej stosowanych metod budowy drzew klasyfikacyjnych. Obliczeń dokonano w programie SPSS 20 przy założeniach przedstawionych w tablicy 1. Tablica 1. Założenia przyjęte w procedurze CART Wyszczególnienie Ź r ó d ł o: opracowanie własne. Budowa drzewa założenia Koszty błędnej klasyfikacji Równe Miary dopasowania (reguła podziału) Wskaźnik Giniego Kryterium stopu Przy błędnej klasyfikacji Minimalna liczebność węzła końcowego 1750 (5%) Maksymalna liczba węzłów 1000 Szacowanie błędu za pomocą 10-krotnej walidacji krzyżowej Drzewa klasyfikacyjne typu CART należą do drzew binarnych, co oznacza, że zbiór obserwacji dzielony jest na dwie części. Wśród reguł podziału wybrano najczęściej stosowany indeks Giniego 7. Jedną ze strategii właściwej budowy modelu jest tzw. przycinanie drzewa, która przeciwdziała nadmiernemu rozrostowi drzewa. Zastosowanie tej procedury skutkuje zmniejszeniem trudności w in- 7 M. Łapczyński, Drzewa klasyfikacyjne i regresyjne w badaniach marketingowych, Wyd. UE, Kraków

3 terpretacji wyników przy jednoczesnej minimalizacji kosztów błędnej klasyfikacji 8. W przeprowadzonych analizach założono więc, że liście drzewa (węzły końcowe) nie mogą być mniejsze niż 5% badanej zbiorowości. Celem zastosowania takiego podejścia było otrzymanie względnie prostego modelu z niewielką liczbą węzłów końcowych o niezbyt dużej głębokości. Takie podejście powoduje, że w strukturze drzewa pojawiają się te zmienne objaśniające, które uznane są za najlepsze predyktory na danym etapie podziału drzewa. Przy wyborze optymalnego drzewa brano również pod uwagę wartości kosztów sprawdzianu krzyżowego oraz kosztów redystrybucji na tle złożoności drzewa. Kryterium wyboru to najmniejsza różnica między kosztem sprawdzianu krzyżowego a kosztem redystrybucji. Zbudowane drzewa oceniono pod względem złożoności oraz liczby i ważności wykorzystanych przy podziale predykatorów. Do oceny jakości podziału przestrzeni zmiennych objaśniających dla zmiennej zależnej niemetrycznej wykorzystano błąd klasyfikacji 9. Kształtowanie się wartości koszyka minimum socjalnego gospodarstw domowych w Polsce w 2010 r. Jedną z metod wyodrębnienia grupy gospodarstw ubogich jest określenie granicy minimum socjalnego za pomocą wartości jego koszyka, obejmującego dobra i usługi podstawowe. Sposób ten nazywany jest metodą potrzeb podstawowych, uwzględnia bowiem główne potrzeby bytowo-konsumpcyjne gospodarstw domowych. Kategoria ta stanowi granicę wydatków, wyznaczając godziwy poziom życia członków gospodarstwa, gwarantującą zaspokojenie potrzeb na niskim, ale wystarczającym dla reprodukcji sił witalnych człowieka poziomie na każdym etapie jego biologicznego rozwoju, dla posiadania i wychowania potomstwa oraz utrzymania więzi ze społeczeństwem 10. Kategoria minimum socjalnego obejmuje więc nie tylko potrzeby elementarne, ale także pewne potrzeby wyższego rzędu, które zaspokajanie są na niskim poziomie, ale umożliwiającym utrzymanie więzi społecznych, czyli np. podejmowanie nauki, uczestnictwo w kulturze i rekreacji. W koszyku minimum socjalnego uwzględnione są więc potrzeby, które można sklasyfikować w trzy główne grupy. Pierwszą grupę stanowią potrzeby bytowo-konsumpcyjne, do których zalicza się wyżywienie, odzież, higienę i ochronę zdrowia oraz transport i łączność. Drugą grupę stanowią potrzeby edukacyjne i kulturalne, trzecią natomiast potrzeby rekreacyjno-wypoczynkowe 11. Wyznaczenie dóbr i usług, które znajdują się w koszyku minimum socjalnego, jest uzależnione od aktualnego poziomu życia ogółu społeczeństwa. Oznacza to, że zawartość koszyka jest modyfikowana w czasie i wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa zakres koszyka potrzeb podstawowych również poszerza się 12. Informacja o jego wysokości może być sygnałem o potencjalnym zagrożeniu bytu gospodarstw domowych, które żyją na poziomie i poniżej tej granicy. Wartość koszyka minimum socjalnego jest szacowana corocznie przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych dla sześciu typów gospodarstw pracowniczych oraz dla dwóch typów gospodarstw emeryckich 13. W tablicy 2 przedstawiono wartość średniorocznego minimum socjalnego dla gospodarstw modelowych w 2010 r. Najwyższa jego wartość w przeliczeniu na osobę dotyczyła osób samotnych, czyli gospodarstw jednoosobowych. Koszyk minimum dla gospodarstw najmniejszych w wieku produkcyjnym kształtował się na poziomie 929,8 zł, natomiast w przypadku gospodarstw emeryckich na poziomie 943,5 zł. Dla małżeństwa mającego na utrzymaniu dwójkę dzieci wartość minimum socjalnego oszacowano na poziomie 3018,6 zł, czyli 754,6 zł na osobę. W przypadku najliczniejszych gospodarstw domowych objętych badaniem (czyli małżeństwa z trójką dzieci) wartość koszyka wyniosła nominalnie najwięcej (3686,5 zł), ale w przeliczeniu na jedną osobę najmniej 737,3 zł. Stopień zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych w Polsce jest wyraźnie zróżnicowany 8 M. Misztal, Wykorzystanie drzew klasyfikacyjnych do wspomagania procesów podejmowania decyzji, StatSoft, Kraków B. Batóg, M. Mojsiewicz, K. Wawrzyniak, Segmentacja gospodarstw domowych ze względu na popyt potencjalny i zrealizowany na rynku ubezpieczeń życiowych w Polsce, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu 2011, nr 176; M. Łapczyński, Drzewa klasyfikacyjne w badaniach satysfakcji i lojalności klientów. W: Analiza satysfakcji..., jw.; I. Bąk, Wykorzystanie drzew klasyfikacyjnych i klasyfikacyjnych do analizy wyjazdów turystycznych gospodarstw domowych seniorów w Polsce, Metody Ilościowe w Badaniach Ekonomicznych 2012, nr L. Deniszczuk, B. Sajkiewicz, Kategoria minimum socjalnego. W: Polska bieda II. Kryteria Ocena Przeciwdziałanie, S. Golinowska (red.), Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa W odróżnieniu od minimum socjalnego, minimum egzystencji stanowi granicę ubóstwa, która pozwala określić standard minimum koniecznego do przeżycia. Jego poziom umożliwia przeżycie, tj. zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych na najniższym z dopuszczalnych poziomów. Minimum egzystencji wyznacza dolną granicę ubóstwa, natomiast minimum socjalne jest jego górną granicą (M. Dziubańska-Michalewicz, Minimum egzystencji a minimum socjalne, Kancelaria Sejmu. Biuro Studiów i Ekspertyz, Warszawa 2001). 12 T. Panek, Ubóstwo i nierówności. W: Statystyka społeczna. Wybrane zagadnienia, T. Panek, A. Szulc (red.), SGH, Warszawa Są to tzw. gospodarstwa modelowe, dla których wyznaczane są cztery razy w roku wartości koszyków minimum socjalnego i minimum egzystencji. 33

4 Tablica 2. Wartości średniorocznego zmodyfikowanego minimum socjalnego dla modelowych gospodarstw domowych w 2010 r. (zł/mies.) Gospodarstwa pracownicze* Gospodarstwa emeryckie Wyszczególnienie 1-osob. 2-osob. 3-osob. 3-osob. 4-osob. 5-osob. 1-osob. 2-osob. M+K/2 M+K M+K+DM M+K+DS M+K+DM+DS M+K+DM+ M+K/2 M+K +2 DS Żywność 241,8 483,6 679,4 734,9 930, ,0 233,7 467,4 Mieszkanie 340,4 487,2 660,8 660,8 836, ,3 340,4 487,2 Edukacja 12,8 25,6 137,3 116,9 228,6 332,6 0,0 0,0 Kultura i rekreacja 100,3 125,9 160,5 166,9 197,3 237,4 82,1 109,8 Odzież i obuwie 40,6 81,2 120,5 118,1 157,3 194,2 32,1 64,1 Ochrona zdrowia 35,7 68,1 88,1 89,2 109,1 130,1 69,0 134,7 Higiena osobista 26,9 52,0 64,2 76,2 88,8 113,0 22,6 43,6 Transport i łączność 62,5 122,1 310,1 327,1 327,1 344,0 93,8 144,9 Pozostałe wydatki 68,9 101,2 133,3 137,4 143,7 141,8 69,9 101,6 Razem na gospodarstwo 929, , , , , ,5 943, ,4 Razem na 1 osobę w gospodarstwie 929,8 773,5 784,7 809,1 754,6 737,3 943,5 776,7 * Objaśnienia: M mężczyzna w wieku lat, K kobieta w wieku lat, M + K/2 wydatki na poziomie średniej arytmetycznej dla gospodarstwa mężczyzny i kobiety, DM dziecko młodsze w wieku 4 6 lat, DS dziecko starsze w wieku lat. W przypadku gospodarstw emeryckich symbole M i K oznaczają odpowiednio mężczyznę i kobietę w wieku powyżej 60 lat. Ź r ó d ł o: obliczenia Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych na podstawie danych Departamentu Statystyki Społecznej GUS (Poziom i struktura zmodyfikowanego minimum socjalnego w 2010 roku, Rysunek.1. Udział gospodarstw domowych posiadających wydatki na poziomie niższym lub równym wartości koszyka minimum socjalnego w układzie grup społeczno-ekonomicznych ludności w Polsce w 2010 r. rencistów Gospodarstwa domowe emerytów pracujacych na własny racunek rolników pracowników na stanowiskach nieroboczych pracowników na stanowiskach roboczych ogółem Ź r ó d ł o: obliczenia własne na podstawie niepublikowanych danych jednostkowych pochodzących z badań budżetów gospodarstw domowych, przeprowadzonych przez GUS w 2010 r. 34

5 w zależności od przynależności do grupy społeczno-ekonomicznej ludności. Z przeprowadzonych badań wynika 14, że w roku 2010 ponad 35% ogółu gospodarstw domowych żyło poniżej wartości koszyka minimum socjalnego (rysunek 1). W badanym roku w najgorszej sytuacji materialnej znajdowały się gospodarstwa domowe rolników oraz pracowników na stanowiskach robotniczych, spośród których ponad 50% na zaspokojenie potrzeb jego członków wydawało mniej niż określona granica wydatków gwarantująca godziwy poziom życia. W trudnej sytuacji materialnej znajdowały się także gospodarstwa, których przeważającym źródłem utrzymania był dochód ze świadczeń rentowych. Ponad 47% gospodarstw rencistów wydawało na zaspokojenie potrzeb bytowo-konsumpcyjnych mniej niż wartość koszyka minimum socjalnego. W roku 2010 w relatywnie najlepszej sytuacji materialnej znajdowały się natomiast gospodarstwa pracowników na stanowiskach nierobotniczych oraz pracujących na własny rachunek, z których odpowiednio 16,8% i 24,1% żyło poniżej granicy minimum socjalnego. Wyniki badań W celu rozpoznania typów gospodarstw domowych według stopnia zaspokojenia ich potrzeb podstawowych wykorzystano wartość koszyka minimum socjalnego, który szacowany jest corocznie przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Na jego podstawie wyznaczono granicę minimum socjalnego dla każdego gospodarstwa domowego, co pozwoliło podzielić badaną zbiorowość na dwie grupy. Pierwszą grupę stanowiły gospodarstwa domowe, które zaspokajały swoje potrzeby na granicy i poniżej koszyka minimum socjalnego (35,5%), drugą natomiast te, które na zaspokojenie potrzeb wydawały więcej niż określona wartość koszyka (64,5%). Na rysunku 2 przedstawiono wyniki klasyfikacji gospodarstw domowych ze względu na poziom ich wydatków mierzonych kategorią minimum socjalnego. Zbudowany model jest dobry, na jego podstawie zakwalifikowano bowiem poprawnie 65,3% gospodarstw domowych (tablica 3). Spośród zmiennych objaśniających w ostatecznym modelu (po przycięciu drzewa) uwzględnione 14 W przeprowadzonych badaniach stopnia zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych kwantyfikowanych kategorią minimum socjalnego wykorzystano oryginalną skalę ekwiwalentną OECD, którą stosuje również GUS. Według tej skali przypisuje się następujące wagi: 1 pierwszej osobie w gospodarstwie domowym w wieku 14 lat i więcej; 0,7 każdej następnej osobie w wieku 14 lat i więcej oraz 0,5 każdemu dziecku w wieku do 14 lat (Metodologia badania budżetów gospodarstw domowych Metodologia badania budżetów gospodarstw domowych, Departament Warunków Życia GUS, Warszawa 2011) Tablica 3. Trafność klasyfikacji modelu drzewa klasyfikacyjnego minimum socjalne gospodarstw domowych* Obserwowane Przewidywane nie tak Procent poprawnych Nie ,3 Tak ,3 Procent ogółem 52,0 48,0 65,3 * Nie gospodarstwo domowe posiada wydatki niższe lub równe wartości koszyka minimum socjalnego, tak gospodarstwo domowe posiada wydatki wyższe niż wartość koszyka minimum socjalnego. Ź r ó d ło: obliczenia własne na podstawie niepublikowanych danych jednostkowych pochodzących z badań budżetów gospodarstw domowych, przeprowadzonych przez GUS w 2010 r. zostały trzy zmienne: wykształcenie głowy gospodarstwa, jego wielkość oraz przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej ludności, które okazały się najlepszymi predyktorami osiągnięcia lub nieosiągnięcia przez gospodarstwa domowe minimum socjalnego (rysunek 2). Analizując ranking ważności predyktorów (tablica 4), należy zauważyć, że ważną determinantą stopnia zaspokojenia potrzeb na poziomie minimum socjalnego, która nie znalazła się w modelu, jest również klasa miejscowości zamieszkania 15. Zbudowany model drzewa klasyfikacyjnego obejmował osiem węzłów końcowych, na podstawie których można skonstruować typy gospodarstw domowych, które różnią się między sobą stopniem zaspokojenia potrzeb, kwantyfikowanych kategorią minimum socjalnego (rysunek 2, tablica 5). Z analizy struktury drzewa klasyfikacyjnego oraz rankingu ważności predyktorów (rysunek 2, tablica 4) wynika, że największe znaczenie w podziale obserwacji na grupy miało wykształcenie głowy gospodarstwa domowego oraz liczba osób w gospodarstwie. Wykształcenie wiąże się bowiem ściśle z poziomem zamożności gospodarstwa domowego; jego wyższy poziom w większości przypadków 15 Na każdym etapie podziału drzewa tworzone są rankingi dla zmiennych objaśniających (predyktorów). Dla każdej zmiennej oblicza się wartość tzw. wskaźnika poprawy. Im wyższa jest wartość tego wskaźnika, tym lepszy okazuje się podział zapewniony przez daną zmienną objaśniającą. Po zbudowaniu modelu drzewa dla każdej zmiennej sumuje się wartości tego wskaźnika ze wszystkich etapów podziału, co stanowi podstawę do stworzenia ostatecznego rankingu. Może wystąpić sytuacja, że część zmiennych z pierwszych części rankingu nie występuje w podziale drzewa. Wynika to z tego, że część zmiennych ma wysoką (choć nie najwyższą) wartość wskaźnika poprawy i, mimo dużej przydatności w redukcji nieczystości węzłów, nigdy ich nie dzieli, a tym samym nie trafia do żadnego zdania warunkowego opisującego model. Problem ten może być zidentyfikowany i rozwiązany poprzez interpretację rankingu ważności predyktorów (M. Łapczyński, Drzewa klasyfikacyjne..., jw.). 35

6 Tablica 4. Ranking ważności predyktorów osiągnięcia przez gospodarstwo domowe minimum socjalnego Predyktory Wykształcenie 0, ,0 Wielkość gospodarstwa domowego 0,070 97,6 Grupy społeczno-ekonomiczne ludności 0,047 65,0 Klasa miejscowości zamieszkania 0,034 46,9 Wiek 0,004 5,5 Płeć 0,002 2,7 Ź r ó d ł o: jak tablicy 3. Ważność Znormalizowana wartość (%) umożliwia uzyskanie większych dochodów, które z kolei sprzyjają realizacji potrzeb ponadpodstawowych. Równocześnie, wraz ze wzrostem wykształcenia człowieka rosną i wyraźnie różnicują się jego potrzeby 16. Z kolei wielkość gospodarstwa domowego ma znaczący wpływ na ilość i strukturę nabywanych przez te gospodarstwa dóbr i usług. Wielkość gospodarstwa domowego wpływa na powstanie efektów skali gospodarowania, a z drugiej strony kombinacja cech demograficznych jego członków wyznacza hierarchię potrzeb konsumpcyjnych. Jak wynika z tablicy 4, ważną determinantą zaspokojenia potrzeb gospodarstw na poziomie koszyka minimum socjalnego jest również przynależność gospodarstwa go grupy społeczno-ekonomicznej ludności. Przynależność ta powiązana jest bowiem m.in. z takimi cechami, jak wykształcenie osób wchodzących w skład gospodarstwa, aktywność zawodowa czy wielkość gospodarstwa domowego 17. Z przeprowadzonych badań wynika, że w 2010 r. w najlepszej sytuacji materialnej znajdowały się gospodarstwa małe (do 3 osób), w których głowa gospodarstwa posiadała wykształcenie wyższe (klasa III). Gospodarstwa te charakteryzowały się najwyższym prawdopodobieństwem zaspokojenia potrzeb jego członków powyżej wartości koszyka minimum socjalnego, które wyniosło 93,1% (VIII węzeł końcowy) (rysunek 2, tablica 5). Stosunkowo dobrą sytuacją materialną charakteryzowały się również trzyosobowe gospodarstwa pracowników na stanowiskach nierobotniczych oraz pracujących na wła- 16 W. Poczta, E. Michota-Katulska, Zmiany poziomu konsumpcji w gospodarstwach domowych rolników w warunkach gospodarki rynkowej, Wyd. AR, Poznań B. Podolec, Analiza kształtowania się dochodów i wydatków ludności w okresie transformacji gospodarczej w Polsce, PWN, Warszawa Kraków sny rachunek, w których głowa gospodarstwa reprezentowała średni poziom wykształcenia (klasa VI). Prawdopodobieństwo zaspokojenia potrzeb powyżej granicy godziwego poziomu życia w tej grupie gospodarstw było również wysokie i wyniosło 86,4% (XII węzeł końcowy). Sytuacja materialna gospodarstw najmniejszych, w których głowa gospodarstwa posiadała niski poziom wykształcenia, była relatywnie słabsza, a gospodarstwa te charakteryzowały się niższym prawdopodobieństwem zaspokojenia potrzeb powyżej koszyka minimum socjalnego. Przykładem są gospodarstwa jedno-, dwu- i trzyosobowe stanowiące klasę IV, w których głowa gospodarstwa reprezentowała wykształcenie podstawowe pełne/niepełne lub gimnazjalne, prawdopodobieństwo zaspokojenia potrzeb tych gospodarstw powyżej wartości koszyka zapewniającego godziwe życie było relatywnie niskie i wyniosło 49,0% (X węzeł końcowy, rysunek 2). Sytuacja materialna gospodarstw małych, w których głowa gospodarstwa posiadała wykształcenie zasadnicze zawodowe, była relatywnie lepsza. Prawdopodobieństwo zaspokojenia potrzeb tych gospodarstw powyżej koszyka zapewniającego godziwe życie wyniosło 57,0% w przypadku gospodarstw trzyosobowych oraz 68,6% w przypadku gospodarstw jedno- i dwuosobowych (klasa VII i VIII, tablica 5). Sytuacja ta wynikać może z tego, że posiadanie określonego zawodu jest atutem na rynku pracy, który może rekompensować w pewien sposób niższy poziom wykształcenia 18. Z przeprowadzonych badań można wysnuć wniosek, że wraz ze wzrostem wielkości gospodarstwa domowego spada prawdopodobieństwo zaspokojenia potrzeb jego członków na poziomie określonym wartością koszyka minimum socjalnego. Jednakże jest ono zróżnicowane, w zależności od poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego. Czteroosobowe i więcej gospodarstwa domowe, w których głowa gospodarstwa reprezentowała średni lub wyższy poziom wykształcenia (klasa I), sklasyfikowane zostały w grupie gospodarstw z wydatkami powyżej wartości omawianego koszyka z prawdopodobieństwem 62,2% (III węzeł końcowy). W wieloosobowych gospodarstwach domowych, w których głowa gospodarstwa posiadała wy- 18 Jak wynika z corocznych raportów GUS (Popyt na pracę w 2010 roku, GUS, Warszawa 2011), na polskim rynku pracy istnieje ciągłe zapotrzebowanie na pracowników legitymujących się zarówno zasadniczym, jak i średnim wykształceniem zawodowym. Analiza wolnych, nowo utworzonych miejsc pracy w 2010 r. pozwala stwierdzić, że najwięcej wolnych miejsc pracy wystąpiło w przetwórstwie przemysłowym, handlu, naprawach pojazdów samochodowych i budownictwie. Najczęściej dotyczyło to robotników przemysłowych i rzemieślników, techników oraz innego średniego personelu. 36

7 Rysunek 2. Klasyfikacja gospodarstw domowych ze względu na stopień zaspokojenia ich potrzeb mierzony kategorią minimum socjalnego Realia rynku Ź r ó d ł o: obliczenia własne na podstawie niepublikowanych danych jednostkowych pochodzących z badań budżetów gospodarstw domowych, przeprowadzonych przez GUS w 2010 r. 37

8 Tablica 5. Typy gospodarstw domowych różniące się stopniem zaspokojenia potrzeb mierzonych kategorią minimum socjalnego, wyodrębnione za pomocą metody drzew klasyfikacyjnych Klasa Węzeł końcowy Cechy gospodarstwa Czy gospodarstwo domowe osiąga minimum socjalne? I III Wielkość gospodarstwa: cztero-, pięcio-, sześcioosobowe i więcej Wykształcenie: średnie zawodowe, średnie ogólnokształcące, policealne, wyższe Nie 37,8% Tak 62,2% II V Wielkość gospodarstwa: cztero-, pięcio-, sześcioosobowe i więcej Wykształcenie: podstawowe pełne lub niepełne, gimnazjalne, zasadnicze zawodowe Nie 64,3% Tak 35,7% III VIII Wielkość gospodarstwa: jedno-, dwu-, trzyosobowe Wykształcenie: wyższe Nie 6,9% Tak 93,1% IV X Wielkość gospodarstwa: jedno-, dwu-, trzyosobowe Wykształcenie: podstawowe pełne lub niepełne, gimnazjalne Nie 51,0 % Tak 49,0% V XI Wielkość gospodarstwa: jedno-, dwu-, trzyosobowe Wykształcenie: średnie zawodowe, średnie ogólnokształcące, policealne Grupy społeczno-ekonomiczne ludności: pracownicy na stanowiskach robotniczych, rolnicy, emeryci, renciści Nie 24,6% Tak 75,4% VI XII Wielkość gospodarstwa: jedno-, dwu-, trzyosobowe Wykształcenie: średnie zawodowe, średnie ogólnokształcące, policealne Grupy społeczno-ekonomiczne ludności: pracownicy na stanowiskach nierobotniczych, pracujący na własny rachunek Nie 13,6% Tak 86,4% VII XIII Wielkość gospodarstwa: trzyosobowe Wykształcenie: zasadnicze zawodowe Nie 43,0% Tak 57,0% VIII XIV Wielkość gospodarstwa: jedno- i dwuosobowe Wykształcenie: zasadnicze zawodowe Nie 31,4% Tak 68,6% Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie rysunku 2. kształcenie podstawowe, gimnazjalne lub zasadnicze zawodowe (klasa II), prawdopodobieństwo to było niskie i wyniosło 35,7% (V węzeł końcowy) (rysunek 2, tablica 5). Przyczyn tej sytuacji należy upatrywać w tym, że gospodarstwa wieloosobowe najczęściej stanowią rodziny wielodzietne, w których większość osób nie pracuje zawodowo. Gospodarstwa te są szczególnie zagrożone życiem w ubóstwie i, aby zaspokoić podstawowe potrzeby ich członków, często korzystają ze świadczeń pochodzących z pomocy społecznej 19. Podsumowanie Przeprowadzone badania wskazują, że w roku 2010 w ponad 35% polskich gospodarstw domowych wydatki były niższe od poziomu koszyka minimum socjalnego. Na podstawie wielowymiarowej analizy danych przeprowadzonej za pomocą metody 19 Dzieci do lat 17 są szczególną grupą narażoną na korzystanie z pomocy społecznej. W 2010 r. stanowiły one 37% ogółu beneficjentów systemu pomocy społecznej (Pomoc społeczna infrastruktura, beneficjenci, świadczenia w 2010 roku, GUS, Warszawa 2012). drzew klasyfikacyjnych wyodrębniono osiem klas gospodarstw domowych różniących się między sobą stopniem zaspokojenia potrzeb, kwantyfikowanych wartością koszyka minimum socjalnego. Z analizy struktury uzyskanego drzewa klasyfikacyjnego wynika, że w roku 2010 stopień zaspokojenia potrzeb gospodarstw w znacznym stopniu uzależniony był od liczby osób w gospodarstwie, wykształcenia głowy gospodarstwa domowego oraz głównego źródła utrzymania. Najgorszą sytuacją materialną charakteryzowały się wieloosobowe gospodarstwa domowe (czteroosobowe i więcej), w których głowa gospodarstwa reprezentowała niski poziom wykształcenia (podstawowe pełne lub niepełne, gimnazjalne) (klasa II). Prawdopodobieństwo zaspokojenia potrzeb tych gospodarstw powyżej wartości koszyka minimum socjalnego było najniższe i wyniosło 35,7%. W najlepszej sytuacji materialnej znajdowały się natomiast gospodarstwa najmniejsze (do trzech osób), w których głowa gospodarstwa reprezentowała wykształcenie wyższe (klasa III). Prawdopodobieństwo zaspokojenia potrzeb powyżej granicy godziwego poziomu życia w tej grupie gospodarstw było wysokie i wyniosło 93,1%. 38