RAPORT KOŃCOWY ANALIZA TRENDÓW ROZWOJOWYCH SEKTORA USŁUG RYNKOWYCH W 2010 ROKU DLA

Transkrypt

1 RAPORT KOŃCOWY ANALIZA TRENDÓW ROZWOJOWYCH SEKTORA USŁUG RYNKOWYCH W 2010 ROKU REALIZOWANA W RAMACH PROJEKTU PODKARPACKIE OBSERWATORIUM RYNKU PRACY DLA WARSZAWA, LUTY

2 Autorzy Dr Jerzy Głuszyński Anna Kowalewska Tomasz Jagusztyn Krynicki Jacek Szut Recenzent Dr hab. Roman Sobiecki, prof. SGH Korekta językowa Justyna Murdza 2

3 Spis treści 2. STRESZCZENIE WPROWADZENIE Opis przedmiotu badania, jego założeń i celów Definicja sektora usług Rola usług w gospodarce światowej, Unii Europejskiej, Polski Definicja usług w projekcie badawczym Opis zastosowanej metodologii Ogólna koncepcja badania Badanie ilościowe na reprezentatywnej próbie przedsiębiorstw Badanie ilościowe na reprezentatywnej próbie pracowników Badania jakościowe (IDI) Badania jakościowe (FGI) Metoda delficka (badanie eksperckie metodą Delphi) Badania pilotażowe Problemy i pytania badawcze Hipotezy badawcze Realizacja badań w terenie Analiza statystyczna danych DIAGNOZA SYTUACJI W SEKTORZE USŁUG RYNKOWYCH NA PODKARPACIU NA PODSTAWIE ANALIZY DANYCH ZASTANYCH Liczba podmiotów gospodarczych Sytuacja finansowo ekonomiczna przedsiębiorstw sektora usług rynkowych Sektor usług rynkowych w województwie podkarpackim a rynek pracy Sektor usług rynkowych w województwie podkarpackim wynagrodzenia UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE ROZWOJU SEKTORA USŁUG RYNKOWYCH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM OPIS WYNIKÓW BADAŃ PRACODAWCÓW SEKTORA USŁUG I ICH PRACOWNIKÓW A. SEKTOR USŁUG RYNKOWYCH OCZAMI PRZEDSIĘBIORCÓW Sytuacja ekonomiczna przedsiębiorstw sektora usług rynkowych w województwie podkarpackim Zatrudnienie w przedsiębiorstwach usługowych województwa podkarpackiego Struktura zasobów ludzkich Rotacja pracowników i zmiany zatrudnienia Plany zatrudnieniowe przedsiębiorstw sektora usług rynkowych w województwie podkarpackim Problemy z rekrutacją pracowników Oczekiwania wobec pracowników Polityka kadrowa i szkolenia Innowacyjność w przedsiębiorstwach usługowych województwa podkarpackiego Firmy usługowe województwa podkarpackiego w otoczeniu biznesowym Analiza przedsiębiorstw ze względu na sekcję, subregion i wybrane elementy polityki kadrowej. 139 B. SEKTOR USŁUG RYNKOWYCH OCZAMI PRACOWNIKÓW Pracownicy sektora usług kwalifikacje i doświadczenie zawodowe Warunki pracy w sektorze usług Forma zatrudnienia

4 6.9.2 Wynagrodzenia i warunki socjalne w przedsiębiorstwach sektora usług Zadowolenie z wykonywanej pracy Podnoszenie kwalifikacji i umiejętności w miejscu pracy Awans zawodowy pracowników sektora usług Ocena lokalnego rynku pracy Samoocena pracowników sektora usług rynkowych Postawy wobec kształcenia Zainteresowanie udziałem w szkoleniach Sytuacja życiowa pracowników sektora usług rynkowych CZYNNIKI WZROSTU I BARIERY ROZWOJOWE SEKTORA USŁUG W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM PROGNOZA ZMIAN GOSPODARCZYCH W NAJBLIŻSZYM CZASIE WNIOSKI I REKOMENDACJE (ZE WSKAZANIEM KONKRETNEJ INSTYTUCJI, KTÓREJ DOTYCZĄ) ZESTAWIENIE TABELARYCZNE PROBLEMÓW BADAWCZYCH HIPOTEZ WRAZ Z INFORMACJĄ O ICH WERYFIKACJI (WARTOŚCI WSKAŹNIKÓW) SPIS TABEL I RYSUNKÓW SPIS WYKRESÓW WYKAZ ZASTOSOWANYCH ŹRÓDEŁ ANEKSY

5 2. Streszczenie 1. Kondycja ekonomiczna firm usługowych w Podkarpackim oraz prognozy w tym zakresie Wyniki badania i dane zastane pokazują, że zdecydowaną większość sektora usług rynkowych stanowią przedsiębiorstwa mikro (zatrudnienie poniżej 10 osób). Trudno jednak doszukiwać w tym specyfiki województwa podkarpackiego. Tego typu przedsiębiorstwa dominują w całej gospodarce. Podkarpackie przedsiębiorstwa sektora usług rynkowych działają przede wszystkim na rynku lokalnym (58%) oraz rynku województwa podkarpackiego (17%). Wychodzenie poza rynek podstawowy spotykamy rzadko. Szeroka penetracja rynku wyróżnia przedsiębiorstwa transportowe, z których 42% działa na rynku międzynarodowym, a blisko jedna piąta na rynku ogólnopolskim. Stanowi to zarówno szanse, jak i zagrożenie dla tej kategorii przedsiębiorstw. Są one bowiem silniej od pozostałych uzależnione od kondycji gospodarki ogólnopolskiej i międzynarodowej 1. Względna większość (45%) badanych przedsiębiorców ambiwalentnie ocenia bieżącą sytuację ekonomiczną własnej firmy. Wśród pozostałych przeważają negatywne opinie. Blisko jeden na trzech ankietowanych uważa, że w okresie ostatnich 12 miesięcy sytuacja ekonomiczna przedsiębiorstwa uległa pogorszeniu. Jedna piąta respondentów była przeciwnego zdania. Z pewnością wpływ na opinie respondentów mają odczuwalne przez nich skutki kryzysu, zapoczątkowanego na światowych rynkach finansowych. Ponad połowa badanych (56%) stwierdziła, że zauważyła wpływ kryzysu na funkcjonowanie przedsiębiorstwa. W efekcie doszło m.in. do pogorszenia płynności finansowej (45%), zwiększyła się liczba konkurentów na rynku (42%), wystąpiły też opóźnienia płatnicze ze strony klientów (35%) 2. Według niektórych ekspertów kryzys mógł mieć relatywnie niewielki wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstw podkarpackich za sprawą przyjmowanych przez nich tradycyjnych strategii rozwojowych. Przedsiębiorstwa starają się unikać zadłużenia, rozwijają się w oparciu o kapitały własne. W efekcie niekorzystne zmiany były amortyzowane niskim poziomem zadłużenia. Wiele przedsiębiorstw uniknęło pułapki gwałtownie pogarszających się warunków spłaty kredytów/pożyczek. 1 Takie uzależnienie występuje również w przypadku branży hotelarskiej. Część obrotów branży zależy od grubości portfela turystów spoza Podkarpacia. 2 Respondenci wymienili większą liczbę problemów będących następstwem kryzysu. Jednak te trzy były wymieniane zdecydowanie częściej od pozostałych. 5

6 Myśląc o przyszłości (perspektywa najbliższych 12 miesięcy) przeważają postawy ambiwalentne (43%). Jednakże częściej można spotkać przedsiębiorców oczekujących poprawy sytuacji (25%), niż jej pogorszenia (14%) Ocena sytuacji w sektorze usług rynkowych i przewidywane kierunki jego rozwoju Wpływ na sytuację w sektorze usług rynkowych ma szereg czynników. Wiele z nich ma podłoże w specyfice województwa. Stanowią one niekiedy o sile sektora, ale też stanowią o jego słabości. Z pewnością barierą rozwojową jest sytuacja dochodowa mieszkańców (niski poziom dochodów rozporządzalnych), brak silnie rozwiniętego przemysłu 4, oraz niezbyt dobrze rozwinięta sieć połączeń drogowych i kolejowych 5. W konsekwencji popyt wewnętrzny na usługi jest relatywnie niski, pojawiają się też problemy z przyciąganiem inwestorów z zewnątrz. Z drugiej strony przedsiębiorstwa sektora usług rynkowych województwa podkarpackiego mogą z powodzeniem stosować strategie cenowe (dzięki m.in. względnie niskim kosztom pracy), są atrakcyjnym miejscem pracy 6, mogą też liczyć na lojalność pracowników. Badani eksperci oczekują korzystnych zmian sytuacji i dalszego rozwoju sektora usług rynkowych w województwie podkarpackim. Aczkolwiek wątpliwości wyrażano w przypadku usług opartych na wiedzy, zwracano w szczególności uwagę na możliwość wystąpienia problemów ze znalezieniem odpowiednich kadr. Z dużą niecierpliwością oczekuje się zakończenia budowy autostrady A4, oraz Mistrzostwa Europy w piłce nożnej. Te dwa wydarzenia mogą (choć nie muszą) 7 zdynamizować rozwój sektora usług. Pozytywne skutki może też przynieść znalezienie pomysłu na współpracę transgraniczną. Warto podkreślić, że krytycznie wyrażano się o nadawaniu dużego znaczenia turystyce. Choć nie kwestionowano walorów Podkarpacia, jednak zwracano uwagę na fakt, iż mogą one przyciągać koneserów krajobrazu i pięknej przyrody. Stanowią oni zbyt nieliczną grupę, aby wizyty przełożyły się na korzyści dla całego regionu. Istotny wpływ miałby natomiast turysta masowy. Ten jednak kieruje się zasadą 3S (Sun, Sea, Sand słońce, morze, piasek). Prognozując zmiany w sektorze usług rynkowych w województwie podkarpackim podkreślano raczej stabilny, umiarkowany wzrost sektora w regionie. Tym samym pozytywnie została potwierdzona jedna z hipotez badawczych. Z kolei odrzucono hipotezę 3 Należy pamiętać, że badanie było realizowane w okresie świąteczno-noworocznym. Okres ten sprzyja kształtowaniu się optymistycznych postaw. 4 Jak mówili uczestnicy badania, brak jest kotwic wokół, których mogłyby się dynamicznie rozwijać usługi. 5 Jeżeli nie wystąpią szczególnie niesprzyjające okoliczności, to niedługo przez województwo podkarpackie będzie wiodła autostrada A4. 6 Ale jak pokazuje badanie przedsiębiorcy mają problemy ze znalezieniem pracowników spełniających ich oczekiwania. 7 Sam fakt wybudowania autostrady, czy zorganizowania Mistrzostw Europy niczego nie rozwiąże. Są to jedynie punkty, które należy wykorzystać. To zaś w dużej mierze zależy od skuteczności działań szeregu interesariuszy. 6

7 mówiącą o dynamicznym rozwoju, szczególnie w sektorze usług biznesowych i opartych na zaawansowanej wiedzy. 3. Zatrudnienie w przedsiębiorstwie (stan obecny, fluktuacja, prognozy) Sektor wykazuje równowagę pod względem płci pracowników, z niewielką przewagą pracowników płci męskiej (55%). Zróżnicowane są natomiast poszczególne sekcje. Branżą zdecydowanie zmaskulinizowaną jest transport i gospodarka magazynowa. Wyraźna przewaga mężczyzn obserwowana jest również w handlu i naprawach. Domeną kobiet jest z kolei pośrednictwo finansowe oraz hotele i restauracje, a także obsługa nieruchomości i firm. Usługi komunalne, społeczne i indywidualne zatrudniają mniej więcej tyle samo pracowników obu płci. Badane przedsiębiorstwa mają względnie wyrównaną strukturę wykształcenia pracowników, pomijając marginalne wykształcenie gimnazjalne i niższe (1%). Najliczniejsza jest grupa pracowników z wykształceniem średnim technicznym (31%) i wyższym (27%). Nieco mniej jest zatrudnionych osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (22%) oraz średnim ogólnokształcącym (19%). W ostatnich dwóch latach w sektorze usług rynkowych częściej zatrudniano (64%), niż zwalniano (44%) pracowników. Przeciętna liczba osób przyjmowanych do pracy była nieznacznie większa od średniej liczby osób zwalnianych. Sektor zatem miał pozytywny wpływ na rynek pracy, choć trudno mówić, że był to istotny wpływ pod względem tworzenia nowych miejsc pracy. Rozmawiając na temat przyczyn zwolnień, zdiagnozowano słaby punkt podkarpackiego rynku pracy w jego części podażowej. Przedsiębiorcy relatywnie często deklarowali, że zwolnienia pracowników nastąpiły w następstwie świadczenia pracy niskiej jakości (20%) oraz wskutek rażącego naruszenia dyscypliny pracy (6%). Problem słabej jakości kadr był także podkreślany podczas rozmów z przedstawicielami przedsiębiorców. Skarżyli się oni na słabe przygotowanie pracowników oraz na spotykany wśród pracowników niski poziom etyki pracy 8. W okresie najbliższego roku można się spodziewać kontynuowania korzystnego trendu na rynku pracy. Przedsiębiorstwa sektora usług rynkowych częściej deklarowały chęć zatrudnienia nowych osób (20%), niż redukcję zatrudnienia (6%). Także przeciętna liczba nowo przyjętych pracowników ma być wyższa od liczby osób zwalnianych (3,5 wobec 2,6). Plany zwiększenia zatrudnienia są głównie pochodną osiągnięcia przez przedsiębiorstwa maksymalnego poziomu wydajności przy określonych zasobach ludzkich oraz są związane 8 Nie oznacza to, że tego typu postawy charakteryzują większość pracowników, aczkolwiek są właściwe dla na tyle licznej grupy, że prowadzą do wystąpienia zjawiska deprywacji potrzeb zatrudnieniowych. 7

8 z ekspansją rynkową. Przy czym ekspansja rzadko obejmuje działania na rynkach międzynarodowych. Ponadto uwidocznił się czynnik demograficzny (starzenie się kadr) oraz kapitału ludzkiego (niezadowolenie z pracy świadczonej przez część obecnych pracowników). W sektorze usług rynkowych na Podkarpaciu najliczniejszą kategorię pracowników stanowią sprzedawcy i pracownicy działów obsługi klienta (40%). Są to jednocześnie stanowiska, które najczęściej podlegają procesowi rotacji. Pracodawcy wymieniają tą grupę jako najczęściej zwalnianą w okresie ostatnich dwóch, często też przyjmowano do pracy na stanowiskach sprzedawców i pracowników działów obsługi klienta. Także stanowią dominującą grupę w ogłoszeniach o pracę. Trudno określić zmiany w horyzoncie najbliższych pięciu lat. Taka perspektywa czasowa jest dla wielu przedsiębiorców abstrakcyjna 9. Z drugiej strony wpływ na sytuację sektora mają również czynniki, na które nie mamy wpływu lub wpływ ten jest silnie ograniczony. Niemniej jednak, eksperci spodziewali się stopniowego zwiększania liczby osób pracujących. Ma to być zgodne z tendencjami światowymi (dot. głównie grupy państw rozwiniętych). Pomocne będzie również dyskontowanie spodziewanej poprawy infrastruktury drogowej oraz Euro Kwalifikacje pracowników i potrzeby w tym zakresie Pracownicy sektora usług rynkowych są na ogół oceniani pozytywnie pod względem posiadanych umiejętności i kwalifikacji. Trzeba jednak pamiętać, że mówimy o osobach już pracujących w przedsiębiorstwie, a więc poniekąd fakt uzyskania zatrudnienia i utrzymania się w pracy świadczy o odpowiednim poziomie umiejętności i kwalifikacji. Problemy natomiast ujawniają się na etapie rekrutacji pracowników. Według niemal połowy badanych (46%) obecnie na rynku trudno jest znaleźć pracownika spełniającego oczekiwania. Przeciwnego zdania było 26% respondentów. Tylko 13% przedsiębiorstw posiada wyodrębniony fundusz szkoleniowy. Nie oznacza to jednak, że korzystanie ze szkoleń jest ograniczone tylko do tej grupy firm. Wyniki badania pokazują, że w okresie ostatnich dwóch lat inwestycje szkoleniowe przeprowadziło 59% badanych firm. Szkolenia najczęściej dotyczyły podnoszenia kwalifikacji w ramach posiadanego zawodu. Popularne były też szkolenia z zakresu sprzedaży. Znacznie rzadsze od stricte zawodowych były szkolenia miękkie dotyczące kompetencji interpersonalnych, a także kursy komputerowe i językowe. 9 W badaniach ewaluacyjnych (np. ewaluacja ex post Phare 2002 MSP i Phare 2003 MSP) zrealizowanych przez Pentor RI na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości przedsiębiorcy mówili, że jednym z poważniejszych problemów związanych z aplikacją o środki pomocowe była konieczność opisania spodziewanej sytuacji rynkowej firmy w horyzoncie najbliższych lat.. 8

9 Większość przedsiębiorców jest świadoma znaczenia szkoleń 10, choć zdecydowanie przekonanych do tego, że warto szkolić pracowników było 41% badanych. Wartość szkoleń najsilniej wyrażali przedstawiciele sekcji pośrednictwo finansowe (76% odpowiedzi, że zdecydowanie warto szkolić pracowników). W okresie najbliższego półrocza ze szkoleń planuje skorzystać 29% badanych przedsiębiorstw. Jeżeli zastosować bodźce ekonomiczne w postaci dofinansowania do szkoleń, wówczas odsetek przedsiębiorstw, które byłyby chętne do przeprowadzenia szkoleń wzrasta o 39%. Szkolenia, którymi byliby zainteresowani, to zdecydowanie najczęściej kursy doszkalające pracowników na dotychczasowym miejscu pracy (82%), a w dalszej kolejności szkolenia sprzedażowe (41%). Popularność szkoleń zawodowych była zgodna z odczuwanymi przez pracodawców obszarami deficytowymi. W rozmowach prowadzonych z przedsiębiorcami pojawiały się opinie, że obecny system oświatowy nie przygotowuje w sposób właściwy do pracy. Zwracano szczególnie uwagę na braki pod względem umiejętności praktycznych. Ponadto krytycznie odnoszono się do umasowienia szkolnictwa wyższego wykształcenie jest łatwo osiągalne, a większość studentów studiuje na kierunkach humanistycznych. Są one traktowane przez pracodawców jako mało praktyczne. 5. Innowacyjność sektora usług w województwie podkarpackim Ze względu na konieczność ograniczenia długości wywiadów w badaniu ilościowym skoncentrowano się na szerokim rozumieniu innowacyjności respondentów pytano zatem zarówno o poziom wykorzystania w ich przedsiębiorstwach technologii informacyjnotelekomunikacyjnych, jak również wdrażanie nowych usług i różnego rodzaju innowacji organizacyjnych i marketingowych. Przedsiębiorstwa różniły się stopniem wykorzystywania technologii informacyjno telekomunikacyjnych. Najwyższy poziom odnotowano w firmach z sekcji obsługa nieruchomości i pośrednictwo finansowe. Oceny różniły się również w zależności od wielkości przedsiębiorstwa. Wzrostowi liczby zatrudnionych towarzyszyły korzystniejsze oceny wykorzystania technologii informacyjno telekomunikacyjnych. Przedsiębiorcy najczęściej deklarowali prowadzenie działań związanych z opracowywaniem i zmianami strategii cenowych oraz zmianami w zakresie marketingu i promocji. W przypadku szerokiego rozumienia terminu innowacyjność część z tych działań może zostać uznana za innowacyjne. Względnie rzadko natomiast mieliśmy do czynienia z tworzeniem nowych produktów i usług w oparciu o opinie konsumentów (21%), a jeszcze rzadziej 10 73% badanych stwierdziło, że warto szkolić pracowników. 9

10 z tworzeniem od podstaw produktów i usług (14%), czy też zmianami struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa. Badanie pokazało, iż działania o charakterze innowacyjnym najrzadziej podejmują firmy mikro, rzadko również są realizowane w grupie firm transportowych. Przedsięwzięcia innowacyjne rzadziej podejmują też podmioty działające na rynku lokalnym. Analizując obszar innowacyjności uwidoczniła się reaktywna postawa podkarpackich przedsiębiorców. Zmiany często następują pod presją konkurencji, rzadko kiedy mamy do czynienia z dążeniem do stania się pionierem rynku. Taką zachowawczość można tłumaczyć obawami jakie towarzyszą działaniom innowacyjnym. Przedsiębiorcy zwracali uwagę, że sam proces tworzenia nowych produktów/usług wymaga znacznych nakładów finansowych, a ponadto istnieje ryzyko poniesienia fiaska (produkt/usługa nie przyjmie się na rynku). 6. Wpływ globalnych tendencji kształtujących sektor usług: globalizacja, delokalizacja usług, zmiana demograficzna, regulacje unijne (jednolity rynek usług) na sytuację firm usługowych w województwie podkarpackim Czynniki globalne nie były często eksponowane przez badanych. Przedsiębiorcy patrzą na rynek przez pryzmat obszaru na jakim działa dane przedsiębiorstwo, a tym najczęściej jest najbliższa okolica. Podobne stanowisko wyrażali eksperci. Czynniki globalne mają według nich umiarkowany wpływ na rozwój sektora usług w województwie podkarpackim. W grupie czynników globalnych, oddziaływujących na sektor usług rynkowych w województwie podkarpackim wyróżniono: rozwój technologiczny, wzrost powiązań między gospodarkami, państwami i społeczeństwami, politykę wewnętrzną i zewnętrzną Unii Europejskiej. W czynnikach tych upatrywano częściej szanse niż zagrożenia dla sektora, jednakże nie oznacza to, że zagrożenia były bagatelizowane. Jednym z ważniejszych 11 czynników była polityka Unii Europejskiej. Zwracano uwagę, że polityka spójności dynamizuje rozwój gospodarki i spodziewano się, iż kolejna perspektywa finansowa będzie kontynuacją działań prowadzonych obecnie (perspektywa ). Zdawano sobie sprawę, że w dużej mierze od Brukseli będzie zależała współpraca ze Wschodem. Wskazywano na problemy, jakie mogą się pojawić (i już występują) w związku z polityką środowiskową UE. Niepokój budził wzrost ceny surowców, co zdaniem ekspertów może w istotny sposób pogarszać sytuację finansową przedsiębiorstw logistycznych. Pojawiały się także wypowiedzi o niebezpieczeństwach, jakie wiążą się z liberalizacją rynku pracy na wewnętrznym rynku europejskim. Biorąc pod uwagę duże różnice wynagrodzeń pomiędzy Polską, a państwami starej Unii Europejskiej czynnik ten będzie skutkował 11 W grupie czynników globalnych. 10

11 trudnościami w rekrutacji specjalistów/robotników wykwalifikowanych na potrzeby rodzimej gospodarki. Jeżeli chodzi o powiązania gospodarcze szans upatrywano w lokalizacji województwa. W momencie poprawy jakości dróg ma ono szanse na stanie się łącznikiem na linii Wschód Zachód. W mniejszym stopniu spodziewano się wpływu delokalizacji usług. Dotyczy to zwłaszcza usług opartych na wiedzy. Barierą jest w tym przypadku relatywnie niewielka liczba pracowników, którzy mogliby pracować w takich przedsiębiorstwach. 7. Firmy usługowe województwa podkarpackiego w otoczeniu biznesowym Podkarpaccy przedsiębiorcy sektora usług rynkowych są otwarci na współpracę z różnorodną grupą podmiotów. Współpracują zarówno z reprezentantami sfery biznesu, jak z instytucjami publicznymi. Rzadko jednak współpracują z uczelniami, związkami zawodowymi, organizacjami pracodawców, jednostkami otoczenia biznesu, czy instytucjami międzynarodowymi. Pozytywnym zjawiskiem jest fakt, że dominującą formą współpracy są działania związane z realizacją wspólnych projektów. Niezależnie od instytucji, z jaką współpracują przedsiębiorcy, forma ta była wskazywana znacznie częściej od współpracy polegającej wyłącznie na wymianie informacji. Biorąc pod uwagę, iż zdecydowana większość podkarpackich przedsiębiorstw sektora usług rynkowych działa w obrębie województwa podkarpackiego (w tym głównie na rynku lokalnym), nie dziwi fakt, że główni konkurenci są najczęściej upatrywani w firmach lokalnych. Rzadko (poniżej 15%) za głównych konkurentów uznawano przedsiębiorstwa zagraniczne; zarówno te obecne na rynku dzięki eksportowi swoich produktów/usług, jak i posiadające swoje oddziały na terenie Podkarpacia lub zlokalizowane w innych regionach Polski. 11

12 8. Subiektywna ocena kwalifikacji badanych pracowników Badani to osoby o dosyć długim stażu zawodowym, średnio wynoszącym nieco ponad 14 lat, w tym około 7,5 roku w obecnym miejscu pracy. Należy uznać, że są to osoby dosyć mobilne zawodowo średnio pracowały w trzech miejscach (łącznie z obecnym zakładem). Większym przywiązaniem do obecnego miejsca pracy cechują się respondenci zajmujący wyższe stanowiska w organizacyjnej strukturze (dyrektorzy, kierownicy, specjaliści od 10 do 13 lat), najmniejszym zaś pracownicy fizyczni, produkcyjni i sprzedawcy, pracownicy obsługi klienta, choć należy uznać, że czas ich pracy w obecnym zakładzie jest i tak dosyć długi (średnio 6,2 roku). Wykonywane obecnie zawody jedynie dla 40% badanych są zawodami wyuczonymi (najczęściej dla osób pracujących na stanowiskach specjalistów i dla osób z wykształceniem wyższym, najrzadziej dla osób pracujących na stanowiskach kierowniczych i sprzedawców, pracowników obsługi klienta). Najmocniejszymi stronami pracowników w ich samoocenie są: dokładność, skrupulatność, obsługa maszyn i urządzeń związanych ze stanowiskiem pracy oraz wiedza i umiejętności niezbędne do wykonywania obecnych zadań zawodowych. Dobrze radzą sobie również z nawiązywaniem kontaktów i umiejętnością pracy w zespole. Dosyć wysoko oceniają siebie także pod względem kompetencji indywidualnych takich, jak: umiejętność organizacji pracy, łatwość przystosowania się do nowych sytuacji, umiejętność wyrażania i obrony własnego zdania, uczenia się, zdobywania nowych kwalifikacji, radzenia sobie ze stresem i umiejętność swobodnej rozmowy z pracodawcą. Potwierdzeniem wysokiej samooceny pracowników jest często wyrażane przekonanie o tym, że posiadane przez nich kwalifikacje pozwalają na zwiększenie zakresu zadań na obecnie zajmowanym stanowisku (60%), jak również na wykonywanie zadań na innym równorzędnym stanowisku (61%). Około 40% badanych deklaruje przygotowanie do wykonywania zadań na innym, wyższym stanowisku. Osoby nie dostrzegające w sobie potencjału do żadnej zmiany zakresu zadań zawodowych stanowią jednak wśród badanych dosyć liczną grupę 28%. 9. Ocena sytuacji (społecznej, ekonomicznej, zawodowej) i perspektyw jej zmian Pracownicy na ogół korzystnie oceniają własną sytuację społeczną, ekonomiczną i zawodową. Ponad trzy czwarte badanych wyraziło zadowolenie z obecnej pracy zawodowej, 90% jest zadowolonych z uzyskiwanego wynagrodzenia, w tym 36% średnio 12

13 zadowolonych 12. Jednocześnie ponad połowa respondentów określiła sytuację własnego gospodarstwa domowego jako średnią: starcza nam na co dzień, ale musimy oszczędzać na poważniejsze zakupy. Na podstawie analizy danych zastanych można natomiast stwierdzić, że sektor usług jest silnie zróżnicowany pod względem wysokości przeciętnego wynagrodzenia. Najlepiej zarabia się w pośrednictwie finansowym (147% średniej dla województwa) 13, najgorzej w handlu i naprawach oraz hotelach i restauracjach (odpowiednio 76% i 57% średniej dla województwa). Pracownicy sektora usług bardzo niekorzystnie oceniali sytuację na rynku pracy. Zaledwie 2% badanych uznało, że bez problemu można znaleźć zatrudnienie, a 29%, iż można znaleźć zatrudnienie, ale trudno jest znaleźć odpowiednią pracę. Jednocześnie tylko 18% pracowników sektora usług rynkowych było przekonanych, że łatwo znaleźliby inną pracę. Opinie te znalazły odzwierciedlenie w postawach wobec obecnego miejsca pracy. Na ogół wyrażanemu zadowoleniu towarzyszy niechęć do zmiany zatrudnienia. Częstą przyczyną takiej postawy jest brak alternatywy (w miejscu mojego zamieszkania trudno o pracę), niekiedy połączony z brakiem wiary we własne siły (nikt inny by mnie nie zatrudnił). Pracownicy sektora usług to najczęściej sprzedawcy lub pracownicy obsługi klienta (38%). Dość często pracownicy sektora usług znajdują zatrudnienie także na stanowiskach fizycznych, produkcyjnych (23%), biurowych (17%) bądź specjalistów (15%). Zdecydowanie najrzadziej (co zapewne jest pochodną struktur organizacyjnych przedsiębiorstw) zajmują zaś stanowiska kierownicze lub dyrektorskie. Większość pracowników sektora usług (70%) musiało zadowolić się pracą na dotychczasowym stanowisku bez waloryzacji wynagrodzenia (w ostatnich 12 miesiącach). Zdecydowanie większe szanse na otrzymanie podwyżki miały osoby na stanowiskach kierowniczych i specjalistycznych. W grupach tych wzrost wynagrodzenia zadeklarowało odpowiednio: 48% i 36% badanych, podczas gdy wśród pracowników szeregowych 19%. Rzadko mogliśmy obserwować awanse w hierarchii firmy (5%), czy zwiększanie zakresu obowiązków w ramach zajmowanego stanowiska (7%). W najbliższej przyszłości większość pracowników (70%) nie oczekuje istotnych zmian na lepsze. Co czwarty pracownik ma nadzieję na podwyżkę (szczególnie kadra kierownicza 49% oraz specjaliści 38%). Tylko 5% pracowników liczy na zwiększenie uprawnień w ramach obecnego stanowiska, a 3% na awans. 12 Należy zauważyć, że wartości wskaźników mogą być zawyżone z powodu realizacji badania w miejscu pracy badanego. Część badanych mogło mieć obawy przed artykułowaniem mniej pochlebnych opinii. 13 Dane z 2008 r. 13

14 10. Informacje na temat potrzeb w zakresie podnoszenia swoich kwalifikacji Ogólnie, w sferze deklaratywnej, wśród pracowników sektora usług dominuje przekonanie, że rozwój zawodowy jest wartością pozytywną, do której warto aspirować. Tezę tę potwierdzają odpowiedzi badanych na pytanie, czy obecnie warto w Polsce zdobywać wykształcenie, uczyć się, czy też nie. W opinii zdecydowanej większości (82%) badanych pracowników sektora usług w dzisiejszej Polsce warto uczyć się i zdobywać wykształcenie. Przeciwnego zdania było tylko 9% badanych. Można więc stwierdzić, że pracownicy dostrzegają wpływ wykształcenia na indywidualne losy i ogólne powodzenie życiowe. Zadowolenie ze swojego poziomu wykształcenia (bardzo zadowolony lub raczej zadowolony) deklaruje 55% badanych. Pozostali określają siebie zwykle jako średnio zadowolonych (31%). Niezadowolenie wprost zadeklarowało 14% badanych. Na podobnym poziomie oceniane jest zadowolenie z profilu wykształcenia. Pracownicy sektora usług są umiarkowanie zainteresowani udziałem w bezpłatnych szkoleniach podnoszących kwalifikacje i umiejętności. Średnia zainteresowania na 7-stopniowej skali wyniosła 4,3; duże zainteresowanie (oceny 6 i 7) wyraził co trzeci badany, brak lub bardzo małe zainteresowanie podobnie liczna grupa (30%). Poziom zainteresowania szkoleniami wyraźnie wzrastał wraz z wykształceniem respondenta. Największym zainteresowaniem pracowników cieszą się szkolenia mogące przyczynić się do podniesienia wiedzy i umiejętności w konkretnym zawodzie. Było nimi zainteresowanych 84% badanych (w tym niemal połowa zdecydowanie zainteresowanych), podczas gdy ze szkolenia z zakresu umiejętności miękkich chciało skorzystać dwie trzecie badanych (ale tylko 37% było silnie przekonanych). Czynnikiem zwiększającym zainteresowanie udziałem w szkoleniach jest organizowanie ich przez pracodawcę, w godzinach pracy. Zainteresowanie udziałem w szkoleniach malało drastycznie jeżeli miałyby one płatny charakter. 14

15 Summary 1. Economic condition of service enterprises in the province of Podkarpackie and forecasts concerning this area The results of the survey and the existing data indicate that the strong majority of enterprises in the market services sector are micro-enterprises (employing fewer than 10 people). This, however, can hardly be found to be a specific feature of the province of Podkarpackie. Micro-enterprises are the dominant type of enterprise across the entire economy. Enterprises in the market services sector in Podlkarpackie operate, first of all, locally (58%) and on the Podkarpackie province market (17%). Expansion beyond the primary market is rare. Broad market penetration sets apart transport companies, of which 42% are active in the international market, and nearly one-fifth on the national Polish market. This represents both opportunities and risks for this category of enterprises since companies in this sector are more strongly than others dependent on the overall national and international business climate. 14 When providing assessment of the current situation of their own business, the relative majority (45%) of entrepreneurs are ambivalent about it. The sentiment prevalent among the remaining group is negative. Nearly one in three respondents believe that during the past 12 months the situation of their company has deteriorated. One-fifth of respondents hold the opposite view. Certainly, their opinions have been influenced by the developments which they experience, and which are a consequence of the crisis that originated in global financial markets. More than half of respondents (56%) say they have noticed the impact of the crisis on their business. The effects included, inter alia, a deterioration of financial liquidity (45%), an increase in the number of competitors in the market (42%), and delays in payments from customers (35%). 15 According to some experts, the crisis could have had relatively little impact on businesses in the region of Podkarpackie, because these businesses take a traditional approach to development strategies. Enterprises try to avoid debt, and business development is funded by equity (own funds). As a result, adverse changes were cushioned by a low level of debt. Many enterprises have avoided the trap of rapidly deteriorating terms of debt repayment. 14 Similar dependence can also be found in the case of the hotel industry. Part of sales in this sector depends on the wallets of tourists arriving from outside of Podkarpackie. 15 Respondents mentioned more types of problems arising from the crisis, but these three were mentioned much more often than others. 15

16 When they think about the future (in the prospect of the next 12 months), the predominant attitudes among businesses (43%) are ambivalent. However, entrepreneurs who expect the situation to improve can be found more often than those expecting it to deteriorate (25% vs. 14%, respectively) Assessment of situation in the market services sector and anticipated trends in sector development The market services sector is influenced of a number of factors. Many of these factors stem from the specific characteristics of the province itself. Sometimes they determine the sector s strength, but they also constitute its weaknesses. Undoubtedly, a barrier to development is the income situation of the population (low disposable income), lack of highly developed manufacturing sector, 17 and a not particularly well developed road and rail network. 18. As a result, the region s internal demand for services is relatively low and there are also problems with attracting outside investors. On the other hand, enterprises in the market services sector in the province of Podkarpackie can successfully apply pricing strategies (thanks, for example, to relatively low labour costs), they are an attractive workplace 19, and they can also count on the loyalty of their employees. The experts surveyed in the study expect favourable changes in the situation and further development of the market services sector in Podkarpackie province. Doubts, though, were expressed with regard to knowledge-based services. Particular attention was paid to possible problems that can arise with regard to finding suitable personnel. Events which are looked forward to with great anticipation are the completion of the A-4 motorway and the European football championship games. These two events may (even if nothing is certain) 20 boost the developments in the service sector. Positive effects can also result from finding the right idea for cross-border cooperation. It should be emphasized here that criticism was expressed about the importance assigned to tourism. Although the unique values of the Podkarpackie region were not questioned, it was pointed out that these values can attract the connoisseurs of landscape and beautiful 16 It should be noted that the survey was conducted during the Christmas New Year period. This is a period which favours the formation of optimistic attitudes. 17 As participants in the study put it: There are no anchors around which services could rapidly develop. 18 Unless there are particularly adverse circumstances, Podkarpackie province will soon be traversed by the A-4 motorway. 19 However, as shown in the survey, entrepreneurs have problems in recruiting staff who meet employer expectations and requirements. 20 The mere fact of having completed the construction of the motorway or of organizing the European Championships will not solve anything. These are only the starting points that should be used productively and this, in turn, largely depends on effective actions pursued by a number of stakeholders. 16

17 nature. However, connoisseurs are a group too small to translate the impact of their visits into benefits for the entire region. What could have a significant impact is a mass tourism type of visitor, but this type of customer is guided by the principle of "3S" (Sun, Sea and Sand). When predicting changes in the market services sector in Podkarpackie, respondents primarily emphasized a stable, moderate growth of this sector in the region. This means that one of the research hypotheses has been verified positively. On the other hand, the hypothesis concerning a dynamic growth, specifically in the business services sector and in the sector based on advanced knowledge, has been verified negatively. 3. Employment in the company (current status, movements, forecasts) Generally speaking, the sector shows a gender balance of employees, with slightly more men (55%). Specific segments, however, can show more imbalance. An industry which is strongly masculinized is the transportation and storage segment. A clear predominance of men can also be seen in the trade and repair segment. On the other hand, financial intermediation, hotels and restaurants, as well as real estate and business services turn out to be predominantly female segments. Public services, as well as social and personal services employ roughly the same proportion of either sex. The surveyed enterprises have a relatively balanced employee education structure, apart from marginal instances of lower secondary education (gimnazjum) and below (1%). The most numerous groups of employees are those with secondary technical (31%) and vocational (27%) education. The slightly less numerous groups comprise employees who have completed undergraduate or graduate studies (22%), and those who completed a comprehensive upper secondary school (lyceum) - 19%. Over the past two years, in the market services sector there were more cases of hiring (64%) than dismissing (44%) employees. At the same time, the average number of new hires was slightly higher than the average number of layoffs. The sector, therefore, had a positive impact on the labour market, even though one can hardly say that this impact was significant in terms of creating new jobs. When reasons for employee dismissals were discussed, a weakness has been diagnosed with regard to the supply side of the labour market in the Podkarpackie region. Entrepreneurs relatively frequently declared that the layoffs had occurred as a result of poor work performance (20%) and as a result of a gross violation of work discipline (6%). The problem of poor quality of available human resources was also emphasized in the discussions carried 17

18 out with the business community representatives. They complained about poor preparation of workers and about low level of work ethics found among employees. 21 The positive trend in the labour market can be expected to continue over the next year. Enterprises in the market services sector declared willingness to hire new people (20%) more often than they expected employment reductions (6%). Moreover, the average number of new employees is expected to exceed the average number of layoffs (3.5 vs. 2.6). The plans to increase employment are primarily a consequence of the fact that enterprises have already achieved maximum productivity at the given level of human resources employed, and these plans are also associated with market expansion. At the same time, market expansion rarely covers any activities on international markets. Furthermore, a demographic factor can be seen (ageing of staff) and a factor related to human capital (dissatisfaction with the work done by some existing employees). In the market services sector in Podkarpackie, the largest category of workers are salespeople and customer service department employees (40%). These are the positions which, at the same time, are most likely to be subject to high staff turnover. Employers mention this group as the group with the highest job termination rate within the last two years; correspondingly, new hires were most frequently related to work in positions of sales personnel and customer service staff. They also are the dominant group in the job classifieds section. It is difficult to determine changes that are going to happen in the perspective of the next five years. For many entrepreneurs this time horizon is an abstract item. 22 On the other hand, the situation of the sector is also impacted by factors that we have no control of (or find our influence on them very limited). Despite this, experts expect a gradual increase in the number of people employed. This is to be in line with global trends (concerning, primarily, the group of developed countries). Other helpful factors will be: the impact of the expected improvement of road infrastructure and the Euro This does not mean that attitudes of this type characterize majority of workers. However, they apply to a group large enough to lead to unmet employment needs. 22 In evaluation surveys (e.g. ex-post evaluation of Phare 2002 MSP and Phare 2003 MSP) carried out by Pentor RI, commissioned by the Polish Agency for Enterprise Development, interviewed entrepreneurs indicated that one of major problems associated with the application for aid was the requirement to describe the company's expected market situation in the horizon of the next few years. 18

19 4. Employee qualifications and needs within this area Employees in the market services sector are generally evaluated positively in terms of their skills and qualifications. But we must remember that this is about those who are already working in the enterprise and, therefore, the mere fact that they had been successful in getting and keeping their job has been a proof of the appropriate level of their skills and qualifications. Problems, however, reveal themselves at the stage of staff recruitment. According to almost half of respondents (46%), it is difficult in the job market nowadays to find an employee who meets the expectations. An opposite opinion was expressed by 26% of respondents. Only 13% of enterprises have a separate training fund. This does not mean, however, that access to training is limited to this group of companies only. The survey results indicate that, during the past two years, 59% of the surveyed companies carried out training projects (invested in training). Usually, training concerned improving the skills within the current profession/vocation. Sales skills training was also popular. Types of training concerning soft skills, such as interpersonal competence as well as computer and language courses, were much less popular than strictly job-oriented courses. Most entrepreneurs are aware of the importance of training, 23 even though those definitely convinced that it s worth training employees represented 41% of respondents. The value of training was most strongly emphasized by those who represented the financial intermediation segment (76% of responses that it is definitely worth training employees.) 29% of enterprises interviewed in the survey plan to take advantage of some training offer in the next six months. If economic incentives are applied in the form of co-financing for training the percentage of companies willing to provide training opportunities to employees goes up by 39%. Training which these companies would be interested in is, first and foremost, about upgrading employee skills in their current jobs (82%), and this is followed by training concerning sales skills (41%). The popularity of vocational training was consistent with the areas which employers perceive to be deficit areas. In conversations with entrepreneurs, they generally expressed an opinion that the current education system fails to properly prepare its leavers for work. Specifically, attention was focused on the deficiencies in terms of practical skills. Besides, there were critical comments concerning the mass scale of higher education education can be achieved easily, and most students study in the field of humanities. These courses are treated by employers as rather impractical % of respondents declared that it s worth training employees. 19

20 5. Innovations in the service sector in Podkarpackie Because of the need to stay within the interview length limit in the quantitative survey, attention has been focused on innovation in the broad sense and, consequently, respondents were asked both about the level of utilization of information and telecommunication technologies in their business and about the implementation of new services and various organizational and marketing innovations. The interviewed enterprises differed in the degree to which they employed information and communication technology. The highest level was recorded in the segments comprising real estate and financial intermediation businesses. Enterprise-specific assessments differed, depending on the size of the enterprise. An increase in the number of employees was accompanied by a more favourable assessment of the use of information and telecommunication technologies. Entrepreneurs most often declared, in this area, the pursuit of activities related to the development and changes in pricing strategies and changes in marketing and promotion. Accepting a broad understanding of the term innovation, some of these activities may be regarded as innovative. Relatively rarely, though, we were faced with the creation of new products and services based on consumer feedback (21%), and even less frequently with the creation of products and services from scratch (14%), or with changes to the organizational structure of the company. The survey has shown that innovative activities are least frequently undertaken among micro-businesses and they are also rarely undertaken in the group of transport companies. Innovative initiatives are less likely to be taken by enterprises that operate on the local market. In the innovation analysis, the attitude of entrepreneurs in the province of Podkarpackie was revealed as mostly reactive. Changes there often occur under the pressure of competition and rarely when we are dealing with the desire to become a pioneer. This conservative stance can be explained by concerns which accompany innovation-related activities. Entrepreneurs in the study pointed out that the process of creating new products/services requires considerable financial outlays in itself, and there is an additional risk of failure (i.e. product/service will not catch on in the market). 6. Impact of global trends shaping the service sector globalization, off-shoring of services, demographic change, EU regulations (the single market in services) on the situation of service enterprises in Podkarpackie 20

21 Global factors were not often emphasized by the respondents. Entrepreneurs look to the market through the prism of the geographical area where the firm operates and this, usually, is their nearest neighbourhood. A similar opinion was expressed by the experts. According to them, global factors have a moderate impact on the development the of services sector in the province of Podkarpackie. In the group of global factors which have an impact on the market services sector in Podkarpackie, the factors that have been singled out were: technological development, an increase in linkages between economies, countries and societies, as well as the internal and external policies of the European Union. These factors were more frequently associated with opportunities for than threats to the sector - however, this does not mean that the threats were underestimated. One of the major 24 factors was the policy of the European Union. It was pointed out that the cohesion policy is stimulating the economy, and it is expected that the next financial perspective will be a continuation of the activities carried out today (the outlook). At the same time, it was realized that cooperation with the East will, to a large extent, depend on Brussels. Problems that may arise (and already have done so) in connection with the environmental policy, were pointed out. Another source of anxiety stemmed from an increase in commodity prices which, as experts say, can significantly worsen the financial situation of enterprises in the logistics sector. There were also voices concerning threats related to the liberalization of the internal, European job market. Given the large difference in wages between Poland and the old European Union, this factor will result in difficulties with regard to the recruitment of professionals/skilled workers for the domestic economy in Poland. As far as economic links are concerned, the geographical location of the province was regarded as a chance, because - at the time when the quality of roads improves - the province has the potential to become a link between the East and the West. To a lesser extent, the impact of service delocalization was expected. This concerns, primarily, knowledge-based services. In this case the perceived barrier is a relatively small number of employees who could work in such enterprises. 24 In the group of global factors. 21

22 7. Service enterprises from the region of Podkarpackie in the business environment) Entrepreneurs in the market services sector in the Podkarpackie region are open for cooperation with a diverse group of counterparties. They cooperate with both the representatives of the private business sector and public institutions. However, they rarely cooperate with universities, trade unions, employers' organizations, business environment institutions or international institutions. The good news is that the dominant form of cooperation are activities related to the implementation of joint projects. Regardless of the institution which the entrepreneurs cooperate with, this form of cooperation was reported much more often than cooperation comprising nothing more than exchange of information. Considering the fact that the vast majority of businesses in the market services sector in Podkarpackie operate within the geographic region of their home province (and, mainly, on the local market), it is not surprising that other local business are most often perceived to be the main competitors. Foreign companies were rarely (below 15%) indicated as major competitors, both those with the presence on the market thanks to exports of their products/services and those with branches in Podkarpackie or in other Polish regions. 8. Subjective assessment of the qualifications of employees interviewed in the survey Respondents are people with quite long professional experience on average, exceeding slightly 14 years, of which about 7.5 years are in the current workplace. It should be concluded that they are a fairly mobile population on average, they worked in three different jobs (including the current one). Those who show greater attachment to the current job are respondents who occupy higher positions in the organizational structure (directors, managers, specialists from 10 to 13 years), while the weakest attachment was found in the case of manual workers, production workers, salespeople and customer service staff, even though their time with the current employer is still quite long (on average: 6.2 years). Occupations performed are the same as acquired professions for 40% of respondents only (most often for people working in positions of specialists and people with higher education, and least often for those working in managerial positions and sales or customer service jobs). In their self-assessment the employees indicate their strengths to be accuracy, meticulosity, the operation of machinery and equipment related to their job/workplace, and the knowledge and skills necessary to perform their current job duties. They can also perform 22

23 well when it comes to making contact with others and being able to work as a team. Moreover, they have a quite high opinion of themselves in terms of personal competencies, such as the ability to organize work, to adapt to new situations easily, to articulate and defend their own opinion, to learning, to acquire new skills, to cope with stress, and the ability to talk freely to the employer. A confirmation of high self-assessment of employees is their belief, often expressed, that their qualifications allow for an increased range of tasks in the position they currently work in (60%) as well as for performance of duties in another equivalent job (61%). Approximately 40% of respondents declare that they are prepared to take up job duties in another, higher position. Despite this, however, those who do not see in themselves the potential for any change concerning their job duties are a fairly large group 28%. 9. Assessment of the situation (social, economic, professional) and the prospects for change Employees hold a generally favourable assessment of their own social, economic and professional situation. Over three quarters of respondents were satisfied with their current work, and 90% are satisfied with the salary they earn (including 36% of moderately satisfied ). 25 At the same time, more than half of respondents identified the situation of their household to be on an moderately prosperous level: we have enough for everyday items, but we have to save for major purchases. Based on the analysis of the already existing data, it can be concluded that the services sector is highly diversified in terms of average salaries. The best earnings can be found in financial intermediation (147% of the provincial average) 26, the worst in the trade and repair segment, and in the hotel and restaurant segment (respectively, 76% and 57% of the provincial average). Employees in the service sector provided a highly negative assessment of the situation in the job market. Only 2% of respondents concluded that one could find employment with no problem at all, while 29% said that employment could be found but it is difficult to find a suitable job. At the same time, only 18% of workers in the market services sector were convinced that they would be able to find another job easily. These opinions are also reflected in employees attitudes towards the job they currently hold. In general, the satisfaction expressed by respondents is matched by a reluctance to change jobs. Frequently, the reason for this attitude is simply a lack of an alternative ( in the place of my 25 It should be noted that these indicators may be overstated because he survey was carried out in the respondents workplace. Some respondents could have some concerns with regard to formulating less favourable opinions. 26 Data for the year

24 residence it is difficult to find a job ), which sometimes is combined with a lack of faith in people s own abilities ( no one else would hire me ). Employees in the service sector are usually salespeople or customer service staff (38%). Quite often, service sector workers are also employed in jobs described as physical labour/production workers (23%), office workers (17%), or specialists (15%). Definitely least often (which is probably a result of the organizational structure of enterprises) they occupy managerial or executive positions. The majority of employees in the service sector (70%) had to settle for a job at the current position without any adjustment of their salaries. Those in managerial or specialist jobs had a definitely better chance of getting a salary rise. In these groups, increase in salary was declared, respectively, by 48% and 36% of respondents, while a corresponding figure among the ranks of line-level workers is only 19%. However, it was very infrequently that in-company promotions (5%) or an expansion in the range of duties within the currently occupied position (7%) could be seen. The majority of workers (70%) do not expect significant changes for the better in the near future. One in every four employees hopes for a salary increase (especially managers 49%, and specialists 38%). Only 5% of workers expect to have their competencies expanded within their current position, and only 3% expect a promotion. 10. Information with regard to qualification improvement needs Generally, in the declarative sphere, the prevalent belief among employees of the service sector is that professional development is a positive value, worth striving for and aspiring to. This is confirmed by respondents answers to the question whether, in today s Poland, education and learning is worth striving for or not. The vast majority (82%) of the service industry employees share the view that - in today s Poland - education and learning are worth striving for. Only 9% of respondents were of the opposite view. We can, therefore, conclude that the employees can see the impact of education on individual lives and general success in life. Satisfaction with the level of education they achieved ( very satisfied or fairly satisfied ) is declared by 55% of respondents. Other respondents usually define themselves as moderately satisfied (31%). Dissatisfaction was explicitly declared by 14%. Satisfaction with the profile of education obtained is assessed to be at a similar level. Service sector workers are moderately interested in participating in free training that would improve their qualifications and skills. Average interest on a 7-point scale was 4.3; strong 24

25 interest (ratings of 6 and 7) was expressed by one in three respondents, a lack of interest or very little interest by a similarly large group (30%). The level of interest in training was clearly going up in line with the respondent's education. The greatest employee interest is attracted by training projects that can contribute to improved knowledge and skills in a particular occupation. Interest in such training is declared by 84% of respondents (of whom almost half described themselves as strongly interested ), while two-thirds of respondents wanted to use the soft skills training (but only 37% were strongly interested). A factor which increases interest among employees to participate in the training is when the training is organized by the employer, within working hours. Willingness to participate in training courses would decrease drastically if the training would have to be paid for. 25

26 3. Wprowadzenie 3.1. Opis przedmiotu badania, jego założeń i celów Wojewódzki Urząd Pracy w Rzeszowie w lutym 2010 roku rozpoczął realizację projektu Podkarpackie Obserwatorium Rynku Pracy. Powyższy projekt systemowy realizowany jest w ramach Działania 8.1 (Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie), Poddziałania (Przewidywanie zmiany gospodarczej) Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Priorytet VIII PO KL (Regionalne kadry gospodarki) ma za zadanie wsparcie przedsiębiorców w utrzymywaniu, aktualizowaniu i podnoszeniu kwalifikacji pracowników (w szczególności starszych i o niskich kwalifikacjach). Celem działania 8.1. jest podniesienie i dostosowanie kwalifikacji i umiejętności osób pracujących do potrzeb regionalnej gospodarki. Natomiast w ramach Poddziałania realizuje się projekty badań i analiz dotyczących aktualnej sytuacji, trendów rozwojowych, prognozowania zmian społeczno-gospodarczych zachodzących w regionie w kontekście rynku pracy (w szczególności tworzenia i likwidacji miejsc pracy). Jednym z badań realizowanych w ramach Podkarpackiego Obserwatorium Rynku Pracy (PORP) jest Analiza trendów rozwojowych sektora usług rynkowych. Głównym celem tych badań była diagnoza trendów rozwojowych zachodzących w województwie podkarpackim w sektorze usług rynkowych i określenie potrzeb w zakresie rozwoju kapitału ludzkiego. Cele szczegółowe badania obejmowały: Określenie aktualnej sytuacji ekonomicznej firm z sektora usług rynkowych, a także ich przewidywanych kierunków rozwoju Określenie potencjału usługowego badanych firm, rodzaju działalności oraz planów rozwojowych Poznanie potencjału kadrowego przedsiębiorstw, a także ich potrzeb w zakresie kwalifikacji obecnych, jak i przyszłych pracowników Poznanie postaw i kwalifikacji oraz określenie potrzeb właścicieli i pracowników firm usługowych w zakresie podnoszenia swoich kwalifikacji i nabywania nowych umiejętności Określenie sytuacji właścicieli przedsiębiorstw oraz ich pracowników z uwzględnieniem płci, a także zidentyfikowanie występujących nierówności i ich przyczyn Realizacja badań miała w założeniu pozwolić na: 26

27 Określenie stanu rozwoju sektora w województwie podkarpackim, w tym wskazanie jego mocnych i słabych stron Ustalenie głównych determinantów oraz barier rozwojowych sektora usług w województwie podkarpackim Przedstawienie prognozy przyszłości sektora w województwie podkarpackim z uwzględnieniem jego zagrożeń i szans rozwojowych Dostarczenie obiektywnych i wyczerpujących informacji, niezbędnych przedsiębiorstwom w procesie planowania strategicznego i określenia ich pozycji konkurencyjnej Poprzez identyfikację barier rozwojowych wypracowanie wraz z podmiotami sfery regulacji, w tym instytucjami rynku pracy, władzami lokalnymi i regionalnymi kierunków działań zmierzających do ich ograniczenia 3.2. Definicja sektora usług W gospodarce można wyodrębnić trzy podstawowe sektory: pierwszy rolnictwo, drugi związany z wyrobem i przekształcaniem dóbr materialnych (przemysł i budownictwo) oraz trzeci usługi 27. Rola usług w gospodarce jest przedmiotem ciągłej dyskusji ekonomistów. Również od dawna toczy się debata na temat właściwego definiowania pojęcia usługi. Sięgając do historii można wskazać na ekonomistów z ery początków industrializmu (np. Adama Smitha), dla których usługi nie wiązały się z żadną (albo tylko symboliczną) wartością dodaną. Smith przykładowo twierdził, że usługi rzadko zostawiają po sobie jakąkolwiek wartość 28. W XIX w. również nie doceniano roli usług w gospodarce. Ekonomiści często wyrażali wówczas opinię o tym, że są one świadczone przez osoby określane mianem bezproduktywnych. Dopiero od lat 30. XX w. można mówić o dostrzeżeniu realnej roli usług w życiu gospodarczym i społecznym. przykładowo Colin Clark w 1940 r. stwierdził, iż wysoki poziom dochodu na mieszkańca jest wprost skorelowany z wysokim odsetkiem osób pracujących w sektorze usług i zauważył, że postęp ekonomiczny zależy od migracji siły roboczej z sektora rolniczego do przemysłowego i z sektorów rolniczego i przemysłowego do sektora usług 29. Obecne definicje usług są nierozerwalnie związane ze stosunkowo nowym pojęciem gospodarki opartej na usługach. 27 Teoria trzech sektorów gospodarki. Prezentacja i próba oceny, E.Kwiatkowski, PWN, Warszawa The Wealth of Nations, Adam Smith, ( 5-ta edycja), Londyn The Conditions of Economic Progress, Colin Clark, New York

28 Ostatnie pół wieku przyniosło wiele nowych definicji usług. Można chociażby wspomnieć o szerokiej definicji Hartwella, który twierdzi, iż usługą jest wszystko, czego nie można zaliczyć do rolnictwa i przemysłu 30. Najczęściej używaną w dyskursie publicznym definicją usługi jest ta podana przez Hilla w bardzo często cytowanym artykule On goods and services 31. Wywód Hilla na temat wytwarzania dóbr materialnych i usług kończy konkluzja, że usługą jest zmiana stanu jednostki gospodarczej, która jest wynikiem działania innego podmiotu. należy zaznaczyć, że usługa w tej definicji może polegać na fizycznej zmianie przedmiotu (jak w procesie produkcji dóbr materialnych). Granicą rozdzielającą proces usługowy od procesu produkcji dóbr jest fakt zmiany czynionej na rzecz innego podmiotu. Kluczowe dla zdefiniowania usługi jest więc określenie, czy w procesie zmiany jednego podmiotu brał udział inny podmiot. Drugą istotną składową tej definicji jest zgoda podmiotu na rzecz, którego usługa jest świadczona, na dokonanie zmiany. Hill wymienia również różnice pomiędzy usługami a procesem wytwórczym produktów materialnych (są to zarazem składowe definicji, które jasno pozwalają odróżnić usługę od produktu materialnego): własność przedmiotu może być przekazywana pomiędzy różnymi podmiotami gospodarczymi, czego nie można czynić z usługą (brak możliwości obrotu) usługa jest świadczona przez jeden podmiot na rzecz drugiego, ale nie jest przenoszona pomiędzy nimi usługi są konsumowane w momencie produkcji (brak możliwości magazynowania) 3.3. Rola usług w gospodarce światowej, Unii Europejskiej, Polski Ekonomiści w przeważającej większości wyrażają pogląd o zwiększającej się roli usług w gospodarce w następstwie postępu gospodarczego. Na świecie sektor usług absorbuje coraz większy odsetek siły roboczej. W 1950 r. było to 18%, w 1990 r. 31%, natomiast w 2007 r. już ponad 42% ogółu zatrudnionych 32. W krajach OECD usługi stały się najważniejszym sektorem gospodarki, wytwarzającym 70% zagregowanej produkcji i zatrudniającym podobny odsetek wszystkich pracujących 33. Co ciekawe, dane z powyżej przytoczonej publikacji wskazują na niewielką negatywną korelację wielkości sektora usług z poziomem wzrostu gospodarczego (% PKB per capita) państw OCED. 30 The Service Revolution: The Growth of Services in Modern Economy, Hartwell, R.M., [w:] The Fontana Economic History of Europe: The Industrial Revolution, Glasgow 1973, s On goods and services, T.P. Hill, [w:] Review of income and wealth, Volume 23, Issue 4, Zatrudnienie a innowacyjność w sektorze usługowym, G. Węgrzyn, za: World Employment Report Employment, Productivity and Poverty reduction (2005), International Latour Office, Genewa 33 The service economy in OECD countries w Enhancing the Performance of the Services Sector, OECD 2006, s

29 Należy jednak zaznaczyć, że nie wszyscy ekonomiści podzielają pogląd o dominacji sektora usług w gospodarkach wysokorozwiniętych. Przykładowo Jan Owen Jansson twierdzi, iż odsetki powyżej (wg raportów OECD) przytoczone dla sektora usług są o ponad połowę niższe i utrzymują się na niezmienionym poziomie od około 30 lat 34. Według wzmiankowanego tekstu, dominacja sektora usług we współczesnych gospodarkach jest statystyczną iluzją, która wynika z definicji sektora usługowego przyjmowanej przez urzędy statystyczne. W Unii Europejskiej sekcje NACE (równoważne z PKD, wg PKD 2004) definiujące sektor usług to najczęściej sekcje G (handel i naprawy), H (hotele i restauracje), I (transport, gospodarka magazynowa i łączność), oraz K (obsługa nieruchomości i firm). Firmy z tych sektorów wytworzyły w 2005 r mld euro wartości dodanej i zatrudniały ponad 76 mln osób 35. W Unii Europejskiej jest to zdecydowanie największy sektor gospodarczy (półtorakrotnie większy od sektora przemysłowego i pięciokrotnie większy od budownictwa), pod względem wytwarzanej wartości dodanej. Wykres 1. Odsetek liczby zatrudnionych (kolor fioletowy) i wytwarzanej wartości dodanej (kolor niebieski) w firmach sektorów G, H I i K w stosunku do firm sektorów C, D, E, F, G, H, I i K w krajach UE 27 Sektor usług w Polsce zapewnia około 64% wartości przyrostu dóbr w gospodarce (dane uwzględniają zarówno usługi rynkowe sekcje G, H, I, J, K, O, P, jak i nierynkowe sekcje L, M, N) 36. Od połowy lat 90. druga z powyższych wartości w Polsce zwiększyła się o około 10 punktów procentowych. Należy zauważyć, że sektor usług w Polsce charakteryzował się stabilnym (acz umiarkowanym) wzrostem wartości dodanej w latach Sektor ten nie był tak wrażliwy na wahania koniunkturalne jak sektor produkcyjny. W latach , kiedy sektor produkcyjny notował spadek wytwarzanej wartości dodanej, sektor usług notował wzrosty. 34 The myth of the service economy An update, J. O. Jansson, Futures 41, Main features of the EU-27 services sector, Eurostat, Statistics in Focus, 78/ Ewolucja sektora usług w Polsce w latach , Departament Analiz i Prognoz, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa kwiecień 2010, s. 7 29

30 Wykres 2. Roczne zmiany PKB oraz wartości dodanej brutto w sektorze usług i w sektorze produkcyjnym w Polsce (ceny stałe w %) 37 W Polsce sektor usług zapewnia zatrudnienie dla (według różnych danych) od 55% 38 do 66% (uwzględnione zarówno usługi rynkowe, jak i nierynkowe) 39 osób aktywnych zawodowo. Różnice w danych wynikają zapewne z różnic przyjętych w definicjach usługi. Liczba zatrudnionych w usługach w latach wzrosła prawie o 9 punktów procentowych. Z punktu widzenia celów badania i problemów badawczych należy zauważyć, że liczba zatrudnionych w dziale 72 (Sekcji K PKD 2004) Informatyka, w ciągu wspomnianego okresu wzrosła czterokrotnie. 37 Ibidem 38 OECD Economic Surveys, Poland, OECD, kwiecień Ewolucja sektora usług w Polsce w latach , Departament Analiz i Prognoz, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa kwiecień 2010, s