Kazus: II etap konkursu TBSP z prawa cywilnego, 16 IV 2014 r. Klucz rozwiązania

Transkrypt

1 Kazus: II etap konkursu TBSP z prawa cywilnego, 16 IV 2014 r. Klucz rozwiązania Stan faktyczny: Strony A i B zawarły w formie aktu notarialnego umowę przedwstępną sprzedaży nieruchomości (B miał być sprzedawcą). Umowa przyrzeczona miała być zawarta w terminie pięciu miesięcy od zawarcia umowy przedwstępnej. Zgodnie z treścią umowy przedwstępnej nieruchomość w niej opisana miała być podłączona do linii wodociągowej i kanalizacyjnej. Okazało się jednak, że takiego podłączenia nie ma i technicznie nie da się przeprowadzić. Przy zawarciu umowy przedwstępnej strony ustaliły, że A zapłaci z góry 20 tys. zł. na poczet przyszłej umowy (sprzedaży). Gdyby jednak z powodów dotyczących B umowa sprzedaży nie została zawarta we wskazanym terminie, A mógłby się domagać trzykrotności wpłaconej kwoty. Kwota 20 tys. zł wpłynęła na konto B trzy dni po zawarciu umowy przedwstępnej. Kilka dni po zawarciu umowy przedwstępnej A zmarł. A miał syna C, który jednak nie dożył otwarcia spadku. Żyje jedynie córka C pani D (wnuczka A), która jednak po C nie dziedziczy, ponieważ sąd uznał ją za niegodną dziedziczenia. A nie sporządził testament. A nie był w związku małżeńskim i nie miał żadnych krewnych. Po upływie wskazanego w umowie przedwstępnej terminu B wezwał D do zawarcia umowy przyrzeczonej. D odmawia jednak zawarcia umowy przyrzeczonej, wskazując na brak podłączenia nieruchomości do linii wodociągowej i gazowej. D wysłała więc do B pismo, w którym stwierdza, że umowy sprzedaży nie będzie zawierać oraz że domaga się zapłaty 60 tys. zł. zgodnie z umową. Czy D może domagać się zapłaty od B? Zagadnienia do omówienia w rozwiązaniu: I. Konspekt Rozwiązanie kazusu zależy od ustalenia czy D nabyła uprawnienia z tytułu dziedziczenia po stronie umowy przedwstępnej A. A. Należy ustalić czy D mogła dziedziczyć z ustawy, mimo że była niegodna dziedziczenia po synu spadkodawcy (art k.c. w zw. z art k.c.); B. Należy ustalić czy uprawnienia z umowy przedwstępnej weszły w skład spadku (art k.c. w zw. z art k.c.); C. Należy także ustalić, czy do spadku wejdą uprawnienia wynikające z naruszenia umowy przedwstępnej, w szczególności w wypadku zastrzeżenia zadatku (art k.c. w zw. z art. 394 k.c., ew k.c. per analogiam usprawiedliwiona odmowa przyjęcia świadczenia oraz art k.c. per analo - giam, ew k.c. i 494 k.c.) Ustalenie podstawy roszczenia o zapłatę trzykrotności sumy wpłaconej zaraz po zawarciu umowy przedwstępnej. Podstawą tego roszczenia mogłoby być postanowienie umowne modyfikujące instytucję zadatku w rozumieniu art k.c. W celu ustalenia, czy podstawy roszczenia z tej podstawy prawnej są spełnione, należy zbadać: D. Czy powstało ważne roszczenie o wykonanie umowy przedwstępnej przysługujące B wobec A; E. Czy strony skutecznie zastrzegły zadatek oraz czy dopuszczalna jest umowna modyfikacja zadatku w ten sposób, że w miejsce domagania się dwukrotnej sumy zadatku można się domagać trzykrotnej sumy zadatku. 1

2 F+G. Odstąpienie od umowy przedwstępnej przez kupującego - czy D złożyła oświadczenie o odstąpieniu, - czy doszło do niewykonania umowy przedwstępnej, - jeżeli doszło do niewykonania umowy przedwstępnej, to czy z przyczyn, za które wyłączną odpowiedzialność ponosi B. H. Czy w takim wypadku roszczenie o zwrot wielokrotności zadatku stało się wymagalne, czy jest zaskarżalne i czy nie wygasło. II. Argumentacja Nabycie uprawnień przez B w drodze dziedziczenia po A I. Powołanie D do dziedziczenia D mogłaby dziedziczyć w myśl art. 926 k.c. albo na podstawie testamentu, albo na podstawie ustawy. Zgodnie z przedstawionym stanem faktycznym spadkodawca A nie sporządził testamentu. Dlatego wchodzi rachubę jedynie dziedziczenie z ustawy. Jak wynika ze stanu faktycznego, D jest wnuczką A, jej ociec (syn A) nie żyje, innych zstępnych A i małżonka brak. W takim wypadku D będzie powołana do spadku po A na podstawie art i 2 k.c.. Będzie ona dziedziczyła zamiast swojego ojca, którego miejsce w myśl art k.c. zajmuje, jako że jej ojciec nie mógł dziedziczyć, ponieważ nie dożył otwarcia spadku. D wstępuje w miejsce swojego ojca C nie ze względu na dziedziczenie po nim, ale ze względu na wyrażoną w art k.c. zasadę reprezentacji. Oznacza to, że nawet w sytuacji, gdy D była wyłączona od dziedziczenia po C ze względu na stwierdzoną orzeczeniem sądu niegodność dziedziczenia na podstawie art k.c., nie ma to wpływu na jej dziedziczenie z ustawy po A. W stosunku do A wnuczka nie została uznana za niegodną. Wobec tego D dziedziczy po spadkodawcy A z ustawy. J. Kwestia zaliczenia uprawnień wynikających z umowy przedwstępnej do spadku W świetle art k.c. na spadkobiercę przechodzą m.in. prawa i obowiązki majątkowe zmarłego, chyba że zachodzą przesłanki z art k.c. Uprawnienia wynikające z umowy przedwstępnej należy zakwalifikować jako uprawnienia majątkowe, mimo że umowa przedwstępna może być także widziana jako element procedury zawarcia umowy przyrzeczonej. Zgłaszane są także wątpliwości co do możliwości przelewu wierzytelności wynikających z umowy przedwstępnej. Dla rozwiązania niniejszego kazusu ustosunkowanie się do tej ostatniej kwestii nie jest konieczne, ponieważ także prawa niezbywalne inter vivos mogą być dziedziczone. Ocena, czy jest to prawo majątkowe, powinno być dokonana z perspektywy, czy służy ochronie interesów majątkowych. Uprawnienie do zawarcia umowy przedwstępnej ma określoną wartość sam ustawodawca przewiduje w art k.c. możliwość dochodzenia naprawienia szkody w sytuacji uchylania się od obowiązku zawarcia umowy przedwstępnej. Oznacza to, że chodzi tu o interes majątkowy. Przyjmuje się, że spadkobierca wstępuje w całość sytuacji prawnej spadkodawcy. W skład spadku wchodzą zatem nie tylko roszczenia pierwotne wynikające ze zobowiązania, ale wszelkie uprawnienia powiązane funkcjonalnie z tym roszczeniem. Dziedziczone jest więc też uprawnienie od uchylenia się od skutków oświadczenia woli oraz uprawnienia wynikające z naruszenia zobowiązania. Dotyczy to także uprawnienia do wstrzymania się ze spełnieniem świadczenia i uprawnienia do odmowy przyjęcia świadczenia (jeżeli przyjmie się istnienie takiego uprawnienia). 2

3 Roszczenie o zwrot wielokrotności wpłaconej sumy na podstawie postanowienia umownego modyfikującego instytucję zadatku w rozumieniu art k.c. - Zawarcie umowy przedwstępnej [Powstanie roszczenia] Aby D mogła się domagać zwrotu zadatku, należy w pierwszej kolejności ocenić, czy została pomiędzy stronami zawarta ważna umowa. Ustalenie zadatku jest w tym sensie akcesoryjne, że powstanie uprawnień z tytułu zadatku zależy od istnienia ważnej umowy, z której wierzytelności zadatek zabezpiecza. W stanie faktycznym umowa przedwstępna została zawarta, nie ma podstaw do zakładania, że nie doszła ona do skutku. Również ze stanu faktycznego nie wynikają żadne okoliczności, które mogłyby uzasadnić nieważność umowy ze względu na sprzeczność z tej czynności z prawem lub z zasadami współżycia społecznego (art k.c.). K. Brak bezskuteczności umowy przedwstępnej ze względu na art. 387 k.c. Należy rozważyć, czy nieważność czynności prawnej nie wynika z art k.c., a więc ze względu na uprzednią niemożliwość świadczenia. Można postawić pytanie, czy fakt, że nie jest możliwe świadczenie polegające na zawarciu umowy sprzedaży nieruchomości opisanej w zobowiązaniu (treści umowy przedwstępnej), nie stanowi uprzedniej obiektywnej niemożliwości świadczenia. Można by bowiem twierdzić, że nie jest możliwe zawarcie umowy przyrzeczonej zgodnie z treścią umowy przedwstępnej, bo przedmiot taki, jaki został opisany w treści umowy przedwstępnej, nie istnieje. Wtedy umowa przedwstępna do umowy obejmującej obiektywnie niemożliwe zobowiązanie byłaby nieważna. Jednak takie szerokie rozumienie niemożliwości świadczenia byłoby nietrafne. Zawarcie umowy sprzedaży mającej za przedmiot nawet rzecz oznaczoną indywidualnie, która jednak okazuje się sprzeczna z treścią umowy, jest bowiem wadą w rozumieniu art k.c. Oznacza to, że tego rodzaju niezgodności nie są kwalifikowane jako niemożliwość świadczenia w rozumieniu art k.c. Ostatecznie zatem tezę o nieważności umowy z uwagi na uprzednią niemożliwość świadczenia należy odrzucić. [Uwaga: Gdyby ktoś przekonująco próbował uzasadnić, że zachodzi niemożliwość świadczenia, nie należy całkowicie dyskwalifikować całej pracy. W takiej sytuacji należałoby przyjąć możliwość żądania na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu zwrotu wpłaconej kwoty tytułem zadatku, ale nie jej potrójnej wysokości.] L. Brak bezskuteczności umowy przedwstępnej ze względu na art. 88 we zw. z art. 84 k.c. D mogłaby teoretycznie złożyć oświadczenie o uchyleniu się od skutków swojego oświadczenia woli na podstawie art i 2 k.c. Aby na tej podstawie możliwe było uchylenie się od skutków oświadczenia woli, oświadczenie woli spadkodawcy A musiałoby być dotknięte błędem co do treści czynności prawnej (art zd. 1 k.c.) oraz błąd musiałby być istotny (art k.c.). Należy przyjąć także, że błąd musiałby być wywołany przez drugą stronę lub druga strona musiałaby o błędzie wiedzieć i nie zawiadomić kontrahenta lub móc z łatwością ten błąd zauważyć (art zd. 2 k.c.). Można by wprawdzie argumentować, że umowa przedwstępna jest w tym wypadku nieodpłatna, skoro żadna strona nie otrzymuje wynagrodzenia za zawarcie tej umowy, jednak w przypadku umowy przedwstępnej, będącej z reguły rodzajem przygotowania do zawarcia umowy odpłatnej (teoretycznie to nie zawsze musi mieć miejsce w tym wypadku nie jest to jednak doniosłe), przyjęcie, że strony działają nieodpłatnie, nie byłoby uzasadnione obie strony działają tu z reguły w celu uzyskania korzyści, które mają wynikać z mającej być w przyszłości zawartej umowy. Dlatego nie ma powodu dla złagodzenia tu przesłanek prawnej doniosłości błędu. Powstaje pytanie, czy A był w błędzie co do treści czynności prawnej. Błąd co do treści oznacza błąd do - tyczący praw i obowiązków stron. A był w błędzie dotyczącym wyposażenia nieruchomości, a więc przedmiotu umowy sprzedaży. Przedmiotem umowy przedwstępnej było zobowiązanie do zawarcia umowy przyrzeczonej (czy też jak niektórzy twierdzą do złożenia oświadczeń koniecznych do zawarcia umowy przyrzeczonej). Można by więc próbować twierdzić, że błąd ten dotyczył treści przyszłej, jeszcze nie zawartej umowy, a nie umowy przedwstępnej. Jednak takie rozumienie błędu co do treści jest zbyt wąskie. 3

4 Ze stanu faktycznego wynika, że w umowie przedwstępnej zawarty był opis przedmiotu umowy przyrzeczonej. Oznacza to, że także cechy nieruchomości zostały objęte umową przedwstępną. Jest to zatem błąd co do treści umowy przedwstępnej. W świetle subiektywno-obiektywnych kryteriów istotności w rozumieniu art k.c. należałoby przyjąć, że jest to także błąd istotny osoba, która chce nabyć nieruchomość uzbrojoną i cecha ta jest wskazana w umowie, nie będzie chciała nabyć na tych samych warunkach nieruchomości nieuzbrojonej (zwłaszcza że w stanie faktycznym nie istniała możliwość podłączenia nieruchomości do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej) ani zobowiązać się do zawarcia umowy sprzedaży. Ta ocena dotyczy każdej rozsądnej strony. Nie ma w stanie faktycznym punktów zaczepienia, aby dla tej konkretnej strony cecha ta nie była dostatecznie doniosła. Dlatego przyjęcie istotności błędu jest uzasadnione. Wprawdzie w stanie faktycznym nie jest wprost powiedziane, czy B wiedział o tej cesze nieruchomości, jednak jako sprzedawca o tak oczywistej sprawie co najmniej powinien być poinformowany. Przesłanki prawnej doniosłości błędu są zatem spełnione. Można zwrócić uwagę na regulację art k.c., która nakłada na sprzedawcę obowiązek informacyjny wobec kupującego o cechach przedmiotu sprzedaży. Skoro sprzedawca powinien poinformować kupującego, to znaczy, że obowiązany jest posiadać odpowiednią wiedzę i dlatego tę wiedzę można mu przypisać. Art k.c. stosuje się do umowy sprzedaży, ale umowa przedwstępna do umowy sprzedaży opiera się na podobnej kwalifikacji podmiotowej stron. Dlatego do B można per analogiam zastosować art. 546 k.c. i wywieść z tego wyżej przedstawione skutki. Zgodnie z art. 88 k.c. od błędu można się uchylić w terminie rocznym od jego wykrycia. Ze stanu faktycznego nie wynika, aby termin ten minął. Ze stanu faktycznego nie wynika jednak, aby A lub jego spadkobierczyni D złożyła oświadczenie o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli złożonego przez A pod wpływem błędu. Gdyby takie oświadczenie zostało złożone, to czynność stałaby się nieważna. Tym samym nie byłyby spełnione przesłanki dochodzenia zadatku. Wobec braku takiego oświadczenia czynność pozostaje ważna. M+N. Zastrzeżenie zadatku w ramach umowy przedwstępnej Należy ustalić, czy strony skutecznie zastrzegły zadatek. Trzeba ocenić, czy dopuszczalne jest zastrzeżenie zadatku w przypadku umowy przedwstępnej. Ponadto należy ocenić czy z oświadczeń stron wynika, że jest to zadatek. Ponadto art k.c. wymaga, aby zadatek został dany przy zawarciu umowy, a w niniejszym stanie faktycznym zadatek został wpłacony na konto drugiej strony kilka dni po zawarciu umowy. Należy także rozważyć czy dopuszczalna jest przewidziana w stanie faktycznym modyfikacja art k.c., przewidująca zapłatę wpłaconej kwoty w trzykrotnej wysokości. Należy dokonać oceny, czy w świetle art k.c. ustalenie między stronami należy zakwalifikować jako zadatek. Zadatek jest rodzajem porozumienia między stronami służącego zabezpieczeniu wierzytelności, który pozwala na odstąpienie od umowy bez wyznaczania terminu dodatkowego w sytuacji niewykonania zobowiązania oraz na zatrzymanie przedmiotu zadatku przez stronę, która otrzymała świadczenie lub domaganie się zwrotu wielokrotności tej kwoty (w ustawie dwukrotności) przez stronę, która go dała, w zależności od tego, komu należy przypisać konsekwencje naruszenia zobowiązania. Zadatek jest porozumieniem realnym konieczne jest spełnienie świadczenia, które będzie stanowiło przedmiot zabezpieczenia. Co do zasady strony mają swobodę kształtowania tego rodzaju zabezpieczenia, jednak musi to ustalenie być zbliżone do wskazanych wyżej cech, aby mogło być zakwalifikowane jako zadatek. To, co strony ustaliły, najbardziej odpowiada uzgodnieniu zadatku. Dotyczy świadczenia spełnianego przy zawarciu umowy, uiszczanego na poczet ceny oraz przewiduje zwrot wielokrotności świadczenia w przypadku niewykonania zobowiązania. Można się zastanawiać, czy ustalenia między stronami nie traktować jako kary umownej na wypadek niewykonania zobowiązania przez B, jednak typologicznie znacznie bardziej zbliżone jest to ustalenie to opisanego w art k.c, zadatku. Art nie ogranicza wprost katalogu umów obligacyjnych, w przypadku których zadatek może być ustalony. Jedyną wskazówką jest odwołanie się w art k.c. do odstąpienia od umowy, co w przypadku naruszenia zobowiązania jest instytucją charakterystyczną dla umów wzajemnych. Umowa przedwstępna, nawet tzw. synalagmatyczna, tj. taka, w której obie strony są zobowiązane do zawarcia umowy, nie jest umową wzajemną, ponieważ nie można twierdzić, że zobowiązania do złożenia oświadczeń woli, składające się na umowę przyrzeczoną, stanowią swoje odpowiedniki w rozumieniu art

5 2 k.c. Jednak nie powinno się odrzucić stosowania w drodze analogii przepisów o umowie wzajemnej do umowy przedwstępnej, zwłaszcza w jej modelowej, wynikającej z art k.c. postaci, w której obie strony są zobowiązane. Układ interesów stron w przypadku naruszenia zobowiązania najbardziej przypomina relacje, występujące w przypadku umowy wzajemnej. Mając też na uwadze, że art k.c. nie wymaga takiej kwalifikacji wprost, nie ma przeszkód, aby w przypadku umowy przedwstępnej zastrzec zadatek. Fakt, że kwota wpłynęła na konto strony kilka dni po zawarciu umowy, nie powinien przekreślać przyjęcia skutków zadatku. Dla potrzeb tego kazusu nie jest konieczne rozważanie zakresu swobody stron w określaniu granic kształtowania chwili wpłaty tej kwoty. W przedmiotowym stanie faktycznym widać wyraźnie, że została ona wpłacona w bezpośrednim związku z zawarta umową. Ustawodawca, regulując art k.c., odnosił się do najprostszego przypadku rozliczeń gotówkowych. Przy rozliczeniach bezgotówkowych należy uwzględnić ich specyfikę. Można także wskazać, że art k.c. zawiera regułę interpretacyjną określonej typowej sytuacji, co jednak nie wyłącza możliwości uzgodnienia przez strony zastrzeżenia zadatku w ramach procedury zawarcia umowy, której przebieg regulowany jest przez strony. Strony mogą kształtować ustalenie zadatku w granicach wyznaczonych przez art k.c. oraz art i 2 k.c. Wskazanie dwukrotności zadatku w art k.c. nie jest regulowane normą imperatywną, a jedynie stanowi ustawowe uzupełnienie oświadczeń stron, gdy strony nie ustaliły innych konsekwencji ustalenia zadatku. Z tych powodów należy przyjąć, że zadatek z zastrzeżeniem trzykrotnej wysokości zwrotu został skutecznie zastrzeżony. [Uwaga: Gdyby ktoś odrzucił z przekonującym uzasadnieniem konstrukcję zadatku, nie należy całkiem dyskwalifikować takiej odpowiedzi. Musiałby wywieść, że albo umowa przedwstępna nie nadaje się do zastrzeżenia zadatku lub co jest na granicy błędu, że późniejsza wpłata wyłącza zadatek. Możliwe jest przyjęcie wtedy zastrzeżenia kary umownej (chociaż w stanie faktycznym brak jest połączenia wręczenia sumy 20 tys. z naruszeniem zobowiązania przez B, ale wprost jest powiedziane, że kwota ta jest wpłaca - na na poczet ceny). Wtedy jednak konsekwentnie musiałby autor stosować w drodze analogii też k.c w zw. z 494 k.c. w zw. z art k.c., jeżeli chciałby dochodzić kary umownej z powodu niewykonania zobowiązania lub zwrotu wpłaconej kwoty.] O+P. Odstąpienie od umowy przedwstępnej przez D (Złożenie oświadczenie o odstąpieniu) Zostało już wyżej zanalizowane, że nie jest wykluczone odstąpienie od umowy przedwstępnej na podstawie art k.c. (rozważania w pkt. M+N). Należy uznać, że żądając zapłaty potrójnej wysokości zadatku, D definitywnie odmawia zawarcia umowy przyrzeczonej. W świetle reguły interpretacyjnej art k.c. należy przyjąć, że tym samy odstępuje ona od umowy z powodu niewykonania zobowiązania przez B. (Niewykonanie umowy przedwstępnej przez sprzedawcę B, za które on ponosi odpowiedzialność) Dla odstąpienia od umowy przedwstępnej na podstawie art w zw. z 3 k.c. wymagane jest, że nie doszło do jej wykonania, i że osoba odstępująca nie ponosiła odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania nawet w części, a odpowiedzialność ponosi druga strona. Umowa przyrzeczona nie została przez strony zawarta. Tym samym doszło do niewykonania umowy przedwstępnej. Następnie należy zbadać, czy wyłączną odpowiedzialność za niewykonanie ponosi B. Co do zasady B może na podstawie art k.c. domagać się od D zawarcia umowy przyrzeczonej. Zawarta umowa przedwstępna czyniła zadość wymogom umowy przyrzeczonej, od których zależy jej ważność, a w szczególności spełniony był przewidziany art. 158 k.c. wymóg formy aktu notarialnego, zastrzeżony pod rygorem nieważności (art k.c.). Powstaje jednak pytanie, czy z uwagi na to, że nie - ruchomość nie odpowiadała wymogom wynikającym z umowy przedwstępnej, D musiała zawrzeć umowę przyrzeczoną. Należy przyjąć, że co do zasady wierzyciel ma prawo odmówić przyjęcia świadczenia zaoferowanego w sposób nieodpowiadający treści zobowiązania. Taki wniosek można wyprowadzić z art regulującego przesłanki zwłoki wierzyciela. W myśl tego przepisu wierzyciel popada w zwło- 5

6 kę, gdy uchyla się z powodów nieusprawiedliwionych od przyjęcia świadczenia. Jako usprawiedliwiony powód należy natomiast traktować zaofiarowanie świadczenia w sposób niezgodny z treścią zobowiązania, tym bardziej że w razie zawarcia umowy przyrzeczonej strona mogłaby od niej odstąpić z powodu wady rzeczy. Przenosząc tę regułę na grunt umowy przedwstępnej, można przyjąć, że D nie musiała przystępować do umowy przedwstępnej, jeżeli przedmiot sprzedaży (umowy przyrzeczonej) nie odpowiadał treści umowie przedwstępnej. W takiej sytuacji można przyjąć, że D mogła odmówić zawarcia umowy przyrzeczonej. Ciężar dowodu, z uwagi na sformułowanie art k.c., - a także ogólny rozkład ciężaru dowodu w świetle art. 471 k.c. co do tej okoliczności ponosi dłużnik B. Nie ma w stanie faktycznym okoliczności usprawiedliwiających jego naruszenie zobowiązania. Dlatego nie zachodzą okoliczności z art k.c. pozwalające na wyłączenie możliwości dochodzenia zapłaty wielokrotności zadatku. [Uwaga: Oprócz preferowanego rozwiązania według ww. toku argumentacji można uwzględnić także honorując pewną ilością punktów propozycję powoływania art k.c. zamiast art. 486 k.c.: B także był zobowiązany do zawarcia umowy przyrzeczonej. Był zatem także dłużnikiem D. Skoro po terminie zawarcia umowy przyrzeczonej ofiaruje świadczenie niezgodne z treścią zobowiązania, to popada w zwłokę i D jako wierzyciel może nie przyjąć świadczenia na podstawie art k.c. Niemniej jednak należy zwrócić uwagę, że D nie powołuje się w stanie faktycznym na skutki zwłoki B wynikające z art k.c., ale na wadę przedmiotu umowy przedwstępnej (nieruchomości) i z tego powodu w sposób usprawiedliwiony odmawia zawarcia umowy przyrzeczonej, co skutkuje niewykonaniem zobowiązania przez B]. Tym samym odstąpienie było skuteczne, a roszczenie o zapłaty trzykrotności wpłaconej sumy powstało. [Brak wygaśnięcia, wymagalność i zaskarżalność roszczenia] Q. Ze stanu faktycznego nie wynika, aby roszczenie D wobec B zostało zaspokojone lub wygasło w inny sposób (zwolnienie z długu, potrącenie lub nowacja). Roszczenie zatem nie wygasło. D wezwała B do zapłaty, dlatego w świetle art. 455 k.c. niezwłocznie po wezwaniu do zapłaty roszczenie stało się wymagalne. Ze stanu faktycznego nie wynika, aby minął termin przedawnienia. Nie jest zatem konieczne analizowanie, jaki termin przedawnienia znalazłby tu zastosowanie. Roszczenie pozostaje zaskarżalne Konkluzja R. D może się domagać od B zapłaty trzykrotnej wysokości uiszczonej tytułem zadatku kwoty. (F. Zoll, IV 2014) 6