Przyrodnicze i kulturowe obrazy świata

Transkrypt

1 Przyrodnicze i kulturowe obrazy świata wykład 3 Narodziny nowożytnego obrazu świata dr Mateusz Hohol sem. zimowy 2014/2015

2 Giovanni di Paolo, Stworzenie świata i wypędzenie z Raju (ok. 1445) Od organicznego Modelu do nowożytnego mechanicznego zegara

3 Jacques de Vaucanson, Mechaniczna kaczka Od organicznego Modelu do nowożytnego mechanicznego zegara

4 Od organicznego Modelu do nowożytnego mechanicznego zegara Nauka w dużej mierze nieświadomie zaczyna kroczyć śladami Archimedesa Stopniowo kształtuje się metoda, jej filarami są: Eksperyment Idealizacja Matematyka

5 Kartezjusz vs Newton Francuz, gdy znajdzie się w Londynie, zauważy olbrzymie zmiany w filozofii i we wszystkich dziedzinach. Opuścił świat będący pełnią, a tu znajdzie świat pusty. W Paryżu uważa się, że Wszechświat jest pełen wirów subtelnej materii. W Londynie jednak nie podziela się tego poglądu ( ). Dla nas, zwolenników Kartezjusza, wszystko dzieje się dzięki sile pchnięcia, której nikt nie rozumie; dla Pana Newtona sprawia to przyciąganie, przyczyna, która nie jest bynajmniej lepiej znana. Voltaire

6 Wirujący Wszechświat, czyli mechanicyzm Kartezjusza Wszechświat jest maszyną, o następujących cechach: jest pełnią (plenum) wypełnioną substancją rozciągłą nie istnieje próżnia nie istnieje bezpośrednie oddziaływanie na odległość oddziaływanie ciał możliwe jest tylko jeśli te stykają się ze sobą bezpośrednio ciała mogą dodatkowo emitować cząstki, które poruszają się wokół ciał lub w kierunku innych ciał jest dynamiczny ruch przenoszony jest przez wiry (przypominają one wiry, które obserwować można w rzece) wiry wpływają na siebie wzajemnie

7 Wirujący Wszechświat, czyli mechanicyzm Kartezjusza Wiry wypełniają przestrzeń wokół magnesu

8 Wirujący Wszechświat, czyli mechanicyzm Kartezjusza Krążące we Wszechświecie planety porywane są przez wiry analogia z trybami w kołach zębatych, które wprawiają w ruch kolejne zębatki

9 Wirujący Wszechświat, czyli mechanicyzm Kartezjusza Kosmologia Kartezjańska wywarła wpływ na kulturę idea ogrodu francuskiego, dzieła André Le Nôtre ( ) proste (światło), odległa perspektywa, wiry (baseny w kształcie kół i fontanny) ważna jest rozciągłość i struktura, a nie kolor, zapach, wygląd roślin

10 Wirujący Wszechświat, czyli mechanicyzm Kartezjusza

11 Absolutny czas i przestrzeń mechanicyzm Newtona ( )

12 Absolutny czas i przestrzeń mechanicyzm Newtona De facto, filozofia w nauce była uprawiana od samego początku istnienia nauk empirycznych. I tak na przykład patrząc z dzisiejszej perspektywy na dzieło Newtona, trudno zdecydować, czy bardziej było ono nauką jeszcze w filozofii, czy już filozofią w nauce. Michał Heller, Jak możliwa jest filozofia w nauce?

13 Absolutny czas i przestrzeń mechanicyzm Newtona Wszechświat Newtona przypomina ogromny pojemnik Absolutny czas Absolutna przestrzeń Wszechświat zawiera ciała, ale w dużej mierze jest pusty Ciała mogą oddziaływać na siebie na odległość Newton miał wielu przeciwników nie tylko wśród kartezjanistów

14 Absolutny czas i przestrzeń mechanicyzm Newtona Naczelna zasada: celem nauki jest poszukiwanie uniwersalnych praw przyrody nauka ma charakter nomotetyczny Zasady dynamiki: I. W inercjalnym układzie odniesienia, jeśli na ciało nie działa żadna siła lub siły działające równoważą się, to ciało pozostaje w spoczynku lub porusza się ruchem jednostajnym prostoliniowym. II. Jeśli siły działające na ciało nie równoważą, to ciało porusza się z przyspieszeniem wprost proporcjonalnym do siły wypadkowej, a odwrotnie proporcjonalnym do masy ciała. III. Oddziaływania ciał są zawsze wzajemne. Siły wzajemnego oddziaływania dwóch ciał mają takie same wartości, taki sam kierunek, przeciwne zwroty i różne punkty przyłożenia (każda działa na inne ciało)

15 Absolutny czas i przestrzeń mechanicyzm Newtona Czas według Newtona: Absolutny, prawdziwy, matematyczny czas płynie sam przez się i ze swej natury jednostajnie, niezależnie od czegokolwiek zewnętrznego, i zwie się inaczej trwaniem (cyt. za M. Heller, Elementy filozofii przyrody, s. 31) Istnieje również absolutna przestrzeń i równoczesność zdarzeń. Czas i przestrzeń można wyobrazić sobie jako pojemnik, w którym poruszają się ciała. Czas według Leibniza ( ): ( ) Mam przestrzeń za coś czysto względnego, podobnie jak czas, mianowicie za porządek współistnienia rzeczy, podczas gdy czas stanowi porządek ich następstwa. (cyt. za M. Heller, Elementy, s. 31) Czas i przestrzeń mają relacyjną naturę (względem rzeczy). Zdarzenia wcześniejsze JUŻ nie istnieją, a późniejsze JESZCZE nie.

16 Absolutny czas i przestrzeń mechanicyzm Newtona Zasadnicza sprzeczność ze średniowieczno- renesansowym Modelem, który miał charakter nienomotetyczny (nauka nie dąży do formułowania praw) lokalny (funkcjonowanie sfery pod- i nadksiężycowej różni się) Newton zachował jednak pewne cechy modelu Bóg interweniuje w funkcjonowanie Wszechświata Newton niezwykle interesował się teologią, astrologią i alchemią

17 Naukowe ikony nowożytności: Mikołaj Kopernik Heliocentryczna wizja świata: Kopernik ( ) jako sprawca wielkiej rewolucji naukowej

18 Naukowe ikony nowożytności: Mikołaj Kopernik Dramat życia chrześcijańskiego i zależna od niego moralność nie dawały się pogodzić z koncepcją Wszechświata, w którym Ziemia miała być tylko jedną z wielu planet. W tradycyjnym schemacie ( ). Dantego, kosmologia, moralność i teologia splecione były ze sobą nierozerwalnie Thomas Kuhn, Przewrót Kopernikański C h o ć b e z w ą t p i e n i a r e c e p c j a kopernikanizmu przebiegała niezwykle burzliwie, w świetle wiedzy o średniowieczno- renesansowym Modelu, powyższy pogląd Kuhna budzi wątpliwości

19 Naukowe ikony nowożytności: Galileusz ( )

20 Naukowe ikony nowożytności: Galileusz Jedna z (wielu) interpretacji Sprawy Galileusza : Konflikt dwóch obrazów świata

21 Naukowe ikony nowożytności Giordano Bruno ( ) twierdził, że Wszechświat jest nieskończony Tycho Brahe ( ) stworzył samoregulujący się system planetarny, w którym Ziemia pozostawała w bezruchu Jan Kepler ( ) planety poruszają się ze zmienną prędkością po orbitach eliptycznych

22 Naukowe ikony nowożytności Thomas Digges ( ): stworzył system planetarny podobny do kopernikańskiego, z tą różnicą, że gwiazdy znajdują się poza sferą i wypełniają nieskończony Wszechświat Wielu innych ważnych: Borelli, Hooke, Huygens

23 O czym pouczył nas Model? Obraz świata wyznaczany jest nie tylko przez naukę, ale także przez sztukę Że w hierarchii ludzkich czynności sztuka stoi wyżej niż filozofia, ale zła filozofia może zepsuć sztukę Czesław Miłosz, Czego nauczyłem się od Jeanne Hersch? Czy literatura (ew. szeroko rozumiana sztuka) może być mówić coś o świecie? Niektórzy sądzą, że literatura jest zwierciadłem obijającym ducha epoki

24 Powieść i narodziny nowożytności

25 Powieść i narodziny nowożytności Kiedy Bóg opuszczał z wolna miejsce, z którego sprawował niegdyś władzę nad wszechświatem i jego porządkiem wartości, oddzielając dobro od zła i nadając sens każdej rzeczy, Don Kichot wyszedł ze swego domu i nie umiał już świata rozpoznać. Jakoż świat, pod nieobecność Najwyższego Sędziego, objawił się nagle w przerażającej wieloznaczności; boska Prawda, prawda jedyna, rozpadła się na setki prawd względnych, którymi podzielili się ludzie. Tak oto narodził się świat Czasów Nowożytnych. Milan Kundera, Sztuka powieści (esej pierwszy Wzgardzone dziedzictwo Cervantesa)

26 Powieść i narodziny nowożytności Polemika z diagnozą: nowożytność doprowadziła do kryzysu kultury europejskiej poprzez zapomnienie o świecie jako całości (Husserl) oraz byciu (Heidegger) Skłonny byłbym raczej twierdzić, że obaj wielcy filozofowie ukazali ambiwalencję tej epoki, która okazuje się rozkładem, ale zarazem postępem i, jak wszystko, co ludzkie, we własnych początkach zawiera ziarno swego końca. Ta ambiwalencja nie przynosi według mnie ujmy czterem ostatnim stuleciom Europy, do których tym bardziej czuję się przywiązany, że nie jestem filozofem, lecz powieściopisarzem. Albowiem dla mnie ojcem Czasów Nowożytnych jest nie tylko Kartezjusz - jest nim także Cervantes. I chyba właśnie Cervantesa ominęli obydwaj fenomenolo- gowie, wydając sąd o Czasach Nowożytnych. Chcę przez to powiedzieć rzecz następującą: jeśli prawdą jest, iż filozofia i nauka zapomniały o bycie ludzkim, tym wyrazistsze staje się, że wraz z Cervantesem powstała wielka europejska sztuka, która cała oddaje się dociekaniom nad tym zagubionym by- tem. M. Kundera, op. cit.

27 Powieść i narodziny nowożytności Zrozumieć za Kartezjuszem, że podstawą wszystkiego jest myślące ego, i tym samym samotnie stawić czoło wszechświatu oto postawa, którą Hegel słusznie uznał za heroicz- ną. Zrozumieć wraz z Cervantesem, że świat jest wieloznaczny, stanąć naprzeciw nie jednej, absolutnej prawdy, lecz ogromu prawd sobie przeczących i względnych (a ucieleśnianych przez wyobraźniowe ja zwane powieściowymi postaciami), za jedyny pewnik mieć przeto mądrość niepewności wymaga siły nie mniejszej Problem psychologii kartezjańskiej M. Kundera, op. cit.

28 Powieść i narodziny nowożytności Don Kichot wyruszył w świat, który otworzył przed nim szeroko swe podwoje. Mógł bez przeszkód weń wkroczyć i powrócić do domu, kiedy tylko chciał. Pierwsze powieści europejskie są podróżami po świecie, który sprawia wrażenie nieskończonego. Początek Kubusia Fatalisty zastaje obu boha- terów na środku drogi; nie wiemy, skąd przybywają ani dokąd idą. Znajdują się w czasie nie mającym ani początku, ani kresu, w przestrzeni bez granic, w środku Europy, której przyszłość nie zna końca. M. Kundera, op. Cit. Także w przyrodoznawstwie Wszechświat staje się nieskończony Epoce Balzaka nie jest już znane słodkie nieróbstwo Cervantesa czy Diderota. Wsiadła ona do pociągu zwanego Historią. Wsiąść tam łatwo, trudniej wysiąść. Ale ten pociąg nie budzi jeszcze przerażenia, jest w nim nawet pewien urok; obiecuje swym pasażerom przygody i wraz z nimi marszałkowską buławę. M. Kundera, op. cit. Średniowieczny model był historyczny, ale ahistorycystyczny

29 Powieść i narodziny nowożytności Nieco później horyzont zacieśni się dla Emmy Bovary do tego stopnia, że upodobni się do klasztornego muru. Przygody pozostaną po drugiej stronie, a tęsknota za nimi okaże się nie do wytrzymania. W codziennej nudzie na znaczeniu zyskują sny i marzenia. Utraconą nieskończoność świata zewnętrz- nego zastępuje nieskończoność duszy. Rozkwita jedno z naj- piękniejszych europejskich złudzeń: wielkie złudzenie, że to, co należy do jednostki, jest niepowtarzalne i niczym nie da się zastąpić. M. Kundera, op. cit. Na główną dziedzinę filozofii wyrasta epistemologia

30 Powieść i narodziny nowożytności Kawa i Hasek stawiają nas wobec ogromnego paradoksu: w Czasach Nowożytnych kartezjański rozum niszczył jedną po drugiej wszystkie wartości odziedziczone po Średniowieczu. Ale w chwili pełnego zwycięstwa rozumu na scenę świata wkroczy czysta irracjonalność (a więc siła pożądająca jedynie swego pragnienia), ponieważ nie będzie już istniał żaden system powszechnie przyjętych wartości, który mógłby ją powstrzymać. M. Kundera, op. cit.

31 Dopełnienie rewolucji kopernikańskiej (więcej niebawem ) Koncepcja ewolucji przez dobór naturalny za jednym zamachem jednoczy sferę życia, sensu i celu ze sferą przestrzeni i czasu, przyczyny i skutku, mechanizmów i praw fizyki. Daniel Dennett Odkrycie doboru naturalnego przez Darwina jest jednym z najważniejszych wydarzeń w historii myśli, uzupełnia bowiem rewolucję kopernikańską ( ). Dzięki Darwinowi wszystkie procesy przyrodnicze, nieożywione i związane z życiem, stały się przedmiotem badań naukowych. Francisco Ayala