Miejsca pamięci w moim regionie - Chrzanów i okolice

Transkrypt

1 Oskar Biela Miejsca pamięci w moim regionie - Chrzanów i okolice Witam celem mojej pracy jest przedstawienie zabytków oraz miejsc ciekawych w Chrzanowie i jego okolicach. Wszystkie miejsca, które znam postaram się przedstawić w tym piśmie. Przede wszystkim w tym tekście mam też na celu zachęcić do odwiedzania miejsc, które znajdują się niedaleko domu. Kościół św. Mikołaja powstał w XIV w. W tym samym okresie czasowym Chrzanów otrzymał prawa miejskie. Budynek ten jest o tyle ważny, że przetrwał do czasów teraźniejszych praktycznie w całości. Wzniesiony na polecenie Jana Długosza związał ze sobą trzy wsie: Chrzanów, Góry luszowskie oraz Sierszę. Obiekt ten jest symbolem tego miasta i miejscem gdzie jednoczyli się ludzie. Kościół rozpoczął swój żywot w stylu romańskim i czuć to już w pierwszym minutach przebywania w budynku, oprócz tego obiekt ten zachował tylko jedną najstarszą część i jest to jego główny gmach, pozostałe części były później dobudowane. Dom Ligęzów to XVI wieczny obiekt, który pozostał po nich. W czasach kiedy Chrzanów znajdował się pod ich plonowaniem, miasto zaczęło się rozwijać pod względem handlu i przemysłu. Chrzanów rozpoczął transport bydła do Jaworzna i okolic, jak i również rozwinął wydobycie takich kruszców jak choćby rudy żelaza, cynku czy ołowiu. Oprócz tego pracę rzemieślników doceniła ludność miasta i rozwinęła w ten sposób handel lokalny. W miejscu ich wybudowanego w całości z cegły domu obecnie powstało muzeum skarbów ziemi chrzanowskiej. Niestety wewnątrz nie ma żadnej wzmianki do kogo należał ten dom. Wystawy w środku pokazują nam skarby ziemi chrzanowskiej. Na przeciwko muzeum, znajdują się dwie tablice poświęcone ofiarom katastrofy smoleńskiej. Cmentarz żydowski powstał w XVIII w. Obecnie został zaniedbany, jednak odgrywa ważną rolę w historii Polski. Konkretnie mowa o obszarze nr 444 i nr 445, te miejsca "widziały" walki w czasach I wojny światowej a następnie mnóstwo trupów przewiezionych z Auschwitz. Obiekt ten jest mało znany a moim zdaniem powinien on zostać dodany do trasy wycieczkowej obozu Auschwitz. Nawet rodowici chrzanowianie uznają ten obiekt za mało znaczący i bezsensowny, a szkoda. Popularnie zwany jest kierkowem, co jest starszą formą słowa kirkut wywodzącego się z niemieckiego kirchhof, czyli dziedziniec kościelny, gdzie od średniowiecza

2 zazwyczaj lokowano cmentarze chrześcijańskie. Cmentarz żydowski zakładano najczęściej poza miastem, na piaszczystych pagórkach, a więc w rejonach nieatrakcyjnych pod względem uprawy roli i zabudowy, co dla Żydów było gwarancją nienaruszalności cmentarza zakładanego na wieczność. Najczęstszą formą nagrobków jest pionowa, kamienna stela. Na nagrobkach znajdują się oczywiście epitafia w postaci kilku lub kilkunastu linijek tekstu w języku hebrajskim. Na cmentarzu w Chrzanowie znajdują się budynki wzniesione nad grobami zasłużonych rabinów północny nad grobem Salomona Bochnera, zaś południowy nad grobami sześciu przedstawicieli rabinackiego rodu Halbersztamów. Niemal w centrum nekropolii ulokowano zbiorową mogiłę osób zamordowanych we wrześniu 1939 r. Rynek chrzanowski i kamieniczki były wzorowane na układ rynku w Krakowie. Rynek powstały w XIX w. został wpisany do listy zabytków. Rynek obecnie w całości wykonany jest z glazurowanej cegły, wcześniej znajdowały się tam tereny zielone do 2005 roku. Na początku rynek był głównym miejscem rozjazdów towarów z miast takich jak Oświęcim, Kraków czy Jaworzno. Jego lokalizacja przy kościele św. Mikołaja spowodowała, że odbywały się tam przeróżne jarmarki czy odpusty. Co ciekawe z każdą przebudową rynku rozbierano go do stanu początkowego i dopiero rozpoczynano budowę. Fablok to fabryka lokomotyw powstała w 1919 roku. Rozpoczęła ona swój żywot jako Fabryka Lokomotyw w Polsce S.A. jednak szybko zmieniono nazwę na Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce S.A. Zakłady w Chrzanowie. Nazwa Fablok pojawiła się dopiero w latach kiedy to wojna spowodowała wstrzymanie produkcji. 25 marca 1920 roku zostały zakupione ziemię pod fabrykę. Maszyny do produkcji zostały zakupione we Szwecji a chwilę później powstał pierwszy polski projekt lokomotywy(tr21-liczba oznacza rok rozpoczęcia produkcji), który od razu wdrążono do produkcji. Powstał on we współpracy z Wiedniem i bazował na częściach austriackich. Na szczęście już w 1924 roku produkcja odbywała się na częściach własnych i wtedy też powstał nowy model Tr37. Następnego roku fabrykę odwiedził prezydent Ignacy Mościcki w ramach pogratulowania spółce za 200 egzemplarzy parowozów. W latach 30-stych fabryka rozpoczęła import na Łotwę, Bułgarię, ZSRR oraz Maroka. Powstawały wtedy również nowe modele, np. EL100, który poruszał się za pomocą lin trakcyjnych, co oznaczało pierwszy w Polsce model elektryczny. Zakład produkował wtedy też lokomotywy normalnotorowe i wąskotorowe. Po wojnie lokomotywy wąskotorowe pomagały w uprzątnięciu Warszawy z gruzów. W okresie powojennym Fablok znów produkował, co oznaczało

3 wprowadzenie nowego modelu, i to nie jednego. Najpierw pojawił się Ty42 zrobiony dla DOKP Kraków. Potem nazwa firmy została zmieniona na Fabryka Lokomotyw im. Feliksa Dzierżyńskiego. W ciągu 18 lat wyprodukowano ponad 3600 parowozów, których odbiorcami poza Polską, były również: Albania, Bułgaria, Jugosławia, Rumunia, Węgry, Chiny, Indie, Korea, Wietnam i ZSRR. W roku 1963 Fablok przestał produkować parowozy i przerzucił się na lokomotywy spalinowe, których Fablok wyprodukował ponad 5tyś. Od 1977 roku fabryka zaczęła produkcję maszyn wiertniczych, koparek mechanicznych, dźwigów, platform transportowych oraz tzw. "żurawi". Od 1990 roku firma wędrowała z rąk do rąk by w 2013 roku sąd w Krakowie ogłosił upadłość firmy. Obecnie trwają spory o to co ma powstać na jego terenie. Pewna grupa zapaleńców gier ASG (AirSoftGames) postanowiła wykorzystać nieużywany teren i zorganizowała tam turnieje strzeleckie. Ta rozrywka spowodowała, że młodzież i dorośli przebywają na terenach historycznych Chrzanowa. Dom Urbańczyka jest obiektem, który powstał pod koniec XIX w. Poza tym został umieszczony w niewielkim ogrodzie, który zakupiono z funduszów miejskich w 1981 r., bezpośrednio od spadkobierców ostatniego właściciela, Tadeusza Urbańczyka. Zaprojektował go i zbudował powiatowy budowniczy, Franciszek Urbańczyk. Budynek to dom parterowy, z cegły, na podmurówce kamiennej, częściowo podpiwniczony. Dach o konstrukcji drewnianej pokryto dachówką ceramiczną, zakładkową. Elewacja frontowa i boczna posiada bogaty wystrój architektoniczny. Muzeum to łączy się z domem Ligęzów tworząc jedną wspólną całość. W środku znajdują się przede wszystkim wystawy miejscowych twórców i malarzy. Pałac w Płazie to budynek wzniesiony w XIX w. na miejscu barokowego dworu. przebudowy obiektu wykonano w 1900 roku dla Adama Starzeńskiego. O dworku pisano również w czasopiśmie "Architekt": "W zupełnym prawie stanie opuszczenia znajdował się pałac w Płazie, gdy majątek ten kupił hr. Adam Starzeński. Parterowy pałacyk o złym podziale pokoi, z płaskim gontowym dachem i szczytem schodkowo zakończonym nad loggią środkową, musiał ulec zmianie. Z powodu wyburzenia kilku ścian parteru i powiększenia pokoi trzeba było dobudować skrzydło, które choć niesymetrycznie ustawione, nie razi, gdyż przez dodanie piętrowego ryzalitu środkowego w budynku głównym z loggią drugiego piętra i dachów mansardowych na jego skrzydłach, budynek główny rozmiarami swymi stał się dominujący. Na tylnej fasadzie narożne wieżyczki mieszczą klatki schodowe do pokoi służbowych i gościnnych. Mansard nad ryzalitem środkowym pomieści wkrótce dużą ozdobną salę, skąd śliczny widok na

4 daleką okolicę Tenczynka i Lipowca". Tak duże zainteresowanie tym obiektem powodował park otaczający dworek, który mógł pochodzić z baroku. Dziś pięknie odrestaurowany pałac zaprasza turystów by poczuli to coś. Również w Płazie znajduje się zakład wapienny "Wapiennik" jest to zakład znajdujący się w Płazie. Istnieje tam od 1891 roku, ale główną atrakcją jest tam dawny piec do wypalania wapna. Miasteczko oficerskie w lasach nieopodal Kroczymiechu znajduje się obecnie zniszczona baza oficerów niemieckich, którzy w latach II wojny światowej stacjonowali tam wraz ze swoimi rodzinami. Miasteczko teraz jest już opuszczone i to dosłownie, ponieważ miasto nie chce przyjąć kosztów renowacji. Miasteczko znajdziecie tylko jeśli znacie kogoś kto tam był. Zniszczone przez wandali, ukrywa w swoich drewnianych zawalonych chałupkach kawałek historii. Cmentarz, tego miejsca trudno nie znaleźć. Znajduje się tam pomnik uczestnika powstania styczniowego, porucznika Elji Marchettiego, adiutanta Francesco Nullo, który zginął w 1863 r. w bitwie pod Krzykawką oraz kaplica Loewenfeldów, z początku XX w. zaprojektowana przez architekta Teodora Talowskiego. Plac 1000-Lecia miał powstać w tysiączną rocznicę chrztów polski, lecz Plac 1000-Lecia powstał dopiero w latach , jednak idea jego powstania oraz budowy pomnika w centralnym jego punkcie sięga 1966 roku. W 1969 roku wydano decyzję o lokalizacji Placu 1000-Lecia po północnej stronie historycznego centrum miasta. Boki placu ujęła architektura imponująca nowością i rozmiarami. Jak na tamte czasy był to bardzo odważny projekt i realizacja trochę trwała. Na placu od 1971 roku na placu stanął Pomnik Zwycięstwa i Wolności, upamiętniający mieszkańców Chrzanowa i okolic, którzy zginęli w walce z hitlerowskim najeźdźcą. Pomnik przedstawia orła w locie wykonanego z patynowanego brązu, umieszczonego na granitowej bazie i cokole z dolomitu. Orzeł, autorstwa krakowskiego metaloplastyka Ludwika Błasiak, ma częściowo rozpostarte skrzydła i głowę przechyloną w prawa stronę tułowia. Wysoki na 9,5 metra cokół u podstawy ozdobiony jest płaskorzeźbami przedstawiającymi żołnierza, kobiety, partyzanta, rolnika i górnika, których autorem jest Marian Konarski. Na granitowej bazie umieszczono metalowy, stylizowany krzyż Virtuti Militarii, a na jego podstawie znajduje się napis; Pomnik Zwycięstwa i Wolności Rafineria w Trzebini należy do grupy PKN Orlen, jest ona pierwszą biorafinerią w Polsce. Jej początki sięgają roku 1895 kiedy to hrabia Andrzej Potocki rozpoczął jej budowę. W roku

5 1897 rafineria produkowała już około 1 tys. ton nafty oświetleniowej. W roku 1939 przejęta przez Niemcy i produkująca paliwa na potrzeby Wehrmachtu. W 1944 roku bombardowana przez alianckie lotnictwo. Naloty niszczą ją prawie całkowicie. W latach Rafineria Nafty Trzebinia była inwestycją planu sześcioletniego. W roku 1995 przedsiębiorstwo państwowe zostaje przekształcone w Jednoosobową Spółkę Skarbu Państwa Rafinerię Trzebinia S.A. Od 1999 roku w strukturach Polskiego Koncernu Naftowego. Rafineria ta produkuje biodiesla, parafinę magazynuje paliwa i destyluje ropę. Pałac w Młoszowej powstał w 1798 roku. Cała jego "odbudowa" to historyjka wymyślona przez jego twórcę, by pałac stał się bardziej owiany legendami o rycerskich rodach tam pomieszkujących. Prace trwały kilkanaście lat i realizowane były pod kątem uwiarygodnienia spreparowanej historii i tradycji rycerskiej. Do zaprojektowanych na początku XIX w. budynków w początku lat 50-tych dodano stylizowaną bramę wjazdową i duży staw od frontu, a cały teren wraz z parkiem otoczono murem z łamanego kamienia. Pod koniec lat 50-tych XIX w. rozpoczęto przebudowę samego budynku dworu. A następnie oddano go do użytku zwiedzającym. Zbudowana przez Juliusza Florkiewicza południowa część zamku obecnie nie istnieje, ponieważ po przejęciu majątku w 1898 r. przez wnuka Florkiewiczów - Juliusza Potockiego - rezydencja została gruntownie przebudowana z uwzględnieniem modnego wówczas wzornictwa francuskiego przez architekta krakowskiego Zygmunta Hendla. Nie zachowały się również Baszta Kozacka, Rondel Hajduków i inne zabudowania, rozebrane po II wojnie światowej. Od chwili zakończenia przez Florkiewicza prac budowlanych do zamku zapraszano zwiedzających, którzy niezależnie od tego, czy wierzyli w autentyzm prezentowanej przez właściciela historii, tłumnie odwiedzali coraz popularniejszy majątek młoszowski i oglądali zachowane w nim zabytki". Sam właściciel anonimowo opublikował w 1865 r. na łamach Tygodnika Ilustrowanego" fikcyjną historię zamku, starając się uwiarygodnić jego istnienie i podnieść znaczenie dóbr w Młoszowej. Bazylika mniejsza albo Sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej lub Kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Każdy nazywa to inaczej, aczkolwiek jest to pierwsza założona przez księży Salwatorianów placówka na ziemiach polskich. Budowę rozpoczęto w 1901 roku, niestety wybuch wojny spowodował, że prace powróciły dopiero po ponad 50-ciu latach. Zaczęto w 1954 r., a zakończono w 1961 r. Szczególną uwagę w kościele zwracają barwne witraże oraz 35 głosowe organy. Kościół i klasztor są otoczone rozległym parkiem, w

6 którym w kamiennej grocie znajduje się figura Matki Bożej. W parku rozmieszczone są również stacje Drogi Krzyżowej z figurami wykonanymi przez rzeźbiarzy J.J. Noworolów z Krakowa. Przy kościele znajduje się również grobowiec Salwatorianów. W klasztorze młodzi ludzie przygotowują się do życia kapłańskiego i zakonnego. Znajduje się tu również pierwszy w Polsce (założony w roku 1928) Dom Rekolekcyjny dla osób świeckich oraz Instytut Misjonarek Świeckich. W styczniu 2013 r. Sanktuarium podniesiono do godności Bazyliki Mniejszej, co zostało w sposób uroczysty ogłoszone przez Metropolitę Krakowskiego ks. kard. St. Dziwisza podczas czuwania fatimskiego. Sokół to dom kultury w Trzebini które z założenia miało budzić polski patriotyzm, swój oddział na ziemi trzebińskiej otworzyło w 1904 r. W okresie międzywojennym, w latach 30 XX wieku w Sokole uruchomiono kino. Po II wojnie światowej zniknęła z nazewnictwa nazwa "Sokół" i pojawiło się kino o nazwie "Wolność", które na początku lat 50 zmieniło nazwę na "Praca". "Pracę" zamieniono z kolei pod koniec lat 50. na "Muzę". Ostatnia projekcja filmowa w kinie "Muza" nastąpiła 12 listopada roku listopada 1989 r. ostatecznie zawieszono działalność kina "Muza". W 1991 r. decyzją ówczesnych władz samorządowych miasta Trzebini obiektowi przywrócono dawną nazwę "Sokół", a w 2003 roku przystąpiono do jego kapitalnego remontu i modernizacji. Dwór Zieleniewskich, chociaż początki historii dworu sięgają XIII wieku, to jednak pierwszy murowany budynek został wzniesiony najprawdopodobniej dopiero w czasach, kiedy właścicielem Trzebini był Dziersław Karwacjan (II połowa XIV w.). Wcześniejsze zabudowania dworskie zbudowane były z drewna. Ostatnimi właścicielami byli pochodzący z Borysławia Paulina i Marian Zieleniewscy, których nazwisko do dnia dzisiejszego pozostało w nazwie Dworu. Dworek posiada wiele charakterystycznych cech dla staropolskich dworów m.in.: łamany mansardowy dach (nazywany dachem polskim) oraz czterokolumnowy portyk od strony zajazdu. Na podstawie zachowanych zapisów istnieje przypuszczenie, iż kształt ten został mu nadany prawdopodobnie już w pierwszej połowie XVII w., wcześniej natomiast miał on charakter wieży mieszkalnej, pełniącej funkcję strażniczą na drodze z Olkusza do portu wiślanego w Okleśniej, którędy transportowano rudy ołowiu i srebra. Zieleniewscy w latach 20-stych przeprowadzili gruntowny remont dworku, zmieniając przy okazji układ pomieszczeń i ciągów komunikacyjnych wewnątrz, a także dobudowując taras od strony wschodniej i balkon na pierwszym piętrze. Na prośbę obywateli budynek dworski wraz z parcelą odkupił od

7 spadkobierców rodziny Zieleniewskich Skarb Państwa. Prace remontowe rozpoczęto na początku 1990 r. Obecnie w należącym do gminy Trzebinia Dworze Zieleniewskich organizuje się liczne koncerty, wystawy i spotkania. KWK Janina to kopalnia węgla kamiennego znajdująca się w Libiążu, jedna z dwóch kopalń węgla kamiennego w województwie małopolskim. Kopalnia działa od 1907 roku a jej nazwa rzekomo pochodzi od imienia żony lub córki pierwszego francuskiego prezesa, Alexisa Barteta. Kopalnia powstała na terenach wykupywanych od roku 1899 przez francuskich przedsiębiorców w ówczesnych wsiach Libiąż Mały i Wielki oraz Moczydło i Żarki. Zarejestrowali oni w 1901 swoją firmę najpierw w Szczakowej, a w 1906 utworzyli w Paryżu spółkę z kapitałem akcyjnym 5,5 miliona ówczesnych franków francuskich. Do wybuchu I wojny światowej kopalnia wciąż pozostawała w fazie rozruchu, statystyki dotyczące wielkości wydobycia rozpoczynają się od roku 1910, w którym wydobyto w niej 19 tysięcy ton węgla; w latach wydobycie wzrosło z 95 do 149 tys. ton. Po zakończeniu wojny francuscy właściciele odzyskali kontrolę nad swoją kopalnią i zdecydowali się zatrudnić w niej polskiego dyrektora. Przez cały okres międzywojenny począwszy od roku 1920 do 1939, jako pełnomocnik współwłaściciela Alexisa Barteta, kopalnią kierował inż. Zygmunt Szczotkowski. Potem kopalnia trafiała jeszcze w kilka zagranicznych "łapek" by obecnie funkcjonować pod "skrzydłami" TAURONU Wydobycie S.A. Piszę o tym bo "Janina" to jedna z kopalni, która posiada barwną historię uformowaną przez różne państwa. "COŚ" to nowe rzeźby usadowione w okolicach Placu 1000-Lecia, postacie nie posiadają głów, a jedynie "przytulają" swymi białymi "ciałami" drzewa. Autorem tego dzieła jest Tomasz Koclęga, a tytuł prac pt. "Bliskość" jak wyjaśnia artysta, mówi o naszych związkach z przyrodą. Ona bez nas doskonale sobie poradzi, natomiast my bez niej nie możemy istnieć. Z niej wyszliśmy i do niej wrócimy, bo jesteśmy jej cząstką. Jeżeli ją zniszczymy, unicestwimy siebie. I tym oto ciekawym akcentem kończę swoją pracę, jeśli dotarliście do tego miejsca to wam gratuluję, że chciało się wam to czytać. Pamiętajcie, że wasze miejsca pamięci są tam gdzie wy i wasi bliscy.