W BIELSKU-BIAŁEJ STUDIA PODYPLOMOWE: MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO

Transkrypt

1 WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I PRAWA W BIELSKU-BIAŁEJ STUDIA PODYPLOMOWE: MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO Projekt realizowany z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej PRACA DYPLOMOWA Czynniki wzrostu akcji kredytowej towarzyszące integracji walutowej Autor: Angelika Kesler Promotor: dr Adam Żabka Bielsko-Biała, rok 2015

2 Wstęp... 2 Rozdział I. Rola kredytu w gospodarce, akcja kredytowa a cykle koniunkturalne, boomy kredytowe i bańki spekulacyjne Rola kredytu w gospodarce Cykle koniunkturalne Rodzaje kredytów bankowych Źródła finansowania akcji kredytowej Boomy kredytowe Rodzaje kryzysów... 9 Rozdział II. Wpływ czynników związanych z integracją walutową na wielkość akcji kredytowej Wzrost popytu i podaży kredytów dla klientów indywidualnych Wzrost popytu i podaży kredytów dla przedsiębiorstw Czynniki wzrostu akcji kredytowej, towarzyszących integracji walutowej: Zjawiska towarzyszące Rozdział III. Akcja kredytowa w warunkach integracji ze strefą euro na przykładzie Irlandii, Hiszpanii, Portugalii i Grecji Geneza kryzysu i boomu kredytowego dla poszczególnych krajów Analiza zbiorcza czynników stymulujących akcję kredytową w wybranych krajach Podsumowanie Spis literatury Spis tabel Spis rysunków Spis wykresów

3 Wstęp Integracja walutowa pociąga za sobą nowe możliwości i szanse, ale także ryzyka i zagrożenia. Jednym z zagrożeń jest nadmierne rozpędzenie akcji kredytowej, mogące w konsekwencji doprowadzić do niesymetrycznych boomów kredytowych, narastania baniek spekulacyjnych, w konsekwencji przyczynić się do wywołania kryzysu. Kredyt jest nieodłącznym elementem gospodarki, warto przyjrzeć się jak kształtuje się akcja kredytowa w poszczególnych fazach cyklu koniunkturalnego, oraz jak może wpływać na pogłębianie się tych faz. Dla zbadania jakie czynniki towarzyszące integracji walutowej wpływają na wielkość akcji kredytowej trzeba przyjrzeć się doświadczeniom jakich dostarczyły Irlandia, Hiszpania, Portugalia i Grecja. Analiza tych danych historycznych pozwoli na wyciagnięcie pewnych wniosków, na skorzystanie z lekcji jaką daje nam historia, by pewnych błędów nie powtarzać, choć oczywiście nawet najbardziej skrupulatna nauka historii nie daje gwarancji uniknięcia błędów dlatego że warunki mikro- i makro ekonomiczne podlegają nieustannym zmianom, więc trzeba uwzględniać wszystkie aktualne czynniki. 2

4 Rozdział I. Rola kredytu w gospodarce, akcja kredytowa a cykle koniunkturalne, boomy kredytowe i bańki spekulacyjne 1.1. Rola kredytu w gospodarce Podstawową rolą kredytu jest funkcja emisyjna, polega ona na tym, że kredyt jest źródłem kreacji pieniądza bezgotówkowego. Działalność kredytowa banków wpływa na podaż pieniądza w gospodarce. O ilości pieniądza w obiegu decyduje saldo spłaconych i udzielonych kredytów w danej jednostce czasu. Udzielenie kredytu wprowadza do obiegu nowy pieniądz, zaś jego spłata skutkuje wycofaniem pieniądza z cyrkulacji. Bank pośredniczy w przekazywaniu pieniądza od podmiotów posiadających nadwyżki finansowe do podmiotów zgłaszających zapotrzebowanie na finansowanie; Bez sprawnego systemu bankowego, w ramach którego banki będą skutecznie pozyskiwać wolne środki od podmiotów dysponujących ich nadwyżką i zaspokajać popyt na środki generowany przez podmioty zgłaszające ich deficyt, a chcące zaspokoić swój popyt na rynku dóbr i usług, niemożliwy jest rozwój gospodarki rynkowej. 1 Rozwój sektora finansowego jest powszechnie postrzegany jako zjawisko pozytywne. Czy mierzony poprzez wzrost wartości wypłacanych kredytów, obrotów na rynkach finansowych, czy kapitalizacji giełd, pozwana na eliminację ograniczeń oraz kosztów w finansowaniu inwestycji, dywersyfikację ryzyka oraz poprawę przepływu informacji. Skutkuje to wzrostem produktywności, optymalizacją gospodarowania zasobami, lepszą dystrybucją dochodu, co prowadzi do wzrostu gospodarczego. Nie wyobrażamy sobie funkcjonowania gospodarki rynkowej bez systemu finansowego: System finansowy jest niezbędnym elementem współczesnej gospodarki rynkowej. Umożliwia on tworzenie pieniądza oraz świadczenie usług, determinujących przepływ strumieni pieniężnych i współtworzenie siły nabywczej w gospodarce przez niefinansowe podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe i budżet państwa). 2. Analizując pozytywny wpływ rozwoju finansów na wzrost gospodarczy nie można jednak zapominać o ryzykach, które są pochodną tych samych mechanizmów. Konsekwencją może być boom kredytowy, niejednokrotnie prowadzący do kryzysu bankowego, kryzysu bilansu płatniczego, a także kryzysu walutowego; Zwiększanie roli kredytu w gospodarce niesie za sobą nie tylko szanse rozwojowe, ale również zagrożenia związane z nadmiernym przyrostem zadłużenia gospodarki. Wystąpienie 1 H. Zadora, Finanse i bankowość w gospodarce rynkowej, Gliwice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej 2004, str Finanse, Bankowość i Rynki Finansowe, E. Pietrzak, M. Markiewicz, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego 2011, str. 13 3

5 w strefie euro szoku idiosynkratycznego w postaci zbyt wysokiej akcji kredytowej w którymś z krajów członkowskich jest o tyle niebezpieczne, że unia walutowa nie pozwala na jego złagodzenie poprzez stosowanie niezależnej polityki pieniężnej czy konkurencyjnej deprecjacji walutowej, co potęguje asymetryczne wahania produkcji krajowej i wymusza dostosowania strukturalne w sferze realnej. W tej sytuacji konieczne jest identyfikowanie boomów kredytowych, co potwierdza dotychczasowa praktyka MFW uznająca realną dynamikę wolumenu kredytów dla sektora prywatnego za wiodący wskaźnik analizy stopnia stabilności finansowej poszczególnych krajów, jak i przyczyn kryzysów finansowych. Ekonomiści MFW dowodzą ponadto, że boomom kredytowym towarzyszą zarówno boomy konsumpcyjne, jak i inwestycyjne w siedmiu n dziesięć przypadków, a pojawianie się dodatkowo boomów produkcyjnych jest możliwe w co drugim przypadku Cykle koniunkturalne Cykl koniunkturalny to w gospodarce rynkowej cykliczne zmiany długookresowego tempa wzrostu gospodarczego. Cykl koniunkturalny wpływa na wszystkie obszary działalności gospodarczej, najczęstsze mierniki wykorzystywane do badania koniunktury gospodarczej to: - dynamika PKB, - wielkość eksportu i importu, - produkcja, obroty i zyski przedsiębiorstw, nakłady inwestycyjne i zapasy, - poziom zatrudnienia/bezrobocie, - dochody i wydatki ludności (konsumpcja), - inflacja, zmiany cen, - stopy procentowe. - wskaźniki rynku kapitałowego (indeksy giełdowe), Modelowo rozróżniamy cztery fazy cyklu koniunkturalnego: I. Faza recesji to okres spadającego PKB, spożycia i inwestycji, obniżającej się stopy życiowej oraz wzrostu bezrobocia oraz inflacji, ograniczony zostaje dostęp do kredytów, stopy procentowe na niskim poziomie. II. Faza ekspansji/ ożywienia to szybki wzrost PKB, produkcji, inwestycji i popytu, wzrost cen/inflacji oraz spadku bezrobocia. Na rynku nadal jeszcze dominują niskie stopy procentowe, które zaczynają wpływać na wzrost inwestycji. 3 R. Woreta, R. Sankowski, P. Sepielak, Materiały i Opracowania Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego, Źródła narastania akcji kredytowej w warunkach integracji walutowej, Przyczyny Boomów Kredytowych w Irlandii, Hiszpanii i Portugalii, Warszawa, Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk: 2010, , str. 11 4

6 III. Faza rozkwitu to okres, w którym następuje szybki wzrost PKB, konsumpcji i inwestycji oraz silny spadek bezrobocia. Zwiększa się popyt a w konsekwencji do narastania nierównowaga gospodarcza- następuje wzrost inflacji i deficytu handlowego. Faza ta charakteryzuje się wzrostem stóp procentowych, łatwiejszym dostępem do finansowania oraz wysokimi cenami aktywów, IV. Faza spowolnienia charakteryzuje się zahamowaniem inwestycji, spadkiem popytu oraz spadkiem cen i stóp procentowych. Spadają płace, rośnie bezrobocie, dostęp do kredytów jest ograniczany. Klasyczny, czterofazowy cykl koniunkturalny trwa około 8-10 lat, choć jego długość zależy od wielu czynników, w tym od struktury danej gospodarki. Zachowanie mierników w poszczególnych fazach ilustruje poniższa tabela. Tabela 1. Zachowanie poszczególnych mierników w fazach cyklu koniunkturalnego. miernik/faza recesja ekspansja rozkwit spowolnienie produkcja niska rośnie wysoka, stabilna spada ceny stabilne, niskie rosną rosną spadają zatrudnienie niskie, przestaje maleć rośnie wysokie, przestaje wzrastać maleje wynagrodzenia niskie, stabilne rosną rosną ulegają obniżeniu dostępność kredytów oczekiwania niska, powoli ulega wzrasta zwiększeniu złe, stopniowo się poprawiają wzrastają stopy procentowe ulegają obniżeniu koniec spadków Źródło: Opracowanie własne wysoka dobre, z czasem ulegają pogorszeniu pod wpływem banku centralnego ulegają podwyższeniu znacznie ograniczana ulegają gwałtownemu pogorszeniu wysokie, przestają rosnąć Wg współczesnych teorii podaje się dwie grupy przyczyn występowania cykli koniunkturalnych: - przyczyny egzogeniczne (szoki zewnętrzne związane np. ze zmianami technologicznymi, innowacjami) - przyczyny endogeniczne (wahania wynikają z nieefektywnego funkcjonowania rynku, np. zbyt niskiego popytu lub zbyt łatwego dostępu do kredytów). 5

7 Warto zauważyć, że akcja kredytowa nie tylko podlega działaniom poszczególnych faz cyklu koniunkturalnego, ale także sama na poszczególne fazy wpływa, niejednokrotnie pogłębiając występujące zjawiska. Wiele zależy od tego, jak prowadzona jest akcja kredytowa: Występowanie kryzysów bankowych i finansowych jest naturalną konsekwencją istnienia cykli koniunkturalnych. Nie zawsze jednak załamanie w sferze realnej gospodarki prowadzi do powstania kryzysu bankowego czy finansowego; na ogół kończy się tylko osłabieniem wyników finansowych banków. To, jak zmiana koniunktury gospodarczej odbije się na kondycji sektora bankowego zależy w dużej mierze od tego, jaki był apetyt banków na ryzyko (głównie kredytowe) i jak banki zarządzały ryzykiem Rodzaje kredytów bankowych Warto zauważyć, że nie dysponujemy w pełni uporządkowanym nazewnictwem dla różnych kredytów bankowych; Niekiedy ten sam typ kredytu ma w bankach różne nazwy. Jest to w pełni legalne i zrozumiałe. Ani Nadzór Bankowy, Ani Ministerstwo Finansów nie pokusiły się dotychczas o uporządkowanie nazewnictwa bankowego. 5, a pod uwagę wziąć można różne kryteria, dlatego przedstawiam poniżej orientacyjną prezentację rodzajów kredytów bankowych, wg opracowania własnego. Jeżeli kredyty podzielimy wg kryterium czasowego, mamy do czynienia z kredytem: - krótkoterminowym (<12mcy), - średnioterminowym (1-3 lat), - długoterminowym (>3 lat). Biorąc pod uwagę podmiot finansowania, kredytobiorcami mogą być: - osoby fizyczne, - przedsiębiorstwa prywatne, - instytucje państwowe, - inne podmioty. Analizując pod kątem celu finansowania rozróżnimy kredyty: - inwestycyjne, - pomostowe, - konsumpcyjne, - obrotowe, - mieszkaniowe. Ze względu na zastosowanie bądź niezastosowanie zabezpieczenia możemy mówić o kredytach: - zabezpieczonych (poprzez hipotekę, weksel, zastaw, kaucję, poręczenie, gwarancje, ubezpieczenie, cesję), - niezabezpieczonych. Pod kątem waluty, w której udzielono finansowania rozróżniamy kredyty: - w walucie krajowej, - w walucie obcej. Ze względu na zastosowanie bądź nie pewnych preferencji czy dotacji, kredyty klasyfikujemy jako: - preferencyjne, - komercyjne. 4 M. Iwanicz-Drozdowska, W.L. Jaworski, Z. Zawadzka, Bankowość, zagadnienia podstawowe, Warszawa: Poltext Sp. z o.o. 2010, str Z. Dobosiewicz, Bankowość, Warszawa, PWE, 2011, str 232 6

8 Warto zauważyć, że w praktyce gospodarczej wykształciło się wiele produktów nie określanych jako kredytowe, a pełniących zbliżone funkcje, np. leasing czy faktoring. Każdy z rodzajów kredytów ma swoje indywidualne znaczenie dla funkcjonowania nie tylko poszczególnych podmiotów, ale ma także odmienny wpływ w skali makro na całą gospodarkę Źródła finansowania akcji kredytowej Banki działają głównie w oparciu o kapitały obce; Środki należące do banku, z pewnym uproszczeniem nazywane kapitałami obcymi, stanowią około 90% wartości pasywów. Mają one więc dominujące znaczenie jako źródło zasilania finansowego banków. 6 Banki udzielają kredytów przede wszystkim ze środków powierzonych im przez deponentów; Środki pozyskane z rynku w postaci depozytów bankowych stanowią podstawę kreacji kredytu banku Boomy kredytowe Boom kredytowy to, mówiąc najprościej, długie utrzymywanie się wysokiego wzrostu liczby, jak i wolumenu udzielanych kredytów. Nie da się precyzyjnie określić, w którym momencie mamy do czynienia z procesem rozwoju finansowego, a w którym mamy już do czynienia z boomem kredytowym. Boomy kredytowe jako zjawisko negatywne- często leżą u podłoża baniek spekulacyjnych na rynkach aktywów (tzw. niestabilne boomy kredytowe ). Często naturalną dalszą konsekwencją bańki spekulacyjnej- narastającej wartości danego typu aktywów jest dalsze napędzanie akcji kredytowej tzw. akcelerator finansowy; Akcelerator finansowy obrazuje sprzężenie zwrotne między zmianami stanu koniunktury i wielkością akcji kredytowej banków. 8 Aktywami których ceny rosną w skutek boomu kredytowego najczęściej są nieruchomości, a także np. akcje czy surowce mineralne. Taki wzrost rodzi powszechne oczekiwanie dalszych wzrostów. Rosnąca wartość aktywów powoduje zwiększanie się wartości zabezpieczenia istniejących kredytów i pozwala na dalsze podwyższanie zadłużenia. Gdy rośnie aktywność kredytowa banków, zadłużają się osoby fizyczne oraz przedsiębiorstwa, w których następuje wzrost dźwigni finansowej. Jednocześnie w skutek 6 Z. Dobosiewicz, Bankowość, Warszawa, PWE, 2011, str H. Zadora, Finanse i bankowość w gospodarce rynkowej, Gliwice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej 2004, str A. Sławieński, Rynki Finansowe, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2006, str

9 poluzowania polityki kredytowej banku, który chce dalszej ekspansji, pogarsza się jakość portfela kredytowego. W skutek powszechnie panującego optymizmu oraz zwiększonych możliwości kredytowania powstaje gwałtowny wzrost wydatków konsumpcyjnych oraz inwestycji. Następstwem może być przegrzanie się gospodarki, wspomniany wzrost cen aktywów powyżej realnej wartości, napływ krótkoterminowych kapitałów z zagranicy, oraz inne konsekwencje; W czasie boomu kredytowego ma również miejsce gwałtowny wzrost wydatków konsumpcyjnych oraz inwestycji (prowadzący do przegrzania się gospodarki w przypadku, gdy przekracza tempo wzrostu PKB), wzrost cen aktywów (połączony często z bańkami spekulacyjnymi, czy dalszą ekspansją kredytową ze względu na wyższą wartość zabezpieczeń), gwałtowny napływ krótkoterminowych kapitałów z zagranicy, nadmierna realna aprecjacja waluty oraz niezrównoważony rozwój sektora dóbr niewymienialnych (nontradables). Często spotykanym zjawiskiem jest rosnąca realna stopa procentowa. 9 Kolejną fazą boomu jest tzw. efekt domina część spośród kredytobiorców nie spłaca zadłużenia, następuje przymusowa egzekucja wierzytelności oraz sprzedaż aktywów, co w konsekwencji skutkuje spadkiem cen. Nie wszystkie boomy kredytowe kończą się kryzysem; Badania empiryczne wykazują, iż nadmierny wzrost stosunku kredytów do PKB podnosi prawdopodobieństwo wybuchu kryzysu bankowego o %, a kryzysu walutowego o 86-62% w stosunku do okresu normalnej ekspansji kredytowej. 10 Bańki spekulacyjne: Gdy silnie rosną ceny danego typu aktywów, a nie ma fundamentalnego uzasadnienia dla takiego wzrostu (ceny aktywów nie odzwierciedlają realnej ich wartości) mówimy o bańkach spekulacyjnych. Bańki mają charakter masowy, czyli duże grupy uczestników rynku dokonują zakupów, kierując się kryterium wzrastającej ceny jako argumentu dla prognozowanych przyszłych korzyści. Typowym finałem dla bańki jest jej pęknięcie, czyli nagłe załamanie rynku, spadek cen i dalsze konsekwencje. Poniższy rysunek przedstawia schemat typowej bańki: 9 M. Czaplicki, (2012), Boomy kredytowe w gospodarkach wschodzących, NBP, Zeszyt nr 284, , str Op. cit. str. 12 8

10 Rysunek 1. Fazy bańki spekulacyjnej Początkowa fascynacja danym aktywem Inwestorzy wierząc w wysoką stopę zwrotu inwestują w dane aktywo Napływ kapitału (często spekulacja) winduje ceny aktywa Pierwsze oznaki niezadowolenia, część inwestorów wycofuje się powodując tąpnięcie cen aktywa Masowa ucieczka kapitału - wyparowanie, pęknięcie bańki Źródło: Opracowanie własne 1.6. Rodzaje kryzysów Kryzysy finansowe to epizody gwałtownych zmian na rynku finansowym, związane z niedoborem płynności/ niewypłacalnością uczestników rynku oraz często interwencjami państwa. Obecnie wśród czynników sprzyjających powstawaniu kryzysów wymienia się m.in: - nadmierną ekspansję kredytową związaną z obniżeniem stopy procentowej poniżej stopy równowagi, - deregulację rynków finansowych połączoną z ich globalizacją, - liberalizację przepływów kapitałowych, zwiększenie strumieni międzynarodowych przepływów kapitału obarczonych dużą niestabilnością, - innowacyjność w zakresie tworzenia instrumentów finansowych i nienadążanie prawa za tą innowacyjnością. Podobny obraz wyłania się z raportu..: Wraz z rozprzestrzenianiem się kryzysu gospodarczo-finansowego w strefie euro doszło do ujawnienia słabości sektora finansowego zagrażających jego stabilności. Redukcja ryzyka kursowego, która miała miejsce wraz z utworzeniem strefy euro, ułatwiła przepływ wolnych środków pieniężnych z gospodarek dysponujących nadwyżką oszczędności do państw, w których popyt na kapitał przewyższał podaż. Procesowi temu sprzyjały: (1)spadek stóp procentowych, który w wybranych krajach doprowadził do nadmiernego wzrostu akcji 9

11 kredytowej oraz (2)liberalizacja usług finansowych i (3)postęp techniczny (m.in. informatyzacja). W szczególności, sekurytyzacja aktywów skutkowała pojawieniem się w bilansach instytucji finansowych aktywów o niskiej jakości J. Bęza-Bojanowska, J. Osińska, A. Torój, K. Waćko, D. Witkowski, Monitor Stabilności strefy Euro, kwiecień 2012, nr 1/2012, Ministerstwo Finansów, Departament Polityki Finansowej, Analiz i Statystyki, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, , str

12 Rozdział II. Wpływ czynników związanych z integracją walutową na wielkość akcji kredytowej 2.1. Wzrost popytu i podaży kredytów dla klientów indywidualnych Ponieważ panujące nastroje są bardzo optymistyczne (niższa inflacja, oczekiwane zwiększenie dochodów itd.), klienci indywidualni chętniej sięgają po kredyty bankowe. Zwiększa się konsumpcja, a także inwestycje mieszkaniowe. Zwiększają się także możliwości uzyskania kredytów, co pozwala optymistycznym konsumentom na zwiększone zadłużanie się. Na zwiększenie zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu kredytów mieszkaniowych wpływają: - niższe stopy procentowe (nie tylko większa zdolność kredytowa, ale także mniej odczuwalna rata kredytowa), - wzrost dochodów realny oraz oczekiwany - poszerzenie zakresu dostawców kredytów mieszkaniowych, - rosnące ceny nieruchomości. W skutek wspomnianych optymistycznych nastrojów zmniejsza się także poziom oszczędności oraz znacząco zwiększa poziom zadłużenia na cele konsumpcyjne ludność chce podnieść swoją stopę życia i sięga po kredyty. Z drugiej strony banki zwiększają podaż kredytów dzięki temu, że: - niższe stopy procentowe uwalniają dodatkowe środki finansowe, takie zwiększenie płynności w bankach pozwala na zwiększenie akcji kredytowej, - niższe stopy procentowe wpływają także na zwiększenie zdolności kredytowej klientów, zaciąganie większych zobowiązań ułatwiają także rosnące płace, - dzięki rosnącej cenie aktywów zabezpieczających kredyty, zmieniają się koszty kredytu, znów uwalniając kapitał potrzebny do prowadzenia akcji kredytowej (mierzone przez banki oczekiwane ryzyko kredytowe zmniejsza się) - niższa rentowność obligacji skarbowych oraz niższa rentowność bezpiecznych kredytów składnia zarządzających bankami do podejmowania większego ryzyka (za które premia jest wyższa); zwiększania wskaźnika LTV, wydłużenie możliwego okresu kredytowania, uelastycznienie form spłaty kredytów.. Wzrosło także znaczenie sekurytyzacji, jako narzędzia transferu ryzyka (oczyszczanie bilansu banku). 11

13 2.2. Wzrost popytu i podaży kredytów dla przedsiębiorstw Dobra koniunktura, zniesienie ograniczeń wymiany handlowej związanych z wahaniami kursowymi oraz zwiększony popyt wewnętrzny skłaniają przedsiębiorstwa do zwiększania obrotów, co wymaga wprowadzenia dodatkowych środków do obrotu, a także zachęca do dokonywania inwestycji. Malejące stopy procentowe i wydłużone okresy kredytowania oraz złagodzone procedury kredytowe oraz rozszerzenie gamy dostępnych produktów (np. faktoring zagraniczny), sprzyjają zwiększaniu zobowiązań. Również liberalne traktowanie przez banki niektórych produktów (np. faktoring nie jest klasyfikowany jako zadłużenie, a jednocześnie wygładza bilans) pozwala na głębokie zadłużanie się. Podobnie jak w przypadku klientów indywidualnych, banki chętnie zwiększają akcje kredytową ponieważ wzrastają obroty przedsiębiorstw, potencjalne inwestycje dają dobre rokowania, zwiększa się także podaż dostępnych do dyspozycji banku środków. Dzięki rosnącej cenie aktywów będących zabezpieczeniem kredytów ryzyko banku zmniejsza się, uwalniając dodatkowe środki. Również obniżenie rentowności obligacji skarbowych oraz bezpiecznych kredytów składnia zarządzających bankami do podejmowania większego ryzyka Czynniki wzrostu akcji kredytowej, towarzyszących integracji walutowej: 1.Niższe stopy procentowe. Wiele krajów przed przystąpieniem do strefy euro ma znacznie wyższe stopy procentowe niż te obowiązujące w strefie euro. Wysokość stopy procentowej w kontekście kredytowania wpływa na: - wysokość rat kredytów, - zdolność kredytową, - dostępność środków (ilość pieniądza), - skłonność do zaciągania kredytów. Dla przedsiębiorstw podejmujących decyzje o inwestycjach poziom stopy procentowej wpływa na szacowaną rentowność inwestycji finansowanej kredytem, tym samym niższe stopy procentowe zachęcają do podejmowania inwestycji (efekt dźwigni finansowej). Również finansowanie działalności bieżącej poprzez kredyt staje się tańsze, pozwala zwiększać skalę działalności przy zachowaniu dobrej zyskowności. Klienci indywidualni chętniej podejmują decyzję o zaciągnięciu kredytu ze względu na jego niższe koszty i większą dostępność a także bardziej optymistyczne nastroje. Chętnie przeznaczają pożyczone środki na bieżącą konsumpcję, podniesienie poziomu stopy życiowej, a także są bardziej skłonni do zaciągania kredytów hipotecznych, traktując je albo jako drogę 12

14 do usamodzielnienia się (własne M), albo jako narzędzie inwestycji. W odpowiedzi na niskie oprocentowanie depozytów bankowych, oraz często w kontekście integracji rosnące ceny nieruchomości, ulokowanie ewentualnych nadwyżek w nieruchomościach wydaje się być bezpiecznym wyborem oraz szansą na potencjalne zyski. Taka inwestycja wydaje się być także dobrą formą oszczędzania brakujące na zakup środki uzupełniane są kredytem. Niskie oprocentowanie depozytów zniechęca do lokowania środków w tradycyjny sposób. Warto zauważyć, że stopy procentowe ulegają stopniowemu obniżaniu już przed przystąpieniem do strefy euro - kraje na drodze do przystąpienia muszą spełnić kryteria konwergencji. Dzięki ich spełnianiu stają się bardziej wiarygodne. Sprzyja to obniżaniu realnych stóp procentowych w mniej zamożnych krajach. 2.Eliminacja wahań kursowych. Jest ważnym argumentem przede wszystkim dla przedsiębiorców, ale wpływa na całą gospodarkę. Przedsiębiorstwa importowe i eksportowe często zabezpieczają ryzyko kursowe korzystając z instrumentów dostarczanych przez banki. Eliminacja ryzyka kursowego jest dla banku utratą dochodów generowanych przez ten obszar. Banki starają się rekompensować te utracone dochody poprzez inne produkty m.in. zwiększając akcję kredytową. Z drugiej strony wielu przedsiębiorców nie zabezpiecza się przed ryzykiem wahań kursowych, stosując niejako hazard. Dla banków takie przedsiębiorstwa są mniej wiarygodne, tym samym zmniejsza się możliwość ich finansowania. Często niezabezpieczona ekspozycja kredytowa realnie wpływa negatywnie na ostateczny wynik finansowy, rzeczywiście obniżając ocenę standingu finansowego firmy. Z perspektywy przedsiębiorcy eliminacja wahań kursowych zachęca do zwiększania wymiany handlowej eliminując ryzyko, oraz znosząc koszty zabezpieczania kursu czy koszty niezabezpieczonej ekspozycji kredytowej. Eliminacja wahań kursowych oraz ożywienie gospodarcze i handlowe wpływają na zwiększanie się obrotów przedsiębiorstw, tym samym skłaniając do zwiększania finansowania zewnętrznego. Jednocześnie chęć pozyskania nowych partnerów zagranicznych w przypadku przedsiębiorstw eksportowych skłania ich do wydłużania terminów płatności co wymaga zwiększenia zaangażowania kapitału, a więc zwykle sięgania po kredyt. Z kolei w przypadku przedsiębiorstw importujących, które rozpoczynają współpracę z nowymi partnerami, często w początkowej fazie współpracy kredyty kupieckie nie są oferowane, co również wymaga wspomagania finansowania. 13

15 Eliminacja ryzyka kursowego daje lepsze perspektywy na stabilną współpracę z partnerami zagranicznymi, jest bardziej obliczalna, w związku z tym zachęca przedsiębiorców do dokonywania inwestycji celem zwiększenia swojej konkurencyjności, wydajności (np. inwestycje w park technologiczny). To kolejna przyczyna zwiększania zadłużenia przez sektor przedsiębiorstw. Eliminacja wahań kursowych pozwala także na przyciągnięcie kapitału zagranicznego, choćby pod kątem inwestycji. 3.Liberalizacja usług finansowych oraz łatwiejszy dostęp do międzynarodowego rynku finansowego. W drodze do strefy euro kraje dokonują liberalizacji i deregulacji w sektorze usług finansowych, co przyciąga kapitał zagraniczny, poszerzając bazę dostawców kredytów. Lepszy rating kraju również powoduje napływ kapitału zewnętrznego, pobudzając inwestycje. Omawiając temat liberalizacji rynku usług finansowych warto odnieść się do czterech filarów- czterech swobód rynku wewnętrznego, stanowiących fundamentalne reguły organizacji i funkcjonowania Jednolitego Rynku Europejskiego, podstawę wspólnej polityki ekonomicznej Unii Europejskiej. Cztery swobody obejmują: 1. wolność przepływu towarów polega m.in. na: dostosowaniu lub wzajemnej akceptacji norm i regulacji prawnych, zniesieniu kontroli granicznych oraz ujednoliceniu podatków, 2. wolność przepływu usług obejmuje przede wszystkim liberalizację usług finansowych, transportowych, telekomunikacyjnych, oraz ujednolicenie metod i standardów kontroli w sektorze banków i ubezpieczeń, 3. swoboda przepływu kapitału rozumiana jako brak ograniczeń w przepływie płatności i transgraniczne transfery pieniędzy - oznacza wolność transferu wartości majątkowych do innego państwa członkowskiego, umożliwiając realizację inwestycji i korzystanie z jej efektów, poprzez m.in.: inwestycje bezpośrednie, zakup i sprzedaż nieruchomości, papierów wartościowych, zaciąganie pożyczek, udzielanie kredytów, poręczeń i gwarancji 4. wolność ruchu osobowego prawo do pracy, życia, mieszkania i korzystania z uprawnień socjalnych w miejscu pobytu na całym obszarze UE, bez względu na przynależność narodową. Pewną przeszkodą w skutecznym konkurowaniu na danym rynku krajowym przez podmioty zagraniczne może być natomiast intensywny nadzór krajowych organów nadzoru bankowego, stosujący w swojej działalności normy prawa krajowego, niejednokrotnie odmienne od norm prawa państwa pochodzenia danego przedsiębiorstwa. ( ) 14

16 W związku z powyższym, rynek usług finansowych, w szczególności rynek usług bankowych czy rynek kart płatniczych i kredytowych, wymaga liberalizacji na szeregu płaszczyznach. Należy zauważyć, iż jest to rynek cechujący się dużymi różnicami między usługami finansowymi dostępnymi na poszczególnych rynkach krajowych państw członkowskich, w połączeniu z jednorodnością podmiotów na tych rynkach. Stan taki prowadzi do wzrostu cen i osłabienia konkurencji na rynkach usług finansowych poszczególnych państw. Celem Unii Europejskiej jest zatem wprowadzenie tzw. transgranicznej konkurencji w sektorze usług finansowych. ( ) Liberalizacja rynku usług finansowych polega zatem na przeciwdziałaniu praktykom utrudniania dostępu do rynku, a także stymulowaniu tzw. konkurencji transgranicznej. 12 Podsumowując - dwie spośród czterech podstawowych swobód wolność przepływu usług i wolność przepływu kapitału mają bezpośredni wpływ na wielkość akcji kredytowej. Choć wspólny rynek jest etapem integracji poprzedzającym unię walutową, to jednak mechanizmy dostosowawcze nasilają się w drodze do przyjęcia wspólnej waluty oraz bezpośrednio po jej przyjęciu. Ogólny wniosek z obserwacji procesu integracji rynków w wyniku pojawienia się jednolitej waluty jest taki, że integracja rynków finansowych znacznie przyspieszyła w wyniku wprowadzenia euro. Ponadto na uruchomienie procesów integracji wpłynęły same przygotowania do utworzenia strefy euro, kiedy poszczególne kraje musiały spełnić kryteria konwergencji nominalnej. ( ) Wspólna waluta przyspieszyła również proces integracji ( ) w sektorze bankowym. 13 Większa konkurencja na rynku bankowym, łatwiejszy dostęp do kapitału, wydłużone okresy kredytowania, złagodzone procedury kredytowe a także rozszerzenie gamy dostępnych produktów sprzyjają zwiększaniu zobowiązań. 4.Optymistyczne oczekiwania i nastroje. Istnieje kilka czynników kształtujących powszechne społeczne optymistyczne oczekiwania i nastroje, które w konsekwencji przyczyniają się do zwiększania zobowiązań. Wśród czynników tych warto wymienić: - niższą inflację, - realne i oczekiwane zwiększenie dochodów ludności, 12 E. Niemyska, Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A., Liberalizacja zmonopolizowanych sektorów gospodarki., Mechanizmy Funkcjonowania Strefy Euro, P.Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, Warszawa: Drukarnia NBP, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polsk Sp. z o.o. 2014, str

17 OPTYMIZM - otwierające się szeroko zwiększone możliwości pozyskania kredytu (przez czynniki wspomniane wcześniej), - zwiększony napływ kapitału, ekspansja inwestycji, - niższy odczuwalny koszt kredytu, dzięki niższym stopom, wydłużeniu okresu kredytowania, wzrostowi wartości zabezpieczeń, wzrostowi konkurencji na rynku bankowym oraz kreacji nowych produktów bankowych, - odczuwalną wyższa stopę życiową oraz oczekiwanie dalszej jej poprawy, - lepsze możliwości współpracy z zagranicznymi partnerami handlowymi z punktu widzenia przedsiębiorców, - w skutek m.in. lepszych nastrojów społecznych wzrost popytu wewnętrznego, prowadzący w dalszej konsekwencji do lepszych wyników przedsiębiorstw, - poczucie bogacenia się dzięki wzrostowi wartości posiadanych aktywów, - uleganie pokusie wytworzonej przez bańki spekulacyjne. W uproszczeniu, w przypadku detalicznych klientów banku, czynniki wywołujące powszechny optymizm przedstawia poniższa ilustracja: Rysunek 2. Generatory optymizmu społecznego REALNE I OCZEKIWANIE ZWIĘKSZANIE DOCHODÓW PODWYŻSZENIE STOPY ŻYCIOWEJ REALNE I POŻĄDANE DOSTĘPNOŚĆ I KOSZT KREDYTU POCZUCIE BOGACENIA SIĘ (WZROST CEN AKTYWÓW) POKUSY BANIEK SPEKULACYJNYCH Źródło: Opracowanie własne Optymistycznemu trendowi zdają się także ulegać dostawcy kredytów, którzy widząc potencjalne zyski dokonują liberalizacji zasad i warunków udzielania kredytów, objawiającej się m.in. w wydłużaniu okresów kredytowania, zwiększaniu wskaźnika LTV, szacowaniu wysokiej rentowności przedsięwzięć inwestycyjnych itd., a także dają się skusić 16

18 uwodzicielskiemu urokowi wzrastających cen aktywów stanowiących zabezpieczenie kredytów. 5.Wzrost wynagrodzeń Realny wzrost wynagrodzeń wpływa na zwiększenie się zdolności kredytowej, umożliwiając zwiększanie zobowiązań. Wyższe wynagrodzenia umożliwiają zaciągnięcie większego kredytu poprzez zwiększenie zdolności kredytowej, ale także poprzez niższą odczuwalność raty przypadającej do spłaty na dany miesiąc. Gdy wzrastają wynagrodzenia zwiększa się konsumpcja, rośnie pokusa podwyższania stopy życiowej kredytem, a w przypadku części społeczeństwa pojawia się chęć inwestowania comiesięcznej nadwyżki np. z przeznaczeniem na spłatę raty kredytu hipotecznego, zwłaszcza że w kontekście rosnących cen nieruchomości wydaje się być to dobrym pomysłem na szybkie dorobienie się. Wzrost wynagrodzeń umożliwia bankom oferowanie większych kwot kredytów. Ekonomia behawioralna zajmuje się wyjaśnianiem zjawisk tego typu, jak pokusa podwyższania stopy życiowej kredytem; ( ) wraz ze wzrostem wartości dochodów netto wzrasta wartość udzielonych kredytów w danym kraju. Inaczej mówiąc, im więcej konsumenci zarabiają, tym więcej zaciągają kredytów. W wątpliwość można byłoby podać racjonalność tego zachowania, gdyż z założenia kredyty są udzielane osobom, których nie stać na sfinansowanie bieżącej konsumpcji. W związku z tym wydawać by się mogło, że wraz ze wzrastającymi dochodami skłonność do zaciągania kredytów powinna być coraz mniejsza, jednak z analizowanych danych widać wyraźnie, że poprawienie się sytuacji finansowej oddziałuje na rosnący popyt na dobra trwałe, a w konsekwencji kredyty i pożyczki bankowe finansujące ich konsumpcję. Na powyższym przykładzie zyskuje słuszność powiedzenie, że apetyt rośnie w miarę jedzenia. Dzięki zadłużaniu się gospodarstwa domowe mogą przejść na wyżej położoną ścieżkę konsumpcji, niż mogłoby to wynikać z aktualnego poziomu dochodów. 14 Nie można nie docenić wagi czynnika, jakim jest wzrost dochodów: Zestawienie rozmiarów budownictwa mieszkaniowego, ilości transakcji i popytu generowanego kredytem, pokazuje, że to ten ostatni był czynnikiem wywołującym tak znaczną inflację na rynku mieszkaniowym. Było to możliwe dzięki wzrostowi dostępności kredytu, na który złożyły się spadek stóp procentowych i niższe marże bankowe oraz przyrost 14 A. Olechnowicz, Zachowanie podmiotów decyzyjnych w czasie kryzysu na przykładzie skłonności do zadłużania się gospodarstw domowych w latach , Uniwersytet Gdański, str

19 dochodów gospodarstw domowych, przy czym czynnikiem oddziałującym mocniej był przyrost dochodów Wzrost cen aktywów Wzrastają też ceny aktywów, co przekłada się na zwiększenie wolumenów udzielanych kredytów. Dodatkowo wciąż wzrastające ceny aktywów pozwalają na podwyższanie istniejących już zobowiązań zabezpieczonych danym aktywem. Wielu klientów indywidualnych zwiększa więc swój kredyt hipoteczny, zwłaszcza że pozyskane w ten sposób środki zgodnie z polityką banku zwykle w dużej części mogą być przeznaczone na dowolny cel, także konsumpcyjny. Często oprocentowanie tej dodatkowej kwoty pożyczki jest wyższe, umożliwiając bankowi osiągnięcie dodatkowych zysków. Jednak jednocześnie oprocentowanie to jest niższe od oprocentowania tradycyjnego kredytu konsumpcyjnego, a okres kredytowania jest długi- tym samym rata jest mniej odczuwalna, choć w rzeczywistości koszty takiego kredytu ze względu na długi okres są bardzo wysokie. Jednocześnie banki dzięki większej wycenie wartości zabezpieczeń mają do dyspozycji szersze środki na prowadzenie akcji kredytowej. Narastające ceny danego aktywa np. nieruchomości uruchamiają mechanizmy zwiększonego nimi zainteresowania, w skutek tego inwestycje w danym sektorze- w tym wypadku budowlanym zostają zwiększone, powodując dalsze napędzanie akcji kredytowej (pieniądze pożyczają zarówno deweloperzy, jak i klienci indywidualni kupujący nieruchomość). Często powstają omawiane wcześniej bańki spekulacyjne, czego naturalną dalszą konsekwencją jest ciągłe narastanie wartości danego typu aktywa i dalsze napędzanie akcji kredytowej - tzw. akcelerator finansowy Zjawiska towarzyszące. W tym miejscu warto wymienić najbardziej powszechne zjawiska towarzyszące integracji walutowej jako akceleratorowi akcji kredytowej: 1.Stopy procentowe maleją już przed przystąpieniem do strefy euro, ponieważ kraje mające przystąpić do strefy euro muszą spełnić kryteria konwergencji. Dzięki ich spełnianiu stają się bardziej wiarygodne. Sprzyja to obniżaniu realnych stóp procentowych w mniej zamożnych krajach. 2.Narasta deficyt obrotów bieżących w mniej zamożnych krajach wstępujących do strefy euro, ponieważ zwiększają się potrzeby inwestycyjne, a pojawiają się lepsze warunki 15 T. Jędrzejowicz, M. Kitala, A. Wronka, K. Konopczak, S. Kozak, J. Łaszek, H. Augustyniak, M. Widłak, M. Mackiewicz, P. Krajewski, Raport Na Temat Pełnego Uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w Trzecim Etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, Projekty Badawcze Część III, NBP, , str

20 pozyskiwania oszczędności zagranicznych (pomimo spadku stóp dla krajowych oszczędności). Jednocześnie spada też poziom stopy oszczędności. 3.Zasoby wytwórcze przesuwają się do sektorów mniej wydajnych, np. budownictwa, zamiast do sektorów podlegających wymianie handlowej. Dużą rolę stymulatora rozwoju gospodarczego spełnia popyt krajowy. 4.Jeżeli silnemu spadkowi stóp procentowych oraz wzrostowi realnych cen nieruchomości towarzyszy silny rozwój budownictwa, pomimo zwiększonej podaży pracy (np. spowodowanej migracją), wciąż zapotrzebowanie za pracowników na rynku pracy nie jest zaspakajane i prowadzi do wzrostu płac, a więc i kosztów pracy, wpływając tym samym niekorzystnie na konkurencyjność. 19

21 Rozdział III. Akcja kredytowa w warunkach integracji ze strefą euro na przykładzie Irlandii, Hiszpanii, Portugalii i Grecji Geneza kryzysu i boomu kredytowego dla poszczególnych krajów Irlandia Krótka geneza kryzysu Kryzys w Irlandii wiąże się w znacznej mierze z pęknięciem bańki spekulacyjnej na rynku nieruchomości. W drodze do przystąpienia do strefy euro gospodarka kraju znajdowała się na ścieżce szybkiego wzrostu (za sprawą zainicjowanych reform strukturalnych, niskiego podatku od dochodu przedsiębiorstw, trójstronnego porozumienia płacowego, efektywnego wykorzystania funduszy unijnych). Po wejściu do strefy euro niskie stopy procentowe poskutkowały dynamicznym wzrostem wolumenu kredytów udzielanych przez banki irlandzkie przede wszystkim na cele związane z budownictwem mieszkaniowym, a regulatorzy nie podjęli wystarczających działań zapobiegawczych. Zwiększyła się także konkurencja na rynku bankowym. Sektor bankowy w Irlandii był silnie powiązany także z bankami amerykańskimi i brytyjskimi. Silnemu wzrostowi popytu krajowego towarzyszył wzrost inflacji i wynagrodzeń, obniżając konkurencyjność międzynarodową kraju. Udział sektora budowlanego w gospodarce był nadmierny, co hamowało wzrost produktywności. Nadwyżka w rachunku bieżącym bilansu płatniczego zamieniła się po roku 2000 w deficyt. Kryzys gospodarczy spowodował spadek konsumpcji prywatnej, wzrost bezrobocia, w konsekwencji spadek popytu na mieszkania i trudności z regulacją posiadanych przed gospodarstwa domowe zobowiązań finansowych. Banki dokonały odpisu strat z tego tytułu, a to niebezpiecznie zachwiało sektorem bankowym. Państwo zdecydowało się do interwencji w postaci finansowania banków ze środków publicznych. Boom kredytowy w Irlandii Na stymulowanie akcji kredytowej miało wpływ kilka czynników, które wystąpiły na skutek bezpośredni i pośredni przyjęcia euro oraz w wyniku powiązanej z tym integracji rynków finansowych: - obniżki stóp procentowych jako efekt dążenia do wypełnienia kryteriów konwergencji, - wzrost popytu krajowego, - zwiększenie ilości środków nieobciążonych ryzykiem kursu walutowego przeznaczone zostały na finansowanie akcji kredytowej, - zwiększona konkurencja banków zagranicznych, zwłaszcza brytyjskich, - wzrastające ceny mieszkań; ( ), w latach ceny nowych mieszkań w Irlandii wzrosły trzykrotnie 20

22 w ujęciu realnym i prawie trzyipółkrotnie w ujęciu nominalnym. W tym samym czasie liczba mieszkań oddanych do użytku wzrosła o 150%. Większość wzrostu realnych cen mieszkań wynikała z wyjątkowo silnej presji popytowej na rynku mieszkaniowym ze strony relatywnie młodego i dynamicznie rozwijającego się społeczeństwa, silnego wzrostu realnych dochodów do dyspozycji, niskich i w pierwszej połowie dekady ujemnych realnych stóp procentowych, korzystnych rozwiązań podatkowych i zakupu nieruchomości w celach inwestycyjnych. Szacunki przeszacowania cen realnych nowych mieszkań w szczytowym okresie ich wzrostu (w 2006 roku) wahają się między 20% a 40% wzrost dochodów, - rozluźnienie regulacji i standardów kredytowych, m.in. wzrost wskaźnika LTV, niskie wymogi kapitałowe, tworzenie mniejszych odpisów na rezerwy na kredyty zagrożone. Efektem był boom kredytowy: Główne instytucje finansowe zanotowały w latach co najmniej 25% wzrost udzielanych kredytów. Można również wskazać przykłady banków, których ekspozycja względem nieruchomości komercyjnych (jako odsetek ogółu udzielonych kredytów) przekraczała 70%. Ponadto, wskaźnik LTV dla nowych kredytów systematycznie wzrastał i w 2007 roku już 60% kredytów mieszkaniowych charakteryzowało się jego wartością powyżej 90%, a dla 25% z nich wskaźnik ten wynosił 100%. Dla odmiany, wskaźnik kredytów do depozytów dla systemu bankowego w Irlandii osiągnął poziom około 220% w 2008 roku (dla porównania, wskaźnik ten wynosił około 170% w 2004 roku). 17 Hiszpania Krótka geneza kryzysu Hiszpania od połowy lat 90 do roku 2007 przeżywała rozkwit, jednak wzrost gospodarczy opierał się przede wszystkim na nadmiernej ekspansji sektora budowlanego. Następowała liberalizacja prawa (np. regulującego wykorzystanie ziemi budowlanej). Wydajność nie wzrastała, kraj tracił konkurencyjność. Boom na rynku nieruchomości oraz dostęp do tanich kredytów powodował przyrost miejsc pracy a tym samym napływ imigrantów, wzrost cen nieruchomości i popytu na nie, zwiększenie liczby kredytów hipotecznych oraz zadłużenia ludności. Podaje się że w latach nawet 2/3 domów budowanych w Europie powstawało w Hiszpanii. Kredyty hipoteczne były łatwo dostępne i przyznawane szczodrą 16 R. Woreta, R. Sankowski, P. Sepielak, Materiały i Opracowania Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego, Źródła narastania akcji kredytowej w warunkach integracji walutowej, Przyczyny Boomów Kredytowych w Irlandii, Hiszpanii i Portugalii, Warszawa, Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk: 2010, , str Op. cit. str

23 ręką, przy bardzo rozluźnionej polityce kredytowej. Pęknięcie bąbla było tylko kwestią czasu, akceleratorem było rozprzestrzenianie się w 2007 roku kryzysu który zaczął się w Stanach Zjednoczonych. Kryzys który przyszedł dał się mniej we znaki bankom komercyjnym (które zachowały znaczne rezerwy), zaś bardziej regionalnym bankom oszczędnościowym, która finansowały lokalne projekty budowlane. Ostatecznie jednak pęknięcie bańki na rynku nieruchomości i występujący kryzys doprowadził do spadku wiarygodności także dużych banków komercyjnych oraz samego rządu. Następował spadek ratingu i ucieczka kapitału. Rząd Hiszpanii zwrócił się w 2012 roku o pomoc do UE. Warto zauważyć, że Hiszpania należała do nielicznych krajów, które bez większych problemów spełniały kryteria konwergencji. Wartym odnotowania jest także fakt, że w okresie prosperity, za skutek wzmożonego zapotrzebowania na import wzrastał deficyt handlowy. Boom kredytowy w Hiszpanii Na stymulowanie akcji kredytowej miało wpływ kilka czynników, które wystąpiły na skutek bezpośredni i pośredni przyjęcia euro oraz w wyniku powiązanej z tym integracji rynków finansowych: - obniżenie stóp procentowych (o niemal 4 punkty procentowe), - silny wzrost popytu wewnętrznego - wzrost cen nieruchomości, - nadmierny rozwój sektora budownictwa i nieruchomości, - napływ kapitału zagranicznego, skierowany na rynek nieruchomości, - obniżanie przez banki standardów oceny ryzyka, udzielanie wyższych kredytów. Co ciekawe, w Hiszpanii nie można mówić o nadużywaniu przez banki narzędzia jakim jest sekurytyzacja; Innym instrumentem, który pośrednio przyczynił się do ograniczenia negatywnych skutków zawirowań na hiszpańskim rynku finansowym wywołanych ostatnim kryzysem finansowym, był specyficzny mechanizm sekurytyzacji. Znacząco różnił się od mechanizmów stosowanych w pozostałych krajach Unii Europejskiej. Wynikało to zarówno z odmiennych zdecydowanie bardziej konserwatywnych rozwiązań prawnych, jak i z uwarunkowań praktycznych, które ograniczały atrakcyjność transferu aktywów poza bilans banku według popularnego na świecie modelu originate-to-sell. Sekurytyzacja jest narzędziem zarządzania ryzykiem, który poprzez transfer aktywów do innych podmiotów zmniejsza ekspozycję kredytową banku i w efekcie umożliwia dalszą ekspansję kredytową bez zwiększenia jego bazy kapitałowej. Tymczasem w Hiszpanii wykorzystywano ją raczej jako instrument finansowania. Prawne ramy dla sekurytyzacji w Hiszpanii od początku cechowało podejście 22

24 ostrożne, co miało związek z doświadczeniami kryzysu bankowego na przełomie lat 70. i 80. Jedyny dostępny od 1981 roku instrument sekurytyzacyjny covered bonds nie pozwalał na transfer aktywów poza bilans. Dopiero w 1992 r. zezwolono na tworzenie Mortgage Securitisation Funds z możliwością emitowania Mortgage Backed Securities (MBS), których część mogła być wykazywana poza bilansem. W 1998 r. zezwolono Asset Securitisation Funds emitować również papiery wartościowe oparte na innych aktywach niż kredyty hipoteczne. W kolejnych latach obserwowano rosnącą skłonność do stosowania instrumentów sekurytyzacyjnych typu off-balance sheet, ale tylko do 2004 r., kiedy to przyjęto nowe zasady rachunkowości (idące w kierunku spodziewanych MSSF), według których nadzór finansowy stosował ujęcie skonsolidowane wobec instrumentów sekurytyzacyjnych, co skutecznie zniechęcało do sekurytyzacji typu off-balance sheet. Konsekwencją zarysowanego stanu prawnego był znikomy udział sekurytyzacji tego typu w łącznej puli sekurytyzacji w Hiszpanii. 18 Portugalia Krótka geneza kryzysu Wzrost wolumenu kredytów mieszkaniowych i konsumpcyjnych dokonał się za sprawą spadku stóp procentowych oraz liberalizacją sektora usług finansowych, poprzedzających wejście do strefy euro. Początkowo wysyłało to wzrost gospodarczy i spadek bezrobocia, jednak ograniczone zdolności produkcyjne gospodarki w zestawieniu z rosnącym popytem wewnętrznym doprowadziły do wzrostu cen i płac, ale nie nastąpił wzrost produktywności, wpłynęło to na spadek konkurencyjności dóbr produkowanych w Portugalii. Potrzeby gospodarki portugalskiej były zaspakajane w rosnący sposób przez import, co poskutkowało wysokim deficytem na rachunku obrotów bieżących i rosnącym poziomem zadłużenia zagranicznego. Ze względu na sztywność płac poprawa konkurencyjności była trudna, a wysoki poziom deficytu sektora instytucji rządowych i samorządowych ograniczył możliwości reakcji przez zastosowanie instrumentów polityki fiskalnej. Boom kredytowy w Portugalii Na stymulowanie akcji kredytowej miało wpływ kilka czynników, które wystąpiły na skutek bezpośredni i pośredni przyjęcia euro oraz w wyniku powiązanej z tym integracji rynków finansowych: - spadek stóp procentowych, - optymistyczne nastroje związane z przystąpieniem do strefy euro, - eliminacja ryzyka kursu walutowego, 18 Op. Cit. str

25 - liberalizacja i deregulacja w sektorze finansowym, - ekspansja popytu krajowego, boom konsumpcyjny, - boom inwestycyjny, - wzrost wynagrodzeń. Co ciekawe, w przypadku Portugalii wzrost popytu krajowego oraz wzrost wolumenu kredytów dla sektora prywatnego nie doprowadził do wzrostu cen nieruchomości, ze względu na ograniczenia w podaży. Portugalia stosuje jedne z najbardziej restrykcyjnych w UE przepisów dotyczących zagospodarowania przestrzennego, które wprowadzono już w 1993 roku, celem ochrony portugalskiego wybrzeża przed nadmiernym zagęszczeniem zabudowy i utratą walorów naturalnych. Jednocześnie banki nie podwyższały nadmiarowo wskaźnika LTV, a kredyty hipoteczne udzielane były głównie w celu zakupu pierwszego mieszkania; Dla odmiany, do czynników ograniczających ryzyka związane ze wzrostem kredytu dla gospodarstw domowych zaliczano następujące okoliczności: (I) kredyty hipoteczne były niemal wyłącznie udzielane w celu nabycia pierwszego mieszkania, (II) w odróżnieniu od późniejszych boomów kredytowych w Irlandii i Hiszpanii, nadmiernemu wzrostowi akcji kredytowej w Portugalii nie towarzyszył drastyczny wzrost cen na rynku nieruchomości, (III) na poziomie całego sektora wskaźnik LTV wynosiły efektywnie około 70%, podobnie jak w innych krajach UE. 19 Grecja Krótka geneza kryzysu Kryzys w Grecji był konsekwencją nieodpowiedniej polityki fiskalnej oraz braku działań mających prowadzić do poprawy konkurencyjności gospodarki. Nawet w okresie wysokiego wzrostu gospodarczego, gdy przychody budżetowe były relatywnie wysokie głównie za sprawą wpływów podatkowych, narastał wzrost zadłużenia sektora publicznego. Spadek stóp procentowych, który poprzedził przyjęcie euro, spowodował wzrost poziomu zadłużenia, a środki pochodzące z kredytów były wydawane w sposób nieefektywny, np. na podwyżki płac w sektorze publicznym, na działania socjalne: Grecja żyła w ostatnich latach ponad stan, korzystając z pożyczek zagranicznych. Pieniądze te wykorzystane zostały m.in. na duże podwyżki płac w sferze budżetowej niektóre płace wzrosły w ciągu ostatnich 5 lat o 100 proc. 20. Nastąpiło obniżenie konkurencyjności gospodarki kraju. Jednocześnie inwestorzy wprowadzani byli w błąd, ponieważ do wiadomości publicznej podawane były zaniżone 19 Op. Cit. str A. Dragan, Kancelaria Senatu, Dział Analiz i Opracowań Tematycznych, (2010), Sytuacja Gospodarcza w Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Islandii, Estonii, na Litwie i Łotwie oraz w Polsce - skutki kryzysu, , str. 1 24

26 wartości statystyk dotyczących deficytu i długu sektora instytucji rządowych. Trzeba jednak zauważyć, że Gracja miała strukturalne problemy gospodarcze jeszcze przed wprowadzeniem euro (preferencyjne traktowanie przedsiębiorstw państwowych, brak elastyczności rynku pracy, struktura systemu ubezpieczeń społecznych, brak przejrzystości przepisów). Boom kredytowy w Grecji Na stymulowanie akcji kredytowej miało wpływ kilka czynników, które wystąpiły na skutek bezpośredni i pośredni przyjęcia euro oraz w wyniku powiązanej z tym integracji rynków finansowych: - spadek stóp procentowych, - optymistyczne nastroje społeczne, - wzrost konsumpcji, - wzrost wynagrodzeń Analiza zbiorcza czynników stymulujących akcję kredytową w wybranych krajach 1.Niższe stopy procentowe Bodaj najważniejszą częścią tworzenia unii walutowej był powstały w 1989 roku tzw. Raport Delorsa. Przewidziano w nim trzy etapy na drodze do unii monetarnej w Europie; - etap pierwszy obejmował lata , kraje miały wypracować wstępną konwergencję polityki ekonomicznej i pieniężnej, - etap drugi przypadający na lata jako cel stawiał osiągnięcie przez kraje członkowskie konwergencji gospodarczej opartej na kryteriach z Maastricht, - ostatni etap to lata , zaczął funkcjonować ESBBC, usztywniono kursy, zaczęto wprowadzać euro do obiegu bezgotówkowego, by finalnie jako jedyna waluta zostało wprowadzone w 2002 roku; Do normalnego obiegu gotówkowego (euro) jako jedyna waluta zostało wprowadzone między styczniem a lipcem 2002r. Uczestnikami unii walutowej (strefy euro) było początkowo 11 państw, które spełniły kryteria konwergencji (Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, i Włochy). Wielka Brytania i Dania nie zdecydowały się na przystąpienie, a Szwecja i Grecja nie spełniły kryteriów konwergencji. Grecja stała się członkiem UGW w 2001r., po spełnieniu kryteriów konwergencji Mechanizmy Funkcjonowania Strefy Euro, P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, Warszawa: Drukarnia NBP, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polsk Sp. z o.o. 2014, str

27 Tabela 2. Nominalne krótkoterminowe stopy procentowe w latach w wybranych krajach UE. kraj/rok strefa euro Niemcy Irlandia Grecja Hiszpania Portugalia ,43 11,37 19,86 15,16 16, ,18 10,44 22,73 13,23 17, ,46 12,37 23,54 13,34 16, ,24 9,27 23,47 11,69 13, ,32 5,87 24,56 8,01 11, ,48 6,28 16,35 9,35 9, ,27 5,42 13,79 7,52 7, ,30 6,05 12,81 5,38 5, ,52 5,47 13,98 4,25 4, ,19 2,96 2,96 10,09 2,96 2, ,50 4,39 4,39 7,72 4,39 4, ,30 4,26 4,26 4,26 4,26 4, , , , , , , , , , , , , ,21 Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat 26

28 Wykres 1. Nominalne krótkoterminowe stopy procentowe w wybranych krajach w latach Nominalne krótkoterminowe stopy procentowe w wybranych krajach strefa euro Niemcy Irlandia Grecja Hiszpania Portugalia 0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie AMECO Wyższa stopa procentowa jest wyrazem wyższej premii za ryzyko w krajach o mniejszej wiarygodności i stabilności makroekonomicznej, oraz oczekiwań inflacyjnych. Jak widać na powyższym wykresie, na początku lat 90 stopy procentowe były relatywnie wysokie i zróżnicowane w poszczególnych krajach, będąc odbiciem wyższych stóp inflacji bądź wyższej premii za ryzyko. W kolejnych latach kraje dążyły do spełnienia kryteriów konwergencji. Obserwujemy stopniowy spadek stóp procentowych. Warto zauważyć, że zgodnie z powiedzeniem duży może więcej, czy efektem synergii, prawdopodobnie cały obszar walutowy cieszy się większą wiarygodnością niż poszczególne państwa przed utworzeniem strefy euro; W latach w strefie euro nastąpił wzrost stopy inflacji, która w niemal wszystkich krajach była wyższa niż w 1995r. Mimo to stopy procentowe zareagowały tylko nieznacznym wzrostem. Może to świadczyć o zdecydowanie większej wiarygodności całego obszaru walutowego w porównaniu z wiarygodnością poszczególnych państw przed utworzeniem strefy euro. Wysoką wiarygodność państwa strefy euro zawdzięczają w dużej mierze wiarygodności polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego, który jak się często wskazuje niejako odziedziczył wiarygodność Deutsche Bundesbanku, czyli niemieckiego banku centralnego ( ) Eliminacja wahań kursowych 22 Op. Cit. str

29 Eliminacja ryzyka kursowego to możliwość stabilnych warunków wymiany handlowej, pozwala także na przyciągnięcie kapitału zagranicznego pod kątem inwestycji; Występowanie odrębnych walut powodowało zróżnicowanie ryzyka walutowego, które stanowi istotny składnik ryzyka kraju. ( ) W literaturze często zwraca się jednak uwagę na występowanie home bias (skrzywienie krajowe), które powoduje, że inwestorzy są bardziej skłonni trzymać aktywa emitowane przez przedsiębiorstwa z ich kraju. Brytyjczycy mają więcej akcji brytyjskich, podczas gdy Amerykanie amerykańskich. ( ) Eliminacja ryzyka kursowego sprawiła, że inwestorzy zaczęli przywiązywać większą wagę do analizy sektorowej niż do analizy ryzyka kraju. 23. Co ciekawe- zjawisko home-bias zostało niejako zastąpione innym zjawiskiem, dla którego stworzono określenie euro-bias: Wprowadzenie wspólnej waluty w 1999 r. przyczyniło się do redukcji skali home-bias, obok którego pojawił się nowy efekt euro-bias, czyli lokowanie przez inwestorów ze strefy euro nieproporcjonalnie dużej części swoich inwestycji w aktywa z tego regionu. 24 Trzeba jednocześnie zauważyć intensywny wzrost wymiany handlowej; Większość badań jednoznacznie potwierdza, że euro doprowadziło do intensyfikacji wymiany handlowej zarówno wewnątrz unii walutowej, jak i między strefą euro a innymi krajami. Jeżeli przeanalizujemy udziały handlu w PKB w 2006r, możemy wyciągnąć wniosek, że we wszystkich dwunastu krajach tworzących obszar walutowy (oprócz Grecji) były one wyższe niż w roku wprowadzenia euro do obiegu oraz zdecydowanie wyższe niż w latach wcześniejszych ( ). 25 Żeby docenić wagę eliminacji ryzyka kursu walutowego, warto przyjrzeć się wahaniom kursów przed utworzeniem strefy euro. W poniższym opracowaniu kursy walut omawianych krajów odniesiono do kursu marki niemieckiej, oraz kursów innego znaczącego partnera handlowego z późniejszej strefy euro. 23 Op. Cit. str K. Gajewski, K. Olszewski, M. Pawłowska, W. Rogowski, G. Tchorek, J. Zięba, Integracja finansowa w Europie po wprowadzeniu euro. Przegląd literatury, Warszawa: NBP 2012, Zeszyt nr 277, , str Mechanizmy Funkcjonowania Strefy Euro, P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, Warszawa: Drukarnia NBP, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polsk Sp. z o.o. 2014, str

30 Tabela 3. Wahania kursów wybranych walut w latach rok/kurs walutowy DEM/IEP (funt irlandzki) BEF/IEP DEM/ES P (peseta hiszpańsk a) FRF/ESP DEM/PT E (eskudo portugals kie) ESP/PTE DEM/GR D (grecka drachma) ITL/GRD ,37 0,02 63,11 18,72 88,26 1,40 97,85 0, ,37 0,02 62,68 18,42 87,18 1,39 109,74 0, ,38 0,02 65,66 19,36 86,55 1,32 122,44 0, ,41 0,02 77,03 22,47 97,29 1,26 138,88 0, ,41 0,02 82,62 24,15 102,39 1,24 150,08 0, ,44 0,02 87,07 24,99 104,75 1,20 163,63 0, ,42 0,02 84,21 24,76 102,56 1,22 162,22 0, ,38 0,02 84,50 25,09 101,14 1,20 157,95 0, ,40 0,02 84,96 25,33 102,52 1,21 167,69 0, ,40 0,02 85,07 25,37 102,50 1,20 166,58 0, ,40 0,02 85,07 25,37 102,50 1,20 172,12 0, ,40 0,02 85,07 25,37 102,50 1,20 174,22 0, ,40 0,02 85,07 25,37 102,50 1,20 174,22 0,18 Wyjaśnienie skrótów: DEM - marka niemiecka, BEF - frank belgijski, FRF - frank francuski, ESP - peseta hiszpańska, ITL - lir włoski Źródło: opracowanie własne na podstawie: Irlandia: eksportuje maszyny, artykuły elektroniczne, sprzęt transportowy oraz produkty rolno-spożywcze (mięso, masło), importuje produkty chemiczne, żywność oraz ropę naftową i jej pochodne. Wymiana handlowa głównie z krajami UE, m.in. Wielka Brytania, Belgia, oraz USA. Z racji stosunkowo dużej wymiany handlowej z Belgią, poniższy wykres prezentuje również kurs pary walut BEF/EP. Wykres 2. Wybrane kursy walutowe Funt irlandzki 0,021 0,4400 0,4300 0,0205 0,4200 0,02 0,0195 0,019 0,0185 0,4100 0,4000 0,3900 0,3800 0,3700 BEF/IEP DEM/IEP 0, ,3600 Źródło: opracowanie własne na podstawie: 29

31 ESP/PTE DEM/ESP Hiszpania: eksportuje wyroby chemiczne i inne wyroby przemysłowe, a także maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy, jak również towary rolno-spożywcze, m.in. wino, oliwę, cytrusy, ryby i owoce morza. Importuje maszyny, wyroby przemysłowe oraz paliwa. Wymiany handlowej dokonuje głównie z krajami UE, tj. Francja, Niemcy, Włochy, Wielka Brytania. Z racji stosunkowo dużej wymiany handlowej z Francją, poniższy wykres prezentuje również kurs pary walut FRF/ESP. Wykres 3. Wybrane kursy walutowe Peseta hiszpańska DEM/ESP FRF/ESP Źródło: opracowanie własne na podstawie: Portugalia: eksportuje przede wszystkim środki transportu, maszyny, odzież i obuwie, papier, drewno, korek, a także art. spożywcze: oliwę i wino. Importowana jest m.in.: ropa naftowa. Największymi partnerami handlowymi są kraje UE, głównie: Hiszpania, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Włochy. Z racji stosunkowo dużej wymiany handlowej z Hiszpanią, poniższy wykres prezentuje również kurs pary walut ESP/PTE. Wykres 4. Wybrane kursy walutowe Eskudo portugalskie 1,39 1,34 1,29 1,24 105, , , ,0000 ESP/PTE DEM/PTE 1, ,0000 Źródło: opracowanie własne na podstawie: 30

32 DEM/GRD Grecja: eksportuje produkty spożywcze: oliwa, oliwki, wina, owoce, a także tytoń, odzież i wyroby włókiennicze. Importuje przede wszystkim maszyny, urządzenia i środki transportu, żywność, ropę naftową, tworzywa sztuczne, produkty medyczne. Liczne zabytki architektoniczne oraz walory krajobrazowe, a także dobrze rozwinięta infrastruktura turystyczna sprawiły, że jedną z głównych gałęzi gospodarki jest turystyka. Najważniejszymi partnerami handlowymi są kraje UE: Niemcy, Włochy, Francja, Wielka Brytania i Holandia. Z racji stosunkowo dużej wymiany handlowej z Włochami, poniższy wykres prezentuje również kurs pary walut ITL/GRD. Wykres 5. Wybrane kursy walutowe Drachma grecka 175,00 155,00 135,00 115,00 95, ,18 0,17 0,16 0,15 0,14 0,13 0,12 DEM/GRD ITL/GRD Źródło: opracowanie własne na podstawie: Jak wykazują powyższe opracowania, wymiana handlowa i inwestycje były obarczone dużym ryzykiem wahań kursowych przed utworzeniem strefy euro. 3.Liberalizacja usług finansowych, łatwiejszy dostęp do międzynarodowego rynku finansowego. Liberalizacja finansowa to w zasadzie pierwszy etap tworzenia unii gospodarczej i walutowej, to element procesu budowania swobodnego przepływu towarów, usług, kapitału i ludzi w ramach jednolitego rynku UE. Celem unii jest przeciwdziałanie wszelkim utrudnieniom w dostępie do rynku usług finansowych oraz stymulowanie transgranicznej konkurencji, Jedno z zadań ESBC wiąże się z funkcjonowaniem systemów płatniczo-rozliczeniowych, stworzono system TARGET, następnie TARGET 2, a także SEPA. EBC i krajowe banki centralne tworzą wspólnie regulacje i mechanizmy nadrzędne. Liberalizacja rynku usług finansowych postępowała nie tylko na skutek integracji walutowej, ale także dzięki procesom globalizacji oraz dynamicznemu rozwojowi technologii informatycznych. 31

33 Wlk.Bryt., Hiszp 4.Optymistyczne oczekiwania i nastroje. Trudno jest poddać analizie oczekiwania i nastroje społeczne, zwłaszcza historyczne. Jednak można pokusić się o stwierdzenie, że optymizm wyrażać może się w konsumpcji, dlatego warto przyjrzeć się danym mówiącym o tym, jak kształtowały się wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych. Dane przedstawia poniższy wykres (w przeliczeniu na ECU/EUR). Wykres 6. Wydatki na spożycie gospodarstw domowych w wybranych krajach w latach Irlandia Grecja Polska Portugalia Hiszpania Wielka Brytania Źródło: Opracowanie własne na podstawie Eurostat Jak widać na powyższym wykresie naturalnie wydatki na cele konsumpcyjne wykazują trend rosnący w okresie przed kryzysem, jednak warto zwrócić szczególną uwagę na okres , w którym widać, że podczas gdy w krajach przystępujących do strefy euro konsumpcja nieustannie rosła, w przykładowych krajach nieprzystępujących, czyli Polsce i Wielkiej Brytanii wyraźnie widoczne jest wyhamowanie trendu wzrostowego odpowiednio w latach 2000 w Wielkiej Brytanii oraz 2001 w Polsce, a następnie w roku 2002 znaczący spadek konsumpcji w obu krajach. Lata te precyzyjniej prezentuje wykres z mniejszym zakresem dat: 32

34 Wlk.Bryt., Hiszp Wykres 7. Wydatki na spożycie gospodarstw domowych w wybranych krajach w latach Irlandia Grecja Polska Portugalia Hiszpania Wielka Brytania Źródło: Opracowanie własne na podstawie Eurostat 5.Wzrost wynagrodzeń. Wzrost wynagrodzeń przekłada na zwiększanie się zdolności kredytowej ludności, wpływa także na zmniejszenie odczuwalności raty kredytowej. Wraz ze wzrostem wynagrodzeń pojawia się wzrost konsumpcji, oraz pokusa dalszego podwyższania stopy życiowej (ekonomia behawioralna), często kredytem. Klienci chętniej sięgają również po kredyt hipoteczny- ponieważ zakup nieruchomości, nawet finansowanej kredytem, zwłaszcza w warunkach rosnących cen nieruchomości, traktują często jako swego rodzaju inwestycję. Nastroje społeczne są optymistyczne, ludność oczekuje i spodziewa się dalszego wzrostu poziomu wynagrodzeń- często więc decyduje się na większe obciążenia kredytowe, niż byłaby skłonna podjąć spodziewając się utrzymania aktualnego poziomu płacy. Wzrost wynagrodzeń nominalnych, wyrażonych w walutach narodowych prezentuje poniższy wykres. Ilustracja wyraźnie przedstawia wzrost wynagrodzeń w analizowanych krajach. 33

35 Irlandia, Grecja, Portugalia Wykres 8. Poziom średnich wynagrodzeń brutto w wybranych krajach w latach Irlandia Grecja Portugalia Hiszpania Źródło: Opracowanie własne na podstawie Eurostat 6.Wzrost cen aktywów. W analizowanych przypadkach wzrost cen aktywów dotyczy wzrostu cen na rynku nieruchomości. Wzrost cen aktywów wpływa na wielkość akcji kredytowej na kilka sposobów. Większa wartość nieruchomości oznacza większe wolumeny udzielanych kredytów. Jednocześnie gdy wzrastają ceny nieruchomości pojawiają się inwestorzy i spekulanci, szukający sposobu na łatwy zysk, a także przedsiębiorstwa domowe uznają zakup nieruchomości, także finansowany kredytem, za dobry ruch- w ten sposób wzrasta ilość udzielanych kredytów. Powoduje to dalsze wzrosty cen i dalsze napędzanie akcji kredytowej. Dodatkowo- klienci indywidualni często gdy wzrasta wartość nieruchomości zabezpieczonej kredytem, dobierają dodatkowy kredyt pod zastaw tejże nieruchomości do maksymalnej dozwolonej wysokości wskaźnika LTV, pozyskane środki przeznaczając na cele konsumpcyjne. Z perspektywy banku wzrost cen nieruchomości przekłada się za lepszą wycenę wartości zabezpieczeń i uwalnia dodatkowe kapitały, które można przeznaczyć na dalsze rozwijanie akcji kredytowej. Wzrost cen nieruchomości warto przeanalizować na przykładzie Hiszpanii i Irlandii. Hiszpania Niektóre źródła podają, że w latach nawet 2/3 domów budowanych w Europie powstawało w Hiszpanii. Kredyty hipoteczne były łatwo dostępne i przyznawane szczodrą 34

36 ręką, przy bardzo rozluźnionej polityce kredytowej. Na stymulowanie akcji kredytowej wpłynęło: obniżenie stóp procentowych, silny wzrost popytu wewnętrznego na rynku nieruchomości, jednocześnie napływ kapitału zagranicznego skierowanego na zakup nieruchomości nadmierny rozwój sektora budownictwa i nieruchomości, poluzowanie przez banki polityki kredytowej, obniżanie standardów oceny ryzyka kredytowego. Na poniższym wykresie widać bardzo wyraźnie omawiany wzrost cen nieruchomości. Wykres 9. Indeks cen domów w Hiszpanii w latach Źródło: Irlandia Skala wzrostu cen w Irlandii była bardzo wysoka: ( ) w latach ceny nowych mieszkań w Irlandii wzrosły trzykrotnie w ujęciu realnym i prawie trzyipółkrotnie w ujęciu nominalnym. W tym samym czasie liczba mieszkań oddanych do użytku wzrosła o 150%. ( )Szacunki przeszacowania cen realnych nowych mieszkań w szczytowym okresie ich wzrostu (w 2006 roku) wahają się między 20% a 40%. 26 Przyczyny: niskie stopy procentowe zwiększenie konkurencyjności na rynku bankowym, m.in. poprzez wejście na rynek banków zagranicznych 26 R. Woreta, R. Sankowski, P. Sepielak, Materiały i Opracowania Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego, Źródła narastania akcji kredytowej w warunkach integracji walutowej, Przyczyny Boomów Kredytowych w Irlandii, Hiszpanii i Portugalii, Warszawa, Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk: 2010, , str

37 dynamiczny wzrost wynagrodzeń duża skłonność do zakupu nieruchomości przez młodą część społeczeństwa a także zakup nieruchomości w celach inwestycyjnych korzystne rozwiązania podatkowe dla kupujących nieruchomości. Poniższy wykres przedstawia wzrost cen nieruchomości w Irlandii, dla porównania zestawionej z Hiszpanią oraz Portugalią. W Portugalii presja popytowa równoważona była poprzez ograniczenia ze strony podażowej (ochrona wybrzeża itd.). Wykres 10. Indeks cen domów w latach w Irlandii, Hiszpanii i Portugalii. Ireland Spain Portugal Źródło: 36