Dwusetna rocznica kampanii napoleońskiej 1812 roku. Sympozjum popularno naukowe. Ludzie Napoleona

Transkrypt

1 Dwusetna rocznica kampanii napoleońskiej 1812 roku Sympozjum popularno naukowe Ludzie Napoleona Józef Wybicki uczestnik konfederacji barskiej, na polecenie dowództwa konfederacji jeździł z poufnymi misjami do krajów europejskich. Reformator praw w Polsce przedrozbiorowej. Uczestnik Insurekcji Kościuszkowskiej, długoletni współpracownik gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Współtwórca Legionów Polskich we Włoszech, autor wielu utworów literackich i scenicznych, twórca hymnu narodowego, uczestnik wojen napoleońskich mąż stanu, człowiek nieprzeciętnej aktywności i wielu dokonań. Józef Rufin Wybicki herbu Rogala urodził się 29 września 1747 roku w Będominie pod Kościerzyną na Kaszubach, zmarł 10 marca 1822 roku w Manieczkach koło Poznania. Pochodził z zasiedziałej rodziny sądowniczej, był synem Piotra, sądowego ziemskiego i Katarzyny Lniskiej herbu Ostoja Pruska. Według samego Wybickiego jego ród wywodził się od pochodzącego z Danii wojskowego Wybena, który w 1549 roku zaciągnął się na służbę u króla Zygmunta Augusta, odtąd jego potomkowie zamieszkiwali na Pomorzu Gdańskim, przyjmując z czasem nazwisko Wybicki. Miał liczne rodzeństwo: siedem sióstr z których 4 wstąpiły do klasztoru oraz brata Joachima, który został księdzem. Jego rodzina należała do średnio zamożnej szlachty, ojciec był stronnikiem Stanisława Leszczyńskiego i po przegranej wojnie o tron polski w 1734 roku dostał się na krótko do niewoli rosyjskiej. Zmarł, kiedy Józef miał 12 lat. Już wcześniej, w szóstym roku życia, Józef został oddany na wychowanie stryjowi Franciszkowi Wybickiemu, proboszczowi skarszewskiemu. Na probostwie u stryja przebywał przez dwa lata, następnie w ósmym roku życia został oddany na naukę do jezuickiego kolegium w Starych Szkotach koło Gdańska, gdzie przebywał przez siedem lat do 1762 roku. W wieku 15 lat został relegowany z kolegium za próbę wzniecenia buntu i powrócił do stryja. Ten ulokował go na praktyce w kancelarii sądu grodzkiego w Skarszewach, gdzie miał uczyć się prawa. Wybicki edukację uzupełniał przez długie lata: 1

2 samouctwem oraz lekturami a także w późniejszym okresie studiami na uniwersytecie w Lejdzie (filozofia, prawo, przyroda). W bardzo młodym wieku wprowadzono go do pracy w sądownictwie a następnie zaledwie młodzieńca dwudziestoletniego, dzięki poparciu wujów Lniskich wybrano w 1767 roku posłem na sejm z powiatu kościerzyńskiego. Młody pracownik palestry dojrzewać zaczął szybko pod względem wyrobienia politycznego, gdy znalazł się w Warszawie pod koniec 1767 roku. W 1768 na cztery lata przed Tadeuszem Reytanem, zgłosił protest na Sejmie Repninowskim przeciwko ingerencjom rosyjskim w sprawy polskie. Już w osiem dni po rozpoczęciu obrad, w nocy z 13 na 14 października 1767 roku, na rozkaz posła rosyjskiego Nikołaja Repnina porwano zasiadających w Senacie biskupów: Kajetana Sołtyka i Józefa Andrzeja Załuskiego oraz hetmana Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna, których następnie wywieziono na zesłanie do Kaługi. Miało to na celu sterroryzowanie posłów, aby ci uchwalili równouprawnienie dysydentów i dyzunitów oraz zatwierdzenie praw kardynalnych, dzięki czemu Petersburg mógłby łatwiej ingerować w sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej. W takiej atmosferze, Wybicki na posiedzeniu sejmu 27 lutego 1768 roku, w obecności króla i Repnina, zdecydował się na wystąpienie, które okazało się przełomowym momentem w jego działalności politycznej. Pobyt w Warszawie był okazją wsłuchiwania się w płomienne mowy opozycji, prowadzonej przez biskupa krakowskiego Sołtyka oraz umacniania się w odważnym i bezkompromisowym działaniu. Kontakty z przyszłymi członkami konfederacji barskiej Wybicki zaczął nawiązywać wkrótce po przyjeździe do Warszawy w 1767 roku. Konfederacja w Barze została zawiązana w obronie wiary katolickiej i przeciwko polityce Rosji prawie jednocześnie z wystąpieniem sejmowym Wybickiego w lutym 1768 roku. Zaraz po utworzeniu konfederacji poseł postanowił do niej przystąpić, m. in. na skutek wieści o ekscesach wojsk rosyjskich w jego dobrach na Kaszubach. Na sesji sejmowej wspomnianego Sejmu Repninowskiego Wybicki złożył wymowny i odważny protest przeciwko wszystkiemu ustanowieniu komisji, która zawierała układ z ambasadorem rosyjskim. Ten wprawdzie zlekceważył opozycję młodego posła i sejm doprowadził do końca, ale nie było to wystąpienie Wybickiego bez znaczenia. Konfederacja w Barze, powoływała się 2

3 nieraz na ten protest w swoich późniejszych manifestach, a Reytan i jego towarzysze sprzeciwiając się hańbie sejmu rozbiorowego wezmą przykład z odwagi Wybickiego. Przed represjami Repnina ucieka na Spisz, skąd przedostaje się do Baru, po jego upadku, jako tułaczy konsyliarz konfederacki, wędruje w przebraniu pastuszym na Śląsk i w misjach dyplomatycznych odwiedza Wiedeń, Berlin i Poznań. W roku 1772 od władz konfederackich otrzymuje awans na pułkownika. W czasie pobytu w Berlinie u generałowej Skórzewskiej poznaje jej kuzynkę Kunegundę Drwęską (Kunusię, piękną pannę, ale niezbyt posażną, starszą o 17 lat). Matka Wybickiego nie wyrażała zgody na ślub syna z Kunusią. W końcu jednak bez wiedzy matki doszło do ślubu, który odbył się 17 października 1773 roku w kościele Świętego Wojciecha w Margoninie koło Poznania w pobliżu majątku Skórzewskich w Margońskiej Wsi. Po dwóch latach nastąpił tragiczny finał tego związku. Kunegunda, będąc blisko połogu, zmarła 17 sierpnia 1775 roku. Wkrótce potem zmarła też matka Wybickiego. W roku 1776 opuścił Wielkopolskę, wyjeżdżając do Warszawy, gdzie z rąk króla otrzymał godność szambelana. Tu też w roku 1777 z ramienia Komisji Edukacji Narodowej został członkiem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych a następnie generalnym wizytatorem szkół okręgu wileńskiego. Najbardziej się jednak zasłużył w pracach nad naprawą ustroju Rzeczypospolitej współredagując razem z Andrzejem Zamojskim Zbiór praw sądowych wydanych drukiem w 1778 roku. W tym samym roku wydał też napisane wcześniej Listy patriotyczne do Jaśniewielmożnego eks kanclerza Zamojskiego prawa układającego był to cykl czternastu listów mających na celu przygotować opinię publiczną na przyjęcie Zbioru praw sądowych i popularyzować hasła w nich zawarte. Wybicki krytykował w nich negatywne zjawiska w życiu społecznym Rzeczypospolitej słabość rządów, anarchię, samowolę magnaterii, niewolę chłopa. Ostatecznie, wysiłki Zamojskiego i Wybickiego spełzły na niczym. W roku 1780 sejm odrzucił Zbiór praw sądowych, Wybicki wycofał się z życia politycznego i powrócił do zajęć gospodarskich. Po raz drugi Wybicki stanął na ślubnym kobiercu 11 września 1780 roku. Druga żoną była Estera Wierusz Kowalska krewna Roztworowskich 3

4 zamieszkałych koło Rogożna w Wielkopolsce. Po ślubie Wybicki nie chciał wracać do Będomina, który po I rozbiorze znalazł się w państwie pruskim, postanowił więc sprzedać swój majątek na Pomorzu i osiedlić się w Wielkopolsce w Manieczkach koło Śremu. W nowym otoczeniu poświęcał się przede wszystkim pracy w gospodarstwie, przeważnie trzymając się z dala od wielkiej polityki. Powiększał posiadłość o nowe majątki, uprzemysławiał ją, korzystając ze spostrzeżeń poczynionych za granicą. Dzielił się zdobytą wiedzą z sąsiadami. Prowadził szczęśliwe życie rodzinne a kochająca go żona urodziła mu trójkę dzieci. Miał też czas na twórczość literacką rozpoczętą a zainspirowaną Obiadami Czwartkowymi jeszcze w okresie warszawskim. W Manieczkach dokończył zaczętą w Warszawie komedię Kulig i tragedię Zygmunt August. Pisał wiersze i artykuły o charakterze społeczno moralizatorskim. W późniejszym okresie napisał w swoim dworku jeszcze pięć oper: Kmiotka, Samnitkę, Pasterkę zabłąkaną, Polkę, Ojczyznę z jednym synem oraz komedie: Szlachcic mieszczaninem, Mędrzec, Jarmark. Z utworów tych tylko komedia Kulig i opera Polka zostały wystawione w zawodowym teatrze w Warszawie ( Kulig w inscenizacji Wojciecha Bogusławskiego w 1783 roku). Niektóre sztuki i opery wystawiano na przedstawieniach amatorskich w Manieczkach i dworach zaprzyjaźnionych sąsiadów. Chociaż w okresie zamieszkiwania w Manieczkach Wybickiego pochłaniały przede wszystkim praca w gospodarstwie, życie rodzinne i twórczość literacka, nie odsunął się całkowicie od polityki. W początku lat osiemdziesiątych pełnił funkcje poselskie, później zaś brał udział w pracach przygotowawczych do uchwalenia Konstytucji 3-go Maja. W roku 1792 nabył majątek w Krobowie koło Grójca, dokąd w roku 1793 sprowadził rodzinę. Wkrótce wszyscy przenieśli się do Warszawy. Manieczki, które w tym samym roku na skutek II rozbioru Polski znalazły się z zaborze pruskim, oddał w dzierżawę. W okresie powstania kościuszkowskiego został członkiem departamentu wojskowego oraz współpracował z nowym prezydentem Warszawy Ignacym Zakrzewskim i Janem Kilińskim. W lipcu 1794 roku otrzymał od Tadeusza Kościuszki rangę generała majora, nosił mundur, sam jednak nie walczył z bronią w ręku. Na okres ten przypada również pierwsze spotkanie Wybickiego z Janem Henrykiem Dąbrowskim, przyszłym twórcą legionów polskich we Włoszech. Spotkanie to było początkiem długoletniej przyjaźni, 4

5 która zaowocowała wspólną pracą dla dobra kraju kraju którego nie było jeszcze na mapie Europy. Kiedy w roku 1794 w Wielkopolsce wybuchło powstanie przeciw Prusakom Wybicki dzięki swoim talentom organizatorskim i przywódczym dla dobra wspólnej sprawy pogodził i pozyskał zwaśnionych generałów: Dąbrowskiego i Madalińskiego co bardzo uradowało Tadeusza Kościuszkę. Z korpusem Dąbrowskiego przeszedł cały szlak bojowy w Wielkopolsce. Po klęsce pod Maciejowicami, po upadku powstania kościuszkowskiego, przywódcy zrywów niepodległościowych znaleźli się przed obliczem emigracji. Wybicki był jednym z wielu Polaków, którzy po upadku powstania kościuszkowskiego udali się na emigrację. Większość działaczy znalazła się w Paryżu, gdzie szybko podzielili się na stronnictwa odzwierciedlające niedawne podziały polityczne w kraju. Wybicki należał do konserwatywno umiarkowanej Agencji Kościuszkowskiej, w której działali też Franciszek Barss i Józef Wielhorski dążącej do odbudowy kraju w oparciu o zasady ustrojowe Konstytucji 3-go Maja. Organizacja ta przeciwstawiała się radykalnej Deputacji Polskiej tj. tymczasowego rządu emigracyjnego, której celem były kontynuacja działalności spiskowej i ponowne wzniecenie powstania w kraju przy pomocy Francji i Turcji. Wybicki po przyjeździe do Paryża cały czas korespondował też z Dąbrowskim, zachęcając go do przyjazdu do Francji. Namowy te wkrótce zakończyły się sukcesem. W lutym 1796 roku, a więc już po III rozbiorze Polski, po otrzymaniu kolejnego listu od Wybickiego, Dąbrowski zdecydował się na emigrację, wkrótce opuścił Polskę i po wielu perypetiach w październiku 1796 roku dotarł do Paryża. Z ramienia Agencji Kościuszkowskiej, Dąbrowski natychmiast rozpoczął pertraktacje z francuskim Dyrektoriatem w sprawie utworzenia Legionów Polskich. Rozmowy te zakończyły się sukcesem, członkowie Dyrektoriatu obiecali Dąbrowskiemu dać listy polecające do Napoleona Bonaparte, który stacjonował wtedy w Mediolanie z pozwoleniem na formowanie korpusu polskiego. Wiadomość ta wywołała powszechną radość wśród emigracji, radość, którą jednak przyćmiły kwestie finansowe ale i te problemy znalazły rozwiązanie, kiedy Wybicki otrzymał z kraju od Dominika Dziewanowskiego darowiznę w wysokości tysiąca czerwonych złotych na 5

6 potrzeby ojczyzny. Drugiego grudnia 1796 roku Dąbrowski dotarł do Mediolanu. Chociaż Napoleon początkowo niechętnie zapatrywał się na kwestię utworzenia polskiego wojska, dzięki interwencji Antoniego Kosińskiego u szefa sztabu armii napoleońskiej Berthiera (zaufanego Napoleona), przyszły cesarz wydał zgodę. Dziewiątego stycznia 1797 roku Dąbrowski podpisał z rządem Republiki Lombardzkiej umowę, zaaprobowaną również przez Napoleona, o utworzeniu Legionów Polskich we Włoszech. Po pomyślnym sfinalizowaniu zabiegów o utworzenie legionów, w którym Wybicki miał też swój znaczny udział, postanowił on dołączyć do polskich oddziałów. Wyjechał z Paryża i 7 lipca 1797 roku dotarł do Reggio nell Emilia, gdzie kwaterował Dąbrowski i jego żołnierze. Wybicki był pod dużym wrażeniem patriotycznej atmosfery w mieście w całym Reggio były polskie mundury i słychać polski język. Największe wrażenie wywarły jednak na nim zorganizowane przez władze miejskie uroczystości w dniu 16 lipca 1797 roku dla uczczenia przyłączenia Reggio do Republiki Cisalpińskiej, świeżo utworzonej przez Napoleona w miejsce Republiki Lombardzkiej. Po przyjęciu na ratuszu i nabożeństwie w katedrze przez ulice miasta przemaszerowała defilada wojskowa, w której uczestniczyły też polskie oddziały legionowe. W tych okolicznościach Wybicki napisał słowa pieśni znanej obecnie jako Mazurek Dąbrowskiego. Pod wpływem emocji, pod wpływem pierwszego wzruszenia, jakie opanowało Wybickiego na widok polskich mundurów, orłów i sztandarów powstały strofy jakoby żołnierskiego wyznania wiary: Jeszcze Polska nie umarła. Dokładna data, okoliczności napisania i pierwszego wykonania Mazurka Dąbrowskiego, pierwotnie znanego jako Pieśń Legionów Polskich we Włoszech, nie są jasne i są przedmiotem sporów wśród historyków. Według badaczy: Wojciecha Podgórskiego i Jana Pachońskiego było to między 16 a 19 lipca 1797 roku. Nie jest też wiadomy moment pierwszego publicznego wykonania Mazurka na ulicach Reggio. Niektórzy badacze przyjmują dzień 20 lipca tj. dzień pożegnania i wymarszu Legionów z miasta Reggio. Pierwszym wykonawcą mógł być sam Wybicki, który śpiewał sam lub z grupą żołnierzy. Pewne jedynie jest to, że pieśń z miejsca zyskała ogromną popularność i była chętnie śpiewana przez legionistów walczących nie zawsze o słuszną i nie zawsze polską sprawę. Treść zasadniczą pieśni stanowił program ideowy Legionów, który był aktem wiary w pomyślne zakończenie walki o niepodległość. Według Leonarda Chodźki, 6

7 Wybicki napisał tekst swej pieśni w pośpiechu pod wpływem emocji i od razu pod znaną melodię starego mazurka ludowego pochodzącego z Podlasia. Chodźko twierdził, że melodia tego mazurka znana była od dawna w kraju. Według prof. Instytutu Muzycznego w Warszawie Aleksandra Polińskiego ur. w roku 1845 teza znanego mazurka ludowego jest bardzo realna jak też ta, że melodia jego pochodzi z ulubionych melodyjnych kupletów, wystawianej 1794 roku, w przededniu i podczas Insurekcji, tak popularnej wtedy w Warszawie i kraju opery Jana Stefaniego ur. w 1746 roku opery pt. Krakowiacy i górale. Tezę Polińskiego akceptował też historyk, prof. Uniwersytetu Lwowskiego Szymon Askenazy i inni badacze. Wybicki posiadał uzdolnienia muzyczne i dużą muzykalność wszakże sam komponował i opracowywał muzykę do większości swoich utworów. Na początku 1800 roku Wybicki powrócił do Paryża i nadal mimo czasowych niepowodzeń zabiegał o sprawę niepodległości. W maju 1800 roku, po raz pierwszy od czasów powstania, spotkał się z Kościuszką, który 1797 roku powrócił z Ameryki. Odbywał z nim narady, wspólnie przygotowywali memoriały dla francuskich generałów i ministrów. Po 1801 roku Wybicki przenosi się do Prus. Jesienią 1806 roku wybucha wojna francuska pruska, Napoleon znowu zaczął myśleć o skorzystaniu z siły zbrojnej polskiego żołnierza. Trzeciego listopada 1806 roku w Berlinie doszło do rozmów Wybickiego i Dąbrowskiego z Napoleonem, podczas których Napoleon obiecał przywrócić Polce niepodległość, wypowiadając przy tym słynne zdania: Na niepodległość trzeba sobie zasłużyć! Obaczę, jeżeli Polacy godni są być narodem. W styczniu 1807 roku Wybicki zasiada w tymczasowym rządzie utworzonego wkrótce Księstwa Warszawskiego. W lipcu tego roku udaje się do Drezna, gdzie Napoleon oficjalnie poinformował go o utworzeniu Księstwa Warszawskiego i udekorował złotym krzyżem Legii Honorowej. W czerwcu 1812 roku po rozpoczęciu wojny z Rosją, z inicjatywy Wybickiego i innych patriotów, sejm ogłosił Konfederację Generalną Królestwa Polskiego. Jedenastego lipca w Wilnie doszło do spotkania deputacji Rady Generalnej Konfederacji pod przewodnictwem Wybickiego z Napoleonem. Polacy nie uzyskali jednak od cesarza jednoznacznej obietnicy przywrócenia Królestwa Polskiego w granicach przedrozbiorowych. Klęska wojsk Napoleona w Rosji oznaczała fiasko 7

8 wszystkich planów odrodzenia państwa polskiego. Musieliśmy się zadowolić bardzo okrojonym królestwem Królestwem Kongresowym. W 1817 roku Wybicki otrzymał najwyższą godność w swoim życiu godność prezesa Sądu Najwyższego Królestwa Polskiego. W 1822 roku 74 letni Józef Wybicki powrócił z Warszawy do swojego majątku w Manieczkach, gdzie spędził ostatnie miesiące życia. Zmarł nagle 10 marca 1822 roku i został pochowany przy kościele w Brodnicy koło Śremu. W 1923 roku dokonano ekshumacji, po czym prochy przewieziono do Poznania i razem ze szczątkami innych uczestników wojen napoleońskich, uroczyście pochowano w Krypcie Zasłużonych Wielkopolan w podziemiach kościoła Św. Wojciecha w Poznaniu, na tzw. Skałce Poznańskiej. Bibliografia: 1. Jan Pachoński, Jeszcze Polska nie zginęła, Gdańsk Dioniza Wawrzykowska Wierciochowa, Mazurek Dąbrowskiego, Warszawa Stanisław Hadyna, Droga do Hymnu, Warszawa Tadeusz Sidorowicz Towarzystwo Miłośników Sztuki, Kresów i Dziejów Ojczystych. 8