Karolina Sobczak MIGRACJE LUDNOŚCI POŁUDNIOWEGO MAROKA UNIWERSYTET WARSZAWSKI WYDZIAŁ GEOGRAFII I STUDIÓW REGIONALNYCH

Transkrypt

1 UNIWERSYTET WARSZAWSKI WYDZIAŁ GEOGRAFII I STUDIÓW REGIONALNYCH Karolina Sobczak MIGRACJE LUDNOŚCI POŁUDNIOWEGO MAROKA A ZMIANY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Praca doktorska napisana pod kierunkiem Prof. dr. hab. Floriana Plita Warszawa 2012

2

3 PODZIĘKOWANIA Pragnę podziękować panu prof. dr. hab. Florianowi Plitowi za wsparcie merytoryczne, udzielenie wielu cennych wskazówek i mobilizację w trakcie pisania tej pracy. Dziękuję równieŝ wszystkim osobom zaangaŝowanym w realizację projektu badawczego MNiSzW nr N N , pt.: Wpływ działalności człowieka na degradację środowiska przyrodniczego dolin rzecznych w klimacie suchym i półsuchym na przykładzie dolin rzecznych Dades-Draa (południowe Maroko), w tym pani dr Annie Michno, panu dr. Piotrowi Gierszewskiemu oraz w szczególności panu dr. Maciejowi DłuŜewskiemu, którego wiedza, doświadczenie i pomoc były niezastąpione nie tylko w czasie realizacji projektu, ale takŝe w czasie innych badań prowadzonych w terenie. Szczególne podziękowania naleŝą się takŝe moim bliskim, którzy słuŝyli mi wsparciem przez cały ten czas wytęŝonej pracy.

4 Spis treści SPIS TREŚCI WSTĘP WPROWADZENIE PRZEDMIOT I CEL PRACY Zakres terytorialny Zakres czasowy METODY BADAŃ Badania fizycznogeograficzne Jakościowe badania społeczne ZAŁOśENIA TWORZENIA MODELI W PRACY UKŁAD PRACY PRZEGLĄD KONCEPCJI DOTYCZĄCYCH PRZYCZYN MIGRACJI PRZYCZYNY I SKUTKI MIGRACJI MIGRACJE JAKO ZJAWISKO O CHARAKTERZE EKONOMICZNYM I SPOŁECZNYM Teorie o charakterze ekonomicznym Teorie o charakterze społecznym (socjologiczne) Inne teorie badań nad migracjami ROLA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO W MIGRACJACH LUDNOŚCI UWARUNKOWANIA I HISTORIA MIGRACJI W MAROKU MIGRACJE WEWNĘTRZNE HISTORIA MIGRACJI ZAGRANICZNYCH OBSZARY PRZEBYWANIA MAROKAŃCZYKÓW ZA GRANICĄ UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ W POŁUDNIOWYM MAROKU CZYNNIKI PRZYRODNICZE WARUNKUJĄCE DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZĄ MIESZKAŃCÓW Uwarunkowania klimatyczne Uwarunkowania hydrologiczne Uwarunkowania pedologiczne Roślinność naturalna. Rośliny uprawne i chów zwierząt MoŜliwości wykorzystania bogactw mineralnych CZYNNIKI PRZYRODNICZE WARUNKUJĄCE ROZWÓJ INFRASTRUKTURY REGIONU Rzeźba terenu i litologia Sieć hydrograficzna Procesy eoliczne UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ROZWOJU REGIONALNEGO POŁUDNIOWEGO MAROKA ZARYS HISTORYCZNY GOSPODARKA TRENDY DEMOGRAFICZNE LUDNOŚCI MAROKA MIGRACJE Przyczyny i kierunki migracji Wykorzystanie dochodów czerpanych z emigracji

5 6. ZMIENNOŚĆ CZASOWO-PRZESTRZENNA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO DOLINY DADES-DRAA A MIGRACJE LUDNOŚCI WYNIKI BADAŃ ODCINEK I - ATLAS WYSOKI ODCINEK II - KOTLINA ŚRÓDGÓRSKA ODCINEK III OBSZAR PÓŁPUSTYNNY I PUSTYNNY POSTRZEGANIE ZMIAN ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO, UWARUNKOWAŃ I KONSEKWENCJI ROZWOJU SPOŁECZNO EKONOMICZNEGO ZNACZENIE PROCESÓW MIGRACYJNYCH WYNIKI BADAŃ ODCINEK I ATLAS WYSOKI ODCINEK II KOTLINA ŚRÓDGÓRSKA OBSZAR SAHARYJSKI WNIOSKI I REKOMENDACJE WNIOSKI REKOMENDACJE LITERATURA STRONY INTERNETOWE SPIS RYCIN SPIS TABEL SPIS FOTOGRAFII ZAŁĄCZNIK

6 1 Wstęp 1.1 Wprowadzenie Rozwój krajów afrykańskich dokonuje się na niezwykle wymagającej ścieŝce przezwycięŝania opóźnień wynikających z kolonialnej historii, eksploatacyjnej działalności gospodarczej podmiotów zewnętrznych, trudnych warunków przyrodniczych oraz ograniczeń wynikających z niedorozwoju kapitału ludzkiego. Warunki Ŝycia ludności są w takich okolicznościach bardzo trudne, a losy ludzkie niekiedy wręcz dramatyczne. W konsekwencji mamy do czynienia z wędrówkami ludności, które niejednokrotnie mają charakter ucieczki z miejsc zasiedlenia (Global Mechanism of the UNCCD 2008). Mimo, Ŝe migracje towarzyszą człowiekowi od zarania dziejów, to współczesne migracje są nie tylko intensywniejsze, ale i bardziej zróŝnicowane co do charakteru. TakŜe ich przyczyny są obecnie bardziej złoŝone, chociaŝ zawsze ich celem było dąŝenie do osiągnięcia lepszych warunków Ŝycia i ucieczka przed czymś złym lub bardzo trudnym do zniesienia. Migracje mogą mieć charakter ekonomiczny, polityczny, etniczny czy ekologiczny. Z punktu widzenia UNCCD (United Nations Convention to Combat Desertification) niezmiernie waŝnym jest, aby zrozumieć zaleŝności między biedą, zmianami środowiska przyrodniczego, w tym przede wszystkim pustynnieniem, oraz migracjami. Badania te naleŝy oprzeć na przypadkach kryzysów ekologicznych, jakie dotykały poszczególne regiony od początku lat 70. XX w., kiedy to w Afryce na szeroką skalę zaczęła się migracja wewnętrzna oraz międzynarodowa. Pomimo wielu badań, które do tej pory zostały przeprowadzone, nadal niewiele wiadomo na temat wpływu migracji na obszary pochodzenia oraz wpływu zmian środowiska przyrodniczego na migracje. TakŜe migracje z obszaru południowego Maroka nie mają charakteru jednolitego. Z jednej strony związane są one z przyciąganiem względnie atrakcyjnymi warunkami pracy, moŝliwością awansu społecznego i materialnego w miastach marokańskich oraz krajach Europy Zachodniej. Są one tym silniejsze, im więcej ludzi wyjechało wcześniej i w im większym stopniu ich emigracja zakończyła się sukcesem. Działa wówczas klasyczny model sieci migracyjnych i przepływu przez nie informacji. Z drugiej strony, działają równieŝ czynniki wypychające miejscową ludność, takie jak gorsze warunki ekonomiczne, zła sytuacja polityczna oraz niekorzystne zmiany warunków przyrodniczych. W ostatnich latach zauwaŝyć moŝna pewne zmiany w kierunkach, skali oraz przyczynach migracji ludności z oaz oraz miejscowości górskich południowego Maroka. Są to zarówno 4

7 migracje wewnętrzne z terenów wiejskich do większych miast marokańskich, jak i zagraniczne: z Maroka do Europy Zachodniej, głównie Francji i Hiszpanii, ale takŝe do innych państw arabskich. Do emigracji z wielu regionów Maroka przyczynia się dodatkowo sam człowiek, gdyŝ na skutek jego działalności dochodzi często do szybkich, niekorzystnych zmian w środowisku naturalnym. Gospodarcza działalność człowieka przyczynia się bowiem do procesu pustynnienia wielu obszarów kraju. Jednym z głównych czynników, jakie ograniczają działalność człowieka na obszarze południowego Maroka, jest woda. Paradoksalnie, zarówno jej brak jak i nadmiar w niektórych okresach. Obszar południowego Maroka stanowi w ostatnich latach miejsce lokalizacji wielu inwestycji, zarówno ze strony władz marokańskich, jak i organizacji zagranicznych. Działania te, zgodnie z intencjami inwestorów mają przyczynić się do rozwoju regionu. Efektem ich było powstanie na większych rzekach południowego Maroka kilku duŝych zapór wodnych, m.in. na rzece Draa na południe od Ouarzazate oraz zapory Hassan Abdahil na rzece Ziz. Regulacja przepływu wody przyczyniła się, poniŝej zbiorników, do przekształcenia rzek okresowych w epizodyczne. Zmniejszenie przepływu wody stało się jednym z czynników wpływających na obniŝenie poziomu wód gruntowych na obszarach połoŝonych poniŝej zapór, co spowodowało zmniejszenia tam powierzchni ziem uprawnych. Wysychający grunt stał się bardziej podatny na proces deflacji, przyczyniając się do dalszej degradacji pokrywy glebowej oraz zwiększania zasięgu pól wydmowych. Nie bez wpływu na miejscowe środowisko przyrodnicze pozostają równieŝ mniejsze inwestycje przeprowadzane na obszarze podgórskim, które mają na celu zaspokojenie zwiększającego się zapotrzebowania na wodę stale rozrastających się tam miejscowości. Inwestycje tego rodzaju prowadzą do znaczących zmian w środowisku przyrodniczym. W ich wyniku warunki Ŝycia dla jednych stają się łatwiejsze, ale inni zmuszeni są do emigracji. Jako Ŝe współczesne opracowania dotyczące migracji rzadziej dotyczą specyficznych uwarunkowań środowiskowych, wypychających ludzi z ich miejsc Ŝycia, autorkę zainteresował właśnie ten wymiar procesów migracyjnych. Dlatego zaczęła ona badać zaleŝności między warunkami Ŝycia i migracjami ludności w południowym Maroku a zmianami tamtejszego środowiska przyrodniczego. Istotne znaczenie dla wyboru tematu miała dla niej takŝe moŝliwość sformułowania praktycznych wniosków i rekomendacji dla prowadzonych na tym obszarze działań rozwojowych i pomocowych. Podejmując się analizy procesów migracyjnych w Maroku i z południowego Maroka, postawiono hipotezę, iŝ migracje przebiegają nie tylko na tle ekonomicznym, chociaŝ jest 5

8 to czynnik zasadniczy. Są one równieŝ ściśle powiązane z lokalnymi zmianami środowiska przyrodniczego oraz z ograniczeniami, jakie stawia ono gospodarczej działalności człowieka. RozwaŜania, słuŝące udowodnieniu postawionej hipotezy prowadzono w dwóch płaszczyznach. W pierwszej przedmiotem analizy jest sytuacja społeczno-ekonomiczna w Maroku, z uwzględnieniem specyficznych uwarunkowań przyrodniczych tego państwa. W drugiej - rozwaŝania koncentrują się wokół ekonomicznych i migracyjnych skutków zmian zachodzących w środowisku przyrodniczym. Procesy migracyjne przedstawione zostały na szerszym tle globalnych i regionalnych przemieszczeń ludności. 1.2 Przedmiot i cel pracy Celem pracy było wyjaśnienie i opisanie wzajemnych zaleŝności między migracjami ludności w południowym Maroku a zmianami środowiska przyrodniczego. Ukazanie tego związku ma słuŝyć zwróceniu uwagi na konieczność poprzedzania krajowych działań inwestycyjnych oraz pomocowych wnikliwymi analizami dotyczącymi prognozowanych oddziaływań na środowisko zarówno przyrodnicze, jak i społeczno-ekonomiczne. Realizacji celu słuŝyły odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. Jak zmiany środowiska wpływają na zmianę warunków społecznoekonomicznych ludności? 2. Jak zmiany środowiska, wraz z czynnikami społeczno-ekonomicznymi, wpływają na migracje ludności? 3. Jak zmiany środowiska przyrodniczego wpływają na zmiany postaw migracyjnych ludności? 4. Jak migracje ludności (emigracja, imigracja) wpływają na zmiany środowiska przyrodniczego? Niekiedy relacje te nie są widoczne bezpośrednio, z tego względu starano się wykryć ciągi przyczynowo-skutkowe, które ilustrują prezentowane w pracy modele Zakres terytorialny Obszar badań szczegółowych połoŝony jest w południowym Maroku, na południe od Atlasu Wysokiego, w górnej, zagospodarowanej rolniczo części dorzecza Dades-Draa. Długość objętej badaniami doliny, od źródeł ouedu 1 Dades zlokalizowanych w najwyŝszych 1 W pracy konsekwentnie stosowano nazewnictwo francuskie. 6

9 partiach Atlasu Wysokiego, aŝ do oazy Mhamid wynosi 516 km. Powierzchnia całkowita dorzecza Dades-Draa wynosi km 2 (Staudiger; Finckh 2005). Badania społeczno-ekonomiczne przeprowadzone zostały w wybranych oazach doliny Dades Draa. Główne miejscowości doliny Dades to: Msemrir, Boumalne, Kalaa M Gouna, Skoura oraz Ouarzazate. W ramach doliny Draa natomiast, główne miejscowości to Agdz, Zagora, Tagouniete oraz ostatnia spośród oaz regionu Coude du Draa 2, połoŝona przy granicy z Algierią - oaza Mhamid (ryc. 1). Ryc. 1 Lokalizacja obszaru badań (wg Cartographie HACHETTE Tourisme 2011, C. de Jong i in ) Obszar badań znajduje się na terenie regionu Souss-Massa-Draa, na obszarze trzech prowincji: Ouarzazate (1956) 3, Zagora (1997) oraz Tinghir (2009). Zgodnie z podziałem administracyjnym, w ramach kaŝdej z prowincji funkcjonują okręgi, które z kolei dzielą się na gminy (tab. 1). 2 Dosłownie Łokieć Draa upowszechniona przez francuskich badaczy nazwa odcinka doliny Draa, w miejscu gdzie zmienia ona kierunek z południkowego na równoleŝnikowy. 3 W nawiasach wstawiona została data utworzenia danej prowincji. 7

10 Tabela 1 Podział administracyjny obszaru badań (Monographie de la Province de Zagora 2008, Monographie de la Province de Ouarzazate 2009, Monographie de la Province de Tinghir 2010, Monographie de la region du Souss Massa Draa 2010, obliczenia własne) Prowincja Okręg 4,5 Liczba gmin miejskich Liczba gmin wiejskich Łącznie Tinghir Boumalne Tinghir Assoul Ouarzazate 6 Amerzgane Ouarzazate Zagora Agdz Zagora Łącznie Obszar doliny podzielony został na odcinki badawcze w zaleŝności od zachodzących w nich procesów społeczno-ekonomicznych oraz przyrodniczych. Ich szczegółowy podział oraz opis znajduje się w rozdziałach 6 i Zakres czasowy Mając na uwadze inwestycje przeprowadzane w dolinie Dades-Draa od połowy XX wieku oraz zmiany w środowisku przyrodniczym, a takŝe w sytuacji społecznoekonomicznej regionu, jakie zaszły od tego czasu, badania i analizy obejmują okres od połowy XX wieku do czasów obecnych. Do analiz wykorzystano stosunkowo obszerną literaturę przedmiotu dotyczącą stanu w połowie XX wieku i w latach późniejszych oraz wyniki własnych badań z lat Metody badań W pracy zastosowano metody badań pochodzące zarówno z tradycji badań fizycznogeograficznych, jak i społeczno ekonomicznych Badania fizycznogeograficzne W ramach projektu badawczego MNiSzW nr N N , pt.: Wpływ działalności człowieka na degradację środowiska przyrodniczego dolin rzecznych w klimacie suchym 4 Fr. cercle. 5 Kolorem oznaczone zostały okręgi, których gminy znajdują się w obrębie obszaru badań. 6 Monografie prowincji Ouarzazate oraz regionu Souss-Massa-Drâa, pomimo iŝ powstały po utworzeniu prowincji Tinghir, dla prowincji Ouarzazate zawierają dane sprzed tego podziału. Wartości przedstawione w tabeli uwzględniają późniejszy podział administracyjny. 8

11 i półsuchym na przykładzie dolin rzecznych Dades-Draa (południowe Maroko), realizowanym w latach , w którym uczestniczyła autorka, wykonane zostały badania fizycznogeograficzne. Ich wyniki w pracy wykorzystane zostały w wersji zgeneralizowanej, odwołując się jednak niejednokrotnie do szczegółowych analiz. Przykładowo, unikano pisania gleby zasolone, ale starano się podawać konkretne wartości. Szczegółowe wyniki analiz zostały zawarte w sprawozdaniu merytorycznym stanowiącym załącznik do raportu końcowego z realizacji projektu badawczego własnego nr N N Wpływ działalności człowieka na degradację środowiska przyrodniczego dolin rzecznych w klimacie suchym i półsuchym na przykładzie dolin rzecznych Dades-Draa (południowe Maroko) oraz w publikacjach uczestników projektu. Fizycznogeograficzne badania środowiska polegały na: Ocenie jakości wód pod kątem moŝliwości ich wykorzystania do nawodnień rolniczych. Przeprowadzono ją na podstawie analiz chemicznych 50 próbek płytkich wód podziemnych oraz wód powierzchniowych. Określono zasolenie oraz podstawowy skład jonowy badanych wód. Na podstawie wyników analiz określono przestrzenną zmienność cech hydrochemicznych. Oceniono wpływ czynników klimatycznych, tj. opadów i parowania oraz czynnika wietrzeniowego w procesie kształtowania się właściwości chemicznych wód powierzchniowych i podziemnych dorzeczy połoŝonych w górskich obszarach strefy półsuchej. Dodatkowo jakość wód do nawodnień oceniono za pomocą najczęściej stosownego współczynnika absorpcji sodu (SAR) i wartości przewodniości elektrycznej właściwej wody (SEC) (Gierszewski i in. 2011). Dokonano równieŝ pomiarów zwierciadła wody i głębokości studni na badanych terenach; Badaniu gleb w wybranych obszarach. W celu określenia jakości oraz zasolenia gleb wykonane zostały w terenie szczegółowe analizy gruntu. Obejmowały one pomiar wilgotności objętościowej oraz przewodności elektrycznej. Z wybranych poziomów diagnostycznych pobrano próby gruntu do analiz cech fizykochemicznych gleb. Skład mineralny oznaczono metodą dyfrakcji rentgenowskiej (XRD) (Skiba, Skiba 2008). Ocenie źródła pochodzenia materiału transportowanego w korycie głównym oraz korytach dopływów. W tym celu tradycyjną metodą Zingg a (1935) wykonano analizę kształtu ziaren materiału transportowanego w korytach potoków bocznych oraz rzeki głównej. Badania prowadzono w trzech frakcjach (5-10, 10-15, cm). Analizie poddano po 50 otoczaków dla kaŝdej frakcji, w kaŝdym wyznaczonym wcześniej 9

12 miejscu reperowym. W czasie pomiarów analizowano równieŝ skład petrograficzny otoczaków. Pomiary przeprowadzono na kilku formach akumulacyjnych (łachach) znajdujących się w korycie głównym oraz na kilku stoŝkach napływowych połoŝonych u ujścia koryt bocznych w górnym odcinku Dades. Pomiarów dokonano w obrębie czterech stanowisk w dolinie głównej (Dades) oraz w tych samych przedziałach frakcji na trzech stanowiskach zlokalizowanych na stoŝkach napływowych dolin bocznych (DłuŜewski i in. 2010, DłuŜewski i in. 2012b). Rozpoznaniu struktury i dynamiki głównego koryta w górnym odcinku doliny Dades, w celu oceny stopnia przekształceń koryta rzecznego, zachodzących z największą intensywnością w okresach wezbraniowych. Kartowanie terenowe koryta wykonano stosując instrukcję i raptularz dostosowany do badania koryt rzecznych odcinków górskich w klimacie suchym i półsuchym. Przeprowadzone badania pozwoliły określić prawidłowości przestrzennego zróŝnicowania jego struktury oraz poznanie funkcji morfodynamicznych w poszczególnych odcinkach (DłuŜewski i in. 2012b). Ocenie zmian wykorzystania obszarów zajmowanych przez człowieka przy wykorzystaniu zdjęć satelitarnych Jakościowe badania społeczne Zastosowane metody badań społeczno ekonomicznych miały charakter terenowych badań jakościowych i polegały na: przeprowadzeniu 70 pogłębionych wywiadów niestrukturalizowanych i niestandaryzowanych z mieszkańcami oaz doliny Dades-Draa. Część z nich była przeprowadzana indywidualnie, inne ze względu na konieczność tłumaczenia, a takŝe tradycyjne zwyczaje ludności zamieszkującej te obszary, przeprowadzana była w formie zogniskowanych wywiadów grupowych. Wielokrotnie wywiady przebiegały jednocześnie z prowadzeniem badań z zakresu geografii fizycznej, co pozwalało na automatyczną weryfikację i doprecyzowywanie informacji przekazywanych przez respondentów; prowadzeniu obserwacji uczestniczącej (obserwacja jawna) w trakcie sześciokrotnych pobytów w oazach połoŝonych w dolinie Dades-Draa. Wywiady i obserwacje prowadzone były w latach Wykorzystana została w nich metoda analizy indukcyjnej, z pomocą której określono związki zachodzące pomiędzy poszczególnymi kategoriami obserwacji. 10

13 Ze względu na specyfikę badań jakościowych prowadzonych w tak duŝym oraz specyficznym pod względem kulturowym regionie, w badaniu dokonano doboru nielosowego próby. Oznacza to, Ŝe nie ma moŝliwości określenia prawdopodobieństwa włączenia określonego elementu do próby i nie ma gwarancji, Ŝe kaŝdy element moŝe zostać włączony do próby z równym prawdopodobieństwem (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001 s. 198). Z tego względu w badaniu w sposób bezpośredni nie wzięły udziału kobiety. Grupa ta w Maroku bardzo rzadko decyduje się na emigrację. Ich decyzja przewaŝnie związana jest z wcześniejszą decyzją krewnego w linii męskiej (mąŝ, ojciec lub brat). Dodatkowo, problemem była bariera językowa. Poza duŝymi miastami kobiety posługują się językiem berberyjskim bądź arabskim. W trakcie prowadzenia wywiadów zadawano pytania z zakresu: pochodzenia ludności, historii miejscowości, warunków przyrodniczych panujących na zamieszkiwanym terenie, zmian zachodzących w środowisku przyrodniczym, zmian sposobu Ŝycia, inwestycji przeprowadzanych w ostatnich latach na terenie miejscowości i w jej bezpośrednim sąsiedztwie, rozwoju innych niŝ rolnictwo działów gospodarki, szeroko rozumianej migracji ludności, zasobów ilościowych i jakościowych wody, sposobów przeciwdziałania/minimalizowania negatywnym skutkom zmian środowiska przyrodniczego (pustynnienie, wezbrania, nanoszenie materiału na powierzchnie zagospodarowane przez człowieka). Szczegółowe pytania przedstawione zostały w załączniku nr 1. Dokładny ich zakres dopasowywany był do respondenta, jego sytuacji społeczno-ekonomicznej oraz lokalizacji wywiadu. Największe trudności w prowadzeniu badań wynikały z róŝnic kulturowych, przez co autorka musiała wykazać się duŝym wyczuciem oraz wraŝliwością na aspekty z tym związane. Z załoŝenia, w trakcie wywiadów, w szczególności w bardziej tradycyjnych regionach, autorce musiał towarzyszyć męŝczyzna, który bez względu na osobę zadającą pytanie wielokrotnie stawał się adresatem odpowiedzi. Sytuacja taka miała miejsce w szczególności na początku przeprowadzanego wywiadu oraz w grupach, gdzie obecni byli 11

14 przedstawiciele starszyzny męskiej. Znaczącym problem w czasie prowadzenia badań była takŝe bariera językowa, w szczególności dotyczy to obszarów, gdzie większość ludności posługuje się językiem berberyjskim. W takiej sytuacji, gdy był moŝliwy udział członka społeczności, który znał język francuski bądź angielski, badania przeprowadzane były w formie zogniskowanego wywiadu grupowego. W przeciwnym wypadku, badania ograniczone były do obserwacji uczestniczącej. 1.4 ZałoŜenia tworzenia modeli w pracy Ze względu na wielowarstwowość i skomplikowane stosunki panujące między elementami procesów zachodzących zarówno w środowisku przyrodniczym jak i w społeczeństwie, przedstawienie tych zaleŝności jedynie metodami opisowo-pomiarowymi wydaje się niewystarczające. Modele pozwalają na uporządkowanie zebranej wiedzy, jej uogólnienie, wyciągnięcie wniosków oraz ponowną weryfikację. Środowisko definiowane jest jako zbiór czynników oddziałujących na podmiot środowiska. Mając to na uwadze, przyroda naleŝy do środowiska np. człowieka, jednakŝe nie jako zbiór obiektów materialnych, ale jako zbiór oddziaływań (Bartkowski 1986). Jak autor ten dalej pisze, na pojęcie środowiska składają się trzy elementy, tj. podmiot środowiska, proces oraz przedmiot środowiska. Podmiot środowiska jest to obiekt poddany działaniu pewnego procesu, rozumianego jako oddziaływanie czynników, których zbiór określa się mianem przedmiotu środowiska. Przy takim podejściu do struktury środowiska, moŝna wyróŝnić dwa sposoby jego ujmowania: bądź jako zbioru rzeczy materialnych i ich oddziaływań, bądź teŝ jako zbioru samych tylko oddziaływań. Z punktu widzenia niniejszej pracy waŝniejszym jest pierwsze podejście, gdzie istotne są zarówno elementy, jak i ich oddziaływania wzajemne na siebie, jak i na podmiot, czyli na człowieka. Model jest postacią syntezy. MoŜe być nim teoria albo prawo naukowe, hipoteza naukowa lub ustrukturyzowana idea, rola, relacja bądź równanie. Model moŝe być takŝe syntezą danych. W ramach stosowanych w geografii fizycznej modeli, wprowadzano uogólnienia praw cząstkowych, ujęcia całościowe zjawisk przez uporządkowanie praw w system logiczny, tworzący osnowę systemu. Model słuŝy więc do uporządkowania pojedynczych uogólnień przez całościowe traktowanie zestawu praw. SłuŜy on więc do wykazywania waŝności poszczególnych stwierdzeń i dziedzin badania w całym systemie nauki i w zasadzie nie odkrywa nic nowego, gdyŝ wszystko co jest w nim zawarte, opiera się na 12

15 uprzednio zbadanych analizą stwierdzeniach. Model obrazuje więc stan naszej wiedzy na pewnym etapie poznania i na pewnym poziomie uogólnienia (Bartkowski 1977). Stwierdzenie to z powodzeniem odnieść moŝna takŝe do geografii społeczno-ekonomicznej (Chojnicki 1977), modelowania zachowań ekonomicznych, badania relacji człowiek środowisko (np. badanie pustynnienia i jego wpływu na działalność człowieka) oraz wielu innych. Modele w geografii reprezentują syntezy cząstkowe bądź bardziej pełne (ogólne). Będąc podstawą weryfikacji poglądów, stanowią jednocześnie podstawę do dalszej analizy oraz dalszego badania zjawisk przez nie opisywanych (Bartkowski 1977). Modele pozwalają takŝe na zweryfikowanie i skwantyfikowanie hipotez dotyczących powiązań między poszczególnymi elementami schematu, jakie wyciągamy z obserwacji i poszczególnych pomiarów. Modele dostarczają następujących korzyści: przedstawiają abstrakcję rzeczywistości. Są do nich włączane tylko te elementy, które zostały zbadane bądź ogólnie rozpoznane w dotychczasowej analizie; pozwalają na wykorzystanie nie tylko tych elementów, które zostały szczegółowo zbadane oraz poddane analizie elementarnej, ale takŝe mogą wykorzystywać występujące warianty, czyli rezultaty pomiarów, badań i obserwacji bez szkody dla ewentualnego sformułowania matematycznego; pomijając drugorzędne relacje, zdarzenia incydentalne, czynniki zaburzające itd., pozwalają na lepsze porządkowanie faktów i ułatwiają wyznaczenie ciągów przyczynowo-skutkowych. 1.5 Układ pracy Praca podzielona została na osiem rozdziałów. Pierwszy z nich stanowi wstęp do pracy. W drugim przedstawiono róŝne koncepcje migracji, opisano zaleŝności między ich przyczynami oraz skutkami. WyróŜniono teorie o charakterze ekonomicznym, społecznym oraz takie, które nie kwalifikują się do Ŝadnej z wymienionych grup. Osobna część została poświęcona roli środowiska przyrodniczego, jako czynnika wpływającego na migracje ludności. W trzecim rozdziale zarysowana została historia migracji zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych, które miały miejsce w Maroku od początku XX w. Rozdział ten miał na celu 13

16 zarysowanie problemu jakim są ruchy ludności marokańskiej, którego częścią są migracje w sposób pośredni stymulowane ograniczeniami ze strony środowiska przyrodniczego. Kolejne dwa rozdziały poświęcone zostały opisowi czynników, które kształtują rozwój południowego Maroka. W rozdziale czwartym mowa jest o czynnikach przyrodniczych fizycznogeograficznych. Podzielono je na dwie grupy. Pierwszą stanowią czynniki oddziałujące na moŝliwości rozwoju działalności gospodarczej. Zaliczone do nich zostały uwarunkowania klimatyczne, hydrologiczne, pedologiczne, moŝliwość uprawy roślin, chowu zwierząt oraz bogactwa mineralne. Drugą grupę stanowią czynniki oddziałujące na moŝliwości rozwoju infrastruktury regionu. W grupie tej znalazły się rzeźba i powiązane z nią procesy geomorfologiczne oraz sieć hydrograficzna. W rozdziale piątym z kolei szczególna uwaga zwrócona została na historię rozwoju gospodarczego południowego Maroka, gdzie korzenie obecnej sytuacji sięgają XVII w. Opisano takŝe trendy demograficzne, w ramach których w szczególny sposób omówiono migracje ludności z tego regionu oraz ich oddziaływanie na sytuację społeczno-ekonomiczną. W rozdziałach szóstym i siódmym przedstawiono wyniki badań. W pierwszym z nich, opisano środowisko przyrodnicze oraz zmiany jakie w nim zachodzą: w czasie (w ramach poszczególnych odcinków badawczych) oraz w przestrzeni (dla całej doliny Dades-Draa). Dla kaŝdego z odcinków opracowany został schemat zaleŝności między poszczególnymi komponentami środowiska przyrodniczego oraz zmianami w nim zachodzącymi, a moŝliwościami rozwoju, przede wszystkim rolnictwa - jest to podstawowy dział gospodarki południowego Maroka, a wszelkie negatywne zmiany w nim zachodzące wpływają stymulująco na migracje ludności. Rozdział siódmy z kolei poświęcony został czynnikom społeczno-ekonomicznym kształtującym migracje ludności. Jak pokazały schematy ilustrujące zaleŝności miedzy poszczególnymi czynnikami, w wielu przypadkach swoje podstawy mają one w ograniczeniach rozwoju regionu, jakie stawia środowisko przyrodnicze. Ostatni, ósmy rozdział zawiera najwaŝniejsze wnioski z pracy oraz rekomendacje dla władz regionów i organizacji pomocowych działających w strefie suchej i półsuchej oraz w zakresie dalszych badań, które są warte przeprowadzenia w celu głębszego zrozumienia migracji zachodzących na obszarach suchych i półsuchych. 14

17 2 Przegląd koncepcji dotyczących przyczyn migracji W niniejszym rozdziale pracy pokrótce omówione zostaną teoretyczne zagadnienia dotyczące migracji, w tym ich najczęstsze podziały ze względu na przyczyny i skutki. Zwrócono takŝe uwagę na przybliŝenie teorii dotyczących migracji, które do tej pory pojawiały się w literaturze, począwszy od teorii opracowanych przez prekursora badań nad migracjami, za którego uwaŝa się E. G. Ravenstein a, aŝ do opracowań i podziałów wyróŝnianych obecnie. Omówione zostaną takŝe badania nad związkami środowiska przyrodniczego z migracjami ludności. Te teoretyczne zagadnienia wykorzystane zostaną przy wyjaśnianiu przyczyn migracji z południowego Maroka. 2.1 Przyczyny i skutki migracji Pojęcie migracji zaczerpnięte zostało z języka łacińskiego i oznacza tyle, co przesiedlenie (Słownik wyrazów obcych 1980). Określa ono zmianę miejsca zamieszkania człowieka (i/lub) pobytu na stałe lub na pewien okres, gdy środowisko zarówno przyrodnicze jak i społecznoekonomiczne nie jest w stanie zaspokoić jego potrzeb. JuŜ w tej definicji słownikowej zawarta jest próba wyjaśnienia przyczyn migracji. Osoby biorące udział w procesie migracji nazywane są migrantami. W zaleŝności od kierunku migracji wyróŝniamy dwa pojęcia: imigrację, czyli napływ ludności do określonego kraju, regionu, miasta i emigrację, rozumianą jako odpływ ludności z danego obszaru. W zaleŝności od czynników towarzyszących zjawisku migracji moŝna je klasyfikować wg róŝnych kryteriów, m.in. ze względu na przyczyny, charakter geograficzno-społeczny, czas trwania oraz charakter osadnictwa ludności migrującej w miejscu wyjściowym i docelowym (Maryański 1984). Migracje ze względu na ich przyczyny dzielone są na wynikające z uwarunkowań ekonomiczno-społecznych, politycznych oraz przyrodniczych. Do pierwszej z tych kategorii zalicza się wszelkie ruchy ludności, gdzie zmiana miejsca zamieszkania następuje na skutek decyzji i wyboru, kształtującego się pod wpływem chęci polepszenia warunków materialnych migranta. Szczególnie silne tendencje migracji zachodzą na obszarach, gdzie stosunkowo blisko siebie połoŝone są kraje o kontrastowo róŝnym poziomie Ŝycia zamieszkującej je ludności. Sytuacja taka od dawna ma miejsce m.in. między Stanami Zjednoczonymi 15

18 a Meksykiem, między krajami Europy Zachodniej a krajami Afryki Północnej, w tym takŝe Marokiem (Maryański 1984, Skoczek 1997). Migracje uwarunkowane politycznie zachodzą z kolei bez, lub z małym tylko oddziaływaniem, czynników ekonomicznych. Główną rolę w podejmowaniu decyzji o emigracji odgrywa tu sytuacja polityczna, a do szczególnego nasilenia migracji na tym tle doszło w XX w. Do grupy tej naleŝą wszelkiego rodzaju masowe przesiedlenia ludności, przebiegające zarówno na zasadzie bądź jednostronnego wysiedlenia, bądź dwustronnej wymiany międzypaństwowej, a takŝe masowe ucieczki ludności chroniącej się przed róŝnego rodzaju formami dyskryminacji i prześladowania. Granica między migracjami uwarunkowanymi ekonomicznie bądź politycznie bywa wielokrotnie dość płynna i nie zawsze jest moŝliwa do jednoznacznego określenia. Na rozwój migracji wpływają takŝe tradycje lokalne i regionalne oraz powiązania rodzinne. Na tej zasadzie opiera się m.in. częsty wybór Francji jako kraju docelowego dla ludności emigrującej z Maroka czy Tunezji. Ogromną rolę odgrywa tu takŝe powszechna znajomość języka francuskiego w tych krajach. Mówiąc o podziale migracji ze względu na ich konsekwencje, przede wszystkim moŝna je klasyfikować wg tego, czy prowadzą one do przyśpieszenia, czy teŝ do zahamowania rozwoju róŝnych obszarów. NaleŜy pamiętać, iŝ ta sama migracja moŝe prowadzić zarazem do przyspieszenia rozwoju obszaru przyjmującego jak i spowolnienia rozwoju obszaru wysyłającego migrantów. Początek XX w. przyniósł np. niezwykle dynamiczny rozwój gospodarki takich zasiedlanych od nowa regionów, jak preria kanadyjska, czy pas stepowy Syberii Zachodniej, których gospodarka formowała się od podstaw w wyniku masowego napływu ludności (na Syberii w duŝej mierze, acz nie wyłącznie, przymusowego) (Maryański 1984). Jednocześnie zaobserwować moŝna przykłady degradacji ekonomicznej obszarów wyludniających się wskutek emigracji. Przykładem mogą być współczesne tereny wschodniej Polski, skąd znaczne grupy ludności wyjechały do pracy w krajach Europy Zachodniej, a takŝe do wielkich miast w kraju. Migracje mogą takŝe powodować znaczne zmiany struktury ludności, zwłaszcza narodowościowej bądź językowej, przy czym dzieje się to często na podłoŝu przemian politycznych. W wyniku tego, w wielu regionach Europy dochodzi obecnie do konfliktów między ludnością imigrancką a miejscową. Problem ten dodatkowo narasta z kaŝdym pokoleniem dzieci imigrantów, które pragną być traktowane na równi z rdzennymi mieszkańcami danego kraju. 16

19 Ze względu na podział geograficzny wyróŝnić moŝna migracje wewnętrzne, zachodzące między regionami wewnątrz danego państwa, oraz zewnętrzne (międzypaństwowe). Migracje dzieli się takŝe ze względu na czas ich trwania. W tym zakresie wyróŝnia się migracje stałe, okresowe bądź sezonowe. Stałe podejmowane są z decyzją pozostania w miejscu docelowym na stałe, bądź bez wyraźnie określonej daty ewentualnego powrotu. Migracje okresowe dokonywane są zazwyczaj w doraźnych celach zarobkowych i mowa jest o nich, gdy jednoznacznie, bądź w przybliŝeniu, określony został czas powrotu migranta. Dodatkowym typem migracji są migracje sezonowe, gdzie wyjazd, zazwyczaj powiązany z sezonową moŝliwością zatrudnienia w określonym dziale gospodarki, ma miejsce cyklicznie w określonej porze roku. TakŜe te rozróŝnienia są płynne, np. w wielu przypadkach, gdy migracja, w pierwszych zamiarach mająca być okresową, niepostrzeŝenie przeradza się w stałą. Mając na uwadze wszystkie wyŝej wymienione sposoby klasyfikacji migracji, naleŝy pamiętać, iŝ mówiąc dziś o migracjach musimy uwzględnić wszelkie ich postacie, widzieć je jako całość, niezaleŝnie od przyczyn i tworzącej je materii ludzkiej. Rodzą one zbliŝone lub identyczne w istocie rzeczy problemy społeczne, prawno-polityczne, kulturowe itp., zaś ich wielokierunkowe następstwa sumują się w długotrwałych procesach zachodzących w społeczeństwach bądź stworzonych przez migrantów, bądź teŝ nasyconych nimi (Zamojski 1995, s. 10). 2.2 Migracje jako zjawisko o charakterze ekonomicznym i społecznym Migracje są zjawiskiem wieloczynnikowym (Teitelbaum 1989), co przyczynia się do trudności w określeniu i zdefiniowaniu ich przez jedną dyscyplinę naukową. Dodatkowo o migracjach moŝna mówić jako o zjawisku historycznym, co z kolei oznacza, iŝ podlegają one zmianom w czasie. Z tego względu konieczne jest stałe weryfikowanie i konstruowanie teorii migracji. Dotychczasowe podejścia do badań nad migracjami skupiały się głównie bądź na ujmowaniu zjawiska migracji jako procesu społecznego, bądź teŝ jako zjawiska o charakterze ekonomicznym. Nie jest takŝe jednoznacznie określona skala, w jakiej moŝna je badać, w związku z czym moŝna je analizować w skalach mikro, mezo bądź makro. Teorie badań nad migracjami moŝna, za Romaniszyn (2003), podzielić na takie, które traktują migracje jako zjawisko o charakterze ekonomicznym i do tej grupy naleŝeć będą np. indywidualistyczny model przyciągania-wypychania, nowa ekonomiczna teoria pracy oraz 17

20 teoria dualnego rynku pracy, bądź takie spośród teorii, które ujmują migrację jako zjawisko o charakterze społecznym. Do drugiej grupy zaliczyć moŝna przede wszystkim teorię sieci migracyjnych. We współczesnych opracowaniach wydziela się takŝe inne teorie badań nad migracjami, o których mowa będzie w części Teorie o charakterze ekonomicznym Jako prekursora badań nad migracjami uwaŝa się zaliczanego do nurtu klasycznych teorii ekonomicznych E. G. Ravenstein a (1885, 1889), który sformułował tzw. prawa migracji. Jego specyficzny sposób podejścia do problematyki migracji na długie lata w istotny sposób wpłynął na charakter badań nad mobilnością ludzi. Lee (1966) oraz Dictionary of Human Geography (Gregory i in. 2009) porządkują prawa migracji Ravenstein a w następujący sposób: Większość migrantów przemieszcza się tylko na niewielkie odległości. JeŜeli odległość jest duŝa, częściej wybierane są duŝe centra handlowe lub przemysłowe; Migracje postępują tylko w niewielkich fazach krok po kroku. Najczęściej podawanym przykładem jest migracja ludności wiejskiej do małych miast, potem do innych, większych i lepiej rozwiniętych ośrodków miejskich, wreszcie poza granice kraju; Migracje na duŝe odległości kierują się zazwyczaj do wielkich centrów kulturalnych i przemysłowych; KaŜda migracja wywołuje wyrównujący prąd migracji o przeciwnym kierunku; Mieszkańcy miast cechują się większą skłonnością do migracji niŝ mieszkańcy wsi; Wśród migrantów przebywających krótkie odległości dominują kobiety; Częściej migrują ludzie dorośli, a całe rodziny rzadziej się przemieszczają; Główne przyczyny migracji spowodowane są warunkami ekonomicznymi i Ŝadne z przepływów ludności nie mogą się w swej sile oraz skali równać z tym, który powstaje z chęci poprawienia sobie bytu pod względem materialnym. Podejście Ravenstein a, które jako cel wyznaczało ilościowy opis zjawisk i takie równieŝ wyjaśnienie ich przyczyn, przez długi czas znajdowało naśladowców. Próby te w większości przyjmowały postać modeli grawitacyjnych. Miały one, w miarę moŝliwości, dostarczyć szerokiego obrazu migracji oraz pozwalać analizować przepływy międzyregionalne czy zmiany na lokalnych rynkach pracy. W postaci ogólnej przyjęto, Ŝe migracje są wynikiem zaleŝności między czynnikami wypychającymi i przyciągającymi specyficznymi dla regionu pochodzenia i regionu docelowego (tzw. push and pull factors). Zachodzić mogą one 18