GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA

Transkrypt

1 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA Wyższa Szkoła Zarządzania Edukacja VOLUMEN 13, NUMER W R O C Ł AW 2012

2 RADA NAUKOWA SCIENTIFIC COMMITTEE PRZEWODNICZĄCY RADY NAUKOWEJ SCIENTIFIC COMMITTEE CHAIRMAN prof. Janusz Sowiński Wyższa Szkoła Zarządzania Edukacja, Wrocław CZŁONKOWIE MEMBERS doc. Tomáš Dohnal PaedDr. CSc Palacký University, Olomouc, Czech Republic doc. Stefano Epifani Sapienza University of Rome, Rome, Italy prof. Jedrzej George Frynas Middlesex University Business School, London, Great Britain prof. Urszula Kalina-Prasznic Uniwersytet Wrocławski mgr Jan Kędzierski TVP Wrocław, Przewodniczący Zarządu Stowarzyszenia Dziennikarzy RP Dolny Śląsk prof. Janusz Martan Politechnika Wrocławska dr Piotr Oleśniewicz Akademia Wychowania Fizycznego, Wrocław prof. Eugeniusz Prystupa Lviv State University of Physical Culture, Lviv, Ukraine prof. Grażyna Rosa Uniwersytet Szczeciński prof. Narcyz Roztocki, Ph.D. State University of New York at New Paltz, New Paltz, United States of America prof. Antonin Slany Masaryk University, Brno, Czech Republic prof. Martin Zvonař, Ph.D. Masaryk University, Brno, Czech Republic REDAKTOR NACZELNY EDITOR-IN-CHIEF dr Henryk Żeligowski SEKRETARZ REDAKCJI EDITORIAL SECRETARY dr Paweł Urbaniak REDAKTORZY TEMATYCZNI ASSOCIATE EDITORS prof. Janina Kundera prof. Leon Jakubów prof. Mirosława Wawrzak-Chodaczek dr Adam Gurba REDAKTOR STATYSTYCZNY STATISTICAL EDITOR dr Jolanta Kowal REDAKCJA i KOREKTA EDITING AND PROOFREADING mgr Jolanta Kardela mgr Beata Jarczyńska REDAKCJA i KOREKTA TEKSTÓW ANGIELSKICH CORRECTION AND PROOFREADING OF ENGLISH TEXTS dr Marcin Walczyński REDAKCJA EDITORIAL OFFICES GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA Wyższa Szkoła Zarządzania Edukacja ul. Krakowska 56-62/p Wrocław redakcja@edukacja.wroc.pl Kwartalnik GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA ukazuje się w wersji poligraficznej (głównej) i w wersji elektronicznej dostępnej na stronie: GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA comes out four times a year as a printed (primary) and online publication. The articles are available from ISSN

3 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA kwartalnik Wyższa Szkoła Zarządzania Edukacja SPIS TREŚCI TABLE OF CONTENTS Vol. 13, Nr 3, 2012 ARTYKUŁY ARTICLES Józef Szocki WĄTEK HISTORYCZNY LITERATURY POPULARNEJ DLA LUDU PUBLIKOWANEJ PRZEZ LWOWSKI KOMITET WYDAWNICTWA DZIEŁEK LUDOWYCH ( )... 5 THE HISTORICAL MOTIF OF THE POPULAR LITERATURE FOR PEOPLE PUBLISHED BY THE LVOV COMMITTEE OF POPULAR COMPOSITION PUBLISHING OFFICE ( ) Henryk Żeligowski PRASOWE DZIENNIKARSTWO WIZUALNE DESIGN, LAYOUT, TYPOGRAFIA VISUAL PRESS JOURNALISM DESIGN, LAYOUT, TYPOGRAPHY Ryszard Żabiński ANALIZA SEKTOROWA JAKO PODSTAWA BUDOWY STRATEGII WYDAWCY DZIENNIKA SECTOR ANALYSIS AS A BASIS FOR BUILDING A STRATEGY OF A DAILY PRESS PUBLISHER Adam Gurba Agnieszka Strońska-Rembisz ROLA MENEDŻERA NIŻSZEGO SZCZEBLA ZARZĄDZANIA W PROCESIE ADAPTACJI PODWŁADNYCH THE ROLE OF A JUNIOR MANAGER IN THE PROCESS OF SUBORDINATES ADAPTATION Monika Krzyżak BADANIE ZADOWOLENIA STUDENTÓW JAKO KLIENTÓW PRZYKŁADOWEJ UCZELNI THE STUDY INTO THE SATISFACTION OF STUDENTS AS THE CLIENTS OF AN EXEMPLARY HIGHER SCHOOL Jerzy Żebrowski DZIAŁANIA PUBLIC RELATIONS W BIURZE PODRÓŻY ITAKA. KREOWANIE WIZERUNKU FIRMY W TURYSTYCE PUBLIC RELATIONS IN ITAKA TRAVEL AGENCY. CREATING THE IMAGE OF A FIRM IN TOURISM

4 Vol. 13, Nr 3, 2012 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA 5 Józef Szocki Wyższa Szkoła Zarządzania Edukacja Wrocław WĄTEK HISTORYCZNY LITERATURY POPULARNEJ DLA LUDU PUBLIKOWANEJ PRZEZ LWOWSKI KOMITET WYDAWNICTWA DZIEŁEK LUDOWYCH ( ) ABSTRAKT W artykule poświęcono uwagę Komitetowi Wydawnictwa Dziełek Ludowych, który działał we Lwowie w latach i opublikował w tym czasie 336 tomów w języku polskim i mniej więcej tyle samo w języku ukraińskim. Była to literatura popularna dla ludu, podporządkowana idei szerzenia wśród chłopów i plebsu miejskiego określonych wzorców kultury i oświaty, realizująca zadania wychowawcze, narodowo-patriotyczne, religijne i społeczne. Interesująca jest zawartość historiograficzna tej literatury, mająca w intencji wydawcy zadanie kształtowania świadomości patriotycznej głównie chłopów. Szczegółowe tematy, jakim jest poświęcona, to chłopi jako obrońcy i zasłużeni mieszkańcy kraju, potępienie sprawców rzezi galicyjskiej, ważniejsze wydarzenia i postacie ogólnej historii Polski, stereotypy Rosjanina i Niemca. SŁOWA KLUCZOWE: literatura popularna, kultura i oświata ludowa, patriotyzm ludowy, Lwów, Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych Literaturę popularną dla ludu rozumie się tutaj jako twórczość piśmienniczą pisarzy wykształconych, przeznaczoną dla odbiorcy ludowego, podporządkowaną idei szerzenia wśród chłopów oraz plebsu miejskiego określonych wzorców kultury i oświaty, realizującą zadania wychowawcze, narodowo-patriotyczne, religijne i społeczne 1. W 1881 r. rozpoczął we Lwowie działalność edytorską Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych, który do 1920 r. publikował dla ludu po jednym utworze miesięcznie. Właśnie przez ten czas wychodziła jego seria Wydawnictwo Ludowe. Objęła ona 336 tomików w języku polskim i mniej więcej tyle samo w języku ukraińskim. Organizatorzy tej serii opowiadali się za unią polsko-ukraińską, dlatego też systematycznie publikowali książki dla ludności ukraińskiej, wychodząc z założenia, że w ten sposób najlepiej przyczyniają się do porozumienia narodowego. Pod względem wydawania druków dla ludności ukraińskiej wydawcy serii nie mieli zamiaru konkurowania 1 Por. R. Górski, Literatura popularna dla ludu, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1984, t. 1, s z Proswitą. Towarzystwo oświatowe Proswita z siedzibą Zarządu Głównego we Lwowie, które uzyskało zatwierdzenie statutu w 1868 r., obejmowało działaniem całą Galicję. A oto jego cele: a) wydawnictwo dzieł i czasopism w języku ruskim (ukraińskim) w ogóle, a wydawnictw popularnych dla ludu wiejskiego i miejskiego w szczególności; b) ustne pouczanie ludu o sprawach oświatowych, gospodarskich, handlowych i przemysłowych za pomocą delegatów, lustratorów i wędrownych nauczycieli; c) zakładanie filii towarzystwa oraz czytelń, a także opiekowanie się nimi; d) zakładanie spółek rolniczych, przemysłowych, handlowych, spichlerzy, kas oszczędnościowych i pożyczkowych oraz szkół gospodarskich, przemysłowych itp. 2 Te ambitne zadania niejednokrotnie rozbijały się o trudności materialne i nie mogły być wykonane. Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych, podejmując się publikowania książek dla ludności ukraińskiej, miał na celu wspomożenie Proswity w tym zakresie. 2 S. Towarzystwo Proswita w Galicji, Przewodnik Oświaty 1907, R. 7, s. 126.

5 6 WĄTEK HISTORYCZNY LITERATURY POPULARNEJ DLA LUDU Józef Szocki O programie wydawniczym serii Wydawnictwo Ludowe czytamy we wstępie, autorstwa Komitetu Wydawnictwa Dziełek Ludowych, do wydanego w 1898 r. Spisu najtańszych książek na premia i do czytelń ludowych: Od lat siedemnastu staramy się za pomocą dobrych książeczek szerzyć nauki, które by wzmacniając naszą wiarę świętą, przywiązywały lud do ziemi rodzinnej, uczyły ją kochać i na niej pracować, wpajały poszanowanie cudzej własności i cudzego dobra, słowem przyczyniały się do religijno-moralnego wychowania przyszłego pokolenia 3. Szerzej o Wydawnictwie Ludowym pisał w 1901 r. Miesięcznik Towarzystwa Szkoły Ludowej : Od lat 20 wychodzą staraniem i nakładem tego komitetu książeczki, przeznaczone przede wszystkim dla młodzieży i ludu wiejskiego. Głównym celem wydawnictwa jest obok rozbudzania zamiłowania do lektury pozaszkolnej także podanie dorastającej młodzieży wiejskiej w sposób możliwie najprzystępniejszy tych wiadomości, których ze szkoły nie wyniesie. Książeczki różnią się treścią i układem: jedne mają na celu rozbudzenie zamiłowania do lektury i są przeznaczone dla dziatwy szkolnej, inne dla młodzieży starszej już oczytanej, a wreszcie książki pouczające o sprawach gospodarczych lub propagujące w formie powieści ideę stowarzyszeń w celach samopomocy itp. Wszystko o zdrowej, szczerze polskiej, narodowej tendencji. Z uwagi, że wydawnictwo to odpowiada w zupełności celom TSL gorąco polecamy je naszym kołom, czytelniom i wypożyczalniom. Przy zakupie za gotówkę zniżył Komitet cenę swych wydawnictw dla Tow. S.L. i jego kół o 40% 4. Komitet działał z inspiracji Rady Szkolnej Krajowej, której wiekopomnym czynem było wprowadzenie w 1868 r. języka polskiego do szkół w Galicji, wówczas całkowicie zgermanizowanych. To ułatwiało dzieciom chłopskim naukę w szkole i dotarcie książki polskiej do nich, a także do całej wsi. Dla tych celów potrzebne było więc wydawanie książek w języku polskim. Potwierdzeniem tego może być wypowiedź Miesięcznika Towarzystwa Szkoły Ludowej : Celem wydawnictwa było i jest usiłowanie dostarczać młodzieży wiejskiej przystępnie napisanych książeczek do czytania, by owoce nauki szkolnej nie poszły na marne, a dzieci nauczywszy się czytać pod kierunkiem nauczycieli, mogły następnie same czytać bez pomocy i objaśnień, przyswajając sobie w ten sposób dokładniejszą znajomość mowy ojczystej, a wdrażając się do czytania rzeczy poważniejszych, uzupełniać albo utrwalać nabyte w szkole wiejskiej wiadomości 5. 3 Spis najtańszych książek na premia i do czytelń ludowych znajdujących się na składzie w biurze Komitetu Wydawnictwa we Lwowie. a okaz z prośbą o przeczytanie i wczesne zamówienie, Lwów 1898, s Miesięcznik Towarzystwa Szkoły Ludowej 1901, nr 6, s Miesięcznik Towarzystwa Szkoły Ludowej 1904, nr 3, s. 45. Można przypuszczać, że nazwę Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych należy rozumieć jako redakcję wydawniczą 6. Przemawia za tym fakt finansowania Wydawnictwa Ludowego od 1882 r. przez sejm krajowy (subwencja co roku wynosiła tysiąc złotych reńskich) 7. Potrzebna była więc redakcja do dysponowania środkami przeznaczonymi na tomiki, ich redagowania, kolportowania, jednania prenumeratorów, nawet pisania. Dodatkowym argumentem przemawiającym za tym jest strona redakcyjna karty tytułowej tomików. Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych zamieszczany bywa zawsze w adresie wydawniczym, a więc w tym miejscu, które jest zarezerwowane dla wydawnictwa. Gdyby nie miał takiego charakteru, byłby zapisany nad tytułem jako instytucja sprawcza (w sensie finansowym i organizacyjnym). Największą rolę w Komitecie odgrywali redaktorzy odpowiedzialni, którzy byli (prócz Kazimierza Okazy pierwszego w kolejności) autorami największej liczby tomików i to przeważnie o charakterze programowym, tj. podnoszących te problemy i wypowiadających te idee, które są szczególnie charakterystyczne dla Wydawnictwa Ludowego. Charakterystyczne jest również, że redaktorami odpowiedzialnymi byli działacze Towarzystwa Pedagogicznego we Lwowie, które powstało w 1868 r. (działało do 1921 r.) i miało ponadlokalny zasięg działania 8. Towarzystwo początkowo zostało niechętnie przyjęte przez Radę Szkolną Krajową i rządzący Galicją obóz konserwatywny. Z biegiem czasu stosunek władz uległ zmianie. Rada Szkolna Krajowa dostrzegła w towarzystwie istotny czynnik wspierający ją i jej dążenie do poprawy szkolnictwa i oświaty w Galicji. Organem centralnym towarzystwa było czasopismo Szkoła. Towarzystwo Pedagogiczne (TP) skupiało początkowo nauczycieli szkół ludowych, średnich, wyższych, zarówno narodowości polskiej, jak i ukraińskiej. W późniejszych latach odłączyli się od niego nauczyciele ukraińscy (od tego czasu Polskie Towarzystwo Pedagogiczne PTP), a w 1884 r. również nauczyciele szkół średnich i wyższych, którzy utworzyli własne Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych (TNSW), którego organem prasowym było Muzeum. Za główne zadania towarzystwa przyjęły, obok aktywizacji zawo- 6 Poszukiwania szczegółowych informacji o Komitecie Wydawnictwa Dziełek Ludowych zarówno w sprawozdaniach Rady Szkolnej Krajowej, jak też w czasopismach wtedy wychodzących, jak np. Miesięcznik Towarzystwa Szkoły Ludowej, Czas, nie dały istotnych merytorycznie rezultatów. Sama nazwa Komitet Wydawnictwa wskazuje, że mamy do czynienia z redakcją. 7 Miesięcznik Towarzystwa Szkoły Ludowej 1904, nr 3, s Por. Związek auczycielstwa Polskiego. Zarys dziejów , red. B. Grześ, Warszawa 1986, s. 39.

6 Vol. 13, Nr 3, 2012 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA 7 dowej środowisk nauczycielskich, szerzenie oświaty, wydawanie podręczników, książek pomocniczych do nauki i literatury metodycznej, wspieranie działaczy innych towarzystw i edytorów w ich działalności oświatowej. Ściśle współpracowały z uczelniami galicyjskimi, zwłaszcza uniwersytetami. Wielu profesorów pełniło w tych towarzystwach wysokie funkcje 9. Dzięki temu następowała integracja między środowiskami naukowymi a szerokimi kręgami nauczycieli pracujących na wsi i w mieście oraz działaczami oświatowymi, skupionymi w różnych towarzystwach i wydawnictwach, którymi byli przeważnie pedagodzy. Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego pośredniczyło w rozprowadzaniu publikacji Macierzy Polskiej i Komitetu Wydawnictwa Dziełek Ludowych. Wydawnictwo Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych także postępowało w ten sam sposób. Na łamach ich organów, zarówno Szkoły, jak i Muzeum, zamieszczano informacje o działalności obu instytucji, reklamując ich publikacje. Macierz Polska i Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych starały się czyniąc zadość wzajemności upowszechniać wydawnictwa zarówno TP, jak i TNSW. W Spisie najtańszych książek na premia i do czytelń ludowych, wydanym przez Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych, można przeczytać takie oto ogłoszenie: Przyjmujemy zamówienia na książeczki wydane nakładem Macierzy Polskiej, Towarzystwa Pedagogicznego i Wydawnictwa imienia Kościuszki w Krakowie 10. HISTORIA JAKO CZYNNIK KSZTAŁTOWANIA ŚWIADOMOŚCI PATRIOTYCZNEJ CHŁOPÓW Obojętność chłopów wobec powstania listopadowego, rzeź galicyjska wymierzona przeciw szlachcie i w konsekwencji korzystna dla władz zaborczych, nieliczny akces do powstania styczniowego wszystko to stawiało przed redaktorami serii Wydawnictwo Ludowe problem edukacji historycznej i patriotycznej wsi. Chodziło bowiem o kształtowanie świadomości chłopów w kierunku włączenia ich w nurt akceptowanych przez całe społeczeństwo polskie wartości narodowych, ideałów, obyczajów i języka, tak aby stawały się treścią ich wyobraźni, stylu myślenia i działania, nastrojów oraz upodobań. 9 Prezesem komitetu założycielskiego Towarzystwa Pedagogicznego był dr Józefat Zielonacki, profesor uniwersytetu (wydział prawa). Jednym z organizatorów był Bolesław Baranowski autor książek publikowanych w późniejszym czasie przez Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych. 10 Spis najtańszych książek..., op. cit., s. 4. Wydana w serii praca Czego nas uczą nasze dzieje? Część pierwsza: Polska a iemcy Zbigniewa Białorzelskiego zaczyna się od znamiennych słów: Historia jest mistrzynią życia. Zdanie stare i sławne jak świat, a tyle prawdziwe ile stare. Powiedzieli to zdanie ludzie przed tysiącem lat z górą, a od tego czasu przyswoił sobie to zdanie każdy naród, znajduje się ono w każdym języku. A jakiegoż to życia historia jest mistrzynią? Czy życia codziennego pojedynczych ludzi? Nie, historia jest nauką o dziejach, o życiu narodów, zajmuje się wypadkami wielkimi, obchodzącymi wszystkich. Z historii narody wyciągają naukę, jak mają na przyszłość postępować. A nam Polakom jest nauka historii ojczystej więcej potrzebną niż komu innemu. Był czas, kiedy w niczym nie ustępowaliśmy żadnemu z narodów europejskich, kiedy staliśmy na równi z najoświeceńszymi narodami, kiedy przemawialiśmy do Europy nie tylko słowem lecz i mieczem, zasłaniając ją własnymi piersiami przed napadami pohańców i barbarzyńców, Turków i Tatarów, Mongołów i Moskali. Dziś w świecie nie mamy żadnego stanowiska. Dziś my Polacy jesteśmy odsądzeni od praw przysługujących innym narodom, nie mamy wolności narodowej. Obowiązkiem każdego Polaka jest poznać, dowiedzieć się, co była za przyczyna, która nas strąciła tak nisko, która nas wydała na nędzę i hańbę. Jeżeli przyczyną tego były nasze błędy i winy, albo chytre podstępy naszych nieprzyjaciół, musimy to wszystko poznać, aby wiedzieć, czego na przyszłość unikać. Tego nas uczy historia 11. Na zakończenie utworu Zawisza Czarny. Opowiadanie historyczne Stanisława Miłkowskiego czytamy: Dopóki też wspomnienia o wielkich mężach i bohaterach minionych czasów naszego narodu ożywiać będą ciepłem serdecznym młodsze, dalsze, dzisiejsze pokolenie; dopóki rodzina utrzymaną zostanie w dalszych granicach wspomnień narodowych; dopóki syn tej ziemi dobrowolnie nie zrzuci z siebie obowiązków względem Ojczyzny; dopóki nie wyrzeknie się samochcąc spójni rodzinnych, a młode pokolenie nie zaprze się świętych, drogich dla nas tradycji, dopóty znajdować będziemy Czarnych Zawiszów, i wstępujących w ich ślady mężów, dopóty Polska nie umrze, dopóty polskie imię nie przebrzmi, jako lęk ostatni konającego narodu! 12 Szukano więc w przeszłości takich treści i wzorów postępowania, które umożliwiały edukację patriotyczną. Był to na owe czasy zabieg pionierski, niejako podświadomie wybrany i realizowany, ówcześnie jeszcze nieopracowany teoretycznie. Dopiero współcześni historycy z całą świadomością, wspartą na przesłankach naukowych, podkreślają z naciskiem, że gdy spotyka- 11 Z. Białorzelski, Czego nas uczą nasze dzieje? Część pierwsza: Polska a iemcy, Lwów 1906, s S. Miłkowski, Zawisza Czarny. Opowiadanie historyczne, Lwów 1887, s. 24.

7 8 WĄTEK HISTORYCZNY LITERATURY POPULARNEJ DLA LUDU Józef Szocki my się z ludzką świadomością, zawsze mamy do czynienia z jakąś historią, z jakimś zespołem wyobrażeń o przeszłości 13. Jest to podyktowane procesem samookreślenia swego miejsca w świecie, dokonywanym zarówno przez grupy społeczne, jak też przez każdego człowieka. Przeszłość więc jest tym czynnikiem, który służy nam do kształtowania współczesnych wyobrażeń o nas samych i o naszych czynach 14. CHŁOPI JAKO OBROŃCY I ZASŁUŻENI MIESZKAŃCY KRAJU Dość powszechnie podkreślano w publikacjach serii Wydawnictwo Ludowe zasługi chłopów dla historii Polski. Zapewne przez to jej redaktorzy pragnęli dokonać ich nobilitacji i mocniej związać uczuciowo z historią kraju. Chłopskie postacie historyczne i wydarzenia z udziałem chłopów znalazły swoje odbicie szczególnie w dziele Ludzie spod słomianej strzechy Walerego Łozińskiego. Czytamy we wstępie: Nie mogli Polacy dowieść większego poszanowania dla rolników, jak kiedy prostego chłopka Piasta kołodzieja, wybrali sobie na króla i pięćset lat podlegali jego rodzinie 15. Zaczyna się to dzieło od rozmowy Bartłomieja spod Wiśnicza z Walentym ze Smolnicy, tj. samym autorem, o chłopach w dawnych czasach co pod słomianą strzechą urodzili się, a bądź cnotą, bądź nauką, bądź miłością ojczyzny, bądź poświęceniem za swój naród wsławili się między swoimi i wznieśli się nad swój stan wieśniaczy Por. A.F. Grabski, Badanie dziejów społeczeństwa a problematyka świadomości historycznej, Dzieje Najnowsze 1976, nr 1, s. 3-13; S. Kieniewicz, Rozwój polskiej świadomości narodowej w XIX wieku, [w:] Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie września 1968, Warszawa 1968, t. 1, s ; H. Wereszycki, Wpływ zaboru austriackiego na świadomość społeczeństwa polskiego, Dzieje Najnowsze 1977, nr 1, s Dużo uwagi poświęcono znaczeniu historii dla świadomości chłopskiej w publicystyce i działalności galicyjskiego ruchu ludowego. Pisze o tym J.R. Szaflik, Tradycja historyczna w publicystyce i działalności galicyjskiego ruchu ludowego, [w:] Edukacja historyczna społeczeństwa polskiego w XIX wieku, red. J. Maternicki, Warszawa 1981, s Interesujące są tutaj następujące studia: H. Brodowska, Koło Oświaty Ludowej. Przyczynek do badań nad rozwojem świadomości chłopów, [w:] Stowarzyszenia społeczne jako środowisko wychowawcze, red. I. Lepalczyk, Warszawa 1974, s ; Eadem, Świadomość społeczna i narodowa chłopów na progu niepodległości Polski w 1918 roku, Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego 1975, t. 17, s ; T. Krawczak, Kształtowanie świadomości narodowej chłopów polskich w Galicji w latach , Przegląd Humanistyczny 1978, nr 11, s W. Łoziński: Ludzie spod słomianej strzechy. Spisał na przykład prostemu ludowi Walenty ze Smolnicy, [pseud. autora], Lwów 1897, s Ibidem, s. 1. Na początku dzieła mowa jest o Tomku Brodzicu, który w trakcie tłumienia buntu Masława, hetmana Mazowsza, skutecznie ochraniał króla Kazimierza Mnicha, a ten nagrodził go szlachectwem. Następnie autor opowiada o drwalu Pawle Cholewie, który wskazał drogę królowi Bolesławowi Śmiałemu w puszczy, a potem w bitwie uchronił go przed śmiercią. A król Bolesław dumny i zwycięzki wraca do Krakowa, a koło niego jakiś pan w szatach bogatych. Ej, czy oczy ludziom zastąpiło, toż to chłop cieśla Paweł Cholewa! Na placu bitwy otrzymał od króla szlachectwo, i został wielkim panem, bo las wszystek i ziemię, którędy wojsko prowadził na wroga, król jemu i jego dzieciom na wieczne czasy darował 17. W dalszej części dzieła występują kolejni bohaterowie i opisywane są ich heroiczne czyny. Ciura Maciek Zerwikaptur w bitwie z Krzyżakami w czasach Władysława Łokietka tak bohatersko walczył, że ściął toporem o szerokim ostrzu aż trzy wrogie głowy. Król nadał mu w nagrodę tytuł szlachecki. Jan Złotogoleńczyk w czasie niewoli tatarskiej odciął sobie nogi toporem, aby uwolnić przywiązanego doń swego wodza. W ten sposób umożliwił mu ucieczkę z niewoli. Nie chciał własnym uszom wierzyć najstarszy między Tatarami, co go chanem zowią, kiedy mu o tem powiedzieli; bo dziwno mu było, żeby jedno chłopię polskie ucięło sobie nogę, ażeby tylko pana swego wybawić z niewoli 18. Kolejny bohater dzieła Klemens Janicki zasłynął jako poeta, obdarowany laurem poetyckim we Włoszech. Zmarł młodo. I płacz i smutek wielki był w Krakowie. Płakał król jegomość, płakali senatorzy, płakała Polska cała, a na pogrzeb wspaniały to wyrunęło wszystko, co żyło w Krakowie 19. Chłopi Grzegorz Wieloch z Miastkowa i Walenty Wąs to zasłużeni żołnierze w wyprawie Batorego na Moskwę. Piechota wybraniecka hetmana Żółkiewskiego, złożona z chłopów, w czasie wypraw na Moskwę zasłynęła walecznością. Czterdziestu z nich, którzy ostali się przy życiu, otrzymało szlachectwo i herb od samego hetmana. Marcin Polowy Wadowita, sierota z Wadowic, został kanclerzem krakowskiej akademii. W czasie potopu szwedzkiego czynami bohaterskimi w Prusach Zachodnich wsławił się Michałko z Wirnicy, zaś w walce z Moskalami odznaczyli się Rusin Sawa i Bartłomiej Głowacki. Gromada Suchokopy na Wołyniu przejęła z rąk umierającego dziedzica opiekę nad 17 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s. 43.

8 Vol. 13, Nr 3, 2012 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA 9 młodocianym paniczem i majątkiem, a po latach otrzymała od dorosłego wychowanka zniesienie pańszczyzny. Bogaty chłop ze wsi pod Samborem, Jacenty Kunik ze Strzelbic, był przyjacielem biednych, swój pomnożony dzięki pracowitości majątek przekazał sierocie. I czytamy na końcu książki W. Łozińskiego: Obyście sobie wszyscy brali przykład z tego Kunika. Nie macie jego mienia, to miejcie jego serce, kochajcie braci, rodaków waszych i ojczyznę, a kto wie, może się mienie też znajdzie! 20 Na marginesie książki W. Łozińskiego nasuwa się istotna uwaga, że mamy do czynienia w jej przypadku z legendą, a nie z historią. W myśl ustaleń historyków poznanie spuścizny dziejowej to względnie rzeczowy, obiektywny sposób jej odczytania i wnioskowania, tj. próba nauczenia się z niej czegoś dla potrzeb współczesnych i przyszłości. Jak się więc ma ta prawda do legendarnego charakteru przeszłości? Współcześni literaturoznawcy podkreślają znaczenie dla edukacji historycznej także legend. Znalazło to swój wyraz w rozprawach zamieszczonych w zbiorowej pracy Dzieło literackie jako źródło historyczne 21. Franciszek Ziejka poświęcił legendowej odmianie świadomości zbiorowej społeczeństwa polskiego swoje opracowanie Złota legenda chłopów polskich. Pisze w nim na wstępie: Interesuje nas sprawa zaistnienia w świadomości historycznej naszego narodu komponentu, który najogólniej można byłoby nazwać historią chłopów polskich [...], słowem, pragniemy prześledzić dzieje powstania i życia legend o chłopskich bohaterach historycznych. W kręgu naszego zainteresowania znajduje się zatem kwestia świadomości historycznej samej warstwy chłopskiej. Nie wydzielamy jej jednak w osobne zagadnienie badawcze. Wydaje się nam bowiem, że takie wyodrębnienie niesie z sobą przynajmniej w interesującym nas bezpośrednio kontekście zbyt wiele ryzyka. Chodzi tu przede wszystkim o znikomą wręcz ilość materiałów źródłowych, ich niepewność, często wtórność. Nie wyodrębniamy tego zagadnienia także i z innego powodu: interesuje nas sprawa przemian w świadomości całego polskiego społeczeństwa, nie zaś wybranych jej warstw 22. Warto tu jeszcze dodać, że legendowa odmiana świadomości zbiorowej społeczeństwa polskiego, w odniesieniu do roli chłopów w historii, wymuszona została przez fakt zbyt późnego zainteresowania się nauki dziejami tej warstwy społecznej. Pod koniec XVIII w. rozpoczął się proces uhistorycznienia lub też unarodo- 20 Ibidem, s Dzieło literackie jako źródło historyczne, red. Z. Stefanowska, J. Sławiński, Warszawa F. Ziejka, Złota legenda chłopów polskich, Warszawa 1984, s. 15. wienia chłopów. Przybrał on masowy charakter w XIX i XX w. Objawem zewnętrznym uhistorycznienia chłopstwa stało się powstanie partii i stronnictw politycznych na wsi, zaś unarodowienie widoczne jest w tym, iż pierwsi pisarze ludowi zaczęli tworzyć literaturę samorodną, a tacy synowie chłopscy jak Jan Kasprowicz i Władysław Orkan znaleźli się w rzędzie czołowych twórców narodowych. Ziejka traktuje to, jako uwłaszczenie chłopskiej historii 23. Dopiero w Polsce międzywojennej i po II wojnie światowej szerzej zajęto się problemami historii chłopów. Było to odkrywanie nieznanych faktów i zdarzeń. Szczególnie wiele zrobił w tym zakresie Stefan Inglot, autor wybitnych rozpraw i redaktor monumentalnego dzieła Historia chłopów polskich 24. Trzeba ponadto wymienić, o wysokiej wartości naukowej, pracę Franciszka Bujaka Udział chłopów w zjednoczeniu Polski za Władysława Łokietka 25. Godna uwagi ze względu na swą wnikliwość i szczegółowość jest praca Jana Dąbrowskiego Udział chłopa w przeszłości Polski 26. Należy wspomnieć jeszcze wybitne dzieła: Historia chłopów polskich w zarysie Aleksandra Świętochowskiego 27 i Dzieje chłopów w Polsce. Szkic o ustroju społecznym Stanisława Śreniowskiego 28. Obok tych prac o charakterze syntetycznym powstało szereg rozpraw szczegółowych, które w sumie przynoszą wiele materiału faktograficznego, dotyczącego historii chłopów. Bibliografia odnotowuje dużo prac naukowych o historii ruchu ludowego, ale powstałych po I wojnie światowej 29. Zwycięska bitwa pod Racławicami, w której brało udział około dwóch tysięcy chłopów, wchodzących w skład tzw. milicji krakowskiej, a w samym szturmie na szaniec z moskiewskimi armatami dwustu kilkudziesięciu kosynierów 30, także znalazła swoje odbicie na kartach powiastek serii Wydawnictwo Ludowe. Karol Jan Nittman pisze o niej w swej książce Tadeusz Kościuszko i jego sławna bitwa pod Racławicami. Samą bitwę przedstawia następująco: 23 Ibidem, s Historia chłopów polskich, red. S. Inglot, Warszawa , t F. Bujak, Udział chłopów w zjednoczeniu Polski za Władysława Łokietka, Wieś i Państwo 1938, nr 6, s J. Dąbrowski, Udział chłopa w przeszłości Polski, Kraków 1946 [odbitka z Kroniki Uniwersytetu Jagiellońskiego za rok akademicki 1945 ]. 27 A. Świętochowski, Historia chłopów polskich w zarysie, Warszawa S. Śreniowski, Dzieje chłopów w Polsce. Szkic o ustroju społecznym, Warszawa Por. A. Więzikowa, Historiografia ruchu ludowego w PRL dotycząca jego dziejów do 1944 roku, Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego 1975, nr 17, s F. Ziejka, op. cit., s. 151.

9 10 WĄTEK HISTORYCZNY LITERATURY POPULARNEJ DLA LUDU Józef Szocki Niedługo przyciągnęło wojsko polskie pod same Racławice. Przed sobą ujrzeli nasi jar niezbyt głęboki, porosły krzewiną aż po samą górę, a na tej górze zaczerniła się jakaś czarna wielka plama to Moskale. Trochę markotno zrobiło się naszym, jak zobaczyli to ogromne mrowie wojska, a wszystko uzbrojone w karabiny, pałasze; poprzedzone długim szeregiem dwudziestu wielkich armat [...]. Krwawa, bo to była walka, na śmierć i życie. Kościuszko uszykował wojsko w należytym porządku, ułanów po prawej stronie, piechotę po lewej a kosynierów tak nazywano chłopów uzbrojonych w kosy postawił środkiem przed sobą. Bokami dowodzili jenerałowie Wodzicki i Zajączek, główne dowództwo objął Kościuszko [...]. Moskale przez dwie godziny nie śmieli zaczepić naszych, nareszcie dali ognia i bój się rozpoczął. Polaków mała była garstka w porównaniu z ogromną czernią wojska moskiewskiego, ale każdy wiedział, że walczy o kraj, o swobodę, o wiarę, i bił się jak lew rąbiąc na wszystkie strony. Kosynierzy choć pierwszy raz w bitwie, nie stchórzyli, ani na krok nie ustąpili Moskalom, tnąc i kłując swymi kosami, jakby najlepszym pałaszem. Najdzielniej sprawili się Walek Gwizd, Brandys, Grzegorz Świstacki i Bartosz Głowacki. Ten to już był najśmielszy i najrozumniejszy ze wszystkich [...]. Zajęli Moskalom dwanaście armat. Rosjanie uciekli, zostawiając sześciuset jeńców i tyleż zabitych 31. Wcześniejszy utwór K.J. Nittmana Grześ w Legionach Polskich. Opowiadanie historyczne z 1797 roku 32 poświęcony jest chłopskiemu bohaterowi Grzegorzowi Rojkowi ze wsi Dąbrowa, sierocie, którego ojciec zginął w bitwie pod Racławicami, a matka i pięciu braci zmarli na cholerę. Wstąpił on wraz z paniczem Władysławem Gosiewskim do Legionów w Mediolanie. Legiony Polskie powstały po uzyskaniu od Napoleona zgody na ich sformowanie w 1797 r. przez Jana Henryka Dąbrowskiego. W Odezwie do Polaków ogłoszonej przezeń 20 stycznia tegoż roku czytamy: Legiony Polskie formują się we Włoszech, na tej ziemi niegdyś świątyni wolności. Już oficerowie i żołnierze, towarzysze trudów naszych i męstwa, są ze mną, już się bataliony formują, przybywajcie, koledzy, rzucajcie broń, którą was nosić przymuszano, bijmy się za sprawę wspólną wszystkich narodów za wolność 33. Szybko Legiony Polskie zaczęły rosnąć tak, że liczyły we Włoszech ponad dwadzieścia tysięcy żołnierzy i podoficerów oraz około ośmiuset oficerów 34. Zos- 31 K.J. Nittman, Tadeusz Kościuszko i jego sławna bitwa pod Racławicami, Lwów 1909, s K.J. Nittman, Grześ w Legionach Polskich. Opowiadanie historyczne z 1797 roku, Lwów Cyt. za: F. Ziejka, op. cit., s Ibidem, s tały rozwiązane po pokoju zawartym przez Napoleona z Rosją w Luneville 9 października 1801 r. Żołnierzy wcielono do armii francuskiej. Bohater książki K.J. Nittmana uczestniczył w krwawej bitwie pod Trebbią. Ranny dostał się do niewoli rosyjskiej, skąd wraz ze spotkanym tu Janem Gawrońskim, chłopem spod Tarnowa, uciekł. Brał udział w różnych bitwach: we Włoszech, Niemczech i Hiszpanii. Grześ Rojek walczył także pod Moskwą. Po stracie nogi pod Berezyną wrócił do rodzinnej wsi, by zostać nauczycielem. Autor tak kończy swe dzieło: Niech nam za to dzieci uczy, niech im opowiada o sławnych ludziach, o nieznanych krajach i wielkich wojnach. Niech nasza dziatwa uczy się czcić i kochać tych bohaterów, co polskie imię sławnym zrobili na świecie, co choć nie zdołali zrzucić z ojczyzny więzów niewoli, potrafili jednak wszystkim pokazać i wszystkich nauczyć że Jeszcze Polska nie zginęła! 35 Tak pisze F. Ziejka o tym bohaterze i podobnych jemu legionistach: Ofiarna kilkunastoletnia służba przyniosła Rojkowi jedynie kalectwo i dwa krzyże na piersiach. Taki los jeśli nie stokroć gorszy spotkał większość legionistów. I właśnie w typowości losów naszego bohatera upatrywać należy wartość powieści Nittmana. Skierowana przede wszystkim do ludowego czytelnika, pokazywała służbę ojczyźnie jako rzecz naturalną, jako obowiązek każdego Polaka 36. POTĘPIENIE SPRAWCÓW RZEZI GALICYJSKIEJ W nocy z 19 na 20 lutego 1846 r. z inspiracji tarnowskiego starosty Breinla chłopi z okolic Tarnowa i Gorlic pod wodzą Jakuba Szeli rozprawili się ze szlacheckimi demokratami wzniecającymi powstanie przeciw Austriakom. Przez trzy następne dni dokonali rzezi właścicieli majątków i ich rodzin, zarządców, oficjalistów. Zginęło około 2 tysiące osób, spalono ponad 470 dworów. Zaczęło się to wszystko od wojny, jaką prowadził Jakub Szela z Boguszami, panami Siedlisk, właścicielami Smarzowej, w której urodził się 15 lipca 1787 r. i mieszkał do 1848 r., kiedy to władze austriackie zesłały go do wsi Sołka na Bukowinie 37. W 1832 r. został zimą uwięziony przez tych dziedziców na siedem tygodni za petycję, jaką złożył u władz we Lwowie w imie- 35 K.J. Nittman: Grześ w Legionach Polskich..., op. cit., s F. Ziejka, op. cit., s Por. A. Bogusz, Wieś Siedliska-Bogusz. Monografia zebrana z dokumentów i wspomnień rodzinnych ze szczególnym uwzględnieniem wypadków roku 1846 i życiorysu Jakuba Szeli, Kraków 1903; Jakub Szela. Pięć prac o Jakubie Szeli, przygot. do druku i wstęp C. Wycecha, Warszawa 1956.

10 Vol. 13, Nr 3, 2012 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA 11 niu okolicznych wsi, w której domagał się uznania przez Boguszów praw chłopów do serwitutów. Nie dość było tego, w celu pohańbienia wystawili go boso i w kajdanach w miejscowym kościele w dzień Nowego Roku Postać Jakuba Szeli jest niewątpliwie kontrowersyjna. W pracach historyków można spotkać różne jej oceny od potępienia po zrozumienie warunków, jakie doprowadziły do rzezi galicyjskiej. Pamiętnikarze także różnie traktują tę postać. Ksiądz Wojciech Michna, w czasie wydarzeń wikariusz kościoła parafialnego w Gorlicach, napisał: W czasie rabacji miał Szela lat 60 z okładem i swoje siwe włosy zmył krwią 130 zabitych, 40 pokaleczonych, a ilu odstawił do cyrkułu w Jaśle i Tarnowie, nie jest mi wiadomo 38. Z kolei Jan Bania, pamiętnikarz chłopski, wręcz twierdzi: W pojęciach mego dziadka i ojca Szela Jakub był krystaliczną postacią chłopską 39. Literatura piękna również nawiązała do rzezi galicyjskiej i Jakuba Szeli. Słynny Chorał Kornela Ujejskiego usprawiedliwia chłopskich sprawców wydarzenia 40. Zygmunt Krasiński w Psalmie żalu potępia ich 41. Maria Konopnicka w wierszu Rzeź w Galicji wyraża się jak najgorzej o Szeli 42. Andrzej Niemojewski, autor Legend, pisał w 1902 r.: Niechaj nie pali się wstydem czoło polskiego chłopa, że w roku 1846 ojcowie jego byli użyci do dzieła hańby; boć ojcowie ci żyli przecie życiem niemal dzikich ludzi, a przy tym gorzko odpokutowali za swe czyny. Niechaj nie puszą się szlacheccy i magnaccy potomkowie pomordowanych, że ród swój wywodzą z męczenników, boć przecie ojcowie ci zawsze będą wobec historii odpowiedzialni za ciemnotę ludu i tym bardziej będzie rosła ich odpowiedzialność, im głośniej będą tacy Tarnowscy wołali z katedr, że szlachta była naturalnym kierownikiem ludu 43. Wincenty Witos w 1912 r. na posiedzeniu sejmu krajowego we Lwowie tak wypowiedział się na temat wydarzeń galicyjskich z 1846 r.: 38 Ks. W. Michna z Chłopic, Pamiętniki naocznego świadka z roku 1846, [w:] Kalendarz ilustrowany Wieńca i Pszczółki na rok 1880, Lwów 1879, s Opowiadanie Jana Bani, [w:] Rok 1846 w Galicji. Materiały źródłowe, oprac. J. Sieradzki, C. Wycech, Warszawa 1958, s K. Ujejski, Chorał (z roku 1846), Kraków 1848, b.n.k. nlb I. 41 Z. Krasiński, Psalm żalu, [w:] Psalmy przyszłości, Lipsk 1874, s M. Konopnicka, Śpiewnik historyczny, Warszawa 1919, s A. Niemojewski [podpisujący się jako Lambro], Proroctwo rzezi galicyjskiej wobec historii, Kraków 1902, s. 24. Muszę się tu stanowczo zastrzec przeciw wywlekaniu widm z roku 1846, przeciw rozdrapywaniu tej zabliźnionej rany i przypominaniu tego aktu tym, którzy w nim nie uczestniczyli i którzy mu nie byli wcale winni. Wprawdzie już wielki poeta, Kornel Ujejski, udzielił generalnego rozgrzeszenia narzędziom bezwiednym tej strasznej rzezi, przypisując winę innym szatanom, którzy tam byli czynni, jednak i dziś nie zawadzi, kiedy powiem, że ze strony ludu uczyniono ten akt straszny pod wpływem szału i namiętności podniesionej uczuciem krzywdy przez wieki czynionej. Z waszej zaś strony doprowadzono do tego przez wiekowe zaniedbania wychowania powierzonego sobie ludu, przez krzywdy najstraszniejsze i nadużycia na nim dokonywane. Bo panami życia i śmierci wy byliście przecież, wyście szkolili a chłop zdał egzamin 44. Ludwik Stasiak w swym wspomnieniu Z dymem pożarów, wydanym w 1914 r., napisał: Szela morduje. Jakby się obróciło koło dziejowe, jakby się zjawił na świecie upiór diabła łańcuchowego, jakby lewem się świat rządził, a nie prawem. Władysław Stadnicki, bez powodu, dla fantazji rycerskiej, w jednym dniu dwudziestu pięciu niewinnych chłopów zamordował, dziś chłop Szela płaci mu bestialski rachunek: oto dwudziestu pięciu zamordowanych szlachciców leży przed dworem siedliskim 45. Nie ma więc w historiografii, pamiętnikarstwie, a nawet w literaturze pięknej jednoznacznego obrazu rzezi galicyjskiej, czy oceny Jakuba Szeli. W tej sytuacji można założyć, że w zależności od sympatii czy antypatii są wypowiadane te czy inne sądy o tych sprawach. Mamy do czynienia z tego typu zjawiskiem także w przypadku Wydawnictwa Ludowego. Do rzezi galicyjskiej nawiązuje powiastka Miłosierdzie nagrodzone Juliana Nowakowskiego 46. Czytamy w niej: Wieś Wola Polska leży nad Sanem. W chwili gdy do niej prowadzimy, cicho w niej było i spokojnie, choć było to w roku 1846, a więc w owym pamiętnym roku, kiedy to obfity i skrzętny posiew złości i przewrotności ludzkiej bujne wydawał plony. Zgraja podżegaczy bez czci i wiary, ludzi spodlonych i zbydlęconych, z namowy i za pieniądze odwiecznych wrogów naszego narodu rozeszła się pomiędzy ludem naszym i prośbą, i namową, obietnicą lub postrachem groźbą, obudziła w sercach jego najniższe żądze rozsiewała waśń, podżegała do buntów i zbrodni. Bardzo starzy ludzie pamiętają to jeszcze i wiedzą, jakie to rzucano hasła, jakie głoszono kłamstwa i zagotowało się w całym obwodzie Tarnowskim, a zgubny ten prąd ogarniał coraz więcej bliższe i dalsze okolice. Bo i cóż łatwiejszego jak uwieść człowieka biednego i nieoświeconego, okazując mu w oddali 44 Przyjaciel Ludu 1912, nr L. Stasiak, Z dymem pożarów. Wspomnienie rzezi galicyjskiej, Warszawa 1914, s J. Nowakowski, Miłosierdzie nagrodzone. Powiastka ze zdarzeń prawdziwych, Lwów 1895, wyd. 2: 1904.

11 12 WĄTEK HISTORYCZNY LITERATURY POPULARNEJ DLA LUDU Józef Szocki nadzieję lepszej przyszłości, nadzieję dostatków i bogactw bez pracy. Uwiedziono też i lud nasz i przywiedziono go do spełnienia Kainowej zbrodni 47. Mieszkańcy Woli Polskiej nie dali się jednak zwieść i nie brali udziału w powstaniu, gdyż naczelnik wsi Michał Duda nie dopuścił do tego. A o nim w książce pełno ciepłych i pochwalnych słów, zaś o rabacji pisze się jak najgorzej. WYBRANE WYDARZENIA I POSTACIE Z OGÓLNEJ HISTORII POLSKI Najdalej w przeszłość sięgają dwa opowiadania: Królewskie dary i Po Bogu Ojczyzna, zawarte w zbiorku Obrazki historyczne Franciszka Marca 48. Pierwsze z nich dotyczy zdarzenia, gdy wojewoda Wszebor stchórzył i doprowadził do klęski wojska Bolesława Krzywoustego. Król przysłał mu w darze skórkę zajęczą, kądziel i wrzeciono, a także wyrazy oburzenia. Chciał w ten sposób ukarać wojewodę. Skórka bowiem zajęcza oznaczała bojaźliwość; kądziel zaś i wrzeciono słabość niewieścią. Na ten widok żona Wieńczysława została zakonnicą, a wojewoda powiesił się. Dzielny zaś chłopek, który królowi w bitwie konia podał, przez co mu życie ocalił, otrzymał za swą odwagę i poświęcenie, dla siebie i dla swego potomstwa na wieczne czasy szlachectwo, oraz wielkie obszary ziemi w darze oczym historia z chlubą wspomina i za przykład wszystkim podaje 49. Utwór Szlak Batu-chana Wandy Ziółkowskiej odnosi się do początków czterdziestych lat XIII w. 50 Mowa jest w nim o wnuku Czyngis-chana i wodzu armii tatarskiej, który w latach dokonał najazdu na Polskę i Węgry. Na tym tle osnuta jest akcja tego dzieła. Ze wsi Krakówki spod Krakowa wyruszył chłop Antek do walki z najeźdźcą. Tatarzy Batu-chana szli naprzód pod Sandomierz. Wojska polskie zostały pobite. Król Bolesław i królowa Kinga uszli do Krakowa. Antek, jak wielu innych, dostał się do niewoli. Wojewoda krakowski, Włodzimierz Gryfita, znienacka zaatakował Tatarów i odbił z ich rąk wielu Polaków, w tym Antka. Tatarzy rozdzielili się na dwie części, jedna poszła na Śląsk i stoczyła bój pod Legnicą, druga doszła aż na Węgry. Tatarzy wzięli dużo dziewcząt w jasyr. Także Kachnę z Krakówki, dziewczynę Antka. Była w haremie Batu-chana. Została wykradziona i znalazła się w Krakowie, gdzie wyszła za mąż za Antka. 47 Ibidem, s F. Marzec, Obrazki historyczne, Lwów Ibidem, s W. Ziółkowska, Szlak Batu-chana. Powiastka historyczna z czasów Bolesława V Wstydliwego, Lwów Powiastka O królu chłopków S. Miłkowskiego dotyczy Kazimierza Wielkiego 51. A oto zasługi króla, jakie wymienia autor powiastki: utrzymanie spokoju od strony Krzyżaków za oddanie Pomorza w zamian za Kujawy; Czech za odstąpienie Śląska, pozyskanie Rusi Czerwonej i przyłączenie do Polski Księstwa Halickiego i części Wołynia ze Lwowem, Haliczem, Przemyślem, Trembowlą i innymi; poprawienie komunikacji; ustanowienie Statutu Wiślickiego; funkcjonowanie Sukiennic, a zwłaszcza uniwersytetu w Krakowie, wzięcie w obronę chłopów przed nadużyciami (dlatego władcę tego zwano królem chłopów). W następnej kolejności trzeba wspomnieć o królu Władysławie Jagielle. Wiele o nim pisze Bronisław Sokalski w utworze Jak powstała Unia Lubelska 52. I tak na mocy układu w Krewie wielki książę litewski Jagiełło zobowiązał się w 1385 r. przyjąć wiarę chrześcijańską, odzyskać utracone posiadłości polskie i na wieki Litwę z Polską połączyć, a za to miał poślubić Jadwigę. I tak się stało. W dniu 14 lutego 1386 r. wraz z kilkoma braćmi przyjął chrzest w Krakowie, w cztery dni potem poślubił Jadwigę, a w piętnaście dni po ślubie koronował się na króla polskiego. Ważnym wydarzeniem było odzyskanie Rusi Czerwonej, którą Ludwik, król węgierski, wcielił do swego państwa. Przyłączono do Polski Mołdawię w 1387 r., Wołoszczyznę w 1389, a Besarabię w W 1401 r. na zjeździe w Wilnie książę Litwy Witołd i król Władysław Jagiełło zawarli ugodę, na mocy której król przekazał Witołdowi rządy dożywotnie na Litwie. Po śmierci Witołda Litwa miała wrócić do Korony. Unia Horodelska z 1413 r. potwierdzała wcześniejsze warunki i silniej zacieśniała zjednoczenie Litwy z Polską 53. Kazimierz Zimowski pisze w wydanym w serii opowiadaniu O królowej polskiej Jadwidze...: Nową akademię otworzył król Władysław Jagiełło w rocznicę śmierci fundatorki, a swej małżonki, dnia 22 lipca 1400 roku 54. Gdy Jadwiga i Jagiełło pobrali się, nastąpiło ochrzczenie Litwy. Królowa przyłączyła do Polski Ruś Czerwoną i Halicką z miastami Lwowem, Przemyślem i Haliczem. Zapisała swoje kosztowności Uniwersytetowi Krakowskiemu. Jagiełło ukrócił potęgę Krzyżaków w 1410 r. Dziełko zamyka wiersz Marii Konopnickiej a wiec 4 czerwca 1900 o Królowej Polskiej Jadwidze. 51 S. Miłkowski, O królu chłopków, Kazimierzu Wielkim, Lwów B. Sokalski, Jak powstała Unia Lubelska? Wspomnienie w 350 rocznicę, Lwów Ibidem, s K. Zimowski, O królowej polskiej Jadwidze, żonie Władysława Jagiełły, Lwów 1900, wyd. 2: 1907, wyd. 3: 1917.

12 Vol. 13, Nr 3, 2012 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA 13 Marceli Piątkowski zwycięstwu króla, odniesionemu w 1410 r., poświęcił osobną pozycję Pogrom Krzyżaków pod Grunwaldem 55. Autor ten twierdzi, że było to zwycięstwo słowiańszczyzny nad Niemcami. Po stronie polskiej walczyli szlachcice, ziemianie i gospodarze. Polała się bowiem pod Grunwaldem po raz pierwszy krew bratnich narodów: Polski, Litwy, Rusi i Czechów w obronie bytu przed Niemcami. Kończy się dziełko Piątkowskiego słowami: Rząd pruski ma siłę to prawda ale my, Polacy, mamy prawo do bytu i życia, prawo Boże, które musi zwyciężyć świecką siłę pruską, tak, jak chłopskie sulice zwyciężyły zakutych w stal rycerzy pod Grunwaldem! O Zawiszy Czarnym z czasów Władysława Jagiełły traktuje opowiadanie wydane w serii, opatrzone przed tekstem takim oto mottem: Twój herb tutaj tylko błyszczy, ale nie tutaj twoje zwłoki, o wielki bohaterze, Zawiszo Czarny! 57 Jest to także napis na pomniku tej postaci w kościele księży Franciszkanów w Krakowie. Zawisza Czarny walczył w 1410 r. na polach Grunwaldu w chorągwi Zyndrama z Maszkowic. Poległ w walce z Turkami w 1428 r. Szczęsny Parasiewicz w Powiastkach i opowiadaniach historycznych przedstawia Jana Olbrachta (Rycerz na białym koniu), który wraz z wojskiem polskim bohatersko odpierał najazd Tatarów w 1488 r. pod wsią Kopestrzyn 58. Obrany został w 1492 r. królem Polski. Spotykamy w dziele tego autora krótką notkę i wierszyk o świętym Kazimierzu, bracie króla Jana Olbrachta. K.J. Nittman jest autorem pracy O hetmanie Zamoyskim i o tym, co się za jego czasów w Polsce działo 59. Zaczyna się ona optymistycznie: Piękną była Polska przed trzystu laty. Na tronie zasiadali kolejno najlepsi nasi królowie, wielcy wodzowie bronili granic państwa i rozszerzali je daleko od morza do morza, tj. od Bałtyku aż niemal po Morze Czarne 60. K.J. Nittman, pisząc o wojnie Batorego z Moskalami, wspomina o czynach bohaterskich chłopa Grzegorza Wielocha. 55 M. Piątkowski, Pogrom Krzyżaków pod Grunwaldem. W pięćsetną rocznicę, Lwów Ibidem, s S. Miłkowski, Zawisza Czarny..., op. cit. 58 S. Parasiewicz, Powiastki i opowiadania historyczne, Lwów K.J. Nittman, O hetmanie Zamoyskim i o tym, co się za jego czasów w Polsce działo, Lwów Ibidem, s. 3. Przy zdobywaniu miast i zamków, w czasie tej wojny, oddawała królowi nie małe usługi świeżo ustanowiona piechota łanowa włościańska. Pod miastem Wielkie Łuki, np. gdy dla wielkiego strzelania nikt się nie odważył iść, pod bramę, by ją podpalić, co koniecznym było dla zdobycia miasta, wówczas znalazł się na chwałę narodu włościanin jeden, zwany Grzegorz Wieloch, rodem ze wsi Miastkowa na Mazurach, a poddany państwa Lasockich, który nie zważając na kule, i mimo, że był już raniony, poszedł śmiało, porwał za palące się łuczywo i bramę podpalił. Król za ten czyn zrobił go zaraz szlachcicem i dał mu 20 łanów ziemi na własność, miasto Wielkie Łuki zdobyto, a Zamoyski dał Wielochowi swój własny herb szlachecki, a więc zrobił go jakby krewniakiem swoim 61. W Opowiadaniu Bartosza Grzymały Juliana Nowakowskiego można spotkać opis walk, jakie Polacy prowadzili z Tatarami najeżdżającymi nasze ziemie południowo-wschodnie, a konkretnie mówi się o Lisowczykach 62. W walkach, jakie prowadzili Lisowczycy, uczestniczył Staszek Grzymała przodek Bartosza, głównego bohatera utworu J. Nowakowskiego. Dzieło Wojna ze Szwedami Edwarda Zorjana dotyczy 1605 r. 63 Rozpoczyna się sielsko: Na Litwie, nad brzegami Wilii, w okolicy lesistej, leżała mała wioska Zaborek, należąca do państwa Boguckich. Byli to ludzie niebogaci, a umieli poprzestać na małym, wiedli więc żywot pracowity, chwaląc Boga i prosząc, aby ich ochronił od wielkich nieszczęść, które ludzi nieraz nawiedzają. Sami państwo Boguccy byli już starzy i nie szukali szczęścia dla siebie, tylko dla swych synów, których mieli dwóch: starszy, Stanisław, liczył już lat dwadzieścia sześć, młodszy zaś, Witold, dopiero ośmnaście 64. Stanisław poszedł na wojnę ze Szwedami, którzy chcieli zabrać Inflanty, kraj należący do Polski. Gdy dochodzi do rozmowy między Boguckimi a miejscowym proboszczem na temat przyczyn wojny, panuje przekonanie, że nie wiadomo, o co ona się toczy. Tak mówi proboszcz: Król nasz najmiłościwszy, Zygmunt III, pochodzący z królów Szwecji, ma prawo do korony szwedzkiej i nie chce ustąpić, ale Szwedzi zbuntowali się także przeciwko naszemu królowi. Nie podobał się im, więc wybrali sobie swego księcia Karola, i właśnie w roku ubiegłym (w marcu 1604) ukoronowali go. Jest to wojak bardzo śmiały i dzielny! 65 Witold pod wpływem brata, który odwiedził rodzinę, również zaciągnął się na wojnę ze Szwedami. Hetman Chodkiewicz na czele z husarią pod Rygą pokonał woj- 61 Ibidem, s J. Nowakowski, Opowiadanie Bartosza Grzymały, Lwów E. Zorjan, Wojna ze Szwedami. Opowiadanie historyczne z 1605 roku, Lwów Ibidem, s Ibidem, s. 5.

13 14 WĄTEK HISTORYCZNY LITERATURY POPULARNEJ DLA LUDU Józef Szocki ska szwedzkie. Witold dostał się do niewoli i znalazł się w Szwecji. Na skutek interwencji hetmana wypuszczono jednak jeńców polskich i w ten sposób Witold powrócił do rodziny. W Powiastkach i opowiadaniach historycznych S. Parasiewicza mowa jest o wieśniaku Stefanie Rolaku, który walczył pod Żółkiewskim i wsławił się w walce z Moskalami pod Smoleńskiem. Gdy jako starzec dogorywał na łożu śmierci, doszła go wiadomość, że hetman Sobieski 11 listopada 1673 r. pobił pod Chocimem Turków. Podniósł się resztami sił, siadł na łożu i zawołał: Boże, dzięki Ci, Boże! Wieczna Tobie chwała! Oto potomek ukochanego wodza, zwycięzcą pogan i królem w narodzie! Anielski uśmiech, nigdy przedtem u niego niewidziany, przebiegł po ustach jego, a bohater spod Smoleńska zwolna pochylił się i skonał 66. Łucjan Tatomir jest autorem pracy Wspomnienie o Janie III Sobieskim 67. Otwiera ją frontispis z portretem i napisem: król Jan Trzeci Sobieski, urodził się w Olesku dnia 17 sierpnia 1629 r., umarł w Wilanowie dnia 17 czerwca 1696 r. Czytamy o wiktorii z 1683 r. następujące słowa: Zwycięstwo wiedeńskie rozstrzygnęło, czy w Europie ma panować krzyż św., czy półksiężyc mahometański. Bóg ramieniem wielkiego króla Jana III i orężem polskim upokorzył pod murami Wiednia dumę muzułmańską i zadał Turcji śmiertelny cios, po którym już się nigdy więcej nie podniosła do dawnej potęgi, lecz przeciwnie coraz bardziej upadała i nikczemniała. Z namiotu wielkiego wezyra, w którym spoczął król po krwawym dniu, rozbiegli się gońce pędząc z wieścią radosną do Rzymu i Polski. Pierwszy wiózł papieżowi najwspanialszą chorągiew nieprzyjacielską, z krótkim doniesieniem: Przybyliśmy, zobaczyliśmy, Bóg zwyciężył! drugi pędził z listem do królowej, w którym upojony szczęściem Sobieski pisał: Bóg i Pan nasz, na wieki błogosławiony, dał zwycięstwo i chwałę narodowi naszemu, o jakiej wieki przeszłe nie słyszały. Ale cesarz Leopold I mniej okazał się wdzięcznym, niż się spodziewać należało. Nie zaprosił on nawet króla Jana III do siebie; i zjechawszy się z nim pod Schwechatem, podziękował mu wprawdzie w grzecznych słowach i przyznał, że poświęceniem swoim i walecznością zasłużył sobie na wdzięczność nie tylko cesarstwa, lecz i całej Europy ale w ogóle zbył go krótko i zimno, a nawet obraził, nie rzekłszy ani słowa do syna, którego mu król przedstawił. Ale król Jan III nie zraził się bynajmniej tą obojętnością cesarza, chociaż mu ona była srodze bolesną. Chodziło mu o sprawę chrześcijaństwa i o usunięcie na zawsze od Europy i ojczyzny swojej grożącego od 66 S. Parasiewicz, op. cit., s Ł. Tatomir, Wspomnienie o Janie III Sobieskim. W dwóchsetną rocznicę śmierci króla-bohatera, Lwów 1896, wyd. 2: Turków niebezpieczeństwa. Nie tracąc tedy drogiego czasu, ruszył z wodzem cesarskim, ks. Karolem Lotaryńskim, dalej w pochód i ścigał Turków aż na Węgry. Pod Parkanami poniósł tam przez nieostrożność porażkę i o mało sam nie wpadł w ręce nieprzyjaciół. Starszyzna wojskowa, zniechęcona tym niepowodzeniem, radziła, żeby nie wdawać się w dalsze bitwy z Turkami, a pójść sobie do domu, bo już się widocznie fortuna odwróciła. Ale król zgromił ostro taką małoduszność, mówiąc: Tę radę u was strach sprawuje; lubo wojsko wczoraj podrwiło, jutro się poprawi, bo to nie nowina. A co o fortunie mówicie, zdepcę ją jako małpę, a Boga przeprosiwszy, obaczycie jutro odmianę. Stało się jak powiedział. Dnia 9-go października pobił Turków na głowę na tym samym miejscu, gdzie przed dwoma dniami odnieśli zwycięstwo, i zdobył miasto Gran, które przez lat 140 w rękach tureckich zostawało. Dopiero po tym drugim zwycięstwie, że już i pora była spóźniona, ruszył król Jan III z powrotem do ojczyzny. Po drodze zdobył cesarskich jeszcze kilka pomniejszych zameczków, i nareszcie ku końcowi r stanął u granic Polski, a na wilię przybył do Krakowa 68. W serii Wydawnictwo Ludowe ukazała się także praca K.J. Nittmana O konfederacji barskiej i jej bohaterach 69. Był to zbrojny związek szlachecki, który zawiązał się 29 lutego 1768 r. i działał do 1772 w obronie dawnych wolności szlacheckich i niepodległości Polski, przeciw królowi, dysydentom i Rosji. Stało się to na skutek samowoli wojsk rosyjskich i aktów przemocy ze strony Repnina ambasadora rosyjskiego w Warszawie, polegających na porywaniu niewygodnych posłów (biskupów Sołtyka, Załuskiego, Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna) i popieraniu dysydentów. Działali w niej tacy magnaci, jak Adam i Michał Krasińscy, Józef Pułaski i inni. Występowali o detronizację Stanisława Augusta, oddanie tronu dynastii niemieckiej Wettinom, byli przeciwni jakimkolwiek reformom naruszającym status magnaterii, przeciwstawiali się równouprawnieniom dysydentów. W tłumieniu konfederacji brały udział wojska rosyjskie. Były aż cztery wydania pamiętników urodzonego na Litwie w 1762 r. Józefa Kapcia iewola i ciekawe przygody jenerała polskiego... podług jego własnych pamiętników ułożone 70. Autor dostał się w 1792 r. do niewoli rosyjskiej. Na wieść o powstaniu w 1794 r. pod dowództwem Tadeusza Kościuszki przebijał się z ta- 68 Ibidem, s K.J. Nittman: O konfederacji barskiej i jej bohaterach, Lwów J. Kopeć, iewola i ciekawe przygody jenerała polskiego... podług jego własnych pamiętników ułożone, Lwów 1883, wyd. 2: 1893, wyd. 3: 1899, wyd. 4: 1906.

14 Vol. 13, Nr 3, 2012 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA 15 kimi jak on z Kijowa, gdzie stali, do Polski, brał udział w bitwie pod Maciejowicami, po klęsce znów dostał się do niewoli. W Smoleńsku sąd skazał go na więzienie. Przypędzono do Smoleńska do trzech tysięcy żołnierzy, nagich, bosych, w największe mrozy; połowa z nich już w drodze pomarła 71. Z rozkazu carowej Katarzyny II zesłany został na Syberię, aż na Kamczatkę, aby po paru latach wrócić do kraju. O życiu mieszkańców Kamczadalów napisał wiele ciekawych spostrzeżeń. W Wilnie znalazł się pod opieką Tadeusza Czackiego. Na wieść, że mu przyznano pensję odpowiednią do jego generalskiego stopnia, odmówił jej przyjęcia. Nie odważyłem się brać pieniędzy za stopień krwią i zasługami nabyty 72. Powstaniu listopadowemu poświęcona jest praca Za świętą sprawę K.J. Nittmana 73. Przedstawiony został w niej na tle historycznym przebieg tego zbrojnego wystąpienia, począwszy od 29 listopada 1830 r. do oblężenia i wzięcia Warszawy przez Paszkiewicza. Opisane są losy bohatera tej powiastki, Franka Krzepskiego, ślusarza, który poświęcił się dobru ojczyzny i walczył do ostatniej kropli krwi aż poległ pod Warszawą. Kwintesencja myśli zawartych w utworze sprowadza się do stwierdzenia:...upaść może wielki naród, zginąć tylko nikczemny, więc Jeszcze Polska nie zginęła, wiara w lepszą przyszłość, praca nad ludem, nad sobą, oto hasło nasze na dziś 74. STEREOTYPY ROSJANINA I NIEMCA. LOJALIZM WOBEC AUSTRII Moskal był przedstawiany w powiastkach zawsze jako okrutny zaborca, który bezlitośnie tępił wszystko co polskie i prześladował religię. W dziele Tadeusz Kościuszko i jego sławna bitwa pod Racławicami K.J. Nittmana 75 możemy przeczytać: Pewnego razu do wsi Czernichowa pod Krakowem przyszedł oddział kozaków moskiewskich z trzema 71 Ibidem, s Ibidem, s K.J. Nittman, Za świętą sprawę. Opowiadanie na tle powstania z 1831 roku, Lwów 1901, cz Recenzent W. Dunin-Wąsowicz pisał: Nie wiedzieć zaiste, co w tej książeczce cenić, czy podkład historyczny, czy fabułę; oba te pierwiastki bowiem występują z równą siłą i równomiernie a umiejętnie przeprowadzone składają się na niezwykle udatną całość ( Miesięcznik Towarzystwa Szkoły Ludowej 1901, nr 4, s. 59). 74 Ibidem, s K.J. Nittman, Tadeusz Kościuszko i jego sławna bitwa pod Racławicami, op. cit. oficerami na czele. Ludzie po drodze widząc moskiewskich żołdaków zaczęli uciekać i kryć się do chat, bo wiedzieli, że z tymi psubratami źle się wdawać. Kozacy rozejrzeli się i dopadłszy nareszcie jakiegoś dzieciaka dopytywali się, gdzie sołtys mieszka. Oficer rozłoszczony, że długo czekał aż się sołtys stawił, ściągnął go zaraz na przywitanie nahajką przez plecy. Chłopu aż świeczki w oczach stanęły i krew się zagotowała ze złości, bo jakiem prawem taka bestia moskiewska ma tłuc gospodarza bez żadnej przyczyny. Słysz mużik, woła oficer, przykazał pułkownik, żeby z waszej wsi dostawić dla wojska cztery świnie, cztery barany, dwie krowy i cetnar słoniny. Przed wieczorem wszystko musi być gotowe, a jak nie no to poczujesz! I znów wysunął swoją nahajkę, a biednemu chłopu aż skóra ścierpła. Chciwość i okrucieństwo Moskali były wszystkim dobrze znane. Od czasu, jak wojsko moskiewskie weszło do kraju, ździerstwu nie było końca; co było tylko potrzeba dla koni lub ludzi, to się ściągało od dworów i chłopów, a jak śmiał się kto o zapłatę upomnieć to go nieraz i ubili knutami. Starszyzna wprawdzie dawała pieniądze za prowiant, ale Moskal ruble lubi, chował je więc na wódkę i hulankę, a co było potrzeba to się i tak z ludzi zdzierało 76. W Opowiadaniu starego Mikuły 77 mowa jest o oporze wobec Moskali. Stary Mikuła ze wsi niedaleko Sokala przestrzegał swych współziomków, w tym też Ukraińców, aby nie brać pieniędzy od Moskali. Nikt darmo nie daje, a tym bardziej Moskal; ludzie wszyscy za pieniądze kupują sukmanę, buty, czapkę, pas od święta, a Moskal za kilka rubli chce kupić duszę człowieka, jego wiarę i sumienie 78. Na łamach powiastek podnoszono sprawę wierności ojczyźnie, gdy zaborca przeprowadzał rusyfikację. Typowym przykładem w tej mierze może być opowiadanie Losy poczciwej rodziny Wincentego Pola 79. Dotyczy ono dziejów wdowy i jej córki Magdusi z Kalisza. Córka wyszła za mąż za podoficera Macieja z miejscowego garnizonu. Urodził się im syn Staś. Gdy wybuchło powstanie w Warszawie 1831 r., Maciej wziął w nim udział. Po jego upadku wrócił do Kalisza i krył się przed Moskalami. Co charakterystyczne, że gdy wracał do domu w Kaliszu, właśnie znajomy Żyd radził, żeby nie jechać przez miasto, ale przedmieściem nałożyć do domu, bo w mieście wielkie meldunki i kłopoty z Moskalami 80. Syn Staś został porwany i wywieziony na Sybir. Maciej skonał z rozpaczy. Magdalena wiodła żywot wdo- 76 Ibidem, s Opowiadanie Starego Mikuły, [w:] Powiastki dla ludu, Lwów Ibidem, s W. Pol, Losy poczciwej rodziny. Zdarzenie prawdziwe, Lwów Ibidem, s. 28.

15 16 WĄTEK HISTORYCZNY LITERATURY POPULARNEJ DLA LUDU Józef Szocki wy. Od śmierci męża upłynęło przeszło dwanaście lat, gdy syn Staś, jako oficer rosyjski, odwiedził matkę, przekonując ją, że został wierny wierze i krajowi mimo munduru, który nosi; wskazał na książeczkę od pacierzy, którą mu dała w ostatniej chwili, gdy go dzieckiem porwano z Kalisza i podkreślił, że w szkole kadetów nie zapomniał języka polskiego. Niemca przedstawiano na łamach powiastek serii jako chytrego i łakomego na polskie ziemie zaborcę. Z. Białorzelski w pracy Czego nas uczą nasze dzieje? Część pierwsza: Polska a iemcy pisze, że stosunki między Polską a Niemcami układały się na zasadzie wojen i zdrad rzecz zrozumiała ze strony tych drugich. Dyskretnie wspomina też o Austrii jako zaborcy. Teraz państwa sąsiednie postanowiły zrobić trzeci i ostatni rozbiór Polski. Prusy zajęły kraj między Pilicą, Bugiem i Niemnem, obszar pomiędzy Pilicą, Wisłą i Bugiem wzięła Austria, resztę Rosja. Polska straciła swój byt niepodległy, ale teraz rozpoczęła się walka o byt narodowy i niepodległość, prowadzona wszelkimi sposobami: orężem i pracą pokojową, z równą zawziętością prowadzona aż do dnia dzisiejszego 81. Mimo okrutności Moskali, chytrości i zaborczości Niemców Polak okazuje wytrzymałość, trwa on na posterunku obrońcy kraju i wiary. Tę prawdę podkreśla ku pokrzepieniu serc rodaków W. Łoziński w opowiadaniu Ludzie spod słomianej strzechy. Można w nim przeczytać: A kto raz oberwał potężnego guza na naszej ziemi, ten się na drugi raz dobrze poskrobał za ucho, nim znowu puścił się w taniec z Polakami. Poznał ci to o nas niejednokrotnie i Tatar i Turek poganin, poznał Niemiec i Czech sąsiedni i Szwed nieraz okrutny, i Moskal chytry, i Niemiec Krzyżak łapczywy 82. Spotyka się nawet pochwałę stosunków w Austrii. Bronisław Rakowiecki w powiastce Mogiła Bazylowego syna pisze o powstaniu styczniowym 1863 r., jakie obserwował w okolicach gminy Młociska w Królestwie Polskim, niedaleko Lublina. Przy tej okazji stwierdza: Królestwo Polskie przeszło pod rząd moskiewski. Wielkie Księstwo Poznańskie pod Prusaków, a nasza Galicya dostała się Austryi. W Austryi, gdy mamy Sejm, Wydział Krajowy, Rady powiatowe i gminne, a więc gdy mamy prawo sami sobą rządzić a przede wszystkim gdy mamy tak Wspaniałomyślnego i Dobrotliwego Monarchę, jest nam dobrze, ale jakże inaczej pod Prusakiem, a nie do wytrzymania jest prawie pod Moskalami. Tam więc naród nie mogąc wytrzymać prześladowań, już trzy razy upominał się z bronią w ręku o swoje i o Boskie prawa. Pierwsze 81 Z. Białorzelski, op. cit. 82 W. Łoziński, op. cit., s. 17. powstanie było w roku 1794, drugie w roku 1831, a trzecie w r Trzeba tu przytoczyć pracę Bronisława Sokalskiego Jak żyć po wojnie, w której wyraźnie stawia sprawę, że Polacy muszą mieć wolność: Należy więc być gotowym na jej przyjęcie 84. A oto wskazania, które należało jego zdaniem wdrożyć w życie: obowiązek pracy i oszczędności, obowiązek wspierania i szerzenia oświaty ludowej, obowiązek przedsiębiorczości, obowiązek popierania wytwórczości polskiej i wreszcie obowiązek zachowania godności i godności narodowej. Teofil Merunowicz w swej pracy Katechizm obywatelski dla Polaków i Rusinów w Galicji i w Krakowskiem pisze: Ja ci ofiaruję, łaskawy czytelniku, książeczkę niniejszą, w której tym samym sposobem, jak jest streszczoną nauka wiary świętej w małym katechizmie, starałem się zebrać w jak najściślejszym skróceniu naukę o powinnościach naszych względem narodu naszego i ojczyzny, jak niemniej także względem państwa, do którego należymy 85. Rzecz jest o prawach i obowiązkach wobec narodu i ojczyzny: Niczym innym bowiem, jak tylko przez znajomość i poszanowanie prawa, przez pracę ustawiczną a rozumną dla dobra powszechnego, przez poczciwą miłość wzajemną, zdołamy narodowi naszemu zapewnić siłę i szczęście 86. Autor ten wyjaśnia takie pojęcia, jak obywatel, rodzina, ród, społeczeństwo itp. Obywatelem jest podkreśla każdy człowiek, ponieważ każdy z nas jest członkiem jakiejś gminy, jakiegoś rodu i państwa, czyli członkiem społeczeństwa. Dobrym obywatelem jest ten tylko, kto jest świadom praw i obowiązków obywatelskich i należycie je wykonuje. [...] Dobrym obywatelem może być tylko człowiek uczciwy, pracowity i posiadający oświatę 87. Do narodu należą Polacy i Rusini. Powinni się szanować i bronić nawzajem. Zamieszkują królestwo Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, nazywane potocznie Galicją z Krakowem. T. Merunowicz objaśnia, na jakich ustawach opiera się ustrój państwa i kraju. Przypomina zasadnicze ustawy państwowe z 21 XII 1867 r. Pisze też o cesarzu i jego roli w państwie, o radzie państwa składającej się z dwóch zgromadzeń: izby panów i izby posłów, o sejmie krajo- 83 B. Rakowiecki, Mogiła Bazylowego syna, Lwów 1884, s B. Sokalski, Jak żyć po wojnie, Lwów 1916, s T. Merunowicz, Katechizm obywatelski dla Polaków i Rusinów w Galicji i w Krakowskiem, Lwów 1884, s Ibidem, s Ibidem, s. 9.

16 Vol. 13, Nr 3, 2012 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA 17 wym w Galicji, o wydziale krajowym, o gminach i powiatach, o krajowych władzach wykonawczych i służbie obywatelskiej. Na końcu książeczki podkreśla: Największą wartość ma dla nas przysługująca nam obecnie swoboda obywatelska z tego powodu, że wolno nam teraz samym o potrzebach naszych radzić iozaradzenie im starać się 88. * * * Nie ulega wątpliwości, że literatura popularna dla ludu, która dzięki m.in. Komitetowi Wydawnictwa Dziełek 88 Ibidem, s. 47. Ludowych powstała i utrwaliła się w obiegu społecznym na przełomie XIX i XX w., silnie odcisnęła się w świadomości historycznej chłopów i plebsu miejskiego. Wyposażenie tych grup społecznych w wiadomości o historii Polski i o wszystkich ważniejszych problemach jej dotyczących uosabiało wręcz demiurgiczną moc. Dzięki działaniu oświatowemu, obywatelskiemu i narodowemu (takie zadania zawsze stawiała sobie literatura popularna dla ludu) chłopi stawali się świadomymi obywatelami i jako równoprawni członkowie narodu polskiego brali w swoje ręce los własny i narodu. THE HISTORICAL MOTIF OF THE POPULAR LITERATURE FOR PEOPLE PUBLISHED BY THE LVOV COMMITTEE OF POPULAR COMPOSITION PUBLISHING OFFICE ( ) Summary The article presents the Committee of Popular Composition Publishing Office [Wydawnictwo Dziełek Ludowych] which functioned in Lvov from 1881 to 1920 and published 336 volumes in Polish and more or less the same number of volumes in Ukrainian. This was popular literature for people and its main aim was to spread among peasants and city commoners the specific patterns of culture and education. This literature had educational, national and patriotic as well as religious and social tasks. The historiographical content of this literature is interesting. According to the publisher s intention, it was to shape the patriotic awareness mainly among peasants. The specific topics which this literature is devoted to are peasants as country defenders and merited inhabitants, condemnation of Galicia massacre perpetrators, some more important Polish history events and figures as well as the stereotypes of a Russian and German person. KEYWORDS: popular literature, popular culture and education, popular patriotism, Lvov, the Committee of Popular Composition Publishing Office

17 Vol. 13, Nr 3, 2012 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA 19 Henryk Żeligowski Wyższa Szkoła Zarządzania Edukacja Wrocław PRASOWE DZIENNIKARSTWO WIZUALNE DESIGN, LAYOUT, TYPOGRAFIA ABSTRAKT Przedmiotem artykułu jest analiza terminologiczna, definicyjna i merytoryczna problematyki związanej z dziennikarstwem wizualnym prasy. Współcześnie w społeczeństwie informacyjnym komunikacja ulega tak radykalnym zmianom, że wizualny kod komunikowania upowszechnia się w prasie, jako najbardziej efektywny sposób przekazywania wiadomości, umożliwiający odbiorcom szybką percepcję. Dziennikarstwo wizualne to przekazanie informacji za pomocą języka wizualnego i w formie wizualnej, którą w prasie kształtują design, layout i typografia. Gazety i czasopisma powinny mieć układ atrakcyjny wizualnie dla czytelnika, a jednocześnie pokazać i przekazać mu znaczenie oraz kontekst tekstu dziennikarskiego. Współcześnie zagadnienia te są integralną częścią praktycznej technologii i teoretyczną problematyką badawczą. Stanowią zatem obiekt zainteresowania zarówno szeroko rozumianego dziennikarstwa, jak i medioznawstwa. Artykuł zawiera zarys historyczny typografii prasowej, definicje oraz porównania znaczeń designu, layoutu i typografii. Elementy te kształtują cechy charakterystyczne obrazu strony, powtarzające się we wszystkich kolejnych numerach periodyków, tworząc unikatowy charakter publikacji. Umożliwiają czytelnikowi orientowanie się w dużej ilości informacji, wyodrębniając i wyróżniając stałe, charakterystyczne elementy, sterują jego emocjami, sugerują złożone znaczenia i prowokują do kreatywnego myślenia.wartykule znajduje sie również charakterystyka stanowiska dyrektora artystycznego periodyku. Dyrektor artystyczny odgrywa obecnie coraz ważniejszą rolę w edytorstwie prasowym, a wszystkie szczegółowe zagadnienia związane z kreacją wizualną gazety lub czasopisma, takie jak design, layout i typografia, nabierają również coraz większego znaczenia. SŁOWA KLUCZOWE: prasa, dziennikarstwo wizualne, język wizualny, design, layout, typografia, dyrektor artystyczny gazety i czasopisma Dziennikarstwo wizualne to przekazanie informacji w formie wizualnej. Ale nie chodzi tu o proste układanie pisma, ilustracji, infografik, piktogramów, lecz o przemyślany i zaplanowany proces kreacji, którego rezultat umożliwi czytelnikowi szybsze i lepsze zrozumienie treści oraz wywoła u niego emocje zgodne z intencją nadawcy. Dziennikarstwo wizualne nie polega więc na prostym, mechanicznym przełożeniu tego co może być zobaczone, na to co może być odczytane. Nie jest to prosta, linearna seria symboli o zdefiniowanych znaczeniach, lecz raczej ogólny obraz, który zarówno w całości, jak i w szczegółach wpływa na percepcję czytelnika, jego rozumienie informacji, sugerując mu złożone znaczenia i prowokując do kreatywnego myślenia. Czym innym jest przeczytanie tragicznego artykułu o wojnie albo klęsce żywiołowej i oglądnięcie towarzyszących mu fotografii, a czymś zupełnie innym odczytanie i obejrzenie ilustracji w gazecie... na przykład podziurawionej (w domyśle czytelnika kulami) lub poszarpanej i odpowiednio pokolorowanej (w domyśle nadpalonej, skrwawionej, mokrej itp.). Wizualne dziennikarstwo jest więc polem twórczym, którego możliwości oferują bycie narratorem wyjątkowego rodzaju, stanowi nowatorską technologię nowego sposobu opowiadania. Pozwala prezentować emocje w taki sposób, w jaki żaden zwykły narrator nie mógł tego kiedykolwiek zrobić. Współczesna nam komunikacja uległa tak radykalnej zmianie, że wizualny język jest najlepszym sposobem komunikowania się, ponieważ umożliwia odbiorcy szybką percepcję. W społeczeństwie informacyjnym, w którym zdolności analitycznego i syntetycznego myślenia maleją pod wpływem lawiny informacji, wizualne dziennikarstwo zapewnia czytelnikom dokładnie to, czego szukają. Wielu z nich nie szuka pogłębionych,

18 20 PRASOWE DZIENNIKARSTWO WIZUALNE DESIGN, LAYOUT, TYPOGRAFIA Henryk Żeligowski Chicago pod obstrzałem, Sunday Sun-Times z 8 lipca 2012 roku. Źródło: sprawdzonych i szczegółowych danych. Zamiast tego w szybkim tempie szukają prostych i krótkich treści, które pomogą im prowadzić bardziej świadome życie. Jak zaspokoić ich jako odbiorców mediów? Wymaga to selekcji informacji, ich syntetycznego skrócenia, ustalenia powiązań, nawigacji, wzorów i prezentacji wizualnej wszystkiego w taki sposób, który umożliwi przekazanie wartościowej wiedzy. Czy jesteśmy tego świadomi, czy nie, w dobie globalizacji jesteśmy otoczeni przez język wizualny, aktualny język telewizji, prasy, Internetu, wszechobecnej reklamy itp. Interaktywna wizualizacja wprowadziła się do powszechnego użytku właściwie we wszystkich rodzajach komunikacji. W swojej książce, Visual Language: Global Communication for the 21 st Century, Robert E. Horn definiuje język wizualny jako integrację słów, obrazów i kształtów w jedną jednostkę komunikacyjną 1. Nie da się oczywiście postawić znaku równości pomiędzy językiem tradycyjnie rozumianym przez lingwistykę a językiem wizualnym. Język werbalny jest po prostu niezbędny do odczytania znaczenia niesionego przez każdy kod wizualny. Kod wizualny spełnia więc tylko funkcję podrzędną w komunikacji. Współczesna komunikacja, zwłaszcza masowa, przyjęła jednak kody wizualne jako równorzędne uzupełnienie czystych form językowych, tworząc tym samym złożone formy komunikacyjne o charakterze hybrydowym 2. 1 R.E. Horn, Visual Language. Global Communication for the 21 st Century, Bainbridge Island 1999, s H. Mamzer, Specyfika przekazów medialnych w kontekście Habermasowskiego działania komunikacyjnego, [w:] Umysł i kultura, red. A. Dobosz, A. Pałubicka, Bydgoszcz 2004, s Dziennikarstwo wizualne współczesnej prasy, stosujące w praktyce różne formy języka wizualnego, to nowy sposób myślenia o informacji, tak w kwestii kształtowania całej publikacji, budowy poszczególnych kolumn, łamów, nawigacji, jak iwkwestii prezentacji jednostkowych tematów. W dziennikarstwie wizualnym najważniejsze jest oczywiście samo dziennikarstwo, czyli informacja. Aspekt wizualny jest jednak tak bardzo istotny, że trzeba traktować go jako równorzędny tekstowi. Za dobre dziennikarstwo wizualne można uznać te, które jest: 1) zrozumiałe szybko potrafi przekazać treść tekstu; badania czytelnictwa udowodniły, że czytelnikowi wystarczy kilka sekund, by zorientować się, jaka jest zawartość strony gazety i zdecydować, czy zechce poświęcić swój czas na jej czytanie, 2) innowacyjne przyciąga uwagę czytelnika, ponieważ robi coś ekstremalnie nowego, z dużą siłą oddziaływania i niemalże natychmiastowo, 3) informacyjne najlepszy design i layout prasowy to tryumf prostoty, przekazującej skomplikowane nieraz treści za pomocą jednej, prostej grafiki, dzięki czemu czytelnik może się czegoś dowiedzieć i nauczyć niemal bez wysiłku, 4) przemyślane konkretne znaczenia każdego elementu gazety jest dopracowane w sposób narzucający czytelnikowi interpretację i sterujący jego emocjami 3. Monica Moses z Poynter Institut uważa, że dziennikarstwo wizualne zakłada, że czytelnik nie widzi osobno elementów, które mu serwujemy: tytułów, tekstów, zdjęć, grafik. Postrzega je całościowo, a to jak postrzega jeden element, wpływa na to, jak postrzega inne 4. Prasowe dziennikarstwo wizualne opiera się więc na myśleniu o tekście w kilku kategoriach, w kontekście całościowym dotyczącym papieru, druku, technik introligatorskich, formatu, rozkładówek, całej kolumny, łamów oraz w kontekście szczegółowym obejmującym mikrotypografię, typografię, fotografię i semiogramy. Gazety i czasopisma nie tylko muszą mieć układ wizualnie atrakcyjny dla oka czytelnika, ale muszą również pokazać i przekazać znaczenie tekstu dziennikarskiego. Dobry projekt designu lub layoutu periodyku oddaje kontekst wielu poszczególnych artykułów i fotografii, iwrzeczywistości jest czymś więcej niż tylko projektowaniem to już jest komunikacja wizualna. Kiedy w 1991 roku we Francji zaczął ukazywać się magazyn ekonomiczny Capital media potraktowały go tak samo źle jak otwarcie pierwszego Mac Donalda na Polach Elizejskich. Mało kto rozumiał wtedy, że

19 Vol. 13, Nr 3, 2012 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA 21 Capital był pierwszym we Francji magazynem wizualnym, opierającym się w niespotykanej dotychczas skali na dziennikarstwie wizualnym. Krzysztof Urbanowicz w swoim opracowaniu Francja: Magazyn ekonomiczny Capital bije rekordy sprzedaży opisuje tę sytuację następująco: pracowałem wtedy jako dziennikarz w dziale zagranicznym francuskiego dziennika Le Quotidien de Paris. Większość moich kolegów redakcyjnych i paryski światek dziennikarski przyjął z lekceważeniem pojawienie się tego»komiksowego magazynu dla idiotów«5. Aktualnie Capital bije rekordy sprzedaży egzemplarzowej i liczby odsłon w Internecie. Średnia miesięczna sprzedaż magazynu wynosi ponad egzemplarzy. Jest największym magazynem ekonomicznym we Francji i jednym z największych w Europie. A receptą jego sukcesu wydawniczego jest duża ilość informacji, praktyczność, łatwość czytania i innowacyjność. Czyli podstawowe zasady dziennikarstwa wizualnego. W Capital stosowane są wszystkie możliwe środki, aby czytelnik łatwo wszedł w tekst. Jest to przede wszystkim różnorodność gatunków dziennikarskich, bogata i różnorodna ikonografia i infografika, wyraźnie wydzielone rubryki, często stosowana technika dzielenia tekstu na wiele ramek, mieszanka tekstów długich i krótkich, czytelna mikrotypografia i estetyczny, oryginalny layout 6. projektanta 7. Layout jako termin jest jednak w powszechnym użyciu właściwie od niedawna, od czasów komputeryzacji procesów redakcyjnych, składu i druku. Przez kilka wieków dla tej wiedzy, doświadczeń praktycznych i umiejętności stosowany był inny termin typografia. W Leksykonie pism drukarskich Andrzeja Tomaszewskiego definicja typografii brzmi następująco: sztuka użytkowa mająca za zadanie graficzną interpretację drukowanej informacji, a więc ukształtowanie i układ elementów graficznych całej publikacji. [...] Celem typografii jako sztuki stosowanej jest znalezienie odpowiedniej formy dla przekazania konkretnej treści zawartej w książce, gazecie, akcydensie czy jakimkolwiek innym druku. Ułatwia ona czytelnikowi odbiór wiadomości, a więc ma do spełnienia określone psychologiczne funkcje propagandowe i pedagogiczne 8. Przykładowy layout stosowany w Capital (w komiksowym magazynie dla idiotów według niektórych), marzec 2011 rok. Źródło: Layout (dosłownie układ, rozmieszczenie, rozplanowanie) jest według Gavina Ambrose a i Paula Harrisa pozycjonowaniem elementów na stronie. Sposób, w jaki to jest zrobione, ma istotny wpływ na efekt wizualny i skuteczność przekazywania informacji czytelnikowi. O layoucie decydują materiał, na którym jest wykonywany, oczekiwania zleceniodawcy oraz pomysłowość 5 K. Urbanowicz, Francja: Magazyn ekonomiczny Capital bije rekordy sprzedaży, blogspot.com/2006/01/francja -magazyn-ekonomiczny-capital.html 6 Ibidem. Daily Chronicle z w dziesiątą rocznicę zamachu na World Trade Center. Nazwiska tych, którzy zginęli. Źródło: 7 G. Ambrose, P. Harris, Twórcze projektowanie, Warszawa 2007, s A. Tomaszewski, Leksykon pism drukarskich, Warszawa 1996, s

20 22 PRASOWE DZIENNIKARSTWO WIZUALNE DESIGN, LAYOUT, TYPOGRAFIA Henryk Żeligowski Wydaje się więc, że typografia jest tym terminem, za którym przemawia wielowiekowa historia składu i druku, a więc zdecydowanie lepiej uzasadnionym historycznie, posiadającym jako problematyka badawcza ogromną bibliografię przedmiotu i tak samo dużą specjalistyczną literaturę zawodową. Ale współczesność rządzi się swoimi prawami. Design, layout, grid jako jego porządek, font jako pismo i wiele innych, iw końcu język wizualny, dziennikarstwo wizualne to pojęcia, które już uczestniczą na zasadzie uzusu w codziennym języku zawodowym i naukowym. I tak też zamiennie używane są w niniejszej pracy. Layout lub typografia kształtuje cechy charakterystyczne obrazu strony powtarzające się we wszystkich kolejnych numerach prasowych lub w kolejnych publikacjach książkowych w ramach serii wydawniczej, tworząc unikatowy charakter publikacji i wyróżniając ją spośród innych pozycji tytułowych. Praktycznie layout umożliwia czytelnikowi łatwe orientowanie się w dużej ilości informacji, konsekwentnie wyodrębniając i wyróżniając stałe, charakterystyczne elementy. Layout jest zatem wzorcem, którego należy się trzymać bardzo dokładnie, a ewentualne nawet drobne modyfikacje są niedopuszczalne paradoksalnie w stosunku do zmian większych, które stworzą po prostu nowy layout. Każda publikacja prasowa składa się ze wielu stron, w tym typowych, posiadających ustalony layout oraz ze stron całkowicie odmiennych, np. pierwsze strony, tzw. frontowe, strony z całostronicowymi reklamami, ze specjalnymi dodatkami, które mają layout inny od wzorcowego. Dwa zupełnie odmienne modele layoutu prasowego. Po lewej pierwsza strona The Day z 2012 roku. Przykład layoutu w postaci okładki, forma która jest coraz częściej stosowana w prasie amerykańskiej i europejskiej. Powyżej dynamiczny layout frontowej strony pakistańskiego Daily News Coverage z 2012 roku, bardziej przypominający stronę internetową niż drukowaną. Źródło: