This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 Ocena związku pomiędzy ekspresją receptora dla naskórkowego czynnika wzrostu (EGFR) i białka p53 a promieniowrażliwością raka krtani Relation between Epidermal Growth Factor Receptor (EGFR) and p53 expression and radiocurability of laryngeal squamous cell cancer Dorota Dupla 1, Marcin Frączek 2, Zdzisław Woźniak 3, Tomasz Kręcicki 2 SUMMARY Radiotherapy and surgery are the most important treatment modalities for the majority of laryngeal cancers. Because of high efficacy and better organ preservation radiotherapy is generally preferred for early and intermediate stage of the disease. Some of patients with more locally advanced cancers can still be cured by means of radiotherapy, but we have not got reliable prognostics factors for predicting radiocurability. The aim of my study: was to investigate the value of p53 and EGFR expression for predicting clinical outcomes of laryngeal cancer patients treated with radiotherapy. Methods and materials: The study included 50 patients with laryngeal cancer treated in Department of Radiotherapy of Silesian Oncology Center between the years 1998 and Paraffin sections from archival material were studied immunohistochemically for detection p53 and EGFR and correlated with clinical parameters and local tumor control and patient survival. Results: Accumulation of p53 and EGFR were detected in 65% and 50% of tumor respectively. No relationship was observed between immunostaining for investigated proteins and clinicopathologic factors. The TNM tumor stage was the most significant prognostic factor for local control and overall survival. p53 was favorable prognostic factor with 5-years disease free survival rate 82% for patients p53-positive and 75% for p53-negative patients (p=0,04). Conclusion: The TNM tumor stage is the most important prognostic factor for laryngeal cancer. Tumors accumulating p53 have better prognosis what indicates possibly role for p53 immunohistochemical analysis for predicting outcomes of radiotherapy in patients with laryngeal cancer. Hasła indeksowe: rak krtani, p53, EGFR, immunohistochemia, radioterapia, prognoza Key words: laryngeal cancer, p53, EGFR, immunohistochemistry, radiotherapy, prognosis Wstęp Radioterapia jest obok chirurgii główną metodą leczenia raka krtani. We wczesnych stopniach zaawansowania obie metody mają podobną skuteczność, jednak przewagą radioterapii jest lepszy efekt funkcjonalny. Obecnie, podczas kwalifikacji do leczenia brane są pod uwagę głównie kliniczne czynniki rokownicze, które w wielu przypadkach są zawodne. Wśród guzów o niskim stopniu zaawansowania zdarzają się przypadki niepoddające się leczeniu i przeciwnie zaawansowane miejscowo guzy wykazują dobrą odpowiedź na promieniowanie. Sugeruje to potrzebę wprowadzenia czynników predykcyjnych, które w oparciu o biologię guza lepiej określą jego promieniowrażliwość. Poznanie mechanizmów karcinogenezy pozwala jednocześnie wskazać nowe czynniki mogące by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów Chirurgów Głowy i Szyi Otrzymano/Received: Zaakceptowano do druku/accepted: Zakład Teleradioterapii, Dolnośląskie Centrum Onkologii, Wrocław. Kierownik: dr B. Spytkowska 2 Klinika Otolaryngologii AM we Wrocławiu. Kierownik: prof. dr hab. T. Kręcicki 3 Zakład Anatomii Patologicznej AM we Wrocławiu. Kierownik: prof. dr hab. J. Rabczyński Wkład pracy autorów/authors contribution: Dorota Dupla główny badacz oraz przewodniczący zespołu autorów, Marcin Frączek analiza danych oraz przygotowanie manuskryptu, Zdzisław Woźniak analiza histopatologiczna materiału, Tomasz Kręcicki analiza materiału oraz zebranie funduszy Konflikt interesu/conflicts of interest: Autorzy pracy nie zgłaszają konfliktu interesów. Adres do korespondencji/ Address for correspondence: imię i nazwisko: Marcin Frączek adres pocztowy: Klinika Otolaryngologii AM ul. Borowska Wrocław tel raucedo@wp.pl mieć znaczenie rokownicze i predykcyjne dla pacjentów leczonych z powodu raka krtani. Jednym z najczęściej aktywowanych onkogenów w nowotworach głowy i szyi jest receptor dla naskórkowego czynnika wzrostu (EGFR, ang. Epidermal Growth Factor Receptor) którego aktywacja przez promieniowanie jonizujące spełnia funkcję cytoprotekcyjną i może być odpowiedzialna za repopulację i przeżycie komórek a tym samym niepowodzenie leczenia [1]. Radioterapia jest także jednym z głównych czynników powodujących aktywację białka p53 i włączenie mechanizmu obronnego punktu kontroli integralności DNA. Dlatego uszkodzenie funkcji p53 może w znaczący sposób wpływać na przeżycie komórek po naświetlaniu [2]. 249 Otolaryngol Pol 2009; 63 (3):

2 250 Celem pracy było określenie wartości predykcyjnej EGFR i białka p53 w prognozowaniu skuteczności radioterapii, poprzez ustalenie związku ekspresji ocenianych markerów z ryzykiem wznowy miejscowej i przeżyciem swoistym pacjentów z rakiem płaskonabłonkowym krtani leczonych samodzielną radioterapią. Materiał i metody Do badań włączono 50 chorych leczonych w Zakładzie Teleradioterapii Dolnośląskiego Centrum Onkologii we Wrocławiu w latach Wśród chorych było 40 mężczyzn i 10 kobiet. Wiek pacjentów wahał się od 33 do 82 lat (średnia 61 lat). Kliniczne zaawansowanie nowotworu określone za pomocą klasyfikacji TNM wg UICC. Wśród chorych były 4 przypadki raka przedinwazyjnego (Tis), 20 chorych z guzem T1, 20 z T2, 5 z T3 i 1 z T4. W 46 przypadkach nie stwierdzono obecności przerzutów do węzłów chłonnych, 2 chorych oceniono jako N1 a pozostałych 2 jako N2. Pierwszy stopień zaawansowania stwierdzono u 19 chorych, II u 18, III u 7 i IVa u 2 pacjentów. U 39 pacjentów guz nowotworowy zlokalizowany był w głośni a w 11 przypadkach w nagłośni. Wszyscy chorzy byli leczeni radykalną radioterapią. W niezaawansowanych rakach głośni bez przerzutów do węzłów chłonnych obszar napromieniany był ograniczony do samej krtani, a w rakach nadgłośni oraz w przypadku N+ napromieniano również układ chłonny szyi. Dawka całkowita wahała się od 51 do 72Gy, dawka frakcyjna od 2 do 3Gy. Czas trwania radioterapii wynosił średnio 45 dni (mediana 46 dni; SD 8 dni). Średni czas obserwacji po leczeniu wynosił 48,4 miesięcy (SD 22 miesięcy). U 9 chorych stwierdzono wznowę procesu nowotworowego w krtani. U 1 osoby wznowie miejscowej towarzyszyła wznowa w obrębie węzłów chłonnych szyi. Czas ujawnienia się wznowy liczony od rozpoczęcia radioterapii do momentu potwierdzenia histopatologicznego wynosił od 4 do 46 miesięcy. Spośród 6 chorych u których wykonano ratującą laryngektomię 3 żyje bez cech wznowy, 2 zmarło z powodu progresji miejscowej nowotworu a jedna osoba z przyczyn nienowotworowych. Z pośród pozostałych 3 osób ze wznową 1 zmarła z powodu progresji miejscowej a 2 osoby żyją nadal. Badania immunohistochemiczne stosując metodę ABComplex/HRP wykonywano na skrawkach parafinowych grubości 4 μm, które umieszczono na szkiełkach silanizowanych (DAKO), odparafinowano w ksylenie i przeprowadzono przez szereg alkoholowy o malejących stężeniach. Endogenną peroksydazę blokowano przez 10 min. 3% roztworem H2O2. Następnie, na skrawki nanoszono pierwotne mysie monoklonalne przeciwciała p/ludzkiemu białku: p53 (DO-7 DAKO N1581) w stężeniu dostarczonym przez producenta, inkubowano 10 min.; EGFR (E30 DAKO M7239) w rozcieńczeniu 1/50, inkubowano 30 min. Inkubacje prowadzono w temperaturze pokojowej. Reakcję immunocytochemiczną wywołano roztworem 3,3-diaminobenzidine tetrahydrochloride (DAB) (K3486 DAKO). W kontroli negatywnej przeciwciała zastępowano surowicami kontrolnymi zachowując pozostałe warunki reakcji. Do oceny preparatów użyto mikroskopu Olimpus BX 50 i komputerowego systemu analizy obrazów MultiScanBase v.8.08 (css Scan). Każdorazowo pod powiększeniem 40x wybierano pola o najsilniejszej reakcji barwnej a następnie pod powiększeniem 400- krotnym zliczano komórki nowotworowe oraz komórki wykazujące reakcję dodatnią uwzględniając co najmniej 500 komórek. Następnie obliczano odsetek komórek wybarwionych. W przypadku białka p53 za dodatnią uznawano reakcję jądrową, w przypadku EGFR reakcję zlokalizowaną w błonie komórkowej lub cytoplazmie. Obecność reakcji barwnej w więcej niż 5% komórek dla białka p53 a dla EGFR w 50% komórek uznano jako przypadki pozytywne. Wyniki uzyskanych badań poddano opracowaniu statystycznemu pakietem programów statystycznych EPIINFO ver Dla parametrów dyskretnych częstość występowania cechy w grupach analizowano testem t2 z poprawką Yates a lub, gdy wartość oczekiwana w komórce była mniejsza od 5, testem dwustronnym Fishera. Przeżycie porównywano używając testu log-rank. Analizę wieloczynnikową przeprowadzono stosując model regresji proporcjonalnego hazardu Cox a. Wartości p<0.05 uznawano za znaczące statystycznie. Wyniki W badaniu immunohistochemicznym białko p53 i EGFR stwierdzono odpowiednio w 28 (56%) i 26 (52%) analizowanych przypadków. Nie wykazano związku pomiędzy podwyższoną ekspresją analizowanych białek a pozostałymi parametrami klinicznymi i histopatologicznymi guzów. Nie stwierdzono również zależności pomiędzy ekspresją samych białek (tab. I). Analiza jednowariantowa wykazała znaczący wpływ cechy T na ryzyko wznowy miejscowej (p=0,035) i zgonu z powodu raka krtani (p=0,035) (tab. II). Obecność przerzutów do węzłów chłonnych i zaawansowanie kliniczne wg TNM korelowało z ryzykiem zgonu z powodu nowotworu (p=0,093 i p=0,029), ale nie osiągnęło poziomu istotności statystycznej dla ryzyka wznowy (p=0,662 i p=0,211). Podobnie lokalizacja nadgłośniowa guza związana była z gorszym rokowaniem i zwiększonym ryzykiem zgonu (p=0,06), chociaż nie zdołano wykazać istotnego statystycznie wpływu na ryzyko wystąpienia wznowy miejscowej (p=0,392). Chorzy powyżej 60 roku życia charakteryzowali się dłuższym przeżyciem bez cech wznowy miejscowej (p=0,137).

3 Analiza jednoczynnikowa nie wykazała istotnego statystycznie wpływu badanych markerów immunohistochemicznych na ryzyko wznowy i zgonu z powodu raka krtani. Jednak w analizie wieloczynnikowej istotnymi statystycznie, niezależnymi czynnikami związanymi z ryzykiem wznowy miejscowej okazały się być: cecha T, wiek i białko p53 (tab. III). Nadekspresja białka p53 była związana z korzystnym rokowaniem. Pięcioletnie przeżycia w tej grupie chorych były wyższe 82,4% v. 75% (p=0,042). Krzywe przeżycia wolnego od wznowy nowotworu w zależności od obecności białka p53 przedstawia ryc. 1. W analizie wieloczynnikowej całkowitego czasu przeżycia jedynym niezależnym czynnikiem rokowniczym pozostała wielkość guza nowotworowego (Tab. IV). Ryzyko zgonu chorych z powodu raka krtani z guzami T3 i T4 było wyższe niż dla nowotworów T1 i T2 (rr=14,6; p=0,028). Dyskusja Tabela I. Zależność pomiędzy ekspresją analizowanych białek a cechami kliniczno-patologicznymi Parametr N p53 EGFR 5% > 5% 50% >50% Płeć Kobiety 10 4 (40) 6 (60) 6 (60) 4 (40) Mężczyźni (45) 22 (55) 18 (45) 22 (55) Wiek (lata) < (30) 16 (70) 12 (52) 11 (48) (56) 12(44) 12 (44) 15 (56) Lokalizacja guza Głośnia (46) 21 (54) 19 (49) 20 (51) Nadgłośnia 11 4 (36) 7 (64) 5 (46) 6 (54) Cecha T T1+T2+Tiss (43) 25 (57) 20 (46) 24 (54) T3+T4 6 3 (50) 3 (50) 4 (77) 2 (23) Zaawansowanie I+II+Tiss (44) 23 (56) 18 (44) 23 (56) III+IV 9 4 (44) 5 (56) 6 (67) 3 (33) Cecha N N (46) 25 (54) 22 (48) 24 (52) N+ 4 1 (25) 3 (75) 2 (50) 2 (50) Wznowa miejscowa (41) 24 (59) 19 (46) 22 (54) (56) 4 (44) 5 (56) 4 (44) EGFR 50% (58) 10 (42) - - >50% 26 8 (31) 18 (69) - - Efektywność radioterapii w raku krtani związana jest przede wszystkim z zaawansowaniem nowotworu, określanym wg klasyfikacji TNM oraz lokalizacją guza w krtani. Do innych wymienianych w piśmiennictwie czynników rokowniczych zalicza się także zajęcie spoidła przedniego, stopień zróżnicowania histologicznego a także płeć i poziom hemoglobiny [3]. Uzyskane w prezentowanej pracy wyniki potwierdzają znaczenie części z ww. parametrów. Ponieważ w badanej grupie chorych znalazło się jedynie 4 pacjentów z przerzutami węzłowymi, nie zdołano wykazać wpływu tego parametru na kontrolę miejscową. Jedynie w analizie 251 Ryc.1. Czas przeżycia bez wznowy dla chorych z rakiem krtani w zależności od ekspresji białka p53.

4 252 Tabela II. Analiza jednowariantowa wznów miejscowych i zgonów swoistych pacjentów z rakiem krtani. 5Y RFS (recurrens free survival) 5-letnie przeżycie bez cech wznowy miejscowej, 5Y OS ryzyko zgonu z powodu nowotworu; p poziom istotności statystycznej Parametr N Wznowa (n=9) (%) jednoczynnikowej dotyczącej zgonu swoistego uwidoczniła się tendencja do gorszego przeżycia chorych z cechą N+. W analizowanej grupie pacjentów z rakiem krtani leczonych samodzielną radioterapią wykazano, że podwyższona ekspresja białka p53 jest korzystnym czynnikiem rokowniczym. Białko to jest osią systemu obronnego komórki, który zabezpiecza materiał genetyczny przed szkodliwym działaniem czynników zewnątrz i wewnątrzkomórkowych. Aktywacja białka p53 powoduje zatrzymanie cyklu komórkowego dając 5Y RFS p Zgony (n=3) (%) 5Y OS Płeć Kobiety 10 3 (30) - 0, ,425 Mężczyźni 40 6 (15) 83,3% 3 (8) 91,2% Wiek (lata) < (26) 69,6% 0,137 2 (9) 89,5% 0,456 Lokalizacja guza (11) 87,1% 1 (4) 95,7% Głośnia 39 6 (15) 80,7% 0,392 1 (2) 97,0% 0,06 Nadgłośnia 11 3 (27) - 2 (18) - Cecha T T1+T2+Tis 44 6 (14) 83,2% 0,035 1 (2) 96,7% 0,035 T3+T4 6 3 (50) - 2 (33) - Zaawansowanie I+II+Tis 41 6 (15) 81,8% 0,211 1 (2) 96,4% 0,029 III+IV 9 3 (33) - 2 (22) - Cecha N N (17) 79,7% 0,662 2 (4) 94,3% 0,093 N+ 4 1 (25) - 1 (25) - p53 5% 22 5 (23) 75,0% 0,517 2 (9) 89,4% 0,511 > 5% 28 4 (14) 82,4% 1 (4) 96,3% EGFR 50% 24 5 (21) 76,2% 0,576 1 (4) 95,7% 0,8 > 50% 26 3 (12) 87,5% 1 (4) 92,3% Tabela III. Analiza wielowariantowa wznów miejscowych pacjentów z rakiem krtani: rr (relative risk) ryzyko względne; 5Y RFS (recurrens free survival) 5 -letnie przeżycie bez cech wznowy miejscowej; p poziom istotności satystycznej Parametr Wariant N Wznowa (n=9) 5Y RFS rr beta p Wiek (lata) < (26%) 69,6% 0,055-2,89 0, (11%) 87,1% Cecha T T1+T2+Tiss 44 6 (14%) 83,2% 19,7 2,98 0,004 T3+T4 6 3 (50%) - p53 5% 22 5 (23%) 75,0% 0,145-1,92 0,042 > 5% 28 4 (14%) 82,4% komórce czas na naprawę uszkodzeń, a w przypadku braku takiej możliwości eliminuje uszkodzoną komórkę kierując ją na szlak apoptozy lub końcowego zróżnicowania i replikacyjnego spoczynku [4]. Wyniki badań analizujących znaczenie prognostyczne białka p53 w nowotworach głowy i szyi nie przyniosły jednak jednoznacznych wyników. Podobnie jak w naszej pracy Bradford i wsp. analizując grupę zaawansowanych raków krtani poddanych radykalnej radiochemioterapii stwierdzili mniejszą liczbę wznów w grupie chorych z nadekspresją p53 [5 ]. W wielu badaniach dotyczących p

5 Tabela IV. Analiza wielowariantowa zgonów swoisty pacjentów z rakiem krtani: rr (relative risk) - ryzyko względne; 5Y OS ryzyko zgonu z powodu nowotworu; p poziom istotności statystycznej Wariant N Zgon (n=3) 5Y OS rr beta p Cecha T T1+T2+Tiss 44 1 (2%) 96,7% 14,6 2,68 0,028 T3+T4 6 2 (33%) - raka krtani akumulacja białka p53 związana była jednak z niekorzystnym rokowaniem i niepowodzeniem radioterapii [6, 7], w innych nie wykazano żadnego związku z wrażliwością na radioterapię [8]. Białko p53 może modyfikować odpowiedź na promieniowanie poprzez regulację cyklu komórkowego, naprawę uszkodzeń popromiennych oraz apoptozę, dlatego też jego wpływ na promieniowrażliwość należy oceniać w kontekście uszkodzeń innych istotnych dla tych procesów czynników molekularnych. W komórkach z nieaktywnym p53 nadal działają punkty kontrolne w fazie G2 i M, których mechanizm jest niezależny od białka p53. Mechanizmy prowadzące do katastrofy mitotycznej mogą odpowiadać za zwiększoną promieniowrażliwość guzów pozbawionych p53, natomiast mechanizmy adaptacyjne pozwalające komórce ominąć punkty kontrolne G2 [9] prowadzą do endoreduplikacji i dalszej proliferacji komórek [10]. Dlatego też uszkodzenie mechanizmów kontrolnych fazy G2 może decydować o ostatecznej promieniowrażliwości komórek z brakiem p53. W prezentowanej pracy nie wykazano również znaczenia rokowniczego EGFR ani korelacji jego ekspresji z parametrami kliniczno-patologicznymi co pozostaje w zgodzie z niektórymi doniesieniami [11]. EGFR należący do grupy receptorowych kinaz tyrozynowych obecny jest na wszystkich komórkach nabłonkowych i zaangażowany jest między innymi w procesy rozwoju, dojrzewania i regeneracji [12]. Poprzez promowanie proliferacji i hamowanie apoptozy EGFR może brać udział w promocji nowotworzenia, a poprzez szlaki zarządzające angiogenezą i migracją także na progresję nowotworu i jego zdolność do rozwoju przerzutów. Podwyższoną ekspresję EGFR stwierdzono w nowotworach o różnych lokalizacjach i związana była ona zwykle z gorszym rokowaniem, zwiększonym ryzykiem nawrotu i krótszym czasem przeżycia [13]. Obecnie uważa się także, że nadekspresja EGFR w komórkach nowotworowych może być przyczyną ich promieniooporności. W badaniach przedklinicznych wykazano, że komórki wykazujące wysoki poziom EGFR odznaczają się znaczną promienioopornością [14, 15]. Ponadto, sztuczne zwiększenie poziomu EGFR w komórkach promieniowrażliwych z początkowo niską jego zawartością powodowało wzrost promieniooporności, który powracał do poprzedniego poziomu po zastosowaniu przeciwciała C225 blokującego EGFR [16]. Promieniowanie jonizujące powoduje autofosforylację EGFR z następową aktywacją sprzężonych z nim szlaków sygnałowych [17]. Autofosforylacja EGFR jest uzależniona od jego poziomu w komórce i jest wyraźnie widoczna w komórkach z nadekspresją receptora [18]. Za pobudzenie receptora odpowiedzialne są między innymi wolne rodniki powstające w komórce w czasie napromieniania, które powodują fosforylację wewnątrzkomórkowej domeny receptora i jego aktywację bezpośrednio po ekspozycji [19]. Promieniowanie powodowało również zwiększoną produkcję TGFα, który był odpowiedzialny za opóźnioną ( min. po ekspozycji) aktywację EGFR [20]. Krótkotrwałe pobudzenie receptora przez promieniowanie w dawkach od 1-5 Gy powodowało między innymi aktywację Ras, Raf, PLC oraz dróg sygnałowych MAPK i PI3K odpowiedzialnych za proliferację i przeżycie komórek [21]. Efektem aktywacji tych dróg była zwiększona proliferacja pomiędzy kolejnymi frakcjami RT, a komórki klonogenne przeżywające radioterapię charakteryzowały się bardzo szybką repopulacją. Zablokowanie EGFR w komórkach napromienianych powodowało między innymi redukcję liczby komórek proliferujących, gromadzenie się komórek w fazie G2/M, zmniejszenie naprawy uszkodzeń popromiennych poprzez redystrybucję DNA-PK z jądra do cytoplazmy i zmniejszenie angiogenezy [22]. Wyniki tych badań mogą sugerować, że nadekspresja EGFR może być przyczyną przyspieszonej repopulacji komórek nowotworowych, która może być odpowiedzialna za niepowodzenie radioterapii. W wielu pracach klinicznych nadekspresja EGFR była niekorzystnym czynnikiem rokowniczym związanym przede wszystkim ze zwiększonym ryzykiem wznowy miejscowej [23]. Wyniki publikowanych badań pozostają jednak niespójne. Podczas gdy w pracy Anga i wsp. guzy z nadekspresją EGFR charakteryzowały się znaczną promienioopornością [24], Wen i wsp. podobnie jak w naszej pracy nie znalazł zależności pomiędzy nadekspresją EGFR a rokowaniem i ryzykiem wznowy miejscowej wśród 68 chorych z rakiem krtani leczonych samodzielną radioterapią [25]. Również w pracy Eriksena EGFR nie korelował z ryzykiem wznowy miejscowej w grupie pacjentów leczonych konwencjonalną radioterapią, był natomiast korzystnym czynnikiem rokowniczym w grupie dobrze zróżnicowanych nowotworów leczonych przyspieszoną radioterapią [26]. Wynik ten sugeruje zaangażowanie EGFR w repopulację guza w czasie radioterapii. Czyni 253

6 254 go też niezwykle przydatnym markerem, umożliwiającym właściwy dobór chorych do schematów przyspieszonego frakcjonowania dawki. Wyniki te wymagają jednak potwierdzenia w dalszych badaniach. Do tej pory EGFR był oceniany w 3 dużych badaniach dotyczących przyspieszonych sposobów frakcjonowania dawki. Dwa z nich DAHANCA i CHART, wykazały znacząco mniejszą liczbę wznów wśród guzów z nadekspresją EGFR leczonych przyspieszoną radioterapią, podczas gdy w badaniu RTOG 9003 wysoki poziom EGFR był niekorzystnym czynnikiem rokowniczym związanym z większym ryzykiem wystąpienia wznowy miejscowej, przerzutów odległych oraz gorszym przeżyciem, bez względu na sposób frakcjonowania [27]. Pomimo że różnice pomiędzy wynikami badań mogą być spowodowane różnymi sposobami przygotowania materiału i oceny ekspresji EGFR oraz heterogennością materiału, który pochodził z różnych lokalizacji anatomicznych, to wydaje się, że główną przyczyną tych rozbieżności jest złożoność mechanizmów odpowiedzialnych za promieniowrażliwość nowotworów. Nieskuteczność radioterapii może wynikać z wielu przyczyn jak zbyt duża w stosunku do podanej maksymalnej dawki liczba komórek nowotworowych, ich opornością na promieniowanie, niedotlenienie guza lub przyspieszona repopulacja komórek nowotworowych. Wydaje się, że najbardziej istotną przyczyną niepowodzeń leczenia raka krtani jest właśnie przyspieszona repopulacja. Mechanizmy i przyczyny tego procesu nie są jednak do końca wyjaśnione. Analizowana przez nas ekspresja białek EGFR i p53 które związane są głównie z fazą G1 cyklu, może mieć bezpośredni związek z tym zjawiskiem. Wyniki prezentowanej pracy wskazują że najistotniejszymi czynnikami rokowniczymi raka krtani pozostają miejscowe zaawansowanie guza, jego lokalizacja oraz przerzuty do węzłów chłonnych szyi. Białko p53 może być korzystnym czynnikiem predykcyjnym w raku krtani leczonym konwencjonalną radioterapią, jakkolwiek wymagane są dalsze badania z użyciem bardziej wysublimowanych metod genetycznych. PIŚMIENNICTWO 1 Schmidt-Ullrich RK, Contessa JN. Molecular mechanisms of radiation-induced accelerated repopulation. Radioth Oncol Invst 1999; 7: Bristow R, Benchimol S, Hill R. The p53 gene as modifier of intrinsic radiosensitivity: implication for radiotherapy. Radioth Oncol 1996; 40: Overgaard J, Hansen HS, Jorgensen K, Hjelm Hansen M. Primary radiotherapy of larynx and pharynx an analysis of some factors influencing local control and survival. Int J Radiation Oncology Biol Phys 1986; 12: Rheinwald J, Hahn WC. A two stage, p16 and p53-dependent keratinocyte senescence mechanism that limits replicative potencial independent of telomere status. Mol Cell Biol 2002: Bradford CR, Zhu S, Wolf GT, Poore J, Fisher SG, Beals T, i wsp. Overexpression of p53 predicts organ preservation using induction chemiotherapy and radiation in patients with advanced laryngeal cancer. Otol Head Neck Surg 1995; 113: Narayana A, Vaughan ATM. Gunaratne S. Is p53 an independent prognostic factor in patients with laryngeal carcinoma? Cancer 1998; 82(2): Narayana A, Vaughau A. p53 overexpression is associated with bulky tumor and poor local control in glottic cancer. Int J Radiation Oncology Biol Phys 2000;46;1: Kropfeld A, Slootweg PJ. Ki 67 and p53 in laryngeal cancer. Laryngoscope 1998; 108: Andreassen PR, Lohez OD, Margolis RL. G2 and spindle assembly checkpoint adaptation and tetraploidy arrest: Implications for intristic and chemically induced genomic instability. Mut Res. 2003; 532: Casenghi M, Mangiacasale R, Tuynder M, Caillet-Fauquet P, Elhajouji A, LaviaP, i wsp. p53-independent apoptosis and p53-dependent block of DNA rereplication following mitotic spindle inhibition in human cells. Exper Cell Res. 1999; 250: Ang KK, Andratschke NH, Milas L. Epidermal growth factor receptor and response of head and neck carcinoma to therapy. Int J Radiation Oncology Biol Phys 2004; 58(3): Yarden Y. The EGFR family and its ligands in human cancer: signaling mechanism and therapeutic opportunities. Eur J Cancer 2001; 37: S3-S8. 13 Nicholson RI, Gee JMW, Harper MC. EGFR and cancer prognosis. Eur J Cancer 2001; 37: S9-S Akimoto T, Hunter NR, Buchmiller L, Mason K, Ang KK, Milas L. Inverse relationship between Epidermal Growth Factor Receptor expression and radiocurability of murine carcinomas. Clin Cancer Res 1999; 5: Milas L, Fan Z, Andratschke NH, Ang KK. Epidermal Growth Factor Receptor and tumor response to Radiation: in vivo preclinical studies. Int J Radiation Oncology Biol Phys. 2004; 58; 3: Liang K, Ang KK, Milas L, Hunter N, Fan Z. Epidermal growth factor receptor mediates radioresistance. Int J Radiation Oncology Biol Phys. 2003; 57; 1: Schmidt-Ullrich RK, Contessa JN. Molecular mechanisms of radiation-induced accelerated repopulation. Radioth Oncol Invest. 1999; 7: Akimoto T, Hunter NR, Buchmiller L, Mason K, Ang KK, Milas L. Inverse relationship between Epidermal Growth Factor Receptor expression and radiocurability of murine carcinomas. Clin Cancer Res 1999; 5: Meves A, Stock SN. H2O2 mediates oxidative stress-induced epidermal growth factor receptor phosphorylation. Toxicol Let. 2001; 122: Dent P, Reardon DB, Park JSl. Radiation-induced release of transforming growth factor activates the EGFR and mitogen-activated protein kinase pathway in carcinoma cells, leading to incised proliferation and protection from

7 radiation-induced cell death. Mol Biol Cell 1999; 10: Schmidt-Ullrich R, Dent P, Grant S. Signal transduction and cellular radiation responses. Radiation Res. 2000; 153: Huang SM, Harari PM. Modulation of radiation response after Epidermal Growth Factor Receptor blockade in squamous cell carcinomas: inhibition of damage repair, cell cycle kinetics, and tumor angiogenesis. Clin Cancer Res. 2000; 6: Magne N, Pivot X, Bensadoun RJ, Guardiola E, Poissonnet G, Dassonville O, i wsp. The relationship of epidermal growth factor receptor unresectable pharyngeal cancer patients treated by chemo-radiotherapy. Eur J Cancer 2001; 37: Ang KK, Andratschke NH, Milas L. Epidermal growth factor receptor and response of head and neck carcinoma to therapy. Int J Radiation Oncology Biol Phys. 2004; 58; 3: Wen QH, Miwa T, Yoshizaki T, Nagayama I, Furukawa M, Nishijima H. Prognostic value of EGFR and TGF-alpha in early laryngeal cancer treated with radiotherapy. Laryngoscope 1996; 106(7): Eriksen JG, Buffa FM, Alsner J, Steiniche T, Bentzen SM, Overgaard J. Molecular profiles as predictive marker for the effect of overall treatment time of radiotherapy in supragllottic larynx squamous cell carcinomas. Radioth Oncol. 2004; 72: Tu X, Berkey BA, Zhang HZ. Impact of EGFR expression on the response of advanced head and neck carcinomas to concomitant boost radiotherapy in RTOG Phase III trial (9003). Proceedings of the 45 Annnual ASTRO Meeting Abs.56 s