Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii

Transkrypt

1 Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VI edycja, rok akademicki 2014/15 Diana Sidorko Nr albumu: TENDENCJE ZMIAN MIĘDZYNARODOWEJ KONKURENCYJNOŚCI POLSKIEJ GOSPODARKI W UNII EUROPEJSKIEJ W LATACH Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr Małgorzaty Wosiek Przyjmuję pracę Data i podpis promotora RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej

2 Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych Mechanizmy funkcjonowania strefy euro i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data Podpis autora pracy. 2

3 Streszczenie Celem pracy jest zbadanie kierunku zmian międzynarodowej konkurencyjności polskiej gospodarki w przestrzeni Unii Europejskiej w latach W pracy dokonano analizy pozycji oraz zdolności konkurencyjnej Polski w porównaniu do krajów należących do Unii Europejskiej. Do realizacji celu głównego zastosowano analizę danych wtórnych, dotyczących filarów konkurencyjności gospodarek narodowych według Światowego Forum Ekonomicznego, a także PKB per capita, produktywności pracy, handlu zagranicznego oraz uwarunkowań instytucjonalnych. Słowa kluczowe: konkurencyjność międzynarodowa, mierniki konkurencyjności, zdolność konkurencyjna, pozycja konkurencyjna, polska gospodarka, Unia Europejska TYTUŁ <TRENDS OF THE INTERNATIONAL COMPETITIVENESS OF THE POLISH ECONOMY IN THE EUROPEAN UNION in years > 3

4 SPIS TREŚCI WSTĘP... 5 ROZDZIAŁ I PROBLEMATYKA KONKURENCYJNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ Pojęcie konkurencyjności gospodarki narodowej Czynniki determinujące konkurencyjność międzynarodową gospodarki Wybrane metody pomiaru konkurencyjności ROZDZIAŁ II ANALIZA MIĘDZYNARODOWEJ POZYCJI KONKURENCYJNEJ POLSKI W LATACH Tendencje zmian PKB per capita Zmiany pozycji konkurencyjnej Polski w świetle międzynarodowych rankingów Zmiany pozycji konkurencyjnej Polski w handlu międzynarodowym ROZDZIAŁ III ANALIZA ZDOLNOŚCI KONKURENCYJNEJ POLSKI W LATACH Filary konkurencyjności polskiej gospodarki Zmiany produktywności pracy Instytucjonalne uwarunkowania rozwoju Polski ZAKOŃCZENIE I WNIOSKI BIBLIOGRAFIA SPIS TABEL I WYKRESÓW

5 WSTĘP Konkurencyjność jest prawdopodobnie jednym z najważniejszych elementów globalnego życia społeczno-ekonomicznego. Jeszcze kilka dekad temu konkurencyjność dotyczyła głównie rynków regionalnych lub narodowych, a międzynarodowa konkurencja była silnie ograniczona przez czynniki geograficzne oraz bariery instytucjonalne tworzone przez poszczególne państwa lub ich grupy. Od początku XXI wieku rywalizacja bardzo rzadko ogranicza się tylko do danego regionu, czy państwa, a niemal wszystkie podmioty gospodarcze muszą się liczyć z silną konkurencją o charakterze globalnym. Konkurencja jest od zarania dziejów główną siła napędową wzrostu mikroekonomicznej efektywności, co na poziomie makroekonomicznym przekłada się wzrost gospodarczy oraz na podniesienie średnio- i długookresowego dobrobytu społecznego. Zmiany w międzynarodowej konkurencyjności gospodarek są efektem złożonego procesu rozwoju dokonującego się w warunkach globalnej konkurencji. Gospodarki, których stopień otwarcia, jakość instytucji i polityki tworzą korzystne warunki dostosowania się do bieżących, jak i przewidywanych zmian technologicznych, ekonomicznych, instytucjonalnych umacniają swoją międzynarodową konkurencyjność. Gospodarki, których proces dostosowań ma charakter ograniczony, nie w pełni wykorzystują potencjalne możliwości rozwoju. Podział na kraje rozwinięte i rozwijające się jest fundamentalnym podziałem ukazującym polaryzację w zakresie wielu sfer życia obywateli poszczególnych krajów. Nie można jednak nie zauważyć także tych państw, które znajdują się pośrodku tego rozgałęzienia, tych, które oddalają się od jednego bieguna, ale przed nimi wciąż daleka droga do styczności z drugim. Z jednej strony członkostwo Polski w Międzynarodowej Organizacji Współpracy Gospodarczej i rozwoju (OECD) czy Unii Europejskiej, pozwala utożsamiać kraj z rozwojem i demokracją, z drugiej strony pozostajemy w tyle za takimi państwami, jak Wielka Brytania, Francja, Niemcy (jeśli chodzi np. o poziom rozwoju gospodarczego) i postrzegani jesteśmy jako kraj, który małymi krokami dopiero aspiruje do uzyskania statusu państwa rozwiniętego. Polska z racji swojej historii i względnie dużej luki cywilizacyjnej do krajów najbardziej rozwiniętych, stoi wobec wyjątkowo trudnego zadania poprawienia swojej konkurencyjności w każdym aspekcie. Globalizacja i liberalizacja stwarzają nowe możliwości i zagrożenia rozwojowe. Poprzez zwiększenie mobilności kapitału, technologii, know-how i osób z wysokimi, niektóre gospodarki dzięki stworzeniu warunków przyciągających inwestycje zagraniczne i nowe technologie mają szansę osiągnąć niezwykle wysokie tempo wzrostu. Gospodarki niezdolne dostosować się do nowych warunków rywalizacji rynkowej spychane są natomiast na margines rozwoju. Jeśli kraj nie jest w stanie stworzyć lepszego otoczenia biznesowego dla rodzimych przedsiębiorstw, wówczas kapitał, technologie i wysoko wykwalifikowana siła robocza wędrują do bardziej atrakcyjnych obszarów. Im wyższy poziom nowoczesności i jakości reprezentują krajowe podmioty gospodarcze oraz im efektywniejsza jest ich działalność, tym gospodarka narodowa ma większe szanse na sprostanie wymogom międzynarodowej konkurencji. Główną tezą opracowania jest stwierdzenie, że podnoszenie innowacyjności polskiej gospodarki oraz poprawa jakości działania otoczenia instytucjonalnego stanowią kluczowe 5

6 determinanty awansu w międzynarodowym rankingu konkurencyjności i konwergencji realnej w stosunku do wyżej rozwiniętych krajów Unii Europejskiej. Celem pracy jest zaś zbadanie kierunku zmian międzynarodowej konkurencyjności polskiej gospodarki w przestrzeni Unii Europejskiej w latach Do realizacji powyższego celu głównego, zastosowano analizę danych wtórnych, dotyczących filarów konkurencyjności polskiej gospodarki wyodrębnionych w Raporcie Konkurencyjności Globalnej Światowego Forum Ekonomicznego (World Economic Forum - WEF), PKB per capita, produktywności pracy, handlu zagranicznego, jak również uwarunkowań instytucjonalnych. Wykorzystano także łańcuchowe indeksy dynamiki, trade wskaźniki wolumenu oraz cen transakcyjnych w eksporcie oraz w imporcie, a także ekonometryczne metody analizy danych statystycznych (liniowe modele tendencji rozwojowej wraz z oceną dokładności dopasowania funkcji trendu do danych empirycznych). Analizy oparto o dane wtórne zamieszczone w raportach Innovation Index Scoreboard, European Innovation Scoreboard, Index of Economic Freedom, jak również dane statystyczne Eurostatu, Głównego Urzędu Statystycznego, Banku Światowego oraz Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisation for Economic Co-operation and Development - OECD). Analizie poddane zostały zmiany w wynikach uzyskanych przez Polskę w latach Porównano je z osiągnięciami najbardziej rozwiniętych krajów UE, jak również państw o podobnej do Polski charakterystyce oraz sytuacji ekonomicznej. Uzyskane wyniki analiz pozwoliły na przedstawienie wniosków odnośnie kierunków zmian zdolności konkurencyjnej polskiej gospodarki na tle innych państw UE. 6

7 ROZDZIAŁ I PROBLEMATYKA KONKURENCYJNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ 1.1. Pojęcie konkurencyjności gospodarki narodowej Konkurencyjność, zwłaszcza w odniesieniu do gospodarki narodowej, jest zagadnieniem bardzo złożonym, o niejednoznacznym charakterze, a w jej omawianiu stosuje się dużą ilość różnorodnych opisujących ją kryteriów. Kwestia konkurencyjności jest trudnym zagadnieniem w ekonomii, ponieważ z jednej strony mówi się, że to podmioty gospodarcze kształtują konkurencyjność gospodarki krajowej, a z drugiej strony podkreśla się znaczenie warunków otoczenia, w których działają podmioty. W zasadzie dochodzi do sprzężenia zwrotnego, w którym konkurencyjność podmiotów współtonowi o konkurencyjności kraju, a konkurencyjność kraju współtonowi również o konkurencyjności podmiotów gospodarczych. W ujęciu potocznym konkurencyjność bywa rozumiana jako pojęcie wartościujące, które na ogół budzi skojarzenia pozytywne. W naukach ekonomicznych pojęcie bywa używane w stosunku do podmiotów gospodarczych, sektorów gospodarki, regionów lub krajów. Może ono określać stan wówczas mówi się o analizie ex-post, bądź proces wówczas mówi się o analizie ex-ante 1. Konkurencyjność ze względu na kryterium czasu dzieli się na krótkookresową oraz długookresową, można ją również rozpatrywać jako zewnętrzną i wewnętrzną. Termin konkurencyjność pozostaje w nierozerwalnym związku z pojęciem konkurencja. We współczesnej teorii ekonomii konkurencja bardzo często jest definiowana jako proces, przy pomocy którego uczestnicy rynku, dążąc do realizacji swych interesów, próbują przedstawić korzystniejsze od innych oferty pod względem ceny, jakości lub innych charakterystyk wpływających na decyzję zawarcia transakcji 2. Jak pisze H. Adamkiewicz konkurencja rynkowa jest procesem, a konkurencyjność - określonym stanem konkurencji, jedną z charakteryzujących ją właściwości 3. Konkurencja jest jednym z podstawowych mechanizmów ekonomicznych gospodarki rynkowej, natomiast konkurencyjność wywodzi się od konkurencji i jest jej elementem 4. Konkurencyjność oznacza umiejętność konkurowania, a więc działania i przetrwania w konkurencyjnym otoczeniu. Na długą metę atrybut konkurencyjności przysługuje jednostce, która potrafi przetrwać, na krótką metę znamieniem konkurencyjności jest posiadanie pod jakimś względem przewagi nad rywalami. W związku z tym można stwierdzić, że pojęcie konkurencyjności posiada w sobie element statyczny (ocena w danym momencie) oraz dynamiczny (zestaw czynników implikujących jej 1 Poczta W., Siemiński P., Konkurencyjność rolnictwa polskiego po przystąpieniu do Unii Europejskiej, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Poznań 2010, s KamerschenD.R., McKenzieR.B., NardinelliC., Ekonomia, fundacja Gospodarcza "Solidarność", Gdańsk 1991, s.4. 3 Adamkiewicz-Drwiłło H., Uwarunkowania Konkurencyjności przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej, Wyższa Szkoła Morska w Gdyni, Gdynia 2002, s Pawlak K., Poczta W., Konkurencyjność polskiego sektora rolno-spożywczego w handlu z krajami Unii Europejskiej, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Poznań 2008, s. 8 7

8 poprawę w przyszłości) 5. Znaczenie obu tych zjawisk wzrastało na poszczególnych etapach rozwoju gospodarczego, szczególnie w kontekście postępujących procesów internacjonalizacji i globalizacji gospodarki światowej. Obecnie pełni kluczową rolę, zarówno w działalności pojedynczych przedsiębiorstw, jak i funkcjonowaniu całych gospodarek narodowych, czy ich sektorów, na rynku krajowym i międzynarodowym. Mimo niezaprzeczalnej rangi problemu, pojęcie konkurencyjności jak dotąd nie zostało zdefiniowane jednoznacznie. Brak konsensu pod tym względem dowodzi jak wieloaspektowe i złożone jest to zjawisko. W sposobie definiowania konkurencyjności gospodarki można wyróżnić dwa zasadnicze nurty. Pierwszy ma źródło w teorii wzrostu gospodarczego i akcentuje ogólne wyniki osiągane przez gospodarkę narodową. Reprezentantem tego kierunku jest B.R. Scott, który określa konkurencyjność gospodarki jako zdolność danego kraju do produkowania i dystrybucji towarów i usług konkurencyjnych w stosunku do towarów i usług produkowanych w innych krajach, przy założeniu rosnącego poziomu życia społeczeństw 6. Podobnie konkurencyjność definiowana jest w badaniach Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), w których traktuje się ją jako zdolność kraju do wytwarzania dóbr i usług, które w warunkach wolnego i rzetelnego handlu są akceptowane na rynku światowym, przy jednoczesnym utrzymaniu i wzroście dochodów realnych ludności w długim okresie 7. Według definicji OECD konkurencyjność oznacza zarówno zdolność firm, przemysłów, regionów lub narodów do sprostania międzynarodowej konkurencji, co w długim okresie może zwiększać konkurencyjność i prowadzić do wzrostu globalnej produktywności. Szczególnie wzrost produktywności jest istotny dla poprawy konkurencyjności na rynkach otwartych na międzynarodową konkurencję, w celu doprowadzenia do długofalowej poprawy jakości życia oraz kreacji nowych miejsc pracy. Definicje wypracowane w ramach omawianego nurtu wzrostu gospodarczego, podkreślają znaczenie wolnego i rzetelnego handlu zapewniającego wysoki stopień otwarcia na konkurencję międzynarodową, pośrednio wskazując na wpływ polityki państwa na poziom i zmiany konkurencyjności. Jednocześnie, wyróżniają kwestie dobrobytu ekonomicznego, między innymi zdolność do kreowania i wzrostu zatrudnienia oraz utrzymania i wzrostu dochodów ludności. Drugi kierunek badań nad konkurencyjnością umocowany jest w teoriach wymiany międzynarodowej. Mówi się w nim o konkurencyjności jako zdolności do utrzymania lub powiększenia udziałów rynkowych, a wśród mierników służących ocenie poziomu konkurencyjności wyróżnia się między innymi saldo bilansu handlowego, terms of trade, ceny relatywne, udziały w handlu światowym itp. 8 Najczęściej jednak konkurencyjność jest 5 Gorynia M. [red.], Jankowska B., Wejście Polski do strefy EURO a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw, Difin, Warszawa 2011, s.23 6 Scott B. R., U.S. Competitiveness: Concepts, Performance and Implications, [w:] U.S. Competitiveness in the World Economy, Harvard Business School Press, Boston, Massachusetts, 1985, s Wysokińska Z., Konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu towarami technologicznie intensywnymi (high-tech), Studia Europejskie, 1/2002, s Bossak J., Teoria i metodologia. Krytyczna ocena stosowanych metod analizy, [w:] Weresa M. [red.] Polska. Raport o konkurencyjności Rola innowacji w kształtowaniu przewag konkurencyjnych, Instytut Gospodarki Światowej SGH W Warszawie, Warszawa 2006, s

9 odnoszona do rynku międzynarodowego, czyli gospodarki otwartej, uczestniczącej w międzynarodowym podziale pracy 9. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki jako kategoria ekonomiczna ma wiele znaczeń. Należy jednak zwrócić uwagę, że w literaturze przedmiotu zdecydowanie odróżnia się dwa pojęcia. Mówi się mianowicie o tzw. międzynarodowej zdolności konkurencyjnej, często określanej mianem konkurencyjności typu czynnikowego i międzynarodowej pozycji konkurencyjnej, nazywanej inaczej konkurencyjnością typu wynikowego 10. J. Misala stwierdza, że międzynarodowa zdolność konkurencyjna to zdolność gospodarki do osiągnięcia z uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy możliwie największych korzyści, najlepiej większych niż partnerzy. Można stwierdzić, że międzynarodowa zdolność konkurencyjna to długofalowa zdolność gospodarki do sprostania konkurencji międzynarodowej. Taka gospodarka dostosowuje swoje cele społeczno-ekonomiczne i mechanizm funkcjonowania do uwarunkowań międzynarodowych oraz jednocześnie jest zdolna podjąć skuteczne działania, które w twórczy sposób wykorzystują zmiany zachodzące w strukturze gospodarki światowej dla pobudzenia własnego rozwoju, ale także oddziaływać na zmiany warunków konkurencji umożlwiających zwiększenie korzyści z udziału w międzynarodowym podziale pracy 11. Międzynarodowa pozycja konkurencyjna, jest pojęciem węższym od międzynarodowej zdolności konkurencyjnej, odnosi się głównie do udziału gospodarki danego kraju w wymianie międzynarodowej. J. Bossak i W. Bieńkowski 12 zwracają uwagę, że pozycja konkurencyjna jest rozumiana jako zdolność do konkurowania w danym momencie czasu i reprezentuje statyczne ujęcie konkurencyjności. Ponieważ jednak badania statyczne nie wyjaśniają w pełni źródeł różnicowania się konkurencyjności produktów w skali międzynarodowej i w czasie, podejmuje się próby dynamizowania badań. Przedmiotem analizy konkurencyjności stają się wówczas zmienne, które wpływają na poprawę pozycji konkurencyjnej. W podejściu dynamicznym zostaje uwydatniona nie tylko sama zdolność do konkurowania w określonym momencie, ale przede wszystkim możliwość konkurowania w długim okresie, tj. zdolność do zachowania lub poprawy konkurencyjności w przyszłości 13. Konkurencyjność gospodarki nie wyłania się samoistnie. Jest to rezultat złożonej i dynamicznej interakcji między rządem, przedsiębiorstwami, instytucjami szczebla pośredniego oraz sprawności organizacyjnej społeczeństwa. Zaprezentowane koncepcje ujmowania istoty konkurencyjności gospodarki wskazują na brak jednoznaczności pojęciowej w tej dziedzinie, co świadczy o wieloaspektowości rozważanego zjawiska. Dynamika zmian zachodzących w gospodarce światowej przyczynia się do ciągłego wzbogacania zestawu czynników istotnych dla konkurencyjności. Dlatego, na co zwraca wielu autorów, jest słuszne i racjonalne dynamizowanie badań i rozpatrywanie 9 Skawińska E., Reakcje na zmiany a konkurencyjność przedsiębiorstw, [w:] Skawińska E., [red.], Konkurencyjność przedsiębiorstw - nowe podejście, PWN, Warszawa 2002, s Pawlak K., Poczta W., Konkurencyjność polskiego.. op. cit. s Bossak J. Konkurencja i współpraca międzynarodowa, Difin,Warszawa2013, s Bossak J., Bieńkowski W., Międzynarodowa zdolność konkurencyjność kraju przedsiębiorstw. Wyzwania dla Polski na progu XXI wieku, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2004, s Stachowiak Z., Ekonomia międzynarodowa wobec wyzwań cywilizacyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004, s. 36 9

10 konkurencyjności nie tylko jako stanu osiągniętego w danym momencie, ale i w długim okresie, od strony jej uwarunkowań, uwzględniając potencjalną konkurencyjność w przyszłości Czynniki determinujące konkurencyjność międzynarodową gospodarki Z przytoczonych powyżej wybranych definicji międzynarodowej konkurencyjności gospodarek wynika, że kształtuje się ona pod wpływem wielu czynników. Zauważyć należy również, że siła ich oddziaływania zmienia się w czasie. Dlatego trzeba dokonać wyboru jednego lub kilku czynników, które istotnie wpływają na międzynarodową konkurencyjność gospodarek. Jeśli dane zjawisko zależy od wielu czynników, to zawsze znajdą się wśród nich te, które są dla niego decydujące. Tabela. 1. Elementy wybranych modeli czynników konkurencyjności MODEL romb Portera model WEF model IMDa * - strategie przedsiębiorstw - czynniki produkcji - przemysły pokrewne i wspomagające ANALIZA WYNIKOWA (ocena pozycji konkurencyjnej) - ocena etapu rozwoju konkurencyjności (zasobyinwestycje-innowacyjność- bogactwo) - otwartość gospodarki - zarządzanie - technologie - otwartość gospodarki - rola państwa - gospodarka narodowa - umiędzynarodowienie gospodarki - zarządzanie - rola państwa - finanse model IMDb * - sytuacja ekonomiczna - wydajność zarządzania - wydajność rządu - ogólna sytuacja - częściowo w ramach model WB gospodarcza dynamiki gospodarczej - dynamika gospodarcza Model Bieńkowskiego model irlandzkiej NCC - PKB - wydajność pracy - udział w handlu światowym - stan bilansu płatniczego i jego struktura - terms of trade ANALIZA CZYNNIKOWA (ocena zdolności konkurencyjnej) - efektywność wykorzystania zasobów produkcyjnych - wielkość i struktura zasobów produkcyjnych - brak - koszty - nauka i technologia - partnerstwo społeczne - ludzie - infrastruktura - charakter popytu krajowego - rola rządu - zdarzenia losowe - finanse - infrastruktura - instytucje - siła robocza - infrastruktura - nauka i badania - zasoby ludzkie - infrastruktura - dynamika finansowa - infrastruktura i klimat inwestycyjny - zasoby ludzkie - system społecznoekonomiczny - polityka ekonomiczna rządu - możliwość wpływania na międzynarodowe otoczenie ekonomiczne - telekomunikacja i e-biznes - konkurencja i regulacje - nauka i technologia - środowisko biznesowe *IMDa - model stosowany przez Międzynarodowy Instytut Zarządzania Rozwojem do roku 2000 *IMDb - po roku Źródło: Radło M.J. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar, Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s

11 Analiza informacji zawartych w tabeli 1 pozwala na wskazanie kilku powtarzających się elementów analizy konkurencyjności w odniesieniu do oceny pozycji i zdolności konkurencyjnej. Ocena pozycji konkurencyjnej została pominięta w dwóch z ośmiu omawianych modeli czynników konkurencyjności. Może to być spowodowane tym, iż większość modeli stawia sobie za cel analizę potencjału wpływającego na przyszłe możliwości, nie zaś tego, co zostało już dokonane. Pozycja konkurencyjna w przedstawionych modelach oceniana jest przede wszystkim na podstawie poziomu dochodu narodowego, jego struktury i dystrybucji, a także pozycji danej gospodarki w handlu światowym, łącznie z oceną wielkości i struktury eksportu, a także bilansu handlowego i terms of trade. Analiza zdolności konkurencyjnej w dokonywana jest na podstawie czynników związanych zarówno z oceną strategii przedsiębiorstw, jak i oceną środowiska ich funkcjonowania. Wśród badaczy problematyki konkurencyjności gospodarek krajowych największe uznanie zyskała teoria tzw. czworoboku narodowych przewag konkurencyjnych M.E. Portera. Koncepcja ta zakłada występowanie czterech grup atrybutów (cech jakościowych) danego kraju, które determinują otoczenie, w którym działają firmy krajowe. Są to 14 : 1. uwarunkowania czynnikowe to między innymi wykwalifikowana siła robocza czy infrastruktura. Są to czynniki produkcji niezbędne do konkurowania przez kraj w danym sektorze, dzięki którym może on uzyskać przewagę. Odgrywają one coraz mniejszą rolę w kształtowaniu przewag komparatywnych. 2. uwarunkowania popytowe struktura i charakter popytu krajowego determinują sposób, w jaki firmy dostosowują się do potrzeb nabywców w danym sektorze. Kraje uzyskują przewagę konkurencyjną w tych branżach, w których istnieją wyraźne i w miarę wczesne sygnały, dotyczące kształtowania się przyszłych kierunków rozwoju rynku, skłaniają one bowiem do większej innowacyjności i osiągania przewagi nad zagranicznymi rywalami. 3. branże pokrewne i wspierające to obecność lub nieobecność w danym kraju zaopatrzeniowych i innych pokrewnych sektorów. Istnienie tych branż gwarantuje dopływ innowacji od dostawców, a także zapewnia efektywną podaż podzespołów. Dostawcy i końcowi użytkownicy mogą korzystać z krótkich kanałów komunikacji, ciągłego i szybkiego przepływu informacji, jak również z bieżącej wymiany idei i innowacji. Dzięki temu przedsiębiorstwa wspólnie mogą podejmować wysiłki, mające na celu poprawę jakości i technologii produkcji, co stymuluje procesy innowacyjne 4. strategia, struktura i rywalizacja decydują o tym, na jakich zasadach firmy są tworzone i organizowane oraz jakie stosuje się style zarządzania i metody rywalizacji. Określają one w znacznym stopniu sposób, w jaki przedsiębiorstwa prowadzą działalność na rynku krajowym. 14 Hajdukiewicz A., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej i jej determinanty, [w:] Zeszyty Naukowe AE w Krakowie nr 556, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2001, s

12 Istotne jest nie tylko oddziaływanie każdego z nich z osobna, ale wypadkowa ich łącznego oddziaływania, traktowana jako system (zob. rys. 1) 15. Determinanty przewag konkurencyjnych mogą się wzajemnie wspomagać lub też osłabiać. Optymalna sytuacja ma miejsce, gdy konkurencyjność międzynarodowa jest określana przez wszystkie czynniki łącznie, ale przewagi konkurencyjne mogą wynikać także z działania tylko jednego lub dwóch czynników 16. Wówczas jednak trudno jest taką przewagę utrzymać. Wykres 1. Determinanty międzynarodowej konkurencyjności krajów (narodów) według M.E. Portera z uwzględnienie uwag J.H. Dunninga Źródło: J. H. Dunning, 1992, The competitive advantage of countries and the activities of transnational corporations, [w:] Transnational corporations, vol. 1., s Teoria czworoboku narodowych przewag konkurencyjnych Portera nie wyjaśnia w pełni źródeł uzyskania przez dany kraj przewagi konkurencyjnej, wymaga jeszcze uwzględnienia dwóch dodatkowych kryteriów, tj. polityki ekonomicznej państwa oraz tzw. czynnika losowego mniej lub bardziej sprzyjającego zbiegu okoliczności wewnętrznych i zewnętrznych, którymi mogą być np. odkrycia, wynalazki, przełomy technologiczne, nagłe zmiany popytu na rynkach zagranicznych 17. Wobec postępujących procesów internacjonalizacji i globalizacji gospodarki nie należy ograniczać się wyłącznie do struktury, strategii i rywalizacji firm krajowych, trzeba również brać pod uwagę działalność gospodarczą korporacji zagranicznych funkcjonujących na terenie danego kraju oraz krajowych poza jego granicami 18. Rozważania M.E. Portera uzupełnił 15 Pawlak K., Poczta W., Konkurencyjność polskiego op. cit., s Bobińska E., Czynniki określające międzynarodową konkurencyjność gospodarki narodowej, [w:] Budzowski K., Wydymus S. [red.], Zagadnienia handlu zagranicznego, Materiały VI Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, Kraków 1998, Pawlak K. Determinanty konkurencyjności międzynarodowej ewolucja poglądów, [w:] Ekonomia. Rynek Gospodarka - Społeczeństwo, Nr 16, Uniwersytet Warszawski, Wydział Nauk Ekonomicznych 2004, s Misala J., Ślusarczyk B., 1999, Ocena międzynarodowej konkurencyjności czynnikowej Polski w okresie transformacji w świetle wyników badań empirycznych, [w:] Budzowski K., Wydymus S. [red.], Handel zagraniczny metody, problemy, tendencje, Materiały VII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, część I, Kraków 1999, s

13 o wymienione czynniki J.H. Dunning. Znaczenie poszczególnych czynników, siła ich oddziaływania oraz konfiguracja zmieniają się w czasie. Rozwinięty diament przewag konkurencyjnych M.E. Portera i J.H. Dunninga przedstawia rysunek 1. W modelu opracowywanym przez Światowe Forum Ekonomiczne (World Economic Forum WEF) oraz w modelu sporządzanym przez Międzynarodowy Instytut Zarządzania Rozwojem (International Management Development Insttitute IMD) stosowany jest zupełnie inny sposób spojrzenia na czynniki konkurencyjności. Wykorzystywane metodologie przez te instytucje są tak skonstruowane, aby można było ocenić poziom konkurencyjności danej gospodarki za pomocą jednego wskaźnika. Polegają one na połączeniu wskaźników twardych tj. danych statystycznych, z wskaźnikami miękkimi zebranymi na podstawie badań ankietowych 19. W przygotowywanych od 1997 roku przez WEF Raportach Konkurencyjności Globalnej (The Global Competitiveness Report) wyróżnia się osiem grup czynników mających wpływ na poziom konkurencyjności 20 : 1. finanse poziom konkurencyjności rynków finansowych, poziom oszczędności narodowych i inwestycji, wypłacalność i stabilność głównych instytucji finansowych, zdolność kredytowa państwa oceniana przez niezależne instytucje ratingowe; 2. infrastruktura jakość dróg, kolei, telekomunikacji, koszty transportu lotniczego, ogólne wydatki na infrastrukturę; 3. instytucje stopień formalizacji struktur, jakość instytucji prawnych, poziom korupcji, poziom przestępczości; 4. otwartość gospodarki stopień otwartości na współpracę, wyrażający się aktywnością handlową i inwestycyjną w skali globalnej, międzynarodowe przepływy finansowe, polityka stopy procentowej; 5. rola państwa wielkość i struktura wydatków rządowych, deficyt budżetowy, stopa oszczędności publicznych, podatki, a także rola urzędów i regulacji; 6. siła robocza struktura i potencjał zasobów ludzkich, wydajność i konkurencyjność rynku pracy, poziom kosztów pracy, podatki i koszty ubezpieczeń związane z zatrudnieniem pracowników, wykształcenie pracowników; 7. technologie rozprzestrzenienie nowych technologii, zdolność gospodarki do wchłaniania nowych technologii, liczba patentów, poziom i jakość badań i rozwoju; 8. zarządzanie jakość metod zarządzania zarówno personalnego, jak i marketingowego, system motywacji i wynagradzania, jakość zasobów ludzkich, jakość systemów wewnętrznej kontroli finansowej. Powyższy model o wiele dokładniej, niż przedstawiony wcześniej romb Portera, uwzględnia rolę środowiska makroekonomicznego i międzynarodowego w kształtowaniu 19 Piech K. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarcza krajów Unii Europejskiej w kontekście współczesnej roli wiedzy i innowacji [w:] Michalski T., Piech K. Konkurencyjność Polski w procesie pogłębiania integracji europejskiej i budowy gospodarki opartej na, Szkoła Główna Handlowa - Oficyna Wydawnicza, Warszawa2008, s Radło M.J. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar, Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s

14 konkurencyjności międzynarodowej. Jego główną zaletą jest kompleksowość podejścia do problematyki konkurencyjności. Metoda ta skupia się nie tylko na ocenie środowiska mikroekonomicznego, ale obejmuje też czynniki dotyczące zarówno strategii przedsiębiorstw, jak i czynniki zawarte w ich otoczeniu, łącznie z oceną powiązań z gospodarką światową. Trzecim z prezentowanych modeli międzynarodowej konkurencji gospodarek jest model opracowany przez IMD. Do 1999 roku w metodologii stosowano, podobnie jak w modelu WEF, osiem grup czynników: finanse, gospodarka narodowa, infrastruktura, nauka i badania, rola państwa, umiędzynarodowienie gospodarki, zarządzanie, zasoby ludzkie. Od roku 2001 IMD klasyfikuje czynniki konkurencyjności, dzieląc je na cztery grupy (tabela 2). Tabela 2. Klasyfikacja czynników konkurencyjności według modelu IMD. Wyniki gospodarcze (Economic Performance) Efektywność rządu (Government Efficiency) Efektywność biznesu Business Efficiency) Infrastruktura (Infrastructure) Rachunek narodowy Finanse publiczne Produktywność Infrastruktura bazowa Handel międzynarodowy Polityka fiskalna Rynek pracy Infrastruktura techniczna Inwestycje zagraniczne Otoczenie instytucjonalne Kapitał finansowy Infrastruktura naukowa Zatrudnienie Prawo gospodarcze Polityka zarządzania Ochrona zdrowia Ceny Otoczenie socjalne Postawy i wartości Edukacja Źródło: Rosselet-McCauley S., Methodology and Principles of Analysis, IMD World Competitiveness Yearbook, 2006, Nowy model IMD wydaje się być bardziej użyteczny niż poprzedni, gdyż elementy odpowiadające poszczególnym segmentom analizy są bardziej zbieżne z przyjętą definicją konkurencji międzynarodowej. Kolejna klasyfikacja czynników międzynarodowej konkurencyjności zawarta jest w modelu Banku Światowego. Podział, przygotowany przez Grupę Środowiska Biznesowego w Departamencie Sektora Prywatnego Banku Światowego, obejmuje pięć głównych kategorii opisujących konkurencyjność 21 : 1. dynamika finansowa poziom zadłużenia prywatnego, ocena poziomu długu publicznego, rynek kapitałowy, inflacja; 2. dynamika gospodarcza inwestycje i wzrost produktywności, handel, konkurencyjność i struktura eksportu, polityka handlowa, rola rządu w gospodarce); 3. infrastruktura i klimat inwestycyjny sieci informacyjne i komunikacyjne, infrastruktura fizyczna, stabilność społeczno-polityczna; 4. ogólna sytuacja gospodarcza ocena wysokości PNB per capita i jego dystrybucję; 5. zasoby ludzkie kapitał ludzki, kapitał intelektualny. Model Banku Światowego (BŚ) okazuje się mało przejrzysty, obejmuje on prawie wszystkie elementy zawarte w definicji konkurencyjności, ale są one nieco pomieszane. Opis pozycji konkurencyjnej zawarty jest w ocenie ogólnej sytuacji gospodarczej, ale również 21 Radło J. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar [w:]bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s

15 ocenie dynamiki gospodarczej odnośnie wielkości i struktury eksportu. Ocena strategii przedsiębiorstw zawarta jest w części dotyczącej dynamiki gospodarczej, między innymi w zakresie inwestycji i produktywności. Środowisko zaś jest oceniane w trzech punktach dynamiki gospodarczej, jak również w częściach dotyczących infrastruktury i zasobów ludzkich. Kolejną propozycją klasyfikacji czynników konkurencyjności jest model zaproponowany przez W. Bieńkowskiego. Autor w analizach dokonał rozdzielenia czynników wpływających na pozycję i zdolność konkurencyjną gospodarki. Pozycja konkurencyjna kraju odzwierciedlana jest przez takie wskaźniki, jak udział w handlu światowym, stan bilansu obrotów z zagranicą oraz zmiany terms of trade. Natomiast o poziomie zdolności konkurencyjnej gospodarki decyduje pięć grup czynników 22 : 1. efektywność wykorzystania zasobów produkcyjnych wydajność pracy, materiałochłonność i energochłonność produkcji; 2. międzynarodowe otoczenie ekonomiczne otwartość gospodarki i jej zaangażowanie w handel międzynarodowy. 3. polityka ekonomiczna rządu polityka makroekonomiczna, polityka konkurencji, zagraniczna polityka ekonomiczna (w tym polityka handlowa), polityka kursu walutowego i regulacje w zakresie przepływu kapitału i inwestycji zagranicznych; 4. system społeczno-ekonomiczny zespół wartości, celów i zasad funkcjonowania systemu społeczno-gospodarczego; 5. wielkość i struktura zasobów produkcyjnych wielkość zasobów naturalnych, poziom infrastruktury ekonomicznej, zasoby siły roboczej, zasoby kapitałowe, zasoby i poziom technologii; Ostatnim opisywanym w tym rozdziale modelem klasyfikacji czynników konkurencyjności jest model Irlandzki przyjęty przez Narodową Radę Konkurencyjności. Podstawowymi elementami są czynniki związane ze środowiskiem funkcjonowania przedsiębiorstw, w tym w szczególności z zasobami, a także środowiskiem regulacyjnym. Model wyróżnia osiem grup czynników 23 : 1. infrastruktura transport drogowy, kolejowy, lotniczy; 2. konkurencja i regulacje poziom wolności ekonomicznej, regulacje dotyczące swobody konkurencji, regulacje dotyczące rynku pracy, towarów itp.; 3. koszty koszty pracy, rynki finansowe i inwestycje (transport i komunikacja), energia, nieruchomości i budownictwo, poziom cen); 4. ludzie poziom edukacji, zachęty do pracy, rynek pracy; 5. nauka i technologia poziom jakości, wydatki na badania i rozwój rządowe i prywatne, wzrost rynku IT; 22 Radło J. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar [w:]bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s Radło J. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki s

16 6. partnerstwo społeczne ogólny poziom dochodu narodowego i jego dystrybucja, poziom zatrudnienia i bezrobocia, zdrowie i równość społeczna oraz przestępczość i problemy społeczne; 7. środowisko ekonomiczne środowisko biznesowe, handel i bezpośrednie inwestycje zagraniczne, finanse publiczne; 8. telekomunikacja i e-biznes infrastruktura telekomunikacyjna i e-biznesowa, koszty usług telekomunikacyjnych i e-biznesowych. Analiza zdolności konkurencyjnej w opisanych modelach dokonywana jest na podstawie różnorodnie klasyfikowanych czynników związanych zarówno z oceną strategii przedsiębiorstw, jak i oceną środowiska ich funkcjonowania. Ocenie strategii przedsiębiorstw poświęca się jednak o wiele mniej uwagi niż ocenie ich otoczenia. Świadomość znaczenia oceny działania przedsiębiorstw jest jednak bardzo znacząca, gdyż w każdej gospodarce rynkowej o ofercie towarów i usług ostatecznie zawsze decydują przedsiębiorstwa. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki jest zjawiskiem dynamicznym i wielopłaszczyznowym, kształtowanym przez zespół wielu różnorodnych czynników. Cechą wszystkich wymienionych definicji konkurencyjności i zestawów czynników je kształtujących jest to, iż z jednej strony ich autorzy skupiają się na ocenie wyników gospodarczych, dokonywanej na podstawie porównań międzynarodowych, z drugiej zaś analizują źródła osiągniętej pozycji gospodarczej. W większości analiz konkurencyjności zakłada się, iż gospodarka jest otwarta i wystawiona na działanie konkurencji międzynarodowej, a źródłem konkurencyjności są nie czynniki związane z polityką protekcjonistyczną państwa, ale z doskonaleniem szeroko rozumianych zasobów i tego co decyduje o efektywności ich wykorzystania Wybrane metody pomiaru konkurencyjności W badaniach nad konkurencyjnością mamy do czynienia z wielością definicji i metodologii oceny skali zjawiska, brak jest jednak ogólnie przyjętej reguły doboru zmiennych objaśniających i objaśnianych. W literaturze nie występują jednoznaczne definicje precyzujące, jaką miarą należałby się posługiwać w celu oszacowania poziomu konkurencyjności danej gospodarki w badanym okresie. Kwestie konkurencyjności międzynarodowej są ważne nie tylko dla Unii Europejskiej, ale dla wszystkich krajów. Tabela 2 przedstawia podział miar międzynarodowej konkurencyjności w zależności od przyjętych kryteriów. Ze względu na czas, rozróżniamy konkurencyjność gospodarki w ujęciu statycznym (pozycja konkurencyjna) oraz konkurencyjność w ujęciu dynamicznym (zdolność konkurencyjna). Termin pozycja konkurencyjna odnosi się do miejsca zajmowanego przez kraj w gospodarce światowej, między innymi w handlu towarami i usługami oraz na rynku technologicznym, finansowym i praw majątkowych, które znajduje odzwierciedlenie w poziomie dobrobytu mieszkańców. W dużej mierze określa strukturalne podstawy korzyści, 16

17 jakie kraj może odnieść z udziału w gospodarce światowej 24. Zdolność konkurencyjną kraju określają czynniki, które decydują o tym, czy podmiot jest w stanie sprostać wyzwaniom i zagrożeniom oraz elastycznie dostosować się do nowych warunków w taki sposób, aby zwiększyć uzyskiwane z tego tytułu korzyści. Odnosi się więc nie do aktualnie uzyskiwanych korzyści, ale do perspektyw dostosowywania systemu i polityki do konkurencji międzynarodowej w sposób, który zapewni zwiększenie tych korzyści w stopniu względnie większym niż ma to prawdopodobieństwo mieć miejsce w innych krajach o kluczowym znaczeniu w gospodarce światowej 25. Wzrost zdolność konkurencyjnej, aby miał charakter względnie trwały, musi pociągnąć za sobą zmiany w pozycji konkurencyjnej kraju. Zmiana taka wiąże się z czynnikami decydującymi o inwestycjach, podstępnie technologicznym, innowacyjności, wydajności czynników produkcji, jakości zarządzania, przedsiębiorczości. Odnosząc się do sposobu mierzenia międzynarodowej konkurencyjności wyróżnia się mierniki typu ex post, które są konstruowane i obliczane w odniesieniu do przeszłości oraz ex ante wykorzystywane do określenia potencjału konkurencyjności w przyszłości. Tabela 3. Kryteria podziału miar międzynarodowej konkurencyjności KRYTERIUM RODZAJ MIARY Czasowe Sposobu mierzenia Etapu procesu konkurowania Wymiaru konkurencyjności Obszaru konkurowania miary statyczne i dynamiczne mierniki typu ex post i ex ante miary wynikowe, czynnikowe miary pozycji konkurencyjnej i zdolności konkurencyjnej (+ pomiar czynników konkurencyjności) na rynkach towarów, na rynkach czynników Obszaru konkurencyjności ogólna, cenowo-kosztowa, pozacenowa, zewnętrzna Źródło: opracowanie własne na podstawie: Latoszek E., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarcza [w:] Bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s Ze względu na kryterium etapu procesu konkurowania wyróżnia się mierniki wynikowe i czynnikowe. Miary wynikowe pozwalają określić, w jaki sposób wymiana z zagranicą kształtowała się w przeszłości oraz ocenić względną efektywność eksportu poszczególnych produktów. Do miar wynikowych zaliczyć można wskaźniki kosztów zasobów krajowych, wskaźniki pokrycia importem, wskaźniki ujawnionej przewagi konkurencyjnej, wskaźniki dotyczące udziału gospodarki w obrotach handlu światowego 26. Wymienione wskaźniki 24 Weresa M. prof.. dr hab., Definicja, determinanty oraz sposoby pomiaru konkurencyjności krajów [w:] Bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s Bossak J. Konkurencyjność gospodarki Polski a proces integracji europejskiej i rozwoju gospodarki opartej na wiedzy [w:] Michalski T., Piech K. Konkurencyjność Polski w procesie pogłębiania integracji europejskiej i budowy gospodarki opartej na wiedzy, Szkoła Główna Handlowa - Oficyna Wydawnicza, Warszawa2008, s Latoszek E. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarcza [w:] Bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s

18 odnoszą się do rezultatów osiąganych przez dana gospodarkę, w tym osiągniętego udziału w handlu światowym, zarówno w wymiarze jakościowym jak i ilościowym. Skupiają się one na ocenie osiągniętej przez dane państwo pozycji konkurencyjnej. Zmiana tej pozycji następuje, gdy zmieniają się warunki udziału danej gospodarki w handlu światowym. Wadą tych miar jest to, iż nie są wystarczające, jako metody oceny źródeł konkurencyjności gospodarki jako całości, gdyż koncentrują się przede wszystkim na wynikach gospodarczych, mówiąc niewiele o ich przyczynach. W przeciwieństwie do miar wynikowych miary czynnikowe skupiają się na ocenie źródeł konkurencyjności gospodarki, które wpływają na przyszłą pozycję konkurencyjną, w tym m.in. wielkość i strukturę zasobów produkcji czy efektywność ich wykorzystania. Miary te oceniają zdolność gospodarki kraju do sprostania konkurencji międzynarodowej, czyli jej zdolność konkurencyjną. Do miar czynnikowych należą poziom inwestycji materialnych i niematerialnych (w tym na badania i rozwój), poziom wykształcenia i kwalifikacji zatrudnionych, stan infrastruktury technicznej, stan i jakość funkcjonowania rynków 27. Takie podejście umożliwia ocenę czynników, które decydują o przyszłej pozycji konkurencyjnej państwa. Niemniej zastosowanie tego podejścia bez uzupełnienia go o ocenę osiągniętej pozycji konkurencyjnej może prowadzić do przyjęcia błędnych założeń co do zestawu czynników konkurencyjności, gdyż ten zmienia się wraz z osiąganą przez daną gospodarkę pozycją konkurencyjną. Według kryterium wymiaru konkurencyjności wyodrębnia się miary pozycji konkurencyjnej i zdolności konkurencyjnej. Ocena konkurencyjności międzynarodowej gospodarki polega, w pierwszym rzędzie, na określeniu jej pozycji konkurencyjnej. Pozycja konkurencyjna kraju to przede wszystkim 28 : 1. potencjał ekonomiczny i udział w światowej gospodarce, 2. miejsce w międzynarodowym podziale pracy, 3. stopień zależności od międzynarodowego rynku, 4. struktura i charakter zaangażowania kraju w gospodarce światowej, 5. sieć międzynarodowych powiazań produkcyjnych, technologicznych, handlowych, 6. tendencje w kształtowaniu się terms od trade. Pozycja bierze pod uwagę udział w całej gospodarce światowej, w obrocie międzynarodowym oraz całość powiązań biznesowych podmiotu. Jest to, więc pojęcie szerokie, uwzględniające powiązania handlowe, technologiczne, finansowe oraz udział w ugrupowaniach integracyjnych. Na pozycję konkurencyjną kraju wpływ mają: stan jego równowagi ekonomicznej, poziom inflacji i bezrobocia, kierunki zmian w systemie finansów publicznych, poziom zadłużenia międzynarodowego i rezerw walutowych oraz tendencje zmian kursów walut 29. Najbardziej syntetyczną miara tej pozycji jest udział w światowym produkcie brutto mierzony siłą nabywczą pieniądza (ang. purchasing power parny - PPP) oraz poziom rozwoju gospodarczego mierzony dochodem realnym per capita według PPP. 27 Latoszek E. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarcza [w:] Bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s Bossak J. Konkurencyjność gospodarki Polski, op. cit. s Latoszek E. Międzynarodowa konkurencyjność, op. cit. s

19 Ważnym czynnikiem przy określaniu pozycji konkurencyjnej gospodarki jest również stopień jej otwarcia. Do oceny tego czynnika stosuje się zwykle stosunek obrotów gospodarczych z zagranicą do wielkości PKB. Relacja ta wskazuje na stopień zależności danej gospodarki od wymiany z zagranicą. Kategoria międzynarodowej zdolności konkurencyjnej kraju ma jednoznacznie podmiotowy charakter. Odnosi się do zdolności podmiotu do efektywnych i innowacyjnych działań w niepewnej przyszłości zmieniających się preferencji klientów i w obliczu reakcji konkurentów. Pojęcie zdolności konkurencyjnej kraju ściśle wiąże się z oceną: perspektyw postępu technicznego, jakości instytucji państwa, jakością zarządzania w przedsiębiorstwa oraz tendencjami związanymi z rozwojem kapitału ludzkiego 30. Ocena zdolności konkurencyjnej kraju jest więc równoznaczna z oceną perspektyw rozwoju w przyszłych, zmieniających się warunkach, na tle konkurentów. Przyjmując za punkt wyjścia kryterium obszaru konkurowania wyróżnia się konkurowanie na rynkach towarów oraz konkurowanie na rynkach czynników. Miary związane z przepływem towarów są jedną z podstawowych miar sukcesu osiągniętego w handlu międzynarodowym 31. Wskaźniki związane z przepływem towarów mierzą korzyści czerpane z handlu międzynarodowego oraz sukces rynkowy danego kraju. Wyróżnić można mierniki oparte o relacje cen w eksporcie i imporcie (cenowe term of trade), ilość dóbr eksportowanych i importowanych (ilościowe term of trade), wskaźniki wolumenu eksportu i importu (RCA, model CMS). Brak jest niestety wskaźników pozwalających badać łączne zmiany produktywności i wolumenu eksportu i importu. Mierniki związane z przepływem czynników produkcji umożliwiają oszacowanie międzynarodowych przepływów siły roboczej oraz przepływów kapitału 32. Ostatnim wymienionym w tabeli 3 kryterium jest obszar konkurencyjności, który dzieli się na ogólny, cenowo-kosztowy, pozacenowy i zewnętrzny. Miary cenowo-kosztowe opierają się na koncepcji konkurencji cenowej, czyli umiejętności oferowania takiego samego dobra jak konkurenci, ale po niższej cenie. Konkurencyjność kosztowa jest zazwyczaj oceniana na podstawie tendencji zachodzących w kształtowaniu się jednostkowych kosztów pracy, natomiast konkurencyjność cenowa poprzez analizę zmian realnego efektywnego kursu walutowego. Realny efektywny kurs walutowy oparty zazwyczaj o szeroką miarę cen (inflacja mierzona na podstawie wskaźników HICP, CPI, deflator PKB) 33, lub jednostkowe koszty pracy jest najbardziej obiektywnym miernikiem konkurencyjności cenowej krajowych producentów. Pozacenowe czynniki konkurencyjności możemy podzielić na dwie podstawowe grupy. Pierwsza wpływająca na innowacyjność gospodarki i poziom 30 Bossak J. Konkurencyjność gospodarki Polski, op. cit. s Czajkowski Z. Próba wyboru najbardziej adekwatnych czynników konkurencyjności do oceny konkurencyjności gospodarki Polski i wybranych krajów OECD [w:] Bieńkowski W. i.in. Konkurencyjność Polski na tle zmian gospodarczych w krajach OECD, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2010, s Czajkowski Z. Próba wyboru najbardziej,op. cit. s Białowąs T. Zróżnicowanie konkurencyjności a pozycja eksportowa krajów członkowskich Unii Europejskiej w handlu międzynarodowym w latach [w:] P. Misztal, W. Rakowski [red.] Przyszłość integracji europejskiej. Uwarunkowania rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2012, s

20 technologicznego zaawansowania produktów, oceniania jest najczęściej na podstawie poziomu nakładów na B+R, liczby patentów, poziomu wykształcenia społeczeństwa oraz syntetycznych wskaźników innowacyjności. Druga grupa czynników to prawnoinstytucjonalne oraz logistyczne i infrastrukturalne warunki dla rozwoju przedsiębiorczości, do analizy tych czynników stosuje się rankingi wolności gospodarczej i konkurencyjności oraz wykorzystuje dane publikowane przez Bank Światowy 34.Zewnętrzna konkurencyjność kraju może być mierzona zmianami udziału rynkowego w światowym eksporcie towarów i usług oraz analizę dynamiki wzrostu tego eksportu. Kryterium obszaru konkurencyjności szczegółowo zostało przedstawione w tabeli 3. Tabela 4. Podstawowe obszary i mierniki konkurencyjności 1) Konkurencyjność ogólna 2) Konkurencyjność cenowo-kosztowa wzrost realnego PKB per capita wzrost wydajności pracy wzrost łącznej produktywności czynników produkcji zmiany realnego efektywnego kursu walutowego zmiany jednostkowych kosztów pracy poziom nakładów na B+R poziom wykształcenia społeczeństwa liczba patentów triadowych 3) Konkurencyjność pozacenowa syntetyczny indeks innowacyjności indeks wolności gospodarczej indeks wydajności logistycznej zmiany udziału rynkowego w światowym eksporcie 4) Konkurencyjność zewnętrzna dynamika wzrostu eksportu indeks ujawnionej przewagi komparatywnej Źródło: Białowąs T., Zróżnicowanie konkurencyjności.., op. cit. s Podsumowując w systematyce miar konkurencyjności gospodarek najczęściej stosowany jest podział na miary wynikowe oraz czynnikowe. Mary wynikowe pozwalają na ocenę kształtowania się różnych cech wymiany z zagranicą w przeszłości, nie dając oceny przyczyn takiego, a nie innego stanu ukształtowania się konkurencyjności danej gospodarki. Mary czynnikowe natomiast umożliwiają formułowanie wniosków o stanie i możliwych zmianach potencjału oraz efektywności danej gospodarki. Z punktu widzenia przydatności w porównaniach międzynarodowych miary konkurencyjności powinny posiadać pewne cechy. Przede wszystkim istotne jest czy dana miara daje się określić wyłącznie na poziomie sektora, czy też możliwa jest jej agregacja do poziomu gospodarki narodowej. Dobra miara pozwala określić konkurencyjność kraju lub branży w danym momencie oraz jej zmiany w czasie. 34 Białowąs T. Zróżnicowanie konkurencyjności,op. cit. s

21 ROZDZIAŁ II ANALIZA MIĘDZYNARODOWEJ POZYCJI KONKURENCYJNEJ POLSKI W LATACH Tendencje zmian PKB per capita Stale rosnące dysproporcje pomiędzy różnymi uczestnikami globalnej gospodarki zmuszają do analizy czynników, które decydują o tym, ze część z nich w większym stopniu korzysta z liberalizacji handlowej i finansowej, prywatyzacji, deregulacji rynków oraz koncentracji organizacyjnej i kapitałowej 35. Rozbieżności rozwojowe występują pomiędzy krajami rozwiniętymi i krajami rozwijającymi się. Dysproporcje w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego można zaobserwować także wśród państw członkowskich UE. Rozbieżność dochodową pomiędzy krajami Unii Europejskiej przedstawiono na podstawie wartości PKB per capita według PPS (ang. PPS - Purchasing Power Standards - parytet siły nabywczej). Wskaźnik PKB per capita (ang. GDP per capita) jest miernikiem aktywności ekonomicznej. Powstaje poprzez podzielenie PKB danego państwa przez liczbę jego mieszkańców. PKB jest wartością wszystkich dóbr i usług finalnych wytworzonych w danym kraju, w określonej jednostce czasu (najczęściej w ciągu roku). 36 Parytet siły nabywczej opiera się na teorii jednej ceny, polegającej na tym, że za określoną liczbę jednostek danej waluty można kupić w każdym kraju, w tym samym czasie, tyle samo dóbr. Kurs waluty danego kraju przeliczany jest według siły nabywczej. 37 Rozwiązanie to umożliwia porównywanie międzynarodowych PKB. W tabeli 5 przedstawiono relacje wartości PKB per capita według PPS w poszczególnych krajach względem średniej unijnej (UE-27 krajów = 100). Jeżeli indeks jest większy od 100 oznacza to, że poziom PKB na mieszkańca jest większy od średniej unijnej. Jeżeli indeks jest mniejszy od 100 oznacza to, że poziom PKB na mieszkańca tego kraju jest mniejszy od średniej dla UE 38. W poddanym analizie okresie państwem, które generowało najwyższy Produkt Krajowy Brutto per capita był Luksemburg (tabela 5). Kraj ten przez cały badany okres osiągał najwyższy poziom PKB, znacznie wyższy niż pozostałe gospodarki UE. Holandia oraz Irlandia to państwa, które w 2013 roku zajmowały kolejno 2 i 3 pozycję w rankingu. W obu tych przypadkach relacja PKB per capita do średniej unijnej pomiędzy latami 2004 i 2013 pogorszyła się. W przypadku Irlandii zaobserwować można dużą negatywną zmianę (silny wpływ kryzysu gospodarczego z ostatnich lat), natomiast w przypadku Holandii wartość PKB per capita obniżyła się nieznacznie. Państwa takie jak Austria, Szwecja, Czechy oraz Belgia w analizowanym okresie utrzymywały stosunkowo podobny poziom Produktu 35 Kosztowniak A., P., Problemy rozwoju gospodarczego krajów rozwijających się na tle uwarunkowań procesu globalizacji,[w:] Noga M., Stawicka M. K. [red.], Globalizacja a konkurencyjność w gospodarce światowej, CeDeWu, Warszawa 2008, s ] 37 Ibidem. 38 Ibidem. 21

22 Krajowego Brutto na mieszkańca w relacji do średniej unijnej. Austria, mimo fluktuacji uzyskała w roku 2013 taki sam wynik, jak w roku Szwecja Dania oraz Belgia odnotowały niewielki spadek wskaźnika. Odnosząc się do wyników uzyskanych przez Wielką Brytanię należy zauważyć dużą negatywną różnicę w PKB per capita (w relacji do średniej UE-28). W roku 2004 w Wielkiej Brytanii relacja PKB per capita względem przeciętnych wartości w UE była wyższa w porównaniu z rokiem 2013,. Niemcy oraz Finlandia w roku 2004 uzyskały zbliżony do siebie stosunek PKB per capita względem średniej dla UE-28 (odpowiednio 116 i 117 pkt). Niemcy w ciągu kolejnych lat utrzymywały podobny poziom wskaźnika, nie mniej jednak w roku 2013 wskaźnik ten znacznie się poprawił w porównaniu z rokiem bazowym Natomiast Finlandia generowała w 2013 r. niższą relację PKB per capita względem przeciętnych wartości odnotowanych dla UE-28. Tabela 5. PKB per capita według parytetu siły nabywczej w latach w UE (średnia dla UE-28 = 100) Kraj a 1 R 2 Pozycja kraju według PKB per capita EU Oszacowane parametry strukturalne liniowej f. trendu* 1 1 Luksemburg , ,9% 3 2 Holandia ,1818 5,2% 2 3 Irlandia , ,8% 5 4 Austria , ,8% 4 5 Szwecja ,0242 0,2% 6 6 Dania , ,1% 10 7 Niemcy , ,2% 8 8 Belgia ,1273 3,2% 9 9 Finlandia , ,1% 7 10 W. Brytania , ,6% Francja , ,6% Włochy , ,3% Hiszpania , ,5% Cypr , ,1% Malta , ,9% Słowenia , ,9% Czechy , ,9% Portugalia ,0727 1,8% Słowacja , ,0% Grecja , ,0% Estonia , ,5% Litwa , ,1% Polska , ,2% Węgry , ,6% Łotwa , ,0% Chorwacja , ,8% Rumunia , ,4% Bułgaria , ,2% *trend liczony na podstawie PKB per capita według parytetu siły nabywczej w latach ; a1 współczynnik kierunkowy liniowej funkcji trendu, R 2 współczynnik determinacji. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [dostęp: ] Kolejna grupa państw, które w 2004 r. osiągnęły zbliżony do siebie wynik to Francja, Włochy oraz Hiszpania. W przypadku tych państw wysokość PKB per capita (w relacji do

23 średniej UE) w od roku 2005 cechuje tendencja spadkowa, w związku z czym, wyniki tych państw z 2013 r. w zakresie analizowanego wskaźnika są niższe niż w roku Cypr oraz Grecja generowały również podobny poziom PKB per capita w badanym okresie. Tendencja spadkowa wskaźnika była widoczna w przypadku obydwu państwa. Nie mniej jednak, należy zauważyć, że w przypadku Grecji negatywne zmiany były zdecydowanie większe oraz szybsze, szczególnie w okresie globalnego kryzysu finansowego. Kolejną grupę państw, których wysokość PKB per capita w roku 2004 była podobna, stanowią Malta oraz Słowenia. Analizując wyniki osiągane przez te kraje widoczna jest znaczna rozbieżność w tendencji PKB per capita tych państw w kolejnych latach. W przypadku Malty wskaźnik w roku 2013 wzrósł w stosunku do roku bazowego, natomiast w przypadku Słowenii znacznie się obniżył. Oba te kraje, w zasadzie przez cały okres (z wyjątkiem Cypru w latach ) generowały niższą wartość PKB na mieszkańca. Warto zwrócić uwagę, że krajami które generowały niższy poziom PKB na mieszkańca, niż przeciętnie w UE, są przede wszystkim tzw. nowe kraje członkowskie, przyjęte do ugrupowania po 2004 roku. Są to głównie kraje Europy Środkowo-Wschodniej. Wśród nich najwyższy wynik w 2004 roku osiągnęły Węgry (62%), Słowacja(57%). Kolejno zaś: Chorwacja (55%), Estonia (50%), Litwa (49%), Polska (48%), Łotwa (43%) oraz Rumunia oraz Bułgaria (po 34%). Pozostałe nowe państwa członkowskie osiągnęły zdecydowanie wyższe wyniki od przedstawionych państw, ale były one niższe niż średnia unijna. Do grupy tej należał Cypr, który osiągnął najwyższy wynik wśród nowych państw członkowskich (97%), a także Słowenia (87%), Malta (81%) oraz Czechy (79%). PKB per capita Węgier w analizowanym okresie przyjął trend wzrostowy, dzięki czemu kraj ten uzyskał zdecydowanie lepszy wynik w roku Słowacja oraz Estonia w roku bazowym wykazywały podobną lukę PKB. Państwa te w badanym okresie znacznie się rozwinęły, ponieważ do 2013 odrobiły ok. 20 pkt. proc. wartości analizowanego wskaźnika. Lukę Produktu Krajowego Brutto per capita Polski w 2004 roku można porównać z wynikami Litwy oraz Łotwy. W roku 2004 państwa te miały zbliżoną wysokość wskaźnika, w poddanym badaniu okresie utrzymywały tendencję wzrostową, dzięki temu w roku 2013 poziom PKB per capita był zdecydowanie wyższy. Poprawiła się także jego relacja do średniej UE-28. Rumunia oraz Bułgaria w roku bazowym osiągnęły najniższy wskaźnik PKB per capita, uległ on jednak znacznej poprawie w analizowanym okresie. Grupa państw (w tym Polska), które w roku 2004 wypracowały najniższe wartości Produktu Krajowego Brutto per capita, w okresie charakteryzowała się najczęściej pozytywną zmianą tego wskaźnika. Należy uznać, że w większości przypadków akcesja do Unii Europejskiej przyczyniła się do poprawy sytuacji tych państw. Według oszacowanych parametrów strukturalnych liniowej funkcji trendu, grupę krajów o najwyżej dynamice domykania luki dochodowej tworzyły: Malta, Czechy, Słowacja, Estonia, Litwa, Polska, Węgry, Łotwa, Chorwacja, Rumunia oraz Bułgaria. Pozostali nowi członkowie Wspólnoty Cypr, Słowenia oraz Grecja odnotowały stratę względem średniej PKB per capita UE. Trend spadkowy utrzymywał się również w przypadku innych (tzw. starych ) państw członkowskich Unii. Spadek relacji PKB per capita względem średniej UE wystąpił w Holandii, Irlandii, Szwecji, Finlandii, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoszech oraz Hiszpanii. 23

24 Dodatnia wartość parametru została osiągnięta przez Luksemburg, Austrię, Danię, Belgię oraz Niemcy. Współczynnik determinacji świadczący o stabilnym przebiegu zmian w przypadku nowych państw członkowskich osiągnął niski (poniżej 50%) poziom w krajach takich jak Cypr (20,1%), Chorwacja (25,8%), Czechy (27,9%) oraz Łotwa (49%). Wysokość generowanego PKB per capita tych państwa charakteryzowała się znacznymi fluktuacjami. Pozostałe nowe państwa członkowskie uzyskały zdecydowanie wyższe wartości tego współczynnika. Nie mniej jednak, na tle Słowenii (55,9%), Malty (59,9%), Estonii (61,5%), Grecji (74%), Węgier (82,6%), Litwy (84,1%), Bułgarii (87,2%) znacznie wyróżniły się Słowacja (90%), Rumunia (94%) i przede wszystkim Polska (97,2%), która uzyskała najwyższy współczynnik determinacji, świadczący o ustabilizowanym kierunku domykania luki. Miejsce kraju zależy nie tylko od oceny jego poziomu dochodu per capita i tendencji zmian, ale także od względnego potencjału gospodarczego poszczególnych gospodarek. W tabeli 6 przedstawiono dane dotyczące PKB krajów UE-27 (według nominalnych kursów walutowych oraz według parytetu siły nabywczej pieniądza). Państwami, które od ponad dekady zajmują czołowe miejsca w rankingach dotyczących wysokości PKB są Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Hiszpania oraz Holandia. W przypadku tych krajów pozycja w porównywanych latach 2004 i 2014 nie uległa zmianie. Na tle państw UE zdecydowanie wyróżniają się Niemcy, które jako lider w rankingu uzyskały najwyższy poziom Produktu Krajowego Brutto. Miejsca zajęte przez Wielką Brytanię, Francję oraz Włochy świadczyły o wysokim poziomie PKB, aczkolwiek jego wysokość zmniejsza się wraz z zajmowaną pozycją w rankingu. Hiszpania utrzymuje stałą 5 pozycję w rankingu, choć w porównaniu ze wspomnianymi uprzednio krajami poziom generowanego przez nią PKB jest zdecydowanie niższy. Do państw które osiągnęły wyższą pozycję w rankingu należą Belgia, Austria, Węgry, Chorwacja, Słowenia, Cypr, a także Grecja, która jako jedyny kraj wygenerowała w roku 2014 PKB niższe niż w roku Pomimo wzrostu wysokości PKB państwa takie jak Finlandia, Irlandia, Rumunia, Luksemburg, Bułgaria, Łotwa, Estonia, a także Polska zanotowały spadek miejsca w rankingu. Pozostałe kraje, czyli Dania, Portugalia, Czechy, Słowacja, Litwa oraz Malta utrzymały w roku 2014 pozycję z roku Analizując zmianę wartości Produktu Krajowego Brutto Polski pomiędzy latami 2004 i 2014, należy zwrócić uwagę na wzrost wartości tego wskaźnika. Ponownie powodów poprawy należy doszukiwać się w wejściu Polski w struktury Unii Europejskiej oraz związanymi z tym możliwościami korzystania z Funduszy Europejskich, które stały się dla wielu przedsiębiorców podstawowym źródłem realizacji zamierzeń biznesowych, co wpłynęło pozytywnie na całą polską gospodarkę. 24

25 Tabela 6. PKB największych gospodarek według kursów nominalnych i PPP w 2014 roku w mld euro PKB wg kursu nominalnego w mld euro PKB wg kursu miejsce wg kursu nominalnego w mdl nominalnego euro Pozycja kraju wg kursu nominalnego EU , ,5 Niemcy 2267, ,8 1 W. Brytania 1849, ,3 2 Francja 1710, ,5 3 Włochy 1443, ,3 4 Hiszpania 861, ,5 5 Holandia 520, ,4 6 Szwecja 317, ,5 7 Belgia 298, ,0 9 Austria 241, ,9 10 Polska 204, ,1 8 Dania 202, ,4 11 Grecja 193, ,1 14 Finlandia 158, ,0 12 Irlandia 155, ,5 13 Portugalia 152, ,0 15 Czechy 95, ,9 16 Węgry 83, ,3 18 Rumunia 61, ,1 17 Słowacja 34, ,2 19 Chorwacja 33, ,1 21 Słowenia 27, ,3 23 Luksemburg 27, ,5 20 Bułgaria 21, ,0 22 Litwa 18, ,3 24 Cypr 13, ,5 27 Łotwa 11, ,1 25 Estonia 9, ,5 26 Malta 4,9 28 8,0 28 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [dostęp: ] Doświadczenia pozostałych państw regionu pokazują, że samo przyjęcie unijnego porządku prawnego (acquis communautaire), dostęp do rynku wewnętrznego czy unijnych funduszy nie są gwarancją trwałego rozwoju. Polskie doświadczenia są dowodem na to, że podstawą sukcesu członkostwa w UE jest nie tylko rozsądna polityka gospodarcza, ale również stabilność polityczna. Z samej analizy wskaźników gospodarczych wynika, jak bardzo dzisiejsza Polska różni się od tej sprzed unijnej integracji oraz jak bardzo na niej skorzystała. Ocena 10 lat członkostwa jest też właściwym momentem, żeby porównać się z krajami, które przystępowały do UE w tym samym czasie. 25

26 50% 49% 49% 40% 30% 27% 28% 33% 33% 34% 37% 38% 20% 10% 9% 11% 14% 0% HU UE-27 SI UE-9 CZ EE LV BG RO LT PL SK Wykres 2. Skumulowana zmiana PKB realnego w wybranych krajach UE w latach (2003 = 100) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [dostęp: ] W latach Polska, obok Słowacji, osiągnęła największy skumulowany wzrost PKB wśród państw członkowskich naszego regionu oraz w UE. Obie gospodarki w przeciągu dekady urosły o prawie połowę (dokładnie o 48,7%). Pozostałe państwa Europy Środkowo-Wschodniej rozwijały się wolniej ze średnim wzrostem gospodarczym na poziomie 27%. Warto też podkreślić, że wszyscy nowi członkowie UE (z wyjątkiem Węgier) cieszyli się z większego wzrostu gospodarczego niż stare kraje Unii, których średni wzrost osiągnął 11% w całym opisywanym okresie, co świadczy o konwergencji dochodowej i powolnym wyrównywaniu się poziomu zamożności oraz rozwoju gospodarek. Tendencje zmian PKB per capita wszystkich członków Unii Europejskiej pokazują, że większość nowych państw członkowskich w okresie odnotowała wzrost wartości PKB per capita. Natomiast zmiany wartości tego wskaźnika wśród starych krajów UE charakteryzowały się znacznymi fluktuacjami, które najczęściej prowadziły do spowolnienia poprawy relacji PKB per capita danego kraju w stosunku do średniej unijnej. Polska wyróżnia się na tle obydwu grup (nowych i starych) członków Wspólnoty. Zmiany wartości PKB per capita Polski w analizowanym okresie uległy znacznej poprawie. Świadczyłoby to o stopniowej poprawie pozycji konkurencyjnej polskiej gospodarki w przestrzeni UE. Skala zmian nie jest jednak zadowalająca w ciągu 10 lat udało się Polsce awansować tylko o dwie pozycje rankingowe. 26