DOŻYWIANIE DZIECI. Stanisława Golinowska Uniwersytet Jagieloński Instytut Pracy i Spraw Socjalnych

Transkrypt

1 Publikowanie, kopiowanie, przetwarzanie oraz wykorzystanie całej lub części artykułów i grafik bez zezwolenia jest zabronione DOŻYWIANIE DZIECI WPROWADZENIE Prowadzenie dożywiania dzieci, jako działania polityki społecznej państwa, uzasadniane jest kilkoma argumentami Pierwszy wynika z przekonania, że dożywianie dzieci jest sposobem na zwalczanie ubóstwa W rodzinach ubogich dzieci mogą bywać głodne i ponadto otrzymywać pożywienie nieadekwatne pod względem ilości i jakości zawartych w nim podstawowych wartości odżywczych Drugi argument dotyczy dobrego jakościowo dożywiania dzieci ze względu na ich prawidłowy rozwój Posiłki dla dzieci prowadzone przez władze publiczne w wielu krajach od dziesiątków lat miały na celu nie tylko zwalczanie ubóstwa i zaspokajanie potrzeb podstawowych, ale także odpowiedni rozwój młodego pokolenia Wychowanie zdrowej i silnej młodzieży stanowiło pożądany cel każdego państwa, które aspirowało do posiadania dobrej armii i wydajnych robotników 1 Argument dotyczący racjonalnego odżywiania dzieci pojawia się również obecnie, ale rzadziej związany jest z niedostatkiem żywności, co bardziej z faktem, że ani domy rodzinne, ani żywienie masowe w rynkowych instytucjach żywieniowych nie zapewniają w pełni zdrowego, a nawet bezpiecznego pożywienia W krajach dobrobytu pojawił się bowiem problem nadmiernego ilościowo, a niedostatecznego jakościowo odżywiania się rodzin i dzieci Efektem jest chorobliwa otyłość zagrażająca zdrowiu Odżywianie się stało problemem zdrowia publicznego (Lawrence, Worsley 2007) Zagrożenia rozwoju dzieci mają wiele wymiarów Nieprawidłowości żywienia mogą być zarówno przyczyną zagrożeń rozwojowych, jak i skutkiem nieprawidłowości rozwoju w innych sferach życia, a szczególnie w sferze emocjonalnej i społecznej (Golinowska 2009) Problem niedożywienia staje się obecnie bardziej problemem racjonalnego żywienia w szerszym kontekście warunków i stylu życia oraz zdrowia, a nie tylko materialnego ubóstwa Coraz częściej dochodzi do głosu także argument racjonalnego obchodzenia się z produktami rolnymi na tle ograniczeń w produkcji żywności w związku z zagrożeniami dostępu do źródeł energii (tworzenie biomasy jest konkurencją dla produkcji rolnej na cele żywieniowe) oraz zmianami klimatycznymi W obawie o niedostateczne zwracanie uwagi na te zagrożenia i niepodejmowanie odpowiednich działań, ONZ i jego agencja FAO zorganizowały w Rzymie w 2008 r specjalną konferencję, której uczestnicy wystosowali deklarację do wszystkich rządów (Declaration of the High-Level Conference on World Food Security: The Challenges of Climate Change and Bioenergy), apelując między innymi o utrzymanie produkcji żywności, szczególnie w krajach rozwijających się, ograniczenie marnotrawstwa i kontrolę cen Rok później (2009) także Unia Europejska przedstawiła swoją opinię 2 i zwróciła uwagę krajom członkowskim na zagrożenia dotyczące produkcji żywności, a także na ochronę grup ludności, które są podatne na niedożywienie oraz złe żywienie W ciągu minionego dwudziestolecia podjęte zostały w Polsce działania publiczne i społeczne na rzecz dożywiania dzieci, głównie pod wpływem ubóstwa rodzin i dzieci Mimo że w ciągu tego okresu Polska istotnie zbliżyła swój poziom dobrobytu do przeciętnej dla krajów UE (obecnie jest to 50% PKB per capita, a jeszcze niedawno było to zaledwie 30%), to zjawisko ubóstwa nadal stanowi poważny problem socjalny Szczególnie dotkliwe jest ubóstwo rodzin posiadających dzieci i samych dzieci Pod tym względem wskaźniki ubóstwa dzieci są w Polsce bardzo wysokie, jedne z najwyższych w krajach UE (Social Protection Committee 2008; Tarki 2010) Dożywianie dzieci stało się jednym ze sposobów łagodzenia ubóstwa dzieci Programy dożywiania w różnych formach i zakresie realizowane są przez rząd, samorządy terytorialne, organizacje pozarządowe, koncerny spożywcze, sieci handlowe oraz osoby prywatne Za organizowanie pomocy w dożywianiu odpowiadają gminy w ramach zadań własnych W połowie lat 90 (od 1996 r) zaczęto wprowadzać roczne programy rządowe, wspierając gminy w realizacji zadań w zakresie dożywiania W 2005 r zdecydowano o zwiększeniu zaangażowania państwa w działania na rzecz walki z niedożywieniem Ówczesny rząd uznał, że niedożywienie w obecnych czasach jest zjawiskiem niedopuszczalnym z moralnego i społecznego punktu widzenia Wystąpił z inicjatywą ustawodawczą Stanisława Golinowska Uniwersytet Jagieloński Instytut Pracy i Spraw Socjalnych z udziałem Dominiki Sochy Uniwersytet Jagieloński o długookresowej pomocy państwa w zakresie dożywiania dzieci i innych osób znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej Ustawa weszła w życie w 2006 r Podjęte działania nie miały mocnych podstaw badawczych, jeśli chodzi o identyfikację problemu żywienia w kontekście ubóstwa (Blumsztajn 2004) Miały natomiast dowody o niedoborach ważnych składników odżywczych 3, a szczególnie wapnia i witaminy D w diecie małych dzieci (Szponar i inni 2003) Mimo podjęcia programów dożywiania, ich monitorowanie oraz ocena efektów nie są dostateczne To dało asumpt do przeglądu i podjęcia próby analizy polskich programów dożywiania dzieci, prowadzonych przez różne podmioty: publiczne, społeczne i prywatne Poszukiwano odpowiedzi na pytanie, czy realizowane programy dożywiania zwracają dostateczną uwagę na kryteria zdrowotne produktów i posiłków oferowanych ubogim dzieciom Istnieją podstawy, aby przypuszczać, że realizowane programy dożywiania dzieci w sposób niedostateczny uwzględniają zdrowotne aspekty żywienia Przeprowadzona analiza ma charakter wstępny ze względu na wysoce niedostateczne informacje Jej celem jest sformułowanie wniosków dotyczących kierunków polityki społecznej w zakresie dożywiania dzieci NIEDOŻYWIENIE I NIERACJONALNE ŻYWIENIE JAKO PROBLEM SOCJALNY I ZDROWOTNY We współczesnym świecie występują jednocześnie dwa zjawiska: niedożywienie i nadwaga zagrażająca zdrowiu Oba zjawiska paradoksalnie mogą wynikać z niedożywienia Niedożywienie bowiem może mieć charakter ilościowy, związany z niedostateczną podażą ilości produktów spożywczych, jak i jakościowy, związany z niedostateczną podażą składników odżywczych, takich jak: pełnowartościowe białko, tłuszcze, węglowodany, witaminy i składniki mineralne: mikro- i makroelementy Wiele tanich produktów nie zawiera w swym składzie koniecznych dla zdrowia składników odżywczych, jednak ich niska cena i niwelowanie odczucia głodu sprawia, że są kupowane i spożywane w znacznych ilościach, prowadząc do nadwagi Konsekwencje niedożywienia i niewłaściwego żywienia są przedmiotem badań wielu dyscyplin, szczególnie biologicznych i medycznych Jak zauważają specjaliści, szczególnie niebezpieczne są deficyty białkowo-kaloryczne wpływające na zaburzenia strukturalne i czynnościowe narządów wewnętrznych, co ogranicza ich wydolność Niedobory białkowo-kaloryczne są poważnym problemem zdrowotnym dotyczącym dzieci nie tylko z krajów rozwijających się Również w krajach rozwiniętych są przyczyną upośledzenia rozwoju dziecka, redukcji możliwości obronnych ustroju, nieprawidłowości metabolicznych, obniżenia się podstawowej przemiany materii, co ma wpływ na procesy zachodzące w narządach wewnętrznych Niedożywienie zmienia też farmakokinetykę wielu leków, zmuszając do modyfikowania sposobu ich stosowania (Marek, Marek 2002) Lekarze uważają, że znacznie bardziej różnorodne konsekwencje pociąga za sobą niedożywienie jakościowe Przewlekłe niedobory ważnych składników odżywczych stanowią zagrożenie dla zdrowia człowieka, choć często ich skutki są odległe w czasie (Klemarczyk 2007) Badania ogólnoświatowe uwzględniają jednocześnie oba aspekty niedożywienia: ilościowe i jakościowe Zarówno niedożywienie, jak i nieracjonalne żywienie jest szczególnie niebezpieczne dla rozwoju małego dziecka oraz młodzieży w okresie dojrzewania Zwracają więc uwagę na niedobory żelaza w diecie, białka, wapnia, magnezu i witamin, prowadzące do takich zagrożeń rozwojowych, jak: anemia, choroby uzębienia, zahamowanie wzrostu, cukrzyca, zaburzenia jedzenia (anoreksja i bulimia) oraz choroby krążenia (Brugg, Klepp 2007) Niedożywienie oraz niewłaściwe odżywianie pociąga za sobą daleko idące konsekwencje także w sferze społecznej i psychologicznej W sferze społecznej jak zauważa socjolog A Giza-Poleszczuk (2007) niedożywienie, szczególnie jeżeli jest powiązane z ubóstwem, niesie ze sobą niebezpieczeństwo wykluczenia z grupy rówieśniczej, a także uzyskiwanie gorszych wyników w szkole, co potwierdzają polskie badania min J Hamułki (1999) 4 Gorsze wyniki nauczania z kolei przekładają się na mniejsze szanse na dobrą pracę, a w dalszej perspektywie także na niższą pozycję społeczną Polityka Społeczna nr 9/

2 W sferze psychologicznej niedożywienie powiązane z ubóstwem prowadzić może do obniżonego poczucia własnej wartości i wycofania się z życia społecznego BADANIA NA TEMAT NIEDOŻYWIENIA DZIECI W POLSCE Mimo podjęcia wielu działań na rzecz dożywiania dzieci, nie ma kompletnej informacji o skali problemu Jednoznacznie nie zdefiniowano na potrzeby polityki społecznej zjawiska niedożywienia, a w konsekwencji nie ma jego statystycznych pomiarów Wprawdzie specjaliści zaproponowali pragmatyczną definicję niedożywienia (Woynarowska 2003), którą mogą się posługiwać osoby pracujące z dziećmi, np nauczyciele, ale trudno tu o precyzję umożliwiającą ocenę ilościową Z tego powodu zjawisko niedożywienia jest tylko szacowane przy założeniu i wskazaniu, że problem ten sytuuje się w rodzinach ubogich Jest to założenie upraszczające Nie wszystkie biedne dzieci cierpią na niedostatek pożywienia Utożsamianie stopy ubóstwa dzieci z liczbą dzieci niedożywionych nie ma empirycznych podstaw Realizacja programów dożywiania dzieci w szkołach wywołała potrzebę oceny potrzeb żywieniowych przez nauczycieli To nie okazało się zadaniem całkiem prostym Specjaliści podpowiadali, aby oceniać niedożywienie dziecka na podstawie niskiej wagi oraz nietypowego zachowania Wskazywali inne zauważalne symptomy niedożywienia: bladość, wychudzenie, bóle brzucha, apatia i dekoncentracja 5 W praktyce poszukiwano bardziej jednoznacznych kryteriów Na przykład sprawdzano, czy dziecko ma ze sobą drugie śniadanie Pytano także o spożycie śniadania w domu Co interesujące, to z niektórych badań w szkołach wynikało, że główną przyczyną braku drugiego śniadania dzieci (a nawet niespożywania pierwszego śniadania w domu) były zaniedbania rodziców, ich zapracowanie i pośpiech Ubóstwo jako przyczyna braku śniadań sytuowało się znacznie niżej w rankingu odpowiedzi (ROPS Kraków 2006) W ciągu ostatniej dekady przeprowadzono kilka badań w szkołach na temat potrzeby dożywiania dzieci oraz efektów prowadzenia dożywiania w szkole Poniższe zestawienie ukazuje wyniki wybranych i najbardziej znanych oraz dostępnych badań w szkołach Przeprowadzone były na zbiorach różnej wielkości, reprezentatywnych i celowych, co oznacza, że wyniki nie są bezpośrednio porównywalne Warto jednak zauważyć, że podstawowe wskaźniki są zbliżone Można by założyć, że 20 30% uczniów potrzebuje dożywiania, aczkolwiek przyczyna nie jest jednoznaczna Może to wynikać zarówno z biedy, jak i zaniedbywania dzieci przez zbyt zajętych rodziców Tabela 1 Wyniki wybranych badań na temat dożywiania dzieci w szkołach Badania Ocena potrzeb Dzieci korzystające z posiłków bez opłat Szkoły prowadzące dożywianie Woynarowska, % (11 15 lat) - - Kowalska na Dolnym Śląsku, 2005 SMG/KRC na zlecenie Danone i Banków Żywności, reprezentatywne dla kraju, 2005/2006 ROPS w Małopolsce, zbadano 412 małopolskich szkół, 2006 Polska Akcja Humanitarna, Oberlan/Nowakowska, zbadano 5906 szkół, 2004, Millward Brown SMG/KRC na zamówienie Danone i banków żywności, reprezentatywne dla szkół podstawowych, % uczniów, a 9% potrzebujących nie korzysta z dożywiania 29% uczniów (7 15 lat) potrzebuje dożywiania 10% dzieci potrzebuje dożywiania, a z niego nie korzysta 30% ogółem, 10,3% potrzebuje, a nie korzysta 20% uczniów nie spożywa wszystkich potrzebnych posiłków w ciągu dnia Źródło: zestawienie własne na podstawie raportów z badań 23 24% 70% w miastach i 33% na wsi 20% 70% 20% 58% ciepły posiłek, 29% suchy prowiant 31% ogółem, 18,7% nieodpłatnie Inny sposób podejścia do szacowania niedożywienia polega na ocenie rodziców Z przytoczonych poniżej dwóch badań wynika, że problem niedożywienia dzieci jest dostrzegany Według pierwszego badania Millward Brawn SMG/KRC (Danone 2006), przeprowadzonego na zlecenie firmy Danone i Banków Żywności w październiku 2006 r, zapytano reprezentatywną grupę matek dzieci w wieku 3 14 lat, czy zetknęły się z problemem niedożywienia dzieci w swoim najbliższym otoczeniu, np wśród znajomych, sąsiadów, w szkole Z analizy odpowiedzi wynika, że aż 70% ogółu ankietowanych matek zetknęło się z tym problemem bezpośrednio, bądź słyszało, że występuje on w ich najbliższym otoczeniu Blisko połowa pytanych matek zdaje sobie sprawę z wagi problemu niedożywienia dzieci w ich najbliższej okolicy 24% respondentek uważa problem za bardzo poważny, a 25% za dosyć poważny Według badania drugiego, prowadzonego przez Dominikę Sochę 6 na terenie Krakowa (październik-grudzień 2009), obejmującego rodziców uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych (302 osoby, w tym 199 matek i 103 ojców w wieku lat; 49% posiadało wyższe wykształcenie, 38% średnie, a 13% zawodowe), aż 73% rodziców uważa problem niedożywienia za istotny Z kolei 17% rodziców (znacznie częściej matki) twierdziło, że w klasie ich potomstwa są dzieci niedożywione Większa grupa rodziców (27%) nie dostrzegała takich dzieci w klasach, do których uczęszczały ich dzieci Natomiast aż 55% ankietowanych nie miało zdania Nieco inne wyniki uzyskano pytając, czy w miejscu zamieszkania i środowisku rodzinnym badani zauważają występowanie problemu niedożywienia dzieci Tylko 25% nie umiało wskazać takiego dziecka, aż 33% twierdziło, że w ich otoczeniu jest takie dziecko, a 42% było przeciwnego zdania Warto zauważyć, że badana grupa rodziców identyfikuje problem niedożywienia częściej w otoczeniu pozaklasowym niż w klasie swojego dziecka Na pytanie o symptomy, jakie kojarzą się rodzicom z niedożywieniem, wymieniano najczęściej: zbyt niską masę ciała dziecka (79%), bladość (7%), płaczliwość, markotność (6%), apatię (5%) Tylko 3% spośród pytanych rodziców nie umiało określić takich objawów W przypadku niedożywienia ilościowego niska masa ciała dziecka stanowi istotny sygnał dla podjęcia odpowiednich działań; zbadania przyczyny i zorganizowania pomocy Znacznie trudniej zaobserwować występowanie jakościowego niedożywienia dziecka, które często idzie w parze z nadwagą lub otyłością Specyficzne objawy w wyglądzie tkanek, zachowaniu i ogólnym samopoczuciu dziecka może właściwie jedynie zdiagnozować lekarz W przeprowadzonym badaniu rodziców zapytano także o najbardziej pożądane formy dożywiania (tab 2) Propozycja najefektywniejszej pomocy żywieniowej Finansowanie ciepłych posiłków w szkole Finansowanie drugiego śniadania w szkole Powtarzalne zakupy produktów spożywczych dla rodziny, w której dzieci są niedożywione Wypłacanie określonej kwoty tygodniowo na żywność dla dziecka i jego rodziny Tabela 2 Formy pomocy dla niedożywionych dzieci proponowane przez rodziców Uzasadnienie wybranej formy pomocy Trafia bezpośrednio do potrzebujących w najbardziej korzystnej postaci, duża efektywność wykorzystania Łatwość rozprowadzenia wśród dzieci, nieduży koszt jednostkowy Produkty w miejscu przebywania dziecka, dłużej dostępne, produkty pod ręką Możliwość kupienia dziecku tego, co lubi, niezależność decyzji, swoboda wyboru produktów dla dziecka Źródło: na podstawie przeprowadzonego badania D Sochy Procent odpowiedzi 50,33 25,66 12,11 Jak wskazują wyniki krakowskiego badania, rodzice najbardziej cenią sobie dostarczenie dzieciom ciepłego posiłku Natomiast brak poparcia dla pomocy pieniężnej może odzwierciedlać obawę o to, czy wypłacane rodzicom pieniądze na potrzeby żywieniowe ich dzieci byłyby wykorzystane zgodnie z ich przeznaczeniem Na pytanie o to, kto powinien udzielać pomocy w dożywianiu, padały następujące odpowiedzi: państwo (39,4%), pomoc społeczna (22,2%), instytucje charytatywne (14,6%), Ministerstwo Zdrowia (11,2%), sponsorzy (8,4%) Podsumowując, przegląd badań wskazuje, że około 20 30% dzieci szkolnych wymagałaby dożywienia ze względu na symptomy sugerujące, że w ich rodzinach mamy do czynienia z ubóstwem Większość szkół (około 70%) organizuje dożywianie dzieci Formy i zakres dożywiania są różne Ani efekty dotyczące ograniczania ubóstwa, ani efekty zdrowotne dożywiania dzieci z ubogich gospodarstw domowych nie były dotychczas przedmiotem badań Generalnie, badania na temat niedożywienia dzieci w Polsce są ograniczone i oceniają występowanie niedożywienia na podstawie symptomów, które wskazują nauczyciele Tym samym decyzje o ustanawianiu programów 2,81 38 Polityka Społeczna nr 9/2010

3 dożywiania nie mają mocnych podstaw diagnostycznych Jednocześnie nie wykorzystano możliwości, jakie mogłyby dać ogólnopolskie badania na temat diety Polaków, jakie przeprowadzono w 2000 r przez Instytut Żywności i Żywienia (Szponar i in 2003) W badaniach tych można by ocenić niedożywienie na podstawie skojarzenia danych z pomiarów antropometrycznych z wynikami badań spożycia żywności gospodarstw domowych oraz ich dochodów Bez posiadania wyników tego rodzaju badań trafność realizowanych programów z punktu widzenia adresatów i form, jak i skuteczność ze względu na oczekiwany efekt rozwojowy dzieci i młodzieży, może być niedostateczna PODMIOTY I ICH DZIAŁANIA NA RZECZ DOŻYWIANIA DZIECI W działalność na rzecz dożywiania dzieci zaangażowały się liczne podmioty: instytucje publiczne, organizacje społeczne, biznes i osoby prywatne Jeśli chodzi o działalność instytucji publicznych, to do 1996 r gminy samodzielnie zajmowały się żywieniem W latach środki z budżetu państwa przyznawane w ramach dotacji do zadania własnego i w ramach realizacji programów rządowych były pomocą jednoroczną, bez gwarancji jej kontynuacji ani możliwości zaplanowania środków na kolejne lata Od 2006 r realizowane są wieloletnie programy rządowe Dożywianie dzieci, realizowane jest na ogół w szkołach, świetlicach oraz w innych placówkach edukacyjno-wychowawczych; bywa też prowadzone w ośrodkach pomocy społecznej oraz w pomieszczeniach parafialnych Kościoła Działania samorządu terytorialnego Lata Środki na dożywianie ogółem w tys zł Tabela 3 Środki na dożywianie Środki własne samorządu lokalnego w tys zł (w %) (50,0) (36,9) (46,6) (8,5) (9,6) (60,8) (40,7) (44,2) (37,3) (36,3) (34,8) (35,9) Dotacje rządu w tys zł Program zawieszono (program: Posiłek dla potrzebujących) Źródło: na podstawie raportu Biura Analiz Sejmowych (Szymańczak 2006) oraz MPiPS 2007, 2008, 2009, 2010 Od momentu uchwalenia ustawy o pomocy społecznej (1990 r) dożywianie stanowi zadanie własne gminy Pierwsze lata działalności koncentrowały się na wspomaganiu ludności zubożałej i biednej przez dostarczanie gotowych produktów żywnościowych oraz przygotowywania gorących zup dla osób ubogich, bezrobotnych i bezdomnych W gotowanie zup i ich serowanie zaangażował się osobiście ówczesny minister pracy Jacek Kuroń Tworzące się ośrodki pomocy społecznej przygotowywały własne zaplecze dostarczania posiłków Jadłodajnie tych ośrodków stały się szybko rozpoznawalnym miejscem w miastach W kryzysowych latach pierwszego okresu transformacji w Polsce po uzyskanie w okresie zimowym gorącej zupy w wielu miastach ustawiały się kolejki Dzieci i młodzież nie były ani głównym, ani szczególnie preferowanym adresatem dożywiania w ośrodkach pomocy społecznej Poza tym jadłodajnie (punkty żywieniowe) MOPS-ów czy GOPS-ów nie były właściwym miejscem dostarczania posiłków dzieciom Tym miejscem były natomiast placówki oświatowe, czyli szkoły, które w tym czasie znacznie ograniczyły funkcje socjalne Zarówno ośrodki pomocy społecznej, jak i szkoły wymagały interwencji oraz wsparcia, co zaczęto czynić w drugiej połowie lat 90 Aby interwencja i środki rządu nie osłabiły odpowiedzialności i zaangażowania lokalnego samorządu w dożywianie, ich udział w finansowaniu nie powinien być niższy niż 40% Jak pokazują wyniki tab 3, środki samorządów lokalnych oscylowały wokół 40%, poza okresem z przełomu dekad, w którym nastąpiły zmiany w alokacji finansów publicznych na skutek wdrażania czterech wielkich reform społecznych, w tym reformy administracyjnej wprowadzającej dodatkowe szczeble samorządu terytorialnego, oraz na skutek znacznego spowolnienia gospodarczego, które wpłynęło na ograniczenie przychodów Udział samorządów w finansowaniu programów dożywiania był istotnie wyższy w województwach bogatszych W woj mazowieckim i śląskim był zwykle bliższy 50%, a w woj warmińsko-mazurskim i podlaskim 25% (MPiPS 2007, 2008, 2009, 2010) Program rządowy Od 1996 r ze środków rezerwy budżetowej rząd zaczął wspierać finansowo gminy w dożywianiu, uznając, że samorząd lokalny nie daje sobie rady z tym zadaniem W programach rządowych zaznaczyły się preferencje dla dzieci W latach rząd skoncentrował aktywność i objął programem żywieniowym ponad milion uczniów szkół podstawowych ze wszystkich województw, włączając w realizację programu sektor oświatowy Tym samym uznano implicte, że szkoła powinna wypełniać także funkcje socjalne, a wśród nich realizować programy dożywiania Przedszkola i szkoły mają szczególne znaczenie w racjonalnym żywieniu dzieci i młodzieży Niektóre badania na temat wpływu środowiska na zachowania żywieniowe dowodzą dużego wpływu szkoły, większego niekiedy niż rodziców (szczególnie publikacje Brug i współautrów) To znakomicie można wykorzystać w edukacji zdrowego jedzenia, gdy jest ono jednocześnie smakowicie przyrządzone i połączone z przyjemnym momentem bycia w szkole 7 Po pilotażowym badaniu potrzeb żywieniowych w 2004 r Posiłek dla potrzebujących, rząd przygotował nowy program, któremu nadano rangę ustawy Uchwalono ją 29 grudnia 2005 r W ten sposób powołany został wieloletni rządowy program Pomoc państwa w zakresie dożywiania uwzględniający szczególnie potrzeby dzieci i młodzieży, realizowany do 2009 r; został on przedłużony do 2013 r Cele rządowego programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania Wsparcie gmin w wypełnianiu zadań własnych o charakterze obowiązkowym w zakresie dożywiania dzieci oraz zapewnienia posiłku osobom jego pozbawionym, ze szczególnym uwzględnieniem osób z terenów objętych wysokim poziomem bezrobocia i ze środowisk wiejskich Długofalowe działanie w zakresie poprawy stanu zdrowia dzieci i młodzieży poprzez ograniczenie zjawiska niedożywienia Upowszechnianie zdrowego stylu życia Poprawa poziomu życia rodzin i osób o niskich dochodach Rozwój w gminach bazy żywieniowej ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb żywieniowych dzieci i młodzieży Źródło: Ustawa z 29 grudnia 2005 r o ustanowieniu programu wieloletniego Pomoc państwa w zakresie dożywiania (DzU z 2005, nr 267, poz 2258 i 2259) Program został przygotowany głównie z intencją wsparcia osób ubogich Zgłoszenia o wsparcie przyjmuje gmina zarówno bezpośrednio od zainteresowanych, jak i za pośrednictwem szkoły lub przedszkola W części oświatowej zawiera elementy programu powszechnego, jako że zaadresowany został po prostu do szkół: podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych W odpłatności za posiłki stosowane jest wprawdzie kryterium dochodowe, ale warunki odpłatności określane przez Radę Gminy w drodze uchwały mogą być istotnie złagodzone Wśród beneficjentów rządowego programu dożywiania dzieci i młodzież mają pewną przewagę nad innymi osobami ubogimi (patrz tab 4), zgłaszającymi się do pomocy społecznej z wnioskiem o wsparcie i spełniającymi kryteria dochodowe, które uprawniają do świadczeń socjalnych (próg interwencji socjalnej) Jednostkowe wsparcie jest niskie, a i koszt pomocy raczej nie wysoki Jednostkowy koszt posiłku dla dziecka w okresie realizacji programu oscylował wokół kwoty 2,50 zł (słownie: dwa złote pięćdziesiąt groszy) Corocznie zwiększał się w latach o niecałą złotówkę i w 2009 r wynosił 3,40 zł (trzy złote i czterdzieści groszy) Na wsi był niższy niż w mieście 2,80 zł Jednostkowy koszt posiłku osoby ubogiej w ośrodku pomocy społecznej w 2009 r wynosił 5 zł (pięć złotych) Główne wsparcie w ramach programu żywieniowego stanowią zasiłki pieniężne, usługa w postaci posiłku oraz pomoc rzeczowa w postaci produktów żywnościowych Jak pokazują dane tab 5, dominuje wsparcie w postaci zasiłku pieniężnego, co do którego istnieje opinia, że w przypadku dożywiania osób ubogich jest to forma najmniej skuteczna Jednocześnie wzrasta liczba osób korzystających z zasiłku kosztem korzystających z posiłku Polityka Społeczna nr 9/

4 Lata Tabela 4 Zakres dożywiania w latach Liczba beneficjentów Struktura korzystających a) n = dzieci do lat 7 (%) b) n = uczniowie (%) c) n = inne osoby (%) a) (12,4) b) (45,0) c) (43,6) a) (13,1) b) (45,6) c) (43,7) a) (13,6) b) (45,0) c) (43,9) a) (14,4) b) (42,3) c) (45,7) Udział osób z obszarów wiejskich a) % dzieci do lat 7 b) % uczniowie c) % inne osoby a) 49,0 b) 59,0 c) 42,0 a) 49,0 b) 60,0 c) 39,0 a) 50,0 b) 62,0 c) 41,0 a) 49,0 b) 62,0 c) 40,0 UWAGA: dane o strukturze korzystających dają wyższą sumę niż 100% ze względu na możliwość podwójnego korzystania; np w szkole i w ośrodku pomocy społecznej Źródło: MPiPS 2007, 2008, 2009, 2010 Lata Dynamika 2006 = 100 Źródło: jak w tab 4 posiłku n (%) (40,6) (40,7) (40,2) (38,0) 76,8 Tabela 5 Formy dożywiania Liczba osób korzystających z: zasiłku celowego n (%) (54,2) (54,3) (54,0) (57,0) 86,2 pomocy rzeczowej n (%) (5,2) (4,9) (5,8) (5,0) Wgląd w dane dotyczące rodzajów oferowanych posiłków pokazuje, że nie zawsze jest to ciepły posiłek, co ma szczególne znaczenie w dożywianiu dzieci Z obiadów korzysta tylko 45 47% osób Około 10 13% osób korzysta z suchego posiłku w postaci bułki bądź kanapki i napoju Inna popularna forma to jedno danie w postaci zupy Zwiększała się liczba osób korzystających z dowozu posiłków, a zmniejszała z wydanych posiłków gorących i pełnego obiadu na miejscu Dane o realizacji programu dożywiania wzbudziły podejrzenie, że ustawa o dożywianiu w części dotyczącej długofalowych działań na rzecz poprawy stanu zdrowia nie jest respektowana Kontrola programu przeprowadzona przez NIK w dwóch województwach: małopolskim oraz podkarpackim (NIK 2009, 2010) potwierdziła to podejrzenie Program dożywiania, szczególnie w szkołach, realizowany był w sposób minimalistyczny najczęściej na sucho : bułka, drożdżówka i napój Nie zawsze tym napojem było mleko Szkoły w wielu wypadkach nie posiadały bazy żywieniowej, ale też nie zabiegały o to, aby ją rozwinąć Nawet ją likwidowały, korzystając następnie z cateringu lub dowożenia dzieci na posiłki Analiza NIK ujawniła też, że realizacja programu dożywiania w części dotyczącej zwalczania ubóstwa realizowana jest w sposób niewykorzystujący wszystkich możliwości prawnych i rzeczowych Kontrolowane gminy małopolskie i podkarpackie z rzadka wykorzystywały możliwości łagodzenia lub wręcz ograniczania kryterium dochodowego, aby zwiększyć dostęp do programu dożywiania Pracownicy ośrodków pomocy społecznej nie wykazywali inicjatywy w stosunku do dzieci z rodzin problemowych, w których rodzice nie występowali z wnioskami o wsparcie 8 Także dyrektorzy szkół i przedszkoli nie wykorzystywali w pełnym zakresie możliwości wskazywania dodatkowych dzieci do objęcia bezpłatnym dożywianiem Rola organizacji pozarządowych w dożywianiu dzieci Kilka dużych organizacji społecznych oraz liczne mniejsze prowadzą dożywianie dzieci jako swą sztandarową działalność To działanie ma szczególne znaczenie wobec ograniczeń prawnych i realizacyjnych programów publicznych Polska Akcja Humanitarna Najbardziej znana i ceniona w tej dziedzinie jest Polska Akcja Humanitarna (PAH), która obok szerokiej działalności pomocowej na poziomie międzynarodowym od 1998 r realizuje także program dożywiania dzieci Pajacyk 79,1 Adresatami programu są dzieci pochodzące ze środowisk zagrożonych ubóstwem lub dotkniętych już biedą strukturalną, a nieobjęte dostateczną pomocą gmin oraz rządu, np te, które nie mogą liczyć na pomoc ośrodków pomocy społecznej dlatego, że dochód na osobę przekracza o kilka złotych ustawowy próg interwencji socjalnej i w związku z tym nie są uprawnione do świadczeń z pomocy społecznej Partnerem w realizacji programu są szkoły One mogą wystąpić z wnioskiem do lokalnego biura PAH Wniosek jest jednocześnie ankietą sądującą sytuację społeczności lokalnej na terenie, na którym znajduje się szkoła, stopień zaangażowania opiekunów dzieci (rodziców, nauczycieli, wychowawców), osiągnięcia dzieci, dotychczasowe działania szkoły w zakresie dożywiania Z każdą placówką edukacyjną zostaje podpisana umowa o dożywianie Szkoły same prowadzą żywienie dzieci; zakupują żywność i przygotowują posiłki Rozliczenia dokonuje się na podstawie przedłożonych rachunków, które szkoła przedstawia przed otrzymaniem kolejnej transzy środków Fundacja zastrzega sobie prawo do sprawdzania uzyskanych informacji oraz kontrolowania sposobu wydawania pieniędzy Środki na realizację programu Pajacyk pozyskiwane są z różnych źródeł Od sponsorów, których PAH pozyskuje w zamian za reklamy swoich produktów 9, od bezpośrednich darczyńców wpłacających środki na konto Fundacji, od przekazujących 1% swojego podatku, ze sprzedaży gadżetów ze sklepiku PAH Inne formy wsparcia programu to: umieszczanie logo programu na indywidualnych stronach internetowych, co sprzyja popularyzacji programu; oddawanie pustych opakowań po tonerach na rzecz programu 10 ; wykupienie powierzchni reklamowej na stronie internetowej programu Ważnym elementem wsparcia działalności programu są aukcje charytatywne, gdzie można wylicytować przedmioty z autografami osób zaangażowanych w program 11 Ceny posiłków nie są duże około 2,5 zł, podobnie jak w programie rządowym Różnice pomiędzy szkołami i regionami w cenie posiłku wynikają przede wszystkim z rodzaju zaplecza placówki edukacyjnej Gdy szkoła sama gotuje, posiłki są tańsze Szkoły, które zakwalifikują się do programu PAH włączają się do promowania edukacji humanitarnej, którego celem jest przekazywanie dzieciom i młodzieży wartości humanitarnych oraz kształtowanie postawy otwartości i solidarności z drugim człowiekiem Dzięki programowi PAH kilka tysięcy dzieci otrzymuje posiłek w szkole Największa liczebność to ponad 8 tys dzieci w roku szkolnym 2002/2003, rekordowym pod względem stopy ubóstwa Obecnie z programu korzysta około 3,5 tys dzieci (wwwpahorgpl) Działalność w zakresie dożywiania dzieci w ramach programu Pajacyk jest przykładem działalności rozsądnej, a jednocześnie prowadzonej ze społeczną misją Wpisuje swe działanie w promocję ludzkiej solidarności Nie dubluje działalności innych instytucji, a uzupełnia Wymaga inicjatywy i daje swobodę, a jednocześnie kontroluje Caritas Dożywianie dzieci prowadzi także Caritas Caritas Polska jest jedną z największych organizacji charytatywnych działających w kraju 12 Nadzór nad nią pełni Konferencja Episkopatu Polski Z dożywiania organizowanego przez Caritas korzysta ponad 150 tys dzieci w całej Polsce; 75 tys dzieci jest dożywiane w szkołach, 37 tys w świetlicach, a 38 tys w innych placówkach Caritasu W 2006 r pomoc żywnościowa Caritas trafiła do 1,6 mln osób Codzienna opieka żywnościowa Caritas objęła osób, natomiast dla osób wydawane były paczki żywnościowe dwa razy w miesiącu We wrześniu 2005 r w Caritas Polska uruchomiono program Skrzydła, nastawiony na zwiększenie szans edukacyjnych najuboższych uczniów poprzez objęcie ich kompleksową opieką, także żywieniową Dzięki Skrzydłom dzieci otrzymują codzienne wsparcie w postaci wyprawek szkolnych, książek, ubrań, ciepłych posiłków i korepetycji Wspólnie z serwisem aukcyjnym Allegro dwa razy do roku Caritas prowadzi aukcję, z której całkowity dochód przeznaczany jest na pomoc dzieciom objętym programem 13 Bank Żywności Interesującą i bardzo pożyteczną organizacją społeczną w dziedzinie dożywiania jest bank żywności Jest to w istocie sieć 22 lokalnych banków żywności, które stworzyły federację Ma ona status organizacji pożytku publicznego, której celem jest zmniejszanie obszarów niedożywienia i przeciwdziałanie marnotrawstwu żywności Działalność banków polega na pozyskiwaniu żywności z różnych źródeł: od producentów, hurtowników czy dystrybutorów Są to zwykle nadwyżki produkcyjne i produkty o krótkich terminach przydatności do spożycia, które mogłyby ulec zniszczeniu Następnie banki przekazują zebrane produkty organizacjom, zajmującym się dożywianiem w ramach różnych programów Najbardziej znany program, 40 Polityka Społeczna nr 9/2010

5 wykorzystujący produkty banków żywności to program Podziel się posiłkiem, firmy Danone i Fundacji Polsat Nie są znane analizy kontrolujące jakość zbieranej przez banki żywności Społeczna odpowiedzialność biznesu w dożywianiu dzieci Do działań w zakresie dożywiania dołączyły firmy, głównie branży spożywczej, realizujące te zadania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu Działania w dożywianiu dzieci prowadzone przez koncerny spożywcze mogą budzić wątpliwości, czy istotnie ich podstawowym celem jest cel humanitarny, realizowany z najwyższą troską także o jakość dostarczanych produktów Nawet jeśli tak jest, to powstaje kolejne pytanie, czy inne działania koncernów, np prowadzone badania na temat potrzeb żywieniowych dzieci, nie służą rozwojowi czy utrwaleniu rynku zbytu dla swoich produktów, udowadniając, że istnieją w Polsce obszary niedożywienia Niezależnie od tego rodzaju wątpliwości, działania wielu firm spożywczych przynoszą znaczące efekty ilościowe w dożywianiu dzieci Najbardziej znana firma w dziedzinie dożywiania dzieci to koncern spożywczy Danone Zainicjowała w 2003 r wspomniany już program Podziel się posiłkiem Cześć zysku ze swoich specjalnie oznaczonych produktów przeznacza na dożywianie dzieci Firma przekazuje nie tylko pieniądze, ale także własne produkty na posiłki dla dzieci Sposób przekazywania pieniędzy jest nowatorski Instytucje i organizacje zajmujące się organizowaniem, dostarczaniem i prowadzeniem żywienia dzieci mogą starać się o grant Wnioski o grant 14 mogą składać: fundacje i stowarzyszenia, szkoły, przedszkola, ośrodki kultury, biblioteki, świetlice środowiskowe, grupy nieformalne działające przy instytucjach i organizacjach, takie jak: rady rodziców, grupy młodzieżowe, szkolne kluby wolontariatu i inne Firma Danone w swych działaniach na rzecz dożywiania nie ogranicza się do rozdawnictwa Na uwagę zasługuje promocja zdrowego odżywiania, właściwego zachowania przy stole, obchodzenia się produktami żywnościowymi oraz aktywności fizycznej Szczególnie wartościowe są raporty firmy na temat zebranych pomysłów pomocy w zakresie żywienia i dożywiania oraz prowadzonych akcji, częściowo opartych na tych pomysłach (na podstawie raportów z realizacji kolejnych edycji Programu Grantowego Danone Masz pomysł wwwpodzielsieposilkiempl) WNIOSKI I REKOMENDACJE Realizowane w Polsce programy dożywiania są prowadzone jako reakcja na zjawisko ubóstwa, co jest rozumiane głównie jako brak pożywienia To oznacza, że programy dożywiania stanowią odpowiedź o charakterze ilościowym Problem jakości pożywienia nie stanowi kryterium działania w tej dziedzinie Nie znaczy to, że kryteria jakościowe nie są uwzględniane, ale raczej jako zasada indywidualnych realizatorów programu, co do której powszechności występowania informacja jest fragmentaryczna Badania NIK wskazały, że problem jakości dożywiania i uwzględnianie jego efektów zdrowotnych jest raczej drugorzędny, jeśli w ogóle respektowany, mimo zapisów ustawowych W ustawie akcentuje się przecież, że celem programów dożywiania jest także długofalowe działanie w zakresie poprawy stanu zdrowia dzieci i młodzieży Z niektórych badań problemu niedożywienia dzieci na podstawie obserwacji ich zachowań przez nauczycieli wynika, że podstawowym problemem niedożywienia czy niewłaściwego żywienia dzieci są obecnie zaniedbania rodziców, których źródłem jest brak czasu, brak wiedzy na temat racjonalnego żywienia i lekceważenie problemu Rodzice najbardziej cenią sobie dostarczanie dzieciom ciepłych posiłków To koresponduje z wynikami na temat ich zapracowania Tymczasem szkoły z trudem to realizują, ponieważ nie mają odpowiedniego zaplecza Realizują programy dożywiania w sposób najprostszy najchętniej dostarczają gotowe produkty spożywcze, korzystają z cateringu lub dowożą dzieci do punktów żywienia Warunki podawania posiłków są różne Nie rzadko są to warunki nieodpowiednie: ciasne pomieszczenia, nieestetyczny wystrój sal, a niekiedy nawet trudności z utrzymaniem higieny oraz mało przyjazna atmosfera Bywa, że słodycze i słone przekąski typu chipsy oraz słodkie napoje gazowane oferowane są nadal w szkolnych sklepikach Podjęte w Polsce programy dożywiania dzieci przede wszystkim ze względu na problem ubóstwa i realizowane głównie w zakresie ilościowym są niedostateczne i mają efekty przewrotne Z badań oraz raportów z realizacji programów żywieniowych w innych krajach (np Kristjansson i in 2007) wiadomo 15, że dożywianie dzieci z biednych rodzin niejednokrotnie zwalnia rodziców z troski o przygotowanie posiłku w domu Podobnie przewrotny efekt dotyczy gmin i szkół Skoro oferowane są zewnętrzne programy i podpowiedzi, to własny wysiłek jest minimalizowany Z drugiej strony wprowadzanie programów z zewnątrz stanowi element pobudzający oraz edukacyjny dla organizatorów oraz urzędników w społecznościach lokalnych Wiele gmin przyjęło te programy jako swoje i rozszerzyło działania W sprawozdaniach z realizacji wieloletniego programu rządowego w sprawie dożywiania widoczne jest także trzymanie, a nawet wzrost udziału wydatków własnych gmin w porównaniu z wielkością dotacji rządowej przeznaczonej na ten program (MPiPS 2007, 2008, 2009, 2010) Z innych raportów wynika, że gdyby dyrektorzy szkół nie byli nagabywani o monitorowanie problemów socjalnych dzieci oraz organizowanie dożywiania, to sami nie podjęliby działań w tym zakresie o takiej skali, w jakiej są obecnie prowadzone Zebrane doświadczenia z realizacji programów dożywiania dzieci powinny być przedmiotem wnikliwej analizy efektów tych programów Dopiero na tej podstawie podjęta powinna być decyzja o wprowadzeniu kolejnego etapu, uwzględniającego kryteria jakościowe i szeroko rozumianą skuteczność działań Równolegle powinno być przeprowadzone ogólnopolskie badanie potrzeb i wad żywieniowych wśród dzieci i młodzieży wraz z pomiarami antropometrycznymi, oceną stanu uzębienia oraz rozwoju kręgosłupa Wraz z kolejnym programem dożywiania dzieci i młodzieży potrzebne są pilnie wymienione niżej działania rozszerzające ten program w taki sposób, aby miały one większy skutek i efekt zdrowotny Stanowią one przedmiot kompetencji trzech ministerstw: pracy i polityki społecznej, zdrowia oraz edukacji i z tego powodu wymagają znacznie lepszej komunikacji 16 między ekspertami, urzędnikami i politykami każdego z resortów oraz skutecznej koordynacji prac realizacyjnych ze strony rządu oraz samorządów lokalnych Opracowanie programu zdrowego odżywiania się, uwzględniającego najnowsze wyniki badan o związkach między odżywianiem się a rozwojem dzieci i młodzieży oraz zdrowiem populacji jako kierunkowej podstawy do wprowadzania programów żywieniowych ze środków publicznych Wprawdzie polscy eksperci opracowują już dobre programy w tej dziedzinie, cieszące się uznaniem międzynarodowym, np Narodowy Program Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym czy Program Poprawy Żywienia i Aktywności Fizycznej 17, ale mają one charakter ogólnej strategii działań resortowych o dłuższej perspektywie bez wskazania warunków oraz narzędzi ich realizacji Podjęcie szerokiego programu edukacji żywieniowej rodziców małych dzieci oraz będących w wieku szkolnym Edukacja rodziców powinna być prowadzona w elastyczny i przyjazny sposób zarówno w ramach działań promocji zdrowia (szczególnie w odniesieniu do małych dzieci) przez pediatrów, lekarzy rodzinnych i pielęgniarki środowiskowe, jak i w ramach działań oświatowych, prowadzonych przez specjalistów od żywienia w przedszkolach, szkołach i w innych placówkach oświatowych Wprowadzenie nauczania zdrowego żywienia przez obowiązkowe zajęcia w przedszkolach i szkołach połączone z praktyką żywieniową placówki Uwzględnienie zdrowego żywienia w programach promocji zdrowia, realizowanych przez samorządy lokalne we współpracy ze szkołami, placówkami żywieniowymi oraz lokalnymi organizacjami społecznymi Kontynuowanie programu rządowego oraz programów samorządów lokalnych jako programu nie tyle dożywiania biednych dzieci, co racjonalnego żywienia dzieci i młodzieży, z uwzględnieniem monitorowania podejmowanych działań z punktu widzenia kryteriów jakości posiłków oraz uzyskiwania potencjalnych efektów zdrowotnych Udostępnianie posiłków prowadzonych w szkołach wszystkim dzieciom z ewentualnym zróżnicowaniem odpłatności (w sposób dyskretny, nie stygmatyzujący dzieci) Wykorzystanie mediów (także Internetu) na poziomie ogólnokrajowym i lokalnym do informowania o zasadach zdrowego żywienia, konsekwencjach zdrowotnych złego żywienia oraz istniejących możliwości pomocy i doradztwa 1 Historia amerykańskiej i angielskiej polityki społecznej, obejmująca łagodzenie i zwalczanie ubóstwa, dowodzi zwracania szczególnej uwagi na żywienie dzieci i młodzieży (np Theda Skocpol i Derek Gillard) 2 EU contribution to the High-Level Meeting on Food Security for All (Madrid, January 2009) 3 Pierwsze ogólnopolskie badanie na temat składników odżywczych w diecie zostało przeprowadzone przez Instytut Żywności i Żywienia oraz GUS we współpracy z WHO w 2000 r, a następnie było eksplorowane w wielu krajowych i zagranicznych publikacjach 4 Zrealizowane w ramach pracy doktorskiej na SGGW w latach Z raportu Polityki z 2004 r (patrz Podgórska 2004) wynika, że nauczyciele i pedagodzy szkolni rozpoznają problem niedożywienia po takich zachowaniach dzieci, jak: spożywanie dużych ilości jedzenia w bardzo krótkim czasie (chęć najedzenia się na zapas ), oczekiwanie na poczęstunek kawałkiem jabłka lub kanapką ze strony innych dzieci, usługiwanie kolegom w zamian za jedzenie, podkradanie jedzenia, żebranie na stacjach benzynowych albo na ulicy Gdy zdarzy im się przynieść z domu śniadanie, afiszują się z tym, głośno szeleszczą folią czy papierem, długo celebrują posiłek Polityka Społeczna nr 9/

6 16 W ramach indywidualnego programu działalności statutowej Zakładu Ekonomiki Zdrowia i Zabezpieczenia Społecznego Instytutu Zdrowia Publicznego Collegium Medicum UJ 17 W wielu krajach szkoły stanowią główne miejsce dożywiania i jednocześnie zdrowego żywienia dzieci i młodzieży dla wszystkich, aczkolwiek w większości odpłatnego, z wyjątkiem dzieci z rodzin niezamożnych Tylko w Szwecji jest to świadczenie nieodpłatne 18 Traktowanie przepisów prawnych jako podstawy ograniczania pomocy wydaje się być szczególną nielojalnością wobec państwa i jego obywateli 19 Aktywne odwiedzenie strony programu (kliknięcia w logo pajacyka), co przyczynia się do oglądania banerów sponsorów strony, którzy finansują posiłki W 2009 r zanotowano 50 mln kliknięć, gdy w 2001 r 3 mln; [dostęp ] 10 Zużyte tusze i tonery przekazywane są do centrali we Wrocławiu (Centrala Grupy Pryzmat), a w zamian ich równowartość przekazuje się na konto bankowe PAH 11 wwwpajacykpl [dostęp ] 12 Działalność dobroczynna Caritas w Polsce realizowana była najpierw w ramach Instytutu Caritas (1929 r), który w okresie międzywojennym scalał działalność Caritas związanych z poszczególnymi diecezjami Po II wojnie światowej działalność Caritas w Polsce została zawieszona Obecnie działa Caritas Polska, która jest organizacją zbudowaną z samodzielnych jednostek w liczbie 39, działających przy diecezjach Mają one mają swoje centrale w największych miastach diecezji 13 Roczny Raport Caritas w Polsce 2006 r 14 Wysokość pojedynczego grantu ustalono na poziomie 5 tys zł Firma wydała specjalny przewodnik dla starających się oraz uzyskujących granty, który jest zbiorem wskazówek dotyczących realizacji projektu i przygotowania sprawozdania finansowego po jego zakończeniu 15 Także z raportów realizowanych programów dożywiania w Polsce można między wierszami znaleźć informacje o efektach przewrotnych tych programów 16 O problemach związanych z żywieniem eksperci z wymienionych sektorów mówią nie tylko innym językiem, ale także stawiają inne diagnozy co do występowania głównych problemów W ochronie zdrowia głównym problemem jest otyłość, a w polityce społecznej niedożywienie 17 Z wywiadu z dyrektorem Instytutu Żywności i Żywienia, prof Mirosławem Jaroszem ( Puls Medycyny z r) LITERATURA Blumsztajn A (2004), Niedożywienie dzieci w Polsce: korelat ubóstwa czy problem zdrowia publicznego, Polityka Społeczna nr 9 Caritas (2006), Roczny Raport Caritas w Polsce, Warszawa Brugg J, Klepp K-I (2007), Children and adolescents, w: M Lawrence, T Worsley (red), Public Health Nutrition From principles to practice, Berkshire: Open University Press Danone (2006), Masz Pomysł? Podziel się Posiłkiem!, podsumowanie programu grantowego Danone , Warszawa Danone (2007), Raportu z realizacji III edycji Programu Grantowego Danone Masz pomysł? Podziel się posiłkiem, wwwpodzielsieposilkiempl Danone (2008), Raportu z realizacji IV edycji Programu Grantowego Danone Masz pomysł? Podziel się posiłkiem, wwwpodzielsieposilkiempl Danone (2009), Raport z realizacji V edycji Programu Grantowego Danone Masz pomysł? Podziel się posiłkiem, wwwpodzielsieposilkiempl Danone (2007), Niedożywienie dzieci w Polsce na drodze do skutecznego rozwiązania problemu raport otwarcia Danone, Warszawa FAO (2009), The State of Food Insecurity in the World Economic crises impacts and lessons learned, Rome 29 Gillard D (2003), Food for Thought: child nutrition, the school dinner and the food industry, wwweducationenglandorguk/articles/22foodhtml Giza-Poleszczuk A (2007), Problem niedożywienia dzieci w Polsce, w: Niedożywienie dzieci w Polsce na drodze do skutecznego rozwiązania problemu raport otwarcia Danone, Warszawa: Danone Golinowska S (2009), The social and health determinants of children development, w: Special Issue of The Polish Monthly Journal on Social Policy, Warsaw Hamułka J (1999), Studia nad powiązaniem oceny żywienia z wynikami w nauce dzieci w wieku szkolnym z regionu Polski południowo-wschodniej w latach , praca doktorska, Warszawa: SGGW Klemarczyk W (2007), Aspekt żywieniowo-zdrowotny problemu niedożywienia dzieci w Polsce, w: Niedożywienie dzieci w Polsce na drodze do skutecznego rozwiązania problemu raport otwarcia Danone, Warszawa: Danone Kowalska A (2005), Dożywianie dzieci w wieku szkolnym zamieszkujących wsie i małe miejscowości na Śląsku, Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa Agrobiznesu Roczniki Naukowe l tom IX l zeszyt 2, s Kristjansson B, Petticrew M, MacDonald B, Krasevec J, Janzen L, Greenhalgh T, Wells GA, MacGowan J, Farmer AP, Shea B, Mayhew A, Tugwell P, Welch V (2007), School feeding for improving the physical and psychosocial health of disadvantaged students, Cochrane Database of Systematic Reviews 2007, Issue 1 Art No: CD DOI: / CD004676pub2 Lawrence M, Worsley T, red (2007), Public Health Nutrition From principles to practice, Berkshire: Open University Press Marek A, Marek K (2002), Niedożywienie białkowo-kaloryczne u dzieci, nowy element w patofizjologii, Pediatria Współczesna Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka nr 4, s MPiPS, PAH, Danone (2003), Niedożywienie dzieci w Polsce Fakty, wyzwania i inicjatywy na rzecz walki z problemem, raport, Warszawa: MPiPS MPiPS (2007, 2008, 2009, 20010), Sprawozdania z realizacji programu wieloletniego Pomoc państwa w zakresie dożywiania w kolejnych latach: 2006, 2007, 2008, 2009, wwwmpipsgovpl Podgórska J (2004), Rządowa ogórkowa, Polityka 40 (2472), s NIK (2010), Informacja o wynikach kontroli skuteczności i prawidłowości realizacji przez gminy województwa małopolskiego programu wieloletniego Pomoc państwa w zakresie dożywiania w latach , Delegatura NIK w Krakowie, wwwnikgovpl ROPS Kraków (2007), Ubogie dzieci Małopolski Badanie ankietowe w szkołach podstawowych i gimnazjalnych województwa małopolskiego, Kraków Skocpol T (1992), Protecting Soldiers and Mothers: The Political Origins of Social Policy in the United States, Cambridge: Cambridge University Press Social Protection Committee (2008), Child Poverty and Well-Being in the EU Current status and way forward New report on Child Poverty and Well-Being adopted by the Social Protection Committee, Brussels Szponar L, Sekuła W, Rychlik E, Ołtarzewski M, Figurska K (2003), Badania indywidualnego spożycia żywności i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych, Prace Instytutu Żywności i Żywienia 101, Warszawa Tarki, Applica (2010), Child poverty and child well-being in the European Union, Report for the European Commission, Budapest Szymańczak J (2005), Dożywianie dzieci, Analizy BAS nr 1179, Warszawa Szymańczak J (2010), Rządowe programy dożywiania, Analizy BAS nr 2, Warszawa Woynarowska B (2003), Aktualna sytuacja w zakresie posiłków szkolnych w Polsce, w: Niedożywienie dzieci w Polsce Fakty, wyzwania i inicjatywy na rzecz walki z problemem, Warszawa: MPiPS AKTY PRAWNE Ustawa z 29 grudnia 2005 r o ustanowieniu programu wieloletniego Pomoc państwa w zakresie dożywiania (DzU 2005, nr 267, poz 2258 i 2259) Uchwała Nr 95 Rady Ministrów z dnia 13 czerwca 2006 r w sprawie harmonogramu zadań wykonywanych w roku 2007 w ramach programu wieloletniego Pomoc państwa w zakresie dożywiania oraz kierunków realizacji Programu na następne dwa lata (MP nr 42, poz 452) Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 2006 r w sprawie realizacji programu wieloletniego Pomoc państwa w zakresie dożywiania (DzU 2006, nr 25, poz 186) Uchwała Nr 126/2007 Rady Ministrów z 17 lipca 2007 r w sprawie harmonogramu zadań wykonywanych w roku 2008 w ramach programu wieloletniego Pomoc państwa w zakresie dożywiania oraz kierunków realizacji Programu na następne dwa lata (MP z 27 lipca 2007 r, nr 45, poz 533) Rozporządzenie Rady Ministrów z 27 marca 2007 r zmieniające rozporządzenie w sprawie realizacji programu wieloletniego Pomoc państwa w zakresie dożywiania (DzU 2007, nr 56, poz 367) Rozporządzenie z 19 grudnia 2007 r, zmieniające rozporządzenie w sprawie realizacji programu wieloletniego Pomoc państwa w zakresie dożywiania (DzU 2007, nr 241, poz 1761) Uchwała nr 125 Rady Ministrów z dnia 10 czerwca 2008 r w sprawie harmonogramu zadań wykonywanych w roku 2009 w ramach programu wieloletniego Pomoc państwa w zakresie dożywiania oraz kierunków realizacji Programu na ten rok (MP z 30 czerwca 2008 r, nr 48, poz 430) Ustawa z 5 grudnia 2008 r o zmianie ustawy o ustanowieniu programu wieloletniego Pomoc państwa w zakresie dożywiania (DzU z 22 grudnia 2008 r) Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r o zmianie niektórych ustaw związanych z realizacją wydatków budżetowych art 17 nowelizacja ustawy o ustanowieniu programu wieloletniego Pomoc państwa w zakresie dożywiania (DzU nr 219, poz1706) Rozporządzenie z 9 lutego 2010 r, zmieniające rozporządzenie w sprawie realizacji programu wieloletniego Pomoc państwa w zakresie dożywiania (DzU 2010, nr 25 poz 128) SUMMARY The aim of the article is to review and analyze the programmes of providing additional nutrition by public (territorial self-governments and government) institutions in Poland, as well as non-governmental organizations and companies (as a part of social corporate responsibility) The problem in question was not only if the programmes of additional nutrition realized are effective in relation to their main objective, ie combating poverty among children and youth, but also if in these programmes a sufficient attention is paid on health-related criteria of products and meals offered for children and youth with There were reason for assuming that realized additional nutrition programmes take insufficiently into account health aspects of nutrition The analysis was based on results of researches, which were done in Poland in that subject and on reports on realization of additional nutrition programmes of main responsible institutions The analysis is of preliminary character because of highly insufficient information concerning the social and health outcomes of activities carried out As a result of the review and the analysis there have been conclusions and recommendations formulated concerning the directions of social policy encompassing additional nutrition of children and youth 42 Polityka Społeczna nr 9/2010