STRATEGIA ROZWOJU POWIATU SUSKIEGO NA LATA

Transkrypt

1 Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr 0049/XVIII/148/08 Rady Powiatu Suskiego z dnia r. STRATEGIA ROZWOJU POWIATU SUSKIEGO NA LATA Starostwo Powiatowe w Suchej Beskidzkiej ulica Mickiewicza Sucha Beskidzka starostwo@powiatsuski.pl Sucha Beskidzka kwiecień 2008

2 SPIS TREŚCI: Wstęp s. 3 Harmonogram prac s. 5 Koncepcja merytoryczna s. 6 Skład konwentu strategicznego s. 10 Metodyka procesu planowania s. 12 Ogólna charakterystyka powiatu s. 16 Ludność i powierzchnia s. 17 Rynek pracy s. 28 Bezrobocie s. 30 Turystyka s. 41 Oświata s. 48 Analiza SWOT s. 50 Strategiczny program działań s. 63 Obszar strategiczny Infrastruktura i Środowisko s. 68 Obszar strategiczny Gospodarka i Rynek Pracy s. 77 Obszar strategiczny Bezpieczeństwo, Zdrowie i Polityka Społeczna s. 85 Obszar strategiczny Edukacja i Współpraca s. 93 Obszar strategiczny Kultura, Promocja i Wypoczynek s. 98 Procedury wdraŝania, monitorowania i aktualizacji Strategii s

3 Wstęp W związku z dezaktualizacją Strategii Rozwoju Powiatu Suskiego oraz nowym unijnym okresem planowania niezbędne jest posiadanie aktualnego dokumentu planistycznego określającego strategiczne kierunki rozwoju (które mają wpływ na zrównowaŝony rozwój powiatu) i będą jednocześnie zgodne z celami określonymi przez programy operacyjne. Określone w strategii cele i kierunki rozwoju będą podstawą dla opracowywania projektów będących tematem wniosków aplikacyjnych o środki zewnętrzne pochodzące z budŝetu Unii Europejskiej oraz środki krajowe. Dotychczasowa Strategia Rozwoju Powiatu została przyjęta uchwałą Rady Powiatu w listopadzie 1999 roku. Jej diagnoza społeczno gospodarcza opierała się na danych statystycznych pochodzących z lat W okresie jaki upłynął od przyjęcia strategii i programu zmieniły się czynniki mające kluczowe znaczenie dla rozwoju społecznogospodarczego powiatu. Wśród nich naleŝy wymienić: - wstąpienie Polski do Unii Europejskiej, - wykorzystanie środków unijnych w latach , które spowodowało zmiany stanu rozwoju zarówno województwa, jak i powiatów czy gmin, - o zmianę ogólnych uwarunkowań rozwoju (określonych w postaci priorytetów, w strategicznych dokumentach krajowych i regionalnych). Aktualizacja jest równieŝ podyktowana koniecznością dostosowania strategii powiatu do następujących dokumentów planistycznych: - Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata , - Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata , - Ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju Na przestrzeni lat zaszło szereg zmian i zjawisk na terenie samego powiatu, które naleŝy traktować jako przesłanki do kompleksowej jej aktualizacji: Istotnym zmianom uległo bliŝsze i dalsze otoczenie powiatu poprzez wykorzystanie środków przez jednostki samorządowe i MSP pochodzące z funduszy strukturalnych, zwiększone zainteresowanie zewnętrzne turystycznymi i gospodarczymi walorami powiatu, wzrost pozycji konkurencyjnej innych powiatów w regionie. Modyfikacjom uległo wnętrze powiatu - przede wszystkim w zakresie problemów o charakterze strategicznym, do których zaliczyć moŝna: bezrobocie i migrację zarobkową, istotne zmiany wynikające z realizacji celów rządowej polityki oświatowej, powstały nowe uwarunkowania dla rozwoju funkcji turystycznych i rekreacyjnych 3

4 miast i wsi oraz nowe problemy w zakresie infrastruktury technicznej i społecznej itp. Część przewidzianych w poprzedniej Strategii zadań została juŝ zrealizowana, w stosunku do innych niezbędne są daleko idące zmiany. W przypadku części zadań okazało się, Ŝe ich realizacja jest niemoŝliwa lub będzie nieskuteczna. Korekty muszą objąć układ celów strategicznych pod kątem nowego rozdania środków unijnych tak, aby stały się bardziej przejrzyste i jednoznaczne. PowyŜsze przesłanki w sposób jednoznaczny wskazują na to, aby powiat ponownie ocenił swój potencjał, uwarunkowania rozwoju oraz wynikające z tego zadania. Podstawę prawną do podjęcia działań w tym zakresie stanowi w szczególności przepis art. 3 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. Nr 227, poz z późn. zm.), który wskazuje iŝ politykę rozwoju prowadzą w skali lokalnej samorząd powiatowy i gminne. 4

5 HARMONOGRAM PRAC NAD AKTUALIZACJĄ STRATEGII ROZWOJU POWIATU SUSKIEGO Działania Termin realizacji Uchwała Zarządu Powiatu Suskiego listopad 2007 w sprawie przystąpienia do opracowania aktualizacji Strategii Rozwoju Powiatu i powołania zespołu ds. aktualizacji strategii Ustalenie szczegółowego harmonogramu sesji listopad 2007 warsztatowych Inauguracyjna sesja warsztatowa Konwentu grudzień 2007 Strategicznego, z udziałem radnych, przedstawicieli samorządów gminnych, organizacji pozarządowych, instytucji wspierających przedsiębiorczość Zaktualizowanie diagnozy społeczno-gospodarczej styczeń 2008 powiatu oraz weryfikacja zapisów starej strategii Weryfikacja wstępnej wersji analizy SWOT, luty-marzec 2008 Weryfikacja Strategicznego planu działań Przekazanie ostatecznej wersji dokumentu do marzec 2008 akceptacji przez Zarząd Powiatu oraz przez komisje merytoryczne Rady Powiatu Konsultacje społeczne, przekazanie ostatecznej kwiecień 2008 wersji dokumentu do akceptacji przez Zarząd Powiatu oraz Komisję Integracji Lokalnej i Rozwoju Uchwała Rady Powiatu w sprawie przyjęcia maj 2008 zaktualizowanej Strategii 5

6 KONCEPCJA MERYTORYCZNA Zakres prac związanych z opracowaniem Strategii Rozwoju Powiatu Suskiego na lata : a) Powołanie Konwentu Strategicznego grupy roboczej ds. opracowania Strategii Rozwoju Powiatu (liczącej ok. 60 osób), składającej się z trzech głównych środowisk lokalnych (tzw. trójkąt współpracy ): - sektor publiczny: władze samorządowe powiatu (Zarząd Powiatu, Radni Powiatu, urzędnicy Starostwa Powiatowego, Powiatowy Urząd Pracy, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Zakład Opieki Zdrowotnej), przedstawiciele Urzędów Gmin z terenu Powiatu, - przedsiębiorcy: reprezentanci pracodawców i organizacji gospodarczych z terenu Powiatu, - mieszkańcy: przedstawiciele organizacji pozarządowych, liderzy społeczni, osoby publiczne. Metoda pracy: Konwent Strategiczny powołany przez Starostę Suskiego b) Opracowanie Raportu o stanie społeczno-gospodarczym Powiatu dokumentu analitycznego (diagnostycznego), opisującego stan istniejący Powiatu i tendencje społeczno-gospodarcze zachodzące w latach oraz gminach Powiatu Suskiego. Raport zostanie opracowany w oparciu o materiały i dane uzyskane ze Starostwa Powiatowego w Suchej Beskidzkiej, Powiatowego Urzędu Pracy w Suchej Beskidzkiej, Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Suchej Beskidzkiej, Komendy Powiatowej Policji w Suchej Beskidzkiej, Urzędów Gmin Powiatu Suskiego, Głównego Urzędu Statystycznego (Bank Danych Regionalnych) oraz Urzędu Statystycznego w Krakowie. Zakres tematyczny raportu obejmie takie obszary jak: ogólna charakterystyka powiatu, charakterystyka gmin powiatu suskiego, demografia, infrastruktura techniczna, przedsiębiorczość, rynek pracy, sfera społeczna (oświata, pomoc społeczna, bezpieczeństwo, kultura), gospodarka finansowa, turystyka, etc. Metoda pracy: analiza ekspercka c) Budowa planu operacyjnego Strategii Rozwoju Powiatu Suskiego trzy jednodniowe sesje warsztatowe z członkami Konwentu Strategicznego: 6

7 I warsztat strategiczny: - Analiza stanu obecnego Powiatu Suskiego przeprowadzenie analizy dotychczasowych działań pod kątem realizacji obowiązującej strategii rozwoju wstępna identyfikacja silnych i słabych stron oraz szans i zagroŝeń dla rozwoju powiatu, II warsztat strategiczny: - Weryfikacja opracowanej przez Wydział Inwestycji Drogownictwa i Rozwoju Powiatu analizy SWOT, - Weryfikacja obszarów strategicznych głównych kierunków rozwoju Powiatu, - skorygowanie wizji i misji powiatu, ewentualne wyodrębnienie celów strategicznych bez celów taktycznych i zadań III warsztat strategiczny: - Weryfikacja celów strategicznych (długofalowych) i celów operacyjnych (średniookresowych) dla poszczególnych kierunków rozwoju Powiatu. - Określenie planów działań (zadań realizujących poszczególne kierunki i cele rozwoju) dla Strategii Rozwoju Powiatu Suskiego, - Określenie ram organizacyjnych zadań (instytucja, partnerzy, termin realizacji, źródła finansowania), - Wyodrębnienie i uporządkowanie celów strategicznych oraz celów taktycznych i przypisanie im konkretnych zadań, - Opracowanie zasad wdraŝania i monitoringu Strategii, - Przedstawienie wypracowanych zadań, weryfikacja i uporządkowanie zapisów. Metoda pracy: warsztaty strategiczne prowadzone pod kierunkiem moderatorów (praca w grupach roboczych) Opracowanie dokumentu końcowego Strategii Rozwoju Powiatu Suskiego na lata : Struktura Strategii Rozwoju Powiatu Suskiego: 1. Przebieg procesu planowania strategicznego, 2. Metodyka procesu planowania strategicznego, 3. Raport o stanie społeczno-gospodarczym Powiatu, 4. Analiza SWOT (silne i słabe strony Powiatu, zewnętrzne szanse i zagroŝenia), 5. Wizja i Misja Powiatu, 7

8 6. Strategiczny program działań w podziale na obszary strategiczne i związane z nimi: cele strategiczne, cele operacyjne, zadania, 7. Zasady wdraŝania i monitoringu realizacji Strategii - rekomendacje Metodyka planowania strategicznego opierała się na eksperckim opracowaniu dokumentów diagnostycznych oraz partnerskiej budowie planu strategicznego (z udziałem Konwentu Strategicznego). Sposób prowadzenia warsztatów z Konwentem Strategicznym (praca indywidualna, zespołowa i na forum plenarnym), pozwalała zachować moŝliwość indywidualnych propozycji uczestników, a zarazem sprawnie osiągać kompromis. Strategia Rozwoju Powiatu Suskiego na lata powiązana jest z istniejącymi dokumentami planistycznymi powiatu i gmin wchodzących w jego skład, a takŝe z planami wyŝszego szczebla Strategią Rozwoju Województwa Małopolskiego oraz programami operacyjnymi przygotowanymi pod kątem wdraŝania funduszy strukturalnych Unii Europejskiej (m.in. Małopolski Regionalny Program Operacyjny na lata , krajowe programy operacyjne). W wyniku kompleksowych prac w ramach planowania strategicznego w Powiecie moŝna będzie zrealizować zakładane cele: dynamiczny rozwój społeczno-gospodarczy Powiatu Suskiego w warunkach Unii Europejskiej, aktywne występowanie instytucji z terenu powiatu po unijne środki strukturalne, uruchomienie mechanizmów przyczyniających się do zrównowaŝonego rozwoju Powiatu, zaktywizowanie społeczności lokalnej, nawiązanie nowej i wzmocnienie dotychczasowej współpracy pomiędzy środowiskami lokalnymi funkcjonującymi w powiecie stymulowanie rozwoju społeczno-gospodarczego Powiatu, a co za tym idzie wzrost jego konkurencyjności gospodarczej, promocję powiatu w trakcie procesu wdraŝania uaktualnionej strategii rozwoju na lata

9 Opracowanie Strategii Rozwoju Powiatu Suskiego na lata jest wynikiem aktywnego udziału szerokiej reprezentacji środowisk publicznych i społeczno-gospodarczych Powiatu pod kierunkiem moderatorów. W wyniku takiej pracy powstał dokument, który będzie mieć niezwykle uŝyteczny charakter i odpowiadać na rzeczywiste potrzeby społeczności lokalnej, wprowadzając zmodyfikowane mechanizmy, przyczyniające się do wzrostu jakości Ŝycia mieszkańców i rozwoju gospodarki lokalnej. Partnerstwo lokalne zbudowane w ramach takiego projektu, będzie zrealizowaniem jednej z kluczowych zasad polityki zrównowaŝonego rozwoju. 9

10 Skład Konwentu Strategicznego L.p. Imię Nazwisko Funkcja 1 Andrzej Pająk Starosta Suski, Przewodniczący Zarządu Powiatu Suskiego 2 Józef Bałos Wicestarosta Suski, Członek Zarządu Powiatu Suskiego 3 Władysław Łazarski Członek Zarządu Powiatu Suskiego 4 Stanisław Łuczak Członek Zarządu Powiatu Suskiego 5 Artur Piórkowski Członek Zarządu Powiatu Suskiego 6 Tadeusz Gancarz Przewodniczący Rady Powiatu Suskiego 7 Stanisław Czernik Przewodniczący Komisji Drogownictwa, Rolnictwa, Ochrony Środowiska i Porządku Publicznego 8 Czesława Madoń Przewodnicząca Komisji Edukacji, Kultury, Sportu i Turystyki 9 Ryszard Czaicki Przewodniczący Komisji Planowania Finansów i Administracji 10 Tomasz Babicz Przewodniczący Komisji Rewizyjnej 11 Wit Mateusz Sarlej Przewodniczący Komisji Integracji Lokalnej i Rozwoju 12 Alina Kuś Przewodnicząca Komisji Zdrowia i Spraw Społecznych 13 Jan Borys Radny Powiatu Suskiego 14 Stanisław Dyrcz Radny Powiatu Suskiego 15 Józef Fortuna Radny Powiatu Suskiego 16 Zbigniew Kolecki Radny Powiatu Suskiego 17 Bogusław Kołodziejczyk Radny Powiatu Suskiego, Prezes Powiatowego Forum Przedsiębiorcy 18 Andrzej KsiąŜek Radny Powiatu Suskiego 19 Arkadiusz Kucia Radny Powiatu Suskiego 20 Andrzej Kwaśny Radny Powiatu Suskiego 21 Jan Woźny Radny Powiatu Suskiego 22 Krystyna Kozina Skarbnik Powiatu Suskiego 23 Stanisław Bednarz Naczelnik Wydziału Inwestycji, Drogownictwa i Rozwoju Powiatu, Prezes Towarzystwa Miłośników Ziemi Jordanowskiej 24 Marian BroŜyna Naczelnik Wydziału Geodezji 25 Paweł Dyrcz Naczelnik Wydziału Środowiska 26 Lucyna Grabowska Naczelnik Wydziału Architektury Budownictwa i Gospodarki Przestrzennej, Zastępca Przewodniczącego Rady Miasta Sucha Beskidzka 27 Jarosław JaŜwiec Naczelnik Wydziału Komunikacji i Transportu 28 Janusz Kociołek Naczelnik Wydziału Kultury, Kultury Fizycznej, Turystyki i Promocji Powiatu, Prezes Towarzystwa Miłośników Ziemi Suskiej 29 Iwona Krupiak Naczelnik Wydziału Organizacyjnego Wice Prezes Lokalnej Grupy Działania Podbabiogórze 10

11 30 Agata Spyrka Naczelnik Wydziału Edukacji i Zdrowia 31 Krzysztof Płonka Naczelnik Wydziału Zarządzania Kryzysowego 32 Marek Haber Dyrektor SP ZOZ w Suchej Beskidzkiej 33 Bogusław Patera Komendant Państwowej StraŜy PoŜarnej w Suchej Beskidzkiej 34 Zbigniew Maryon Komendant Powiatowy Policji 35 Krzysztof CieŜak Dyrektor Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie 36 Janusz Szpannbauer Dyrektor Powiatowego Urzędu Pracy w Suchej Beskidzkiej 37 Zenon PrzysięŜniak Kierownik Działu ds. Rynku Pracy Powiatowego Urzędu Pracy w Suchej Beskidzkiej 38 Tadeusz Woźniak Sekretarz Urzędu Miasta Sucha Beskidzka 39 Andrzej Strączek Przedstawiciel Urzędu Miasta Sucha Beskidzka 40 Maria Czarniak Sekretarz Urzędu Miasta i Gminy Makowa Podhalańskiego 41 Jan Madej Przedstawiciel Urzędu Miasta i Gminy Maków Podhalański 42 Teresa Bednarz Przedstawiciel Urzędu Miasta Jordanowa 43 Jarosław Szymula Przedstawiciel Urzędu Gminy Stryszawa 44 Franciszek Klimasara Zastępca Wójta Gminy Zawoja 45 Przemysław Fidelus Przedstawiciel Gminy Zembrzyce 46 Jan Najdek Wójt Gminy Budzów 47 Rafał Lubaszka Sekretarz Urzędu Gminy Jordanów 48 Zbigniew Bryl Przedstawiciel Urzędu Gminy Jordanów 49 Maria Jaromin Przedstawiciel Urzędu Gminy Bystra Sidzina 50 Zenon Całyniuk Przedstawiciel Urzędu Gminy Bystra Sidzina 51 Maria Grzechynka Kanclerz WyŜszej Szkoły Turystyki i Ekologii w Suchej Beskidzkiej 52 Ryszard Janiszewski Prezes Stowarzyszenia Samorządowe Centrum Przedsiębiorczości i Rozwoju 53 Danuta Kawa Prezes Lokalne Grupy Działania Podbabiogórze 54 Józef Omylak Dyrektor Babiogórskiego Parku Narodowego 55 Franciszek Targosz Starszy Cechu Rzemiosł RóŜnych i Przedsiębiorczości w Suchej Beskidzkiej 56 PKS BESKIDUS Przedstawiciel firmy 57 BLACHDOM Przedstawiciel firmy 58 Fabryka Osłonek Przedstawiciel firmy Białkowych FABIOS 59 FIDELTRONIK Przedstawiciel firmy 60 RAJDIMPEX Przedstawiciel firmy 61 Jordanowska Fabryka Armatury VALVEX Przedstawiciel firmy 11

12 Metodyka procesu planowania strategicznego w powiecie suskim Przyjęta metodyka procesu tworzenia Strategii Rozwoju Powiatu na lata oparta została na powszechnie stosowanej partnersko-eksperckiej zasadzie budowy planów strategicznych, oddającej oczekiwania społeczności lokalnej oraz zewnętrznych instytucji wspomagających rozwój. Organizacja procesu Wszystkie etapy planowania strategicznego są waŝne. JednakŜe dwa z nich mają zasadnicze znaczenie: organizacja procesu oraz tworzenie planów działań. Idea planowania strategicznego promowana przez instytucje europejskie oparta jest na szerokim partnerstwie lokalnym, wspieranym przez konsultantów zewnętrznych. Zatem tak istotne stało się zaangaŝowanie do tego procesu lokalnych liderów społeczno-gospodarczych. Grupę tę zaprosił do współpracy Starosta Suski Pan Andrzej Pająk. W skład Konwentu Strategicznego weszli przedstawiciele władz samorządowych powiatowych i gminnych (z gmin wchodzących w skład powiatu), kierownictwo Powiatowego Urzędu Pracy, urzędnicy i radni, przedstawiciele szkół, instytucji polityki społecznej, ochrony zdrowia, reprezentanci sfery biznesu, lokalnych organizacji pozarządowych oraz przedstawiciele instytucji uŝyteczności publicznej. Dzięki duŝej liczebności Konwentu Strategicznego zapewniono pełną reprezentację społeczności lokalnej, a praca warsztatowa przebiegała efektywnie. Identyfikacja głównych kierunków rozwoju Zakończenie prac diagnostycznych stało się zarazem punktem wyjścia do rozpoczęcia realizacji Etapu II, czyli budowy Strategicznego Programu Działań. Ten element procesu planowania strategicznego odbywał się w ścisłej współpracy z Konwentem Strategicznym w trakcie spotkań warsztatowych. Uczestnicy Konwentu, dysponując swoją wiedzą na temat potencjałów powiatu, a nade wszystko swoim doświadczeniem zawodowym, przystąpili do identyfikowania głównych kierunków rozwoju. Określanie kierunków rozwoju realizowano w zespołach roboczych.. W wyniku wspólnych prac członków Konwentu zidentyfikowano pięć głównych kierunków rozwoju powiatu: 12

13 Infrastruktura i Środowisko Gospodarka i Rynek Pracy Bezpieczeństwo, Zdrowie i Polityka Społeczna Edukacja i Współpraca Kultura, Promocja i Wypoczynek Analiza uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych analiza strategiczna przeprowadzona metodą SWOT Kolejnym waŝnym elementem prac nad Strategią Rozwoju Powiatu na lata była analiza zasobów wewnętrznych powiatu oraz analiza otoczenia zewnętrznego pod kątem szans i zagroŝeń dla jego dalszego rozwoju. W tym celu na warsztatach strategicznych przeprowadzono analizę SWOT, która stała się podstawą do sformułowania podstawowych problemów i zagadnień strategicznych dla powiatu. Jednocześnie przeprowadzono analizę, która ułatwiła identyfikację trendów płynących z otoczenia zewnętrznego powiatu rozumianych jako szanse, ale takŝe zagroŝenia. Uczestnicy warsztatów otrzymali materiały warsztatowe do weryfikacji i ewentualnego dodania nowych pomysłów. W ciągu intensywnych spotkań warsztatowych w zespołach zadaniowych powstały plany operacyjne w pięciu zdefiniowanych głównych kierunkach rozwoju, wieńcząc tym samym prace nad Strategią Rozwoju Powiatu na lata Ostateczna wersja Strategii jest dokumentem perspektywicznym i długofalowym (obejmującym lata ), a jednocześnie zawierającym priorytety i narzędzia realizacji, które na dzień dzisiejszy wydają się stwarzać najwięcej moŝliwości dynamicznego rozwoju powiatu. Z biegiem czasu, w ciągłym procesie wdraŝania, strategia będzie ulegać modyfikacjom i aktualizacjom tak, aby jej realizacja odpowiadała potrzebom i aspiracjom lokalnej społeczności. Warsztaty strategiczne prowadzono metodami interaktywnymi z uŝyciem technik, pozwalających uczestnikom indywidualnie identyfikować, a następnie analizować i proponować moŝliwe rozwiązania. Ten sposób pracy traktuje uczestników spotkań jako ekspertów posiadających znaczące doświadczenie, a rolą konsultantów jest kontrola procesu budowy strategii rozwoju oraz proponowanie narzędzi i podawanie przykładów rozwiązań sprawdzonych w innych samorządach. 13

14 Uzasadnienie wyboru głównych kierunków rozwoju analiza SWOT dla powiatu Wybór głównych kierunków rozwoju nastąpił w wyniku analizy kilku narzędzi diagnostycznych zastosowanych w procesie planowania. Wstępny wybór kierunków rozwoju nastąpił na podstawie wniosków płynących z analiz statystycznych. Wybrane kierunki rozwoju zostały zweryfikowane podczas kolejnej sesji strategicznej z przedstawicielami Konwentu Strategicznego, a następnie potwierdzone w wyniku analizy SWOT i ostatecznie zatwierdzone przez Konwent Strategiczny. 14

15 WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE - SIATKA POWIATOWA POWIAT SUSKI Zembrzyce Budzów Stryszawa Maków SUCHA Podhalański BESKIDZKA Zawoja Bystra- -Sidzina Jordanów 15

16 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU Powiat suski połoŝony jest w południowo-zachodniej części województwa małopolskiego, granicząc z 4 powiatami: wadowickim, myślenickim, nowotarskim i Ŝywieckim (woj. śląskie), oraz z Republiką Słowacji: powiat Námestovo. Jednostka samorządowa obejmuje obszar 9 gmin, w tym 2 miasta (Sucha Beskidzka, Jordanów), 1 gminę miejsko - wiejską (Maków Podhalański) oraz 6 gmin wiejskich (Budzów, Bystra-Sidzina, Jordanów, Stryszawa, Zawoja, Zembrzyce). Warto dodać, Ŝe powiat ten składa się z 6 gmin naleŝących przed reformą administracyjną kraju do województwa bielskiego oraz 3 gmin dawnego województwa nowosądeckiego (Bystra-Sidzina, miasto Jordanów, Jordanów). W skład powiatu wchodzi 38 miejscowości. Powierzchnia powiatu suskiego wynosi 686 km 2, co daje mu 7 miejsce wśród 22 powiatów województwa małopolskiego. UŜytki rolne stanowią 43,3% powierzchni powiatu, lasy i tereny leśne 46,4%, zaś pozostałe grunty uŝytkowane i nieuŝytki 10,3%. Analiza rozkładu przestrzennego uŝytków rolnych w poszczególnych gminach ukazuje niewielkie zróŝnicowanie w przedziale od 40,8% do 52,4%. Wyjątek stanowi Zawoja, gdzie uŝytki rolne stanowią jedynie 30,3% gruntów ogółem. Grunty orne w powiecie stanowią 62,2% uŝytków rolnych ogółem, łąki 25,6%, zaś pastwiska 11,7%. Jakość terenów rolnych mierzona odsetkiem gleb naleŝących do I, II i III klasy bonitacyjnej jest bardzo niska i dla powiatu wynosi jedynie 3,1% (województwo małopolskie odpowiednio 33%, Polska 19,6%). Dominują gleby klas IV (39,0%), V (39,8%) i VI (18,0%). Są to często gleby płytkie, silnie szkieletowe, naraŝone na procesy erozyjne. Procesy negatywnego oddziaływania na środowisko w powiecie suskim są w znacznej mierze efektem emisji zanieczyszczeń z procesów bytowania. WzmoŜone procesy degradacji środowiska dotyczą szczególnie dolin. To takŝe efekt rozpraszania się osadnictwa, które wnika na stoki w tereny cenne przyrodniczo. Stopień zalesienia powiatu (46,4%) jest wyŝszy zarówno od średniej krajowej wynoszącej 28%, jak i średniej dla województwa małopolskiego (29%). Analiza przestrzennego rozkładu tego wskaźnika dla większości gmin zasadniczo daje zróŝnicowanie w przedziale: od 34,1%-45,6%. Na tym tle wyraźnie wyŝszy wskaźnik zalesienia cechuje gminy Bystra- Sidzina (54,2%) i Zawoja (61,3%). 16

17 Ludność i Powierzchnia Powiat suski zamieszkiwało, wg danych statystycznych na r., osób, co stanowi ok. 2,5% ludności woj. małopolskiego. Wskaźnik gęstości zaludnienia powiatu wynosił 120 osób/km 2 i był mniejszy od średniej wojewódzkiej 214 osoby/km 2. Wśród ziemskich powiatów Małopolski powiat suski zajmuje 15 lokatę pod względem gęstości zaludnienia. Biorąc pod uwagę liczbę mieszkańców powiat zajmuje to samo miejsce. Obraz sytuacji demograficznej gmin powiatu suskiego przedstawia poniŝsza tabela. Źródło: Urząd Statystyczny w Krakowie, Ludność powiatu rozmieszczona jest stosunkowo równomiernie. Nie ma wykształconego pojedynczego ośrodka skupiającego większą część ludności, jak ma to miejsce w wielu powiatach ziemskich Małopolski, szczególnie tam gdzie funkcjonuje wyłącznie jeden ośrodek miejski siedziba powiatu. Prawie 20% ludności powiatu jest skupiona w gminie miejskowiejskiej Maków Podhalański, 14% w gminie wiejskiej Stryszawa oraz po ok. 12% w gminie wiejskiej Jordanów oraz gminie miejskiej Sucha Beskidzka. Udział poszczególnych gmin 17

18 w zaludnieniu powiatu prezentuje poniŝszy rysunek. W trzech ośrodkach miejskich powiatu Ŝyje jedynie 25% jego mieszkańców (Sucha Beskidzka 9 699, Maków Podhalański 5 695, Jordanów 5 113). Udział gmin w powierzchni powiatu suskiego Zawoja 18% Zembrzyce 6% Budzów 11% Bystra-Sidzina 12% Jordanów gm. m. 3% Stryszawa 16% Jordanów gm. w. 14% Sucha Beskidzka 4% Maków Podhalański 16% Źródło: Opracowanie własne Największa gęstość zaludnienia występuje w gminie Sucha Beskidzka (346 osób/km 2 ). Związane jest to oczywiście z duŝą gęstością zaludnienia w największej aglomeracji miejskiej powiatu. Średnią gęstość zaludnienia dla powiatu, która wynosi 120 osób/km 2, przekraczają jeszcze gminy: Jordanów gm. miejska (243 osób/km 2 ), Maków Podhalański (145 osób/km 2 ) oraz Zembrzyce (142 osób/km 2 ). Zdecydowanie najmniejszą gęstością zaludnienia w powiecie suskim charakteryzują się górskie gminy Zawoja (69 osób/km 2 ) oraz Bystra-Sidzina (80 osób/km 2 ). Pozostałe gminy: Jordanów (114 osób/km 2 ), Budzów (112 osób/km 2 ) i Stryszawa (103 osób/km 2 ) 18

19 Gę s tość zaludnie nia na te re nie pow iatu s us k ie go os./km Budzów Bystra- Sidzina Jordanów gm. m. Jordanów g m. w. M aków Podhalański Sucha Beskidzka Stryszawa Zawoja Zembrzyce powiat suski Serie Źródło: Opracowanie własne 19

20 Strukturę wiekową mieszkańców powiatu przedstawiają poniŝszy rysunek oraz tabela. Udział poszczególnych kategorii wiekowych ludności powiatu suskiego. Źródło: Urząd Statystyczny w Krakowie,

21 Struktura wiekowa ludności poprodukcyjny 15,6 produkcyjny 60,5 przedprodukcyjny 23,9 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 % Źródło: Urząd Statystyczny w Krakowie, Struktura wiekowa ludności powiatu suskiego zawiera bardzo specyficzne i pozytywne tendencje w porównaniu do struktury ludności województwa małopolskiego. Najmłodsza część społeczeństwa powiatu (do 18 lat) stanowi aŝ 23,9 % ogółu mieszkańców. Wskaźnik ten dla Małopolski jest niŝszy o prawie 3 punkty procentowe. Grupa osób w wieku produkcyjnym (od 18 lat włącznie do 60 lat dla kobiet oraz 65 lat dla męŝczyzn) stanowi w strukturze ludności powiatu suskiego mniejszą wartość niŝ w strukturze ludności dla województwa. Na terenie powiatu ludność w wieku produkcyjnym stanowi ok. 60,5 % ogółu społeczeństwa, natomiast na terenie województwa jest to 63 %. W przyszłych okresach czasu ta grupa osób na terenie powiatu suskiego będzie w szybszym tempie zasilana przez osoby wychodzące z wieku przedprodukcyjnego niŝ będzie to miało miejsce na terenie województwa. W grupie osób w wieku poprodukcyjnym województwo posiada zbliŝone wskaźniki od powiatu suskiego. Na terenie powiatu ludność w wieku poprodukcyjnym stanowi ok. 15,6 %, a na terenie województwa ok. 15,7 %. Mniejszy odsetek osób w wieku produkcyjnym na terenie powiatu powoduje mniej korzystny wskaźnik liczby ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w porównaniu do średniej wojewódzkiej. Jednak społeczeństwo suskie jest młode i wskaźnik ten z pewnością ulegnie pozytywnym zmianom w czasie. 21

22 22

23 23

24 24

25 25

26 26

27 27

28 Rynek pracy Liczba pracujących 1 w gospodarce narodowej w powiecie suskim w dniu r. wynosiła osób. PoniŜsza tabela obrazuje liczby osób pracujących wg rodzajów działalności gospodarczej. Rynek pracy wg rodzajów działalności gospodarczej Pracujący w sektorze Przemysł i budownictwo stanowią w powiecie suskim 44,6 %. Wskaźnik ten ma znacznie większą wartość niŝ dla województwa 34,5 %. Świadczy on, w połączeniu z ilością podmiotów działających w tym sektorze, o względnej silnej pozycji 1 Do pracujących, zgodnie z metodyką GUS, zalicza się osoby wykonujące pracę przynoszącą im zarobek lub dochód. 28

29 przemysłu w powiecie. Wartość wskaźnika pracujących w sektorze Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo, rybactwo (dane GUS nie uwzględniają indywidualnych gospodarstw rolnych, chyba Ŝe są zarejestrowane jako podmiot gospodarczy, co zdarza się tylko w przypadku prowadzenia działalności rolniczej na skalę towarową) kształtuje się na poziomie 0,7 %, z uwagi na niezbyt korzystne warunki dla rolnictwa. Na terenie powiatu suskiego sektor publiczny zatrudnia 48,7 % pracujących, natomiast prywatny 51,3 %, a usługi nierynkowe (edukacja, słuŝba zdrowia, opieka społeczna, etc.) więcej osób niŝ usługi rynkowe. Największy odsetek pracujących w usługach rynkowych znajduje się w gminach Sucha Beskidzka (33,6 % wszystkich pracujących w gminie) i Zawoja (35,3 %). Najmniej pracujących w usługach rynkowych posiada gmina Budzów odsetek ten wynosi 10,7 %. Ponadto na terenie gminy Budzów najwięcej pracujących zatrudniają usługi nierynkowe (76,9 %), takie jak: edukacja, słuŝba zdrowia, administracja. Podobna sytuacja występuje w gminie Bystra-Sidzina, gdzie usługi nierynkowe zatrudniają 52,5 % wszystkich pracujących w gminie. Najmniejsza ilość osób zatrudnionych w usługach nierynkowych jest na terenie miasta Jordanów (15,7 %). Niemal we wszystkich gminach powiatu kobiety stanowią większość ogółu zatrudnionych. Jedynie w mieście Jordanów kobiety stanowią 41,8 % wszystkich zatrudnionych. W pozostałych gminach większość stanowią kobiety najwięcej w gminie Budzów 78,8 % 29

30 Bezrobocie Powiat suski ma jeden z niŝszych poziomów bezrobocia rejestrowanego spośród powiatów województwa małopolskiego, kształtujący się na poziomie 8,7 %. Podstawowe dane o bezrobotnych zarejestrowanych wg stanu na dzień r. 30

31 Na koniec 2006 roku w rejestrach Powiatowego Urzędu Pracy w Suchej Beskidzkiej były 2682 osoby bezrobotne, a wskaźnik bezrobocia wynosił 8,7% przy średniej wojewódzkiej 11,4% i krajowej 14,9%. Poziom bezrobocia naleŝał do najniŝszych w województwie. W ciągu całego 2007 roku zarejestrowało się w tutejszym Urzędzie 3580 bezrobotnych, w tym ,0% po raz pierwszy. W tym samym okresie wyłączono z ewidencji 3816 osób, w tym z powodu: - podjęcia pracy (53,6%) - niepotwierdzenia gotowości podjęcia pracy (24,6%) - dobrowolnej rezygnacji (10,0%) Z powyŝszego wynika, Ŝe w 2007 roku ilość bezrobotnych zmniejszyła się o 236 osób tj. o 8,8% w stosunku do grudnia 2006 roku. Na koniec 2007 roku ilość bezrobotnych zarejestrowanych w tutejszym PUP wynosiła 2446 osób, w tym: 31

32 - kobiet (65,2%) - z prawem do zasiłku (17,7%) - ze wsi (71,2%) Spośród zarejestrowanych bezrobotnych, będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy, dla których moŝna stosować wszystkie instrumenty (aktywne formy), zalicza się osoby: - do 25 roku Ŝycia osób (25,3%), - długotrwale bezrobotni osób (49,6%), - powyŝej 50 roku Ŝycia osób (18,5%), - bez kwalifikacji zawodowych osób (28,8%), - samotnie wychowujące co najmniej jedno dziecko do 7 roku Ŝycia - 60 osób (2,5%), - niepełnosprawni - 51 osób (2,1%). Stopa bezrobocia liczona jako iloraz bezrobotnych do czynnych zawodowo na koniec 2007 roku wyniosła 7,9% i była niŝsza o 0,9% od średniej wojewódzkiej (8,8%) i o 3,5% od średniej krajowej (11,4%). Dla zobrazowania jak przedstawiała się sytuacja w poszczególnych miesiącach omawianego roku, prezentuję poniŝsze zestawienie i wykres: Ilość bezrobotnych i stopa bezrobocia w poszczególnych miesiącach Miesiące Ilość bezrobotnych Stopa bezrobocia , , , , , , , , , , , , ,9 32

33 Stopa bezrobocia w powiecie suskim w 2007 (z uwzględnieniem miesiąca XII 2006). Stopa bezrobocia w pow iecie suskim w 2007 (z uw zględnieniem XII 2006) % ,3 9,2 8,7 8,8 8,5 8 7,9 7,9 7,6 7,6 7,7 7,8 7,9 XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII a) Ilość bezrobotnych w 2007 roku, z podziałem na gminy i ich procentowy udział w całej populacji bezrobotnych w powiecie oraz szacunkowa stopa bezrobocia. Gmina Ilość bezrobotnyc h W tym kobiet Udział kobiet % Udział bezrobotnych w całej populacji % Budzów ,6 9,7 Bystra - Sidzina ,0 5,5 Jordanów gmina ,2 5,4 miejska Jordanów gmina wiejska ,0 9,4 Maków Podhalański ,8 20,2 Stryszawa ,0 15,4 Sucha Beskidzka ,8 15,6 Zawoja ,7 11,2 Zembrzyce ,5 7,6 RAZEM ,

34 Udział bezrobotnych z poszczególnych gmin w całej populacji bezrobotnych w powiecie Zawoja, 11,2 Zembrzyce, 7,6 Budzów, 9,7 Bystra Sidzina, 5,5 Jordanów gmina miejska, 5,4 Sucha Beskidzka, 15,6 Jordanów gmina wiejska, 9,4 Stryszawa, 15,4 Maków Podhalański, 20,2 Udział bezrobotnych z poszczególnych gmin w całej populacji bezrobotnych w powiecie. Wykazane niŝej dane dotyczące poziomu bezrobocia w poszczególnych gminach w latach 2006 i 2007 naleŝy traktować jako szacunkowe, poniewaŝ. Urząd statystyczny danych takich nie podaje. Szacunkowa stopa bezrobocia w poszczególnych gminach w latach 2006 i Gmina Rok 2006 Rok 2007 Szacunkowa Szacunkowa stopa stopa bezrobocia % bezrobocia % RóŜnica +/- w % Budzów 9,1 7,9-1,2 Bystra - Sidzina 5,0 5,4 +0,4 Jordanów gmina 7,5 6,1-1,4 miejska Jordanów gmina 5,8 5,9 +0,1 wiejska Maków Podhalański 9,8 8,2-1,6 Stryszawa 10,2 8,9-1,3 Sucha Beskidzka 10,1 9,6-0,5 Zawoja 10,2 8,9-1,3 Zembrzyce 9,4 9,0-0,4 Powiat 8,7 7,9-0,8 34

35 Stopa % Budzów Bystra-Sidzina Jordanów gm. Miejska Jordanów gm. Wiejska Maków Podhalański Stryszawa Sucha Beskidzka Zawoja Zembrzyce Powiat Rok 2006 Rok 2007 Szacunkowa stopa bezrobocia dla poszczególnych gmin w 2006 i 2007r. Z analizy przedstawionych danych moŝna wyciągnąć następujące wnioski: 1. Najwięcej bezrobotnych zamieszkuje gminy: Maków Podhalański, Sucha Beskidzka, Stryszawa 51,3% o 1% mniej niŝ w 2006r, a najmniej gminy: Jordanów gmina miejska, Bystra-Sidzina, Zembrzyce 18,4% o 0,7% więcej niŝ w 2006 roku. 2. NajwyŜszy poziom bezrobocia występuje w gminach: Sucha Beskidzka, Zembrzyce, Zawoja, Stryszawa, natomiast najniŝszy w gminach Bystra-Sidzina, Jordanów gmina wiejska i Jordanów gmina miejska. 3. W ciągu całego 2007 roku 7 gmin odnotowało spadek bezrobocia, jedynie w gminie Bystra Sidzina i Jordanów gmina wiejska nastąpił wzrost. Najwięcej procentowo ubyło bezrobotnych w gminach: Maków Podhalański, Jordanów gmina miejska, Zawoja i Stryszawa, a najmniej w gminach: Zembrzyce, Sucha Beskidzka i Budzów. 4. W 2007 roku wszystkie gminy odnotowały poziom bezrobocia niŝszy niŝ średnia krajowa (11,4%), 5 gmin poniŝej średniej wojewódzkiej (8,8%) oraz 3 gminy poniŝej średniej powiatowej (7,9%). 35

36 b) Stan bezrobotnych według wieku Przedziały wiekowe Ilość osób bezrobotnych w 2006 Udział % 2006 Ilość osób bezrobotnych w 2007 Udział % 2007 RóŜnica +/- w % Do 24 lat , ,3 +0, , ,6-0, , ,2-1, , ,7-0, , ,3 +1, ,0 23 0,9-0,1 RAZEM ,0 Bezrobotni według wieku w 2006 i 2007 roku Struktura bezrobotnychw powiecie suskim w/g wieku w 2006 i 2007 r. % Do 24 lat Wiek Rok 2006 Rok 2007 Z analizy wyŝej przedstawionej struktury bezrobotnych wynikają następujące wnioski: 1. Najliczniejsza grupę bezrobotnych stanowią osoby w przedziale wiekowym do 24 lat. Udział tej grupy procentowo zwiększył się w porównaniu do 2006 roku o 0,8%. Druga najliczniejsza grupa to osoby w wieku od lat, która stanowi 24,6%. WyŜej wymienione grupy ogółem stanowią aŝ 49,9%. c) Bezrobotni według wykształcenia Struktura bezrobotnych według wykształcenia w 2006 i 2007 roku. Wykształcenie Ilość osób bezrobotnych w 2006 Udział % 2006 Ilość osób bezrobotnych w 2007 Udział % 2007 RóŜnica +/- w % WyŜsze 134 5, ,6 +0,6 Policealne i średnie , ,6 +1,2 zawodowe Średnie , ,7-0,5 ogólnokształcące Zasadnicze , ,6 +0,2 zawodowe Gimnazjalne i , ,5 +0,9 poniŝej RAZEM , ,00 0,0 36

37 % Gimnazjalne Zawodowe Średnie ogólne Policealne WyŜsze Rok 2006 Rok 2007 Struktura bezrobotnych według poziomu wykształcenia w 2006 i 2007 r. Analiza bezrobotnych według wykształcenia pozwala określić następujące wnioski: 1. Ilość bezrobotnych zmniejszyła się w kaŝdej grupie poziomu wykształcenia oprócz osób z wykształceniem wyŝszym, gdzie ilość ta jest większa o 4 osoby w stosunku do 2006 roku. 2. Zmniejszenie ilości bezrobotnych w największym stopniu nastąpiło w grupie bezrobotnych: - z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym - z wykształceniem średnim ogólnokształcącym Największą grupę bezrobotnych stanowią nadal osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym i gimnazjalnym 61,0 % wszystkich bezrobotnych. 37

38 d) Stan bezrobocia według okresu pozostawania w rejestrze bezrobotnych (od ostatniej rejestracji) w 2006 i 2007 roku. Struktura bezrobotnych według czasu pozostawania bez pracy w 2006 i 2007 roku. Okres pozostawania bez pracy Ilość osób bezrobotnych w 2006 Udział % 2006 Ilość osób bezrobotnych w 2007 Udział % 2007 RóŜnica +/- w % Do 1 miesiąca 239 8, ,5 +0, , ,0 +2, , ,4 +3, , ,9-0, , ,6-1,7 PowyŜej , ,6-4,6 miesięcy RAZEM , ,00 0,0 % Do 1 miesiąca 1-3 mc-cy 3-6 m-cy 6-12 m-cy m-cy PowyŜej 12 m-cy Czas pozostaw ania bez pracy Rok 2006 Rok 2007 Struktura bezrobotnych w powiecie według czasu pozostawania bez pracy od ostatniej rejestracji. Analizując strukturę bezrobotnych w zaleŝności od czasu pozostawania bez pracy od ostatniej rejestracji, moŝna wyciągnąć następujące wnioski: 1. W roku 2007 nastąpiło zmniejszenie ilości osób długotrwale bezrobotnych o ponad 21% przy 8,8% zmniejszeniu ogólnej ilości bezrobotnych. 2. Zmniejszył się równieŝ udział długotrwale bezrobotnych w całej populacji osób bezrobotnych z 46,5% do 40,2% tj. o 6,3%. 3. Długotrwałe bezrobocie najbardziej dotyka: - kobiety, - osoby powyŝej 50 roku Ŝycia, - z wykształceniem zasadniczym zawodowym i niŝszym. 38

39 4. Pomimo znacznej poprawy w grupie osób długotrwale bezrobotnych jest ona nadal zła i naleŝy w dalszym ciągu kierować wszystkie dostępne środki w tym finansowe do tej właśnie grupy. Zdecydowanej zmiany mentalności chcielibyśmy oczekiwać od samorządów i ich jednostek podległych aby aktywnie uczestniczyli w aktywizacji bezrobotnych poprzez prace społecznie-uŝyteczne, prace interwencyjne czy teŝ przygotowania zawodowe w miejscu pracy. e) Bezrobotni według staŝu pracy StaŜ pracy w latach Ilość osób bezrobotnych w 2006 Udział % 2006 Ilość osób bezrobotnych w 2007 Udział % 2007 RóŜnica +/- w % Bez staŝu , ,0 +0,3 Do 1 roku , ,9-0, , ,6 +0, , ,1-0, , ,6-1, , ,4 +0,9 30 lat i więcej 67 2,5 83 3,4 +0,9 RAZEM , ,00 0,00 Struktura bezrobotnych w pow iecie suskim w /g staŝu pracy w 2006 i 2007 r. % Bez staŝu Do 1 roku 1-5 lat 5-10 lat lat lat 30 lat i więcej StaŜ pracy Rok 2006 Rok 2007 Struktura bezrobotnych według staŝu pracy w 2006 i 2007 r. Analiza struktury bezrobotnych według czasu jaki przepracowali do chwili zarejestrowania się w Urzędzie Pracy, nie wykazuje znaczących róŝnic w stosunku do poprzedniego roku. ZauwaŜyć jednak moŝna zmniejszenie się udziału bezrobotnych mających 39

40 staŝ pracy w grupach do 1 roku, 5 10 lat, lat. Wzrasta natomiast ilość osób tak ilościowo jak i procentowo w grupie bezrobotnych ze staŝem lat i powyŝej 30 lat. Odnosząc się w całości do stanu i struktury bezrobotnych w powiecie suskim za rok 2007, naleŝy zauwaŝyć, Ŝe rok ten był kolejnym rokiem spadku ilości bezrobotnych, jaki i poziomu bezrobocia. Powiat nadal utrzymuje się wśród powiatów o najniŝszym poziomie bezrobocia tak w kraju jak i w naszym województwie. Dynamika zmniejszenia ilości bezrobotnych nie była jednak juŝ tak znaczącą jak w 2006 roku, bo i klient jest coraz trudniejszy, wymagający coraz więcej działań i programów aktywizacji dla osiągnięcia planowanego celu jakim jest zmniejszenie bezrobocia. Spadek ilości bezrobotnych wynika głównie z: - wzrostu gospodarczego, - wpływu europejskiego rynku pracy, - podejmowania działalności gospodarczej przez bezrobotnych, - szkoleń zawodowych bezrobotnych podnoszących ich kwalifikacje i dostosowujących do potrzeb rynku pracy, - szkoleń aktywizacyjnych bezrobotnych w tym nauki poszukiwania pracy, - aktywizacji bezrobotnych w ramach instrumentów rynku pracy finansowanych z Funduszu Pracy, a takŝe Europejskiego Funduszu Społecznego tj. prace społecznie-uŝyteczne, prace interwencyjne, staŝe, refundacja pracodawcy kosztów ZUS i roboty publiczne. 40

41 Turystyka Turystyka w powiecie suskim odgrywa ogromną rolę. Wynika to z doskonałego usytuowania regionu w krajobrazie górskim. Powiat suski leŝy w Beskidach. Południowa część powiatu, połoŝona najwyŝej, znajduje się na terenie Beskidu śywieckiego, który dzieli się tu na trzy mniejsze jednostki geograficzne: Pasmo Babiogórskie z najwyŝszym szczytem całych Beskidów Zachodnich, Babią Górą (1725 m), Pasmo Policy (Polica, 1369 m) oraz Pasmo Jałowieckie, zwane teŝ Przedbabiogórskim (Jałowiec, 1111 m). Beskid śywiecki ciągnie się od przełęczy Rupienka na zachodzie po Przełęcz Sieniawską, oddzielającą go od Gorców. Jest największym górotworem Beskidu Zachodniego. Znajduje się tu największy wodospad w Beskidzie śywieckim, na potoku we wsi Sobotnia Wielka i liczy 12 m. Babia Góra to najwyŝszy szczyt w Beskidzie śywieckim i w całym Beskidzie Zachodnim. Ze szczytu rozciąga się jedna z najpiękniejszych w Polsce panoram górskich na Tatry, Podhale, Beskid śywiecki, Makowski, Śląski i Mały. Charakterystycznym elementem krajobrazu północnej części powiatu są natomiast wzniesienia naleŝące do niŝszych grup górskich - Pasma Leskowca (918 m) i Łamanej Skały (929 m) w Beskidzie Małym. Beskid Mały (długość 35 km, szerokość 10 km) zamyka od zachodu dolina Białej i Brama Wilkowicka łącząca go z Beskidem Śląskim, od wschodu dolina rzeki Skawy. Pod względem geologicznym stanowi przedłuŝenie Beskidu Śląskiego. NajwyŜsze szczyty: Czupla (933 m) i Łamana Skała (929 m). Znajduje się tu Chatka Rogacz, która stanowi doskonałą bazę noclegową i wypadową w Beskid Mały. Północno-zachodnia część powiatu naleŝy do Pasma Koskowej Góry (866 m) w Beskidzie Makowskim. Beskid Makowski - zwany teŝ często Średnim - ciągnie się na wschód od Kotliny śywieckiej i Beskidu Małego, na zachód i północny-zachód od Beskidu Wyspowego, na południe od pogórza Wielickiego i na północ od Beskidu śywieckiego. Niemal cały teren powiatu leŝy w dorzeczu górnej Skawy, która jest główną rzeką regionu. Od 1954 r., na południowych krańcach powiatu istnieje Babiogórski Park Narodowy. Kilka lat temu włączony został do międzynarodowej sieci rezerwatów biosfery UNESCO. Rozciąga się na obszarze 10 km². Na terenie Babiogórskiego Parku znajduje się Ośrodek Edukacyjny, który prowadzi stałą ekspozycje dotyczącą flory i fauny parku oraz organizuje spotkania edukacyjne. Dysponuje plastycznymi mapami dotykowymi Babiej Góry dostosowanymi do potrzeb osób niewidomych. 41

42 Na terenie powiatu suskiego znajduje się takŝe południowo-wschodnia część Parku Krajobrazowego Beskidu Małego, powstałego w 1998 r. W przyszłości planowane jest utworzenie tutaj rezerwatu "Leskowiec", który ochraniałby fragment naturalnej buczyny, porastającej grzbiet pomiędzy Leskowcem, a Groniem Jana Pawła II. W gminie Stryszawa moŝna zwiedzić unikatowe w skali województwa skupisko skałek w szczytowych partiach śurawnicy, zachęcających do uprawiania wspinaczki skałkowej. MoŜna teŝ podziwiać wspaniałe kaskady wodne Lachówki i Stryszawki oraz wodospad na Mosornym Potoku w gminie Zawoja. W Suchej Beskidzkiej znajduje się siedziba PTTK-Oddział Babiogórski. Dla turystów udostępnione są liczne i dobrze przygotowane szlaki, dostosowane do moŝliwości i potrzeb turystów. Do najciekawszych naleŝą trasy: w obszarze Beskidu Małego, który ze względu na dobrą dostępność komunikacyjną i niewielką powierzchnię stanowi idealny cel krótkich, popołudniowych wycieczek; w rejonie Beskidu Makowskiego szlaki przewidziane są do całodziennych wycieczek i jak Ŝadne inne obfitują w wiele urokliwych miejsc i wspaniałych punktów widokowych; w Beskidzie śywieckim - Pasmo Jałowieckie; Pasmo Policy (znajduje się tu Schronisko PTTK na Hali Krupowej); Grupa Babiej Góry; Szlak Papieski, wyznaczony szlak upamiętnia ostatnią wędrówkę górską Ks. Kard. Karola Wojtyły przed jego wyborem na papieŝa 9 września 1978 r. Na terenie powiatu przygotowanych jest 18 głównych tras rowerowych, długości średnio km, prowadzących wśród malowniczych zakątków górskich. Znajdują się teŝ trasy 50 kilometrowe. Mogą z nich korzystać cykliści jak i turyści na krótkie wycieczki rowerowe. Zwiedzanie na rowerze jest jedną z form nowego stylu w turystyce zwanego ekoturystyką, zieloną turystyką, a czasem teŝ ekoetnoturystyką. Łączy ona w sobie róŝne rodzaje turystyki: kwalifikowaną, krajoznawczą, wypoczynkową, przygodową. Bardzo modny współcześnie i poŝyteczny nurt ekologiczny spowodował, Ŝe coraz więcej ludzi na świecie pragnie spędzać wolny czas na łonie przyrody w zgodzie ze środowiskiem naturalnym. Turyści poszukują takich moŝliwości poznawania krajów i regionów, które pozwolą im na prawdziwe obcowanie z odwiedzanym terenem, bliŝszy kontakt nie tylko z naturą, ale i kulturą oraz rdzennymi mieszkańcami. Tacy turyści chcą wykorzystać czas wyjazdu na uprawianie swoich ulubionych sportów na czystym powietrzu i regeneracje sił, podglądanie przyrody, poszukują 42

43 malowniczych krajobrazów, przeŝyć estetycznych i duchowych związanych z naturą i dziedzictwem kulturowym. Turystyka przyjazna dla środowiska, której przykładem jest równieŝ turystyka rowerowa, nie tylko przynosi konkretne korzyści społeczno-ekonomiczne mieszkańcom regionu, ale teŝ chroni dobra przyrody i krajobrazu. Zdają sobie z tego sprawę mieszkańcy powiatu suskiego, którzy zakładają gospodarstwa agroturystyczne. Poza urokami przyrodniczymi powiat suski przyciąga turystów licznymi zabytkami historycznymi, kulturowymi i architektonicznymi. Jednym z najwaŝniejszych jest Zespół zamkowo-parkowy w Suchej Beskidzkiej. Zamek pochodzi z XVI wieku. Posiada tak charakterystyczne dla renesansowego zamku wawelskiego dwukondygnacyjne arkady, iŝ nazywany jest Małym Wawelem. Obecnie ma tu siedzibę Miejski Ośrodek Kultury, który prowadzi swoją galerię (wystawy czasowe). Organizowane są równieŝ koncerty muzyczne m.in. "Dni Muzyki na Zamku" i imprezy okolicznościowe. Podobną działalność prowadzi Klub "Stara Zbrojownia" zajmujący parter najstarszej części budowli. W zamku działa teŝ stylowa restauracja i hotel. Do zamku przylega park o romantycznym charakterze parku krajobrazowego, nadany mu w XIX wieku. W parku jest oranŝeria, która pochodzi z lat 60 XIX wieku. W "Domku Ogrodnika", znajdującego się obok zamku działa od 1996 roku Izba Regionalna prowadzona przez Towarzystwo Miłośników Ziemi Suskiej. W oparciu o posiadane zbiory, z których znaczna część pochodzi z działającego krótko w zamku, w latach 70-tych, Muzeum Ziemi Suskiej, stworzona została interesująca ekspozycja etnograficzna. Turyści mogą podziwiać na terenie powiatu suskiego wspaniałe przykłady sztuki sakralnej, m.in.: Zespół kościelno-klasztorny w Suchej Beskidzkiej pochodzący z początków XVII w. Kościół w Lachowicach pw. św. Apostołów Piotra i Pawła wybudowany w latach Kościół w Łętowi pw. św. Szymona i Judy wybudowany w latach Kościół w Makowie Podhalańskim pw. Przemienienia Pańskiego przebudowany w XIX w. z wyposaŝeniem z XVI w. Kościół w Bieńkówce pw. Trójcy Świętej XVIII w. Kościół w Osielcu pw. św. Filipa i Jakuba wybudowany w latach Kościół w Sidzinie pw. św. Mikołaja wybudowany w latach Kościół w Zawoi pw. św. Klemensa budowę rozpoczęto w latach

44 Na Ziemi Suskiej jest wiele dworów i dworków, reprezentujących róŝne style architektoniczne, m.in.: Dwór na Wysokiej (Wysoka k/jordanowa). Został on wybudowany w XVI w. przez pierwszych właścicieli wsi ród Zebrzydowskich. Obecnie ma tu siedzibę Fundacja Lutnia Staropolska, odbywają się tu liczne koncerty i spotkania międzynarodowe. Dwór na Chrobaczem, dawnej wsi, a obecnie dzielnicy Jordanowa. Pochodzi z 1. poł. XVIII w.; Dwór w Zembrzycach, reprezentuje typ klasycystycznych dworków polskich z XIX wieku. Dwór wzniesiony został w latach ; Dworek w Stryszawie, pochodzi z 2. poł. XIX w.; Trzy dworki w Makowie Podhalańskim: dworek Karafiatów, dworek przy ul. Moniuszki 1, dworek Paczosówka (wybudowany w latach ). Ten ostatni, wybudowany dla Aleksandra Rittera z Paczkowskich zwraca uwagę modernistyczną, klasycyzującą elewacją (siedziba Biblioteki i Izby Regionalnej). O miano dworku ubiegać się moŝe takŝe willa Kierów. W Bystrej Podhalańskiej zachował się Dwór wybudowany w połowie XIX w. Jednak ze względu na znaczne późniejsze modernizacje i przebudowy obiekt ten stracił swój pierwotny charakter. Do rejestru zabytków wpisany został natomiast przydworski park krajobrazowy, który zachował dawny układ kompozycyjny. Ochronie prawnej podlega równieŝ ogród dworski w Toporzysku. Po samym dworze nic juŝ nie zostało. Niewątpliwie duŝą atrakcją turystyczną jest Karczma "RZYM" w Suchej Beskidzkiej. Stojąca na suskim rynku drewniana karczma zbudowana została w XVIII wieku. Niewykluczone, Ŝe była pierwowzorem tej, opisywanej przez Adama Mickiewicza w balladzie "Pani Twardowska". Kiedyś chętnie odwiedzana przez beskidzki zbójników, dzisiaj przyciąga turystów smacznymi potrawami regionalnymi. Innego rodzaju zabytkami są Skansen w Sędzinie oraz Skansen im. Józefa śaka w Zawoi. Pierwszy załoŝony został w 1963 roku i jest filią Orawskiego Parku Etnograficznego w Zubrzycy Górnej. Drugi zaczęto tworzyć w 1973 roku. Obecnie prowadzony jest przez Oddział PTTK Ziemia Babiogórska w Suchej Beskidzkiej. Ponadto na terenie powiatu suskiego moŝna podziwiać przykłady tzw. starej architektury drewnianej. Na przykład: małomiasteczkowe budownictwo drewniane, drewniane wille wypoczynkowe zwłaszcza Zawoi Wilcznej i pensjonaty, drewniane zabudowania 44

45 gospodarcze i drewniane dzwonniczki. Ciekawa jest takŝe tzw. mała architektura sakralna, do której zalicza się kaplice, kapliczki, figury i krzyŝe przydroŝne (np. kaplica konfederacka na górze Jasień w Suchej Beskidzkiej, kaplica zbójnicka w Zawoi Policznem p.w. św. Jana Chrzciciela, kaplica w śarnówce, kaplica filasowa w Makowie Podhalańskim). MoŜna podziwiać równieŝ tzw. starą zabudowę miejską, wywodzącą się jeszcze z XVI w. W gminach powiatu suskiego odbywają się o kaŝdej porze roku róŝne imprezy sportowe m.in.: Przełajowy Wyścig Kolarski o Puchar Polski w Jordanowie, Tropienie Niedźwiedzia Babiogórskiego zawody skialpinistyczne w Zawoi, Zawody Narciarskie Memoriał Aleksandra Starzeńskiego w Suchej Beskidzkiej, Ogólnopolskie Zawody w Rajdach Długodystansowych w Toporzysku, Ogólnopolski Rajd Rowerów Górskich Bike Maraton w Zawoi, Małopolski Wyścig Górski w Jordanowie i kulturowe min.: Małopolski Festiwal Form Muzycznych i Tanecznych w Suchej Beskidzkiej, Sympozjum Dziedzictwo Kulturowe Obszaru Babiej Góry Jak Budować Atrakcyjność Kulturową i Turystyczną w Obszarze Babiej Góry w Zawoi, Babiogórska Jesień w Zawoi, Dni Ziemi Suskiej. Wiele z nich to imprezy o wymiarze międzynarodowym, np.: Międzynarodowy Konkurs Twórczości Plastycznej w Jordanowie, Międzynarodowe Zawody w Trialu Rowerowym o Puchar Babiej Góry w Zawoi, Międzynarodowy Bieg Uliczny po Ziemi Makowskiej w Makowie Podhalańskim, Mistrzostwa Europy w Strzelaniu z Broni Krótkiej w Zembrzycach, Kolarski Puchar Świata w Trialu Rowerowym w Tarnawie Dolnej. Jednym z najbardziej znanych wydarzeń kulturalnych tego regionu jest Tydzień Kultury Beskidzkiej. Odbywa się on na przełomie lipca i sierpnia w Makowie Podhalańskim. Podczas jego trwania zespoły folklorystyczne z całego świata prezentują oryginalne bogactwo ludowej muzyki, tańca, śpiewu, obrzędów i zwyczajów, ludowi artyści swoją twórczość, a organizacje i instytucje kultury osiągnięcia w zakresie ochrony, dokumentacji i popularyzowania dorobku ludowej kultury. Tydzień Kultury Beskidzkiej naleŝy do najstarszych imprez folklorystycznych w Polsce, a nawet w Europie. Sytuuje się teŝ wśród imprez największych - zarówno biorąc pod uwagę zasięg, czas trwania, ilość wykonawców czy koncertów, jak teŝ liczbę widzów uczestniczących w jego prezentacjach. NaleŜy równieŝ do grona najlepszych - w ocenie specjalistów, obserwatorów, wykonawców, a przede wszystkim widzów. Podkreślają oni jego niepowtarzalną atmosferę, urok wspólnej zabawy, barwność, wreszcie róŝnorodność programową. Z kolei największą imprezą folklorystyczną regionu jest Babiogórska Jesień, która odbywa się co roku juŝ od 23 lat w Zawoi. Głównym akcentem tej imprezy jest jesienny redyk oraz pokaz zwyczajów i obrzędów pasterskich. Następnie przez dwa dni trwają występy zespołów 45