Wstęp. Lublin 1986, ss Maszynopis pracy magistersko-licencjackiej. Biblioteka KUL.

Transkrypt

1 Wstęp Dzieje diecezji podlaskiej w latach do dziś nie doczekały się monografii. Praca ks. Piotra Aleksandrowicza Diecezja Siedlecka czyli Podlaska. W 150 rocznicę erekcji ( ) 1, jest jedynie zbiorem szkiców do dziejów diecezji i nie może wypełnić tej luki. Interesującemu nas okresowi poświęcono w niej zaledwie niewielką część tekstu. Trafnie ocenił tę pracę ks. Leon Balicki, pisząc: Monografia ks. P. Aleksandrowicza ( ) kreśli tylko ogólny rys historyczny diecezji za ostatnich 150 lat istnienia, nie rozwijając żadnych szczegółowych wątków 2. Warto zaznaczyć jednak, że ks. P. Aleksandrowicz swymi ustaleniami przetarł drogę innym badaczom historii diecezji, a jako pionier w tej dziedzinie, nie mógł nie popełnić błędów 3. Natomiast praca ks. dr. Leona Balickiego Dzieje gospodarcze diecezji siedleckiej dotyczy zgodnie z tytułem, głównie spraw ekonomicznych (uposażenia diecezji). Autor ten, ze względu na szczegółowe omówienie tej niezwykle trudnej tematyki badawczej, pominął wiele problemów, związanych z funkcjonowaniem diecezji. W swojej pracy przedstawił zarys struktur diecezjalnych w stopniu niezbędnym do naświetlenia spraw gospodarczo-ekonomicznych. Sam zaznaczył we wstępie: Ogólna prezentacja diecezji w omawianym okresie nie jest konieczna, gdyż w pracy, ujętej według kryteriów przedmiotowych, niezbędny był kontekst w postaci szkicowych dziejów każdej z instytucji diecezjalnych 4. Kolejną, niezwykle wartościową, choć pozostającą nadal w maszynopisie pracą jest opracowanie ks. Bernarda Błońskiego Organizacja diecezji siedleckiej czyli podlaskiej za rządów bpa H. Przeździeckiego Jego autor w syntetyczny sposób przedstawił problematykę funkcjonowania diecezji w latach Ustalenia tych trzech wymienionych powyżej badaczy były dla autora niezmiernie cenne, szczególnie na etapie kwerendy źródłowej i bibliotecznej. Literatura naukowa oraz popularnonaukowa, dotycząca historii diecezji podlaskiej w okresie II Rzeczypospolitej, prezentuje się dosyć ubogo na 1 P. Aleksandrowicz, Diecezja Siedlecka czyli Podlaska. W 150 rocznicę erekcji ( ). Przyczynki i materiały do dziejów Diecezji Siedleckiej czyli Podlaskiej, Siedlce L. Balicki, Biskup Henryk Przeździecki jako negocjator z rządem, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne, [dalej: RTK ] 1985, t. XXXII, z. 4, s. 20, przypis 1. 3 Do błędów tych odniósł się niezmiernie szczegółowo i, zdaniem autora, zbyt krytycznie, ks. F. Stopniak, Kościół na Lubelszczyźnie i Podlasiu na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1975, s oraz tenże, Recenzja, Collectanea Theologica, 1972, z. 4, s Zob. też: A. Kołodziejczyk, Pięć wieków dziejów Siedlec w historiografii. Stan i potrzeby badawcze, Siedlce 2010, s L. Balicki, Dzieje gospodarcze diecezji siedleckiej , Lublin 1991, s B. Błoński, Organizacja diecezji siedleckiej czyli podlaskiej za rządów bpa H. Przeździeckiego , Lublin 1986, ss Maszynopis pracy magistersko-licencjackiej. Biblioteka KUL.

2 10 Wstęp tle opracowań dziejów innych diecezji w Polsce. Wśród ważniejszych publikacji, dotyczących tematu pośrednio, których autorzy omówili wybrane aspekty z dziejów diecezji, należy wymienić prace: ks. Jana Włodarczyka 6, ks. Franciszka Dudki 7, ks. Edwarda Jarmocha 8, ks. Emila Kodyma 9, ks. Zdzisława Młynarskiego 10, ks. Bernarda Błońskiego 11, ks. Leona Balickiego 12, Bożeny Łomacz 13, Tadeusza Krawczaka 14, Witolda Bobryka 15, Arkadiusza Kołodziejczyka 16, Janusza Kuligowskiego 17, Krzysztofa Mazura 18, Agnieszki 6 J. Włodarczyk, Historia diecezji siedleckiej czyli podlaskiej, Wiadomości Diecezjalne Podlaskie [dalej: WDP ], 1962, nr 7-9, s ; tenże, Wskrzeszenie diecezji podlaskiej i jej organizacja, WDP, 1968, nr 10, s F. Dudka, Zarys dziejów diecezji siedleckiej, [w:] Magnificat anima mea. Arcypasterzowi [Bp. J. Mazurowi] z okazji 25-lecia pasterzowania w Kościele Siedleckim, red. bp. H. Tomasik, ks. K. Korszniewicz, ks. J. Jóźwik, bd. i m.w. [Siedlce 1993], s ; tenże, Kościół siedlecki. Zarys historyczny dziejów diecezji siedleckiej, Informator Diecezji Siedleckiej 2005, red. ks. E. Jarmoch, Siedlce 2005, s E. Jarmoch, Religie - świątynie - wyznawcy, [w:] Siedlce , red. E. Kospath-Pawłowski, Siedlce 1996, s oraz uzupełnione o nowe ustalenia badawcze: tenże, Religie - świątynie - wyznawcy, [w:] Siedlce , red. E. Kospath-Pawłowski, Siedlce 2007, s E. Kodym, Sąd biskupi, [w:] P. Aleksandrowicz, dz. cyt., s Z. Młynarski, Sylwetki biskupów janowskich czyli podlaskich, WDP, 1970, nr 5-6, s B. Błoński, Katedra siedlecka. Krótki zarys historyczny, Siedlce 1995, tenże, Diecezja Siedlecka. Przeszłość i teraźniejszość, [w:] Przypatrzcie się bracia powołaniu waszemu. Spotkanie Konferencji Rektorów Wyższych Seminariów Duchownych Diecezjalnych i Zakonnych w Polsce, red. A. Baran OFM Cap, Lublin 2002, s ; tenże, Rys historyczny diecezji siedleckiej, [w:] Biskup Ignacy Świrski Osoba i dzieło, red. B. Błoński, Siedlce 2008, s L. Balicki, Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Siedleckiej czyli Podlaskiej w latach , Roczniki Humanistyczne KUL, 1984, t. XXXII, z. 2, s B. Łomacz, Neounia w diecezji siedleckiej, [w:] Chrześcijański wschód a kultura polska, red. R. Łużny, Lublin 1989, s ; taż, Praca duszpasterska duchowieństwa neounickiego (Diecezja podlaska w latach ), Novum, 1980, nr 5, s ; taż, Neounia, Więź, 1983, nr 1, s T. Krawczak, Kształtowanie świadomości narodowej wśród ludności wiejskiej Podlasia w latach , Biała Podlaska 1982; tenże, Źródła do dziejów wsi podlaskiej w archiwach parafialnych, cz. I, Prace Archiwalno-Konserwatorskie na Terenie Województwa Siedleckiego, 1977, z. 1, s ; cz. II, 1982, z. 3, s ; cz. III, z. 4, s M.in. W. Bobryk, Korespondencja z diecezji siedleckiej w piśmie Druh, [w:] Prasa podlaska w XIX- XX wieku. Szkice i materiały, t. II, red. D. Grzegorczuk i A. Kołodziejczyk, Siedlce 2004, s ; tenże, Obrządek i język kazań w cerkwi neounickiej. Zarys problematyki, [w:] Пам ятки сакрального мистєцтва Волині. Матеріали VIII міжнародної наукової конференції м. Луцьк, грудня 2001 року, ред. А. Силюк, Луцьк 2001, s M. in. A. Kołodziejczyk, Ruch Ludowy a Kościół Rzymskokatolicki w latach II Rzeczypospolitej, Warszawa 2002; tenże, Księża regionu węgrowskiego w nauce, oświacie i kulturze narodowej, [w:] Kultura Narodowa i Kościół katolicki w Tysiącleciu Państwa Polskiego, red. W. Ważniewski, Siedlce J. Kuligowski, Rewindykacja świątyń pounickich w diecezji siedleckiej w latach , [w:] Unici Podlascy. Martyrologia unitów podlaskich w świetle najnowszych badań naukowych, red. J. Skowronek i U. Głowacka-Maksymiuk, t. I, Siedlce K. Mazur, Kościoły i związki wyznaniowe w Siedleckiem. Historia, doktryna, współczesność, Siedlce Rozdział Kościół rzymskokatolicki - zarys historii diecezji siedleckiej, s Liczne wzmianki na temat diecezji podlaskiej znajdują się w innej pracy tego autora Mariawityzm w Polsce, Kraków 1991.

3 Wstęp 11 Szewczak 19. Również autor niniejszej pracy opublikował kilkanaście artykułów, dotyczących tej tematyki 20. Losów diecezji podczas okupacji hitlerowskiej dotyczą natomiast prace: Andrzeja Wereszki 21, ks. Romana Soszyńskiego 22, ks. Tadeusza Fręchowicza 23 i ks. Edwarda Jarmocha 24. Warto wspomnieć także o kilku publikacjach, które mimo, że dotyczą najnowszych dziejów diecezji, w rozdziałach wstępnych poruszają problematykę dwudziestolecia międzywojennego. Są to książki ks. Kazimierza Matwiejuka, ks. Marka Paluszkiewicza, ks. Pawła Kindrackiego 25. Kilka przyczynków do historii diecezji autorstwa księży diecezjalnych pozostaje nadal w maszynopisach. Oprócz wspomnianej już pracy ks. Bernarda Błońskiego są to m.in. prace księży: Jana Włodarczyka 26, Antoniego Soszyńskiego 27, Andrzeja Emila Olędzkiego 28, Marka Daniluka 29, Franciszka Dudki 30, Henryka Drozda 31, Leszka Ostasa 32, Henryka Sidorczuka 33 i bp 19 A. Szewczak, Akcja Katolicka diecezji siedleckiej. 90-letnia tradycja udziału świeckich w lokalnym życiu Kościoła, cz. I - dwudziestolecie międzywojenne, Siedlce Wykaz publikacji autora, dotyczących dziejów diecezji, zamieszczono w bibliografii niniejszej pracy. 21 A. Wereszko, Diecezja Siedlecka czyli Podlaska w okresie okupacji niemieckiej , [w:] Kościół Katolicki na ziemiach Polski w czasie II wojny światowej, t. XIII, Materiały i Studia, red. F. Stopniak, z. 6, Warszawa 1985, s R. Soszyński, Pamiętnik z lat okupacji, [w:] Kościół Katolicki na ziemiach Polski w czasie II wojny światowej, t. XV, Pamiętniki i relacje, z. 1, red. F. Stopniak, Warszawa 1988, s T. Fręchowicz, Diecezja podlaska, [w:] Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską , red. Z. Zieliński, Warszawa 1982, s E. Jarmoch, Duchowni podlascy w czasie II wojny światowej, [w:] Podlasie w czasie II wojny światowej, red. W. Ważniewski, Siedlce, s K. Matwiejuk, Recepcja odnowy liturgicznej Soboru Watykańskiego II w diecezji siedleckiej, Studium liturgiczno-pastoralne, Siedlce 1999; M. Paluszkiewicz, Katechizacja szkolna w diecezji siedleckiej w latach Studium katechetyczne na podstawie badań wybranych grup katechetów, Siedlce 2008; P. Kindracki, Katechizacja dzieci i młodzieży w diecezji siedleckiej w latach , Siedlce J. Włodarczyk, Stosunek biskupa Beniamina Szymańskiego do rządu rosyjskiego (maszynopis). 27 A. Soszyński, Kapituła Katedralna Janowska czyli Podlaska ( ), Sawice Kościelne 1952 (maszynopis). Autor korzystał z egzemplarza, znajdującego się w zbiorach śp. ks. Zdzisława Młynarskiego. 28 A. E. Olędzki, Wzmianki (maszynopis) w: ADS, Akta Parafii Katedralnej, Dz. IV, Lit. K, nr 11, t. I. 29 M. Daniluk, Kaznodziejstwo biskupa Henryka Przeździeckiego na tle przewodnich nurtów kaznodziejskich w Polsce okresu międzywojennego ( ), Lublin Maszynopis pracy magisterskolicencjackiej. Biblioteka KUL. 30 F. Dudka, Diecezja Podlaska w literaturze historycznej, Warszawa Maszynopis pracy magisterskiej. Biblioteka UKSW w Warszawie. 31 H. Drozd, Kościoły w diecezji siedleckiej wybudowane w latach , Warszawa Maszynopis pracy magisterskiej. Biblioteka UKSW. 32 L. Ostas, Działalność prawodawcza Henryka Przeździeckiego jako biskupa podlaskiego ( ), Lublin Maszynopis pracy doktorskiej. Biblioteka KUL. 33 H. Sidorczuk, Nauczanie wiernych w statutach Synodu Diecezjalnego Podlaskiego z 1923 roku, Warszawa Maszynopis pracy magistersko-licencjackiej. Biblioteka UKSW.

4 12 Wstęp Zbigniewa Kiernikowskiego 34. Nieopublikowanych pozostaje także kilkadziesiąt prac magisterskich, pisanych na różnych uczelniach w Polsce, a poświęconych dziejom różnych parafii diecezji 35. Stwierdzić należy także fakt, iż biskupi wskrzeszonej diecezji nie mieli szczęścia do biografów, nie licząc krótkich życiorysów i notek biograficznych w popularnych słownikach biograficznych. Bp. Henrykowi Przeździeckiemu poświęcono jedynie: jedną publikację książkową 36, dwa artykuły biograficzne 37 i kilka tekstów, poruszających wybrane aspekty jego działalności 38. Bp Czesław Sokołowski jeszcze rzadziej stanowił podmiot badań biograficznych 39. Znacznie szerzej potraktowano w dotychczasowej historiografii dziewiętnastowieczne dzieje diecezji, choć do dziś nie powstała monografia 34 Z. Kiernikowski, Rola Kościoła katolickiego w Siedlcach, referat wygłoszony na konferencji V wieków dziejów Siedlec zorganizowanej przez Urząd Miasta Siedlce, Siedleckie Towarzystwo Naukowe, Instytutu Historii AP i Muzeum Regionalne w Siedlcach w dniach 8-9 czerwca 2007 r. Niestety, referat ten nie został złożony do druku i wobec tego brak go w publikacji posesyjnej. 35 Przykładowo, wykaz prac magisterskich, dotyczących tej tematyki badawczej, obronionych w Instytucie Historii ówczesnej Akademii Podlaskiej w Siedlcach opublikował: R. Krawczyk, Diecezja Siedlecka w badaniach naukowych prowadzonych w Instytucie Historii Akademii Podlaskiej w Siedlcach, SzP, 2008, z. 15, s E. Matyska, Teologiczna koncepcja działalności pasterskiej biskupa podlaskiego Henryka Przeździeckiego ( ), Siedlce B. Błoński, Biskup Henryk Przeździecki - pierwszy ordynariusz wskrzeszonej diecezji siedleckiej, czyli podlaskiej (zarys działalności biskupa w 50 rocznicę jego śmierci), WDP, 1989, nr 4-5, s ; R. Dmowski, Biskup ordynariusz podlaski Henryk Przeździecki ( ) - szkic do biografii, Prace Archiwalno-Konserwatorskie, [dalej: PAK ], z. 15, Siedlce 2006, s M.in. L. Balicki, Biskup Henryk Przeździecki jako negocjator z rządem, RTK, 1985, t. XXXII, z. 4, s. 5-25; O. J. M. Cygan OFM Cap, Ksiądz biskup dr Henryk Przeździecki wobec najazdu bolszewickiego, SP, Siedlce 1999, nr 2, s ; M. Mróz, Henryk Przeździecki, bp podlaski wobec mniejszości narodowych ukraińskiej i białoruskiej w Polsce w latach , Acta Universitatis Wratislawiensis, t. LVII, Historia, 1988, nr 910, s ; K. Czyrka, Jedność Kościoła w nauczaniu i działalności pasterskiej biskupa Henryka Przeździeckiego, SP, 1999, nr 2, s ; R. Dmowski, Wkład ks. Henryka Przeździeckiego - biskupa podlaskiego w rozwój oświaty na Podlasiu, [w:] Kultura Narodowa i Kościół Katolicki w Tysiącleciu Państwa Polskiego, red. W. Ważniewski, Siedlce 2003, s ; T. Boruta, Komitet Pomocy Doraźnej dla Podlasia, SzP, 2003, z. 11, s R. Soszyński, W obronie biskupa Czesława Sokołowskiego - Kościół w czasie okupacji, Ład, 1989, nr 3; tenże, Kościół w czasie okupacji, czyli o biskupie Czesławie Sokołowskim - Inaczej!, WDP, 1990, nr 6, s ; R. Dmowski, Kontrowersje wokół postaci bp. Czesława Sokołowskiego - administratora apostolskiego Diecezji Podlaskiej w latach II wojny światowej, [w:] Trendy naukowe młodzieży akademickiej, red. K. Jankowski, Siedlce 2004, s ; tenże, Biskup Czesław Sokołowski. Szkic do biografii, [w:] Wojsko i kultura w dziejach Polski i Europy. Księga jubileuszowa profesora Piotra Matusaka w 65. rocznicę urodzin, red. R. Dmowski, J. Gmitruk, G. Korneć i W. Włodarkiewicz, Siedlce 2006, s ; M. Kurkiewicz, M. Plutecka, Czy biskup Sokołowski był zdrajcą?, [w:] W matni Kościół na ziemiach polskich w latach II wojny światowej, red. B. Noszczak, Warszawa 2011, s

5 Wstęp 13 diecezji w tym okresie 40. Do najważniejszych publikacji należy zaliczyć prace: ks. Józefa Pruszkowskiego 41, bp. Pawła Kubickiego 42, ks. Tadeusza Fręchowicza 43, o. Jerzego M. Cygana 44, ks. Antoniego Soszyńskiego 45, ks. Zdzisława Młynarskiego 46, ks. Franciszka Stopniaka 47, ks. Michała Godlewskiego 48, Tadeusza Krawczaka 49, ks. Józefa Skorodiuka 50, Eugeniusza Nie- 40 Obszerne omówienie literatury dotyczącej diecezji w: R. Dmowski, Diecezja siedlecka w historiografii, [w:] Diecezja Siedlecka (Podlaska) w 190. rocznicę utworzenia [maszynopis referatu wygłoszonego 28 czerwca 2008 r. podczas sesji Diecezja siedlecka (podlaska) w 190. rocznicę utworzenia, zorganizowanej przez Kurię Diecezjalną w Siedlcach]; A. Kołodziejczyk, Pięć wieków, s P. J. K. Podlasiak [J. Pruszkowski], Janów biskupi czyli Podlaski. Z dawnych i współczesnych źródeł, Kraków 1897; tenże, Martyrologium czyli Męczeństwo Unii na Podlasiu, cz. 1, Kraków 1905, cz. 2, Lublin P. Kubicki, Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach Materiały z urzędowych świadectw władz rosyjskich, archiwów konsystorskich zakonnych i prywatnych, cz. I Dawne Królestwo Polskie, t. II Diecezje Lubelska z Podlaską i Płocką, Sandomierz T. Fręchowicz, Cerkiew greko-katolicka na terenie diecezji podlaskiej za rządów biskupa Beniamina Szymańskiego. Studia i materiały historyczne, Rzym 1981; tenże, Działalność duszpasterska Beniamina Szymańskiego biskupa podlaskiego, [w:] Studia z historii Kościoła w Polsce, red. H. E. Wyczawski, t. I, Warszawa 1972, s J. M. Cygan OFM Cap, Biskup Beniamin Szymański wobec powstania styczniowego, [w:] Rok 1863 na Podlasiu, red. H. Mierzwiński, Siedlce 1998, s ; tenże, Stosunek biskupa Beniamina Szymańskiego do powstania styczniowego w świetle nowszych publikacji, Biała Podlaska 1993, s. 9-13; tenże, Beniamin Szymański, kapucyn, biskup podlaski. Stan badań, Studia Podlaskie, [dalej: SP ], 1995, nr 1, s ; tenże, O. Beniamin Szymański, kapucyn, biskup podlaski,,,szp 1996, s ; tenże, Beniamin Szymański OFMCap a powstanie listopadowe, [w:] Podlasie w Powstaniu Listopadowym , red. J. Wojtasik, Siedlce 1997, s ; tenże, Biskup Beniamin Szymański OFMCap na wygnaniu w Łomży, Studia Franciszkańskie, 1996, t. VII, s ; Peregrynacja Biskupa Beniamina Szymańskiego z relikwiami św. Wiktora Męczennika w reportażu, [w:] Dzieje, wojsko, społeczeństwo, studia ofiarowane prof. dr. hab. Edwardowi Pawłowskiemu z okazji sześćdziesiątej piątej rocznicy urodzin, red. H. Hermann, S. Jaczyński, H. Królikowski, Siedlce 2006, s ; J. M. Cygan, G. Michałowski, Raport Tymczasowej Komisji Wojenno-Śledczej z 1865 roku o sprzyjaniu powstaniu styczniowemu przez biskupa Beniamina Szymańskiego i duchowieństwo diecezji janowskiej, Podlaski Kwartalnik Kulturalny [dalej: PKK ], 1995, z. 2, s A. Soszyński, Powstanie i organizacja diecezji janowskiej czyli podlaskiej, WDP, 1968, nr 7-8, s Z. Młynarski, Zarys dziejów Seminarium Duchownego w Janowie Podlaskim , Rzym 1976; tenże, Seminarium Duchowne w Janowie Podlaskim , Wiadomości Diecezjalne Lubelskie, [dalej: WDL ], 1969, s ; tenże, Dzieje seminarium duchownego w Janowie Podlaskim , RTK, 1972, t. 19, z. 4, s F. Stopniak, Kościół na Lubelszczyźnie i Podlasiu na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1975; tenże, Franciszek Jaczewski. Biskup Lubelski, Warszawa 1981; tenże, Kościół na terenie województwa bialskopodlaskiego od połowy XIX wieku, [w:] Z nieznanej przeszłości Białej i Podlasia, red. T. Wasilewski i T. Krawczak, Biała Podlaska 1990, s M. Godlewski, Parę nieznanych stronic z życia Marcelego Gutkowskiego biskupa podlaskiego ( ). Z niewydanych źródeł, Ateneum Kapłańskie 1932, t. 30, z. 3, cz. I, s ; z. 5, cz. II, s , 1933, t. 31, z. 4, s M.in. T. Krawczak, Likwidacja Unii w Królestwie Polskim, [w:] Martyrologia Unitów Podlaskich w świetle najnowszych badań naukowych. Unici Podlascy, red. J. Skowronek i U. Głowacka- Maksymiuk, t. I, Siedlce 1996, s. 9-79; tenże, Ksiądz generał Stanisław Brzóska. Kapelan i dowódca, Pruszków - Sokołów J. Skorodiuk, Janów Podlaski - rezydencja biskupów, SzP, 2005, z. 13, s

6 14 Wstęp belskiego 51, Hanny Dylągowej 52, Anny Barańskiej 53, Grzegorza Welika 54, Urszuli Głowackiej-Maksymiuk 55 i Jarosława Cabaja 56. Diecezja podlaska w latach ze wszech miar zasługuje na opracowanie jej dziejów. Podjęty przez autora temat nie był dotychczas opracowany w tym wymiarze chronologicznym i problemowym. Po wskrzeszeniu w 1918 r. na tym terenie ogniskowały się bowiem wszystkie ważne problemy oraz trudności Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce w latach międzywojennych. Ogromnym wyzwaniem, przed jakim stanął bp. H. Przeździecki, była przede wszystkim odbudowa, a w zasadzie tworzenie od podstaw diecezji, skasowanej bezprawnie przez rząd carski. Brakowało kadr duchownych, nie istniało Wyższe Seminarium Duchowne, nieuregulowane były sprawy własnościowe majątków kościelnych. Tereny diecezji były zamieszkiwane przez przedstawicieli wielu wyznań. Ze względu na decyzje polityczne i organizacyjne zaborcy rosyjskiego, poważnym problemem okazały się też kwestie tzw. dóbr pounickich. Wynikało to m.in. z faktu, że biskup Henryk Przeździecki był głównym orędownikiem wskrzeszenia Kościoła unickiego (zlikwidowanego krwawo w II połowie XIX w. przez władze rosyjskie). Popierając tworzenie neounii (tj. wyznania bizantyjsko-słowiańskiego), wchodził tym samym w konflikt z władzami państwowymi, ze względów politycznych niechętnymi budowie tego obrządku w Polsce, a tym samym sprzeciwiającymi się planom 51 E. Niebelski, Duchowieństwo lubelskie i podlaskie w powstaniu 1863 roku i na zesłaniu w Rosji, Lublin 2002; tenże,,,na Bóg żywy, Bracia, nie zasypiajmy sprawy!. Rzecz o ks. Stanisławie Brzósce ( ), Lublin 1995; tenże, Zmierzch powstania styczniowego w Lubelskiem i na Podlasiu ( ), Lublin 1993; tenże, Nieprzejednani wrogowie Rosji. Duchowieństwo lubelskie i podlaskie w powstaniu 1863 roku i na zesłaniu, Lublin H. Dylągowa, Unia Brzeska i unici w Królestwie Polskim, Warszawa 1989; taż, Dzieje Unii Brzeskiej, Warszawa-Olsztyn 1996; taż, Likwidacja unii w Królestwie Polskim w świetle archiwaliów watykańskich, Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1991, nr 1-2, s ; taż, Męczennicy Podlascy. Positsio historica, Siedlce A. Barańska, Między Warszawą, Petersburgiem i Rzymem. Kościół a Państwo w dobie Królestwa Polskiego, Lublin G. Welik, Nieruchomości Kościoła greckokatolickiego na Podlasiu w drugiej połowie XIX w., [w:] Unici Podlascy. Martyrologia unitów..., s U. Głowacka-Maksymiuk, Rola carskiej administracji i wojska w likwidacji Unii na Podlasiu, [w:] Unici Podlascy. Martyrologia unitów..., s J. Cabaj, Unici Podlascy wobec ukazu tolerancyjnego z 20 kwietnia 1905 r., Rocznik Bialskopodlaski, [dalej: RB ], 1996, t. 4, s ; tenże, Unici na południowym Podlasiu w latach , Kultura Ludowa Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały, red. A. Kołodziejczyk, A. Stawarz, Warszawa 1997, t. 2, s ; tenże, Życie religijne unitów podlaskich w pierwszym roku po kasacie unii w świetle sprawozdań żandarmerii, [w:] Z Chrystusem w służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa z okazji 60. rocznicy urodzin i 30-lecia pracy naukowej Księdza Profesora Romana Krawczyka, red. J. Gmitruk, A. Wielgosz, Warszawa-Siedlce 2012, s

7 Wstęp 15 władz kościelnych wobec ZSRR i prawosławia. Celem niniejszej pracy była nie tylko próba całościowej rekonstrukcji dziejów wskrzeszonej w 1918 r. diecezji, ale także wszechstronne pokazanie roli i znaczenia głównego jej twórcy, biskupa ordynariusza podlaskiego Henryka Przeździeckiego w Kościele rzymskokatolickim w okresie międzywojennym. Biskup H. Przeździecki był jednym z najbardziej aktywnych hierarchów okresu międzywojennego w Polsce. Przed odzyskaniem Niepodległości był członkiem Tymczasowej Rady Stanu, a w dwudziestoleciu międzywojennym przez kilka lat sprawował funkcję Sekretarza Konferencji Episkopatu Polski. To dzięki jego zapobiegliwości w siedleckim Archiwum Diecezjalnym zachowało się wiele niezmiernie ważnych dokumentów, dotyczących Kościoła w międzywojennej Polsce, m.in. większość protokołów posiedzeń Episkopatu Polski wraz z: załącznikami, ekspertyzami i projektami. Dzięki dostępowi do akt prywatnych biskupa H. Przeździeckiego udało się w miarę szeroko opisać jego losy przed objęciem zarządu diecezją podlaską. Jest to o tyle ważne, że w dotychczasowych biogramach temu niezwykle istotnemu, ze względu na kształtowanie się i ujawniania zdolności organizacyjnych, okresowi w życiu biskupa poświęcono zaledwie kilka zdań. W niniejszej pracy wiele miejsca poświęcono również postaci sufragana podlaskiego, bp. Czesława Sokołowskiego. W tym przypadku, ze względu na kontrowersje, jakie wywołuje ta postać w historiografii, sporo miejsca, poświęcono jego posłudze w diecezji w okresie II wojny światowej. Uczyniono tak, mimo że okres ten wykracza poza ramy chronologiczne niniejszej publikacji. Autor uznał jednak, że nie można przerwać omówienia jego biografii w 1939 r., na co pozwalałby zakres pracy. Autor, rekonstruując dzieje diecezji, przyjął za wzór opracowania monograficzne innych historyków, zajmujących się dziejami Kościoła w Polsce 57. Z założenia pominięto aspekt teologiczny i kanoniczny zarządu diecezją. Na całokształt życia religijnego w diecezji składała się bowiem nie 57 Przykładowo: B. Kumor, Diecezja Tarnowska. Dzieje ustroju i organizacji , Kraków 1985; S. Wilk, Archidiecezja gnieźnieńska w II Rzeczypospolitej. Administracja archidiecezji pod rządami prymasów kard. Edmunda Dalbora i kard. Augusta Hlonda, Lublin 1987; J. Myszor, Historia Diecezji Katowickiej, Katowice 1999; A. Szal, Duchowieństwo Diecezji Przemyskiej obrządku łacińskiego w latach , Premislia Christiana, t. III, Przemyśl 1989/1990; H. Olszar, Duchowieństwo katolickie Diecezji Śląskiej (Katowickiej) w Drugiej Rzeczypospolitej, Katowice 2000; B. Stanaszek, Duchowieństwo Diecezji Sandomierskiej w latach , Lublin 1999; J. Walkusz, Duchowieństwo katolickie Diecezji Chełmińskiej , Pelplin 1992; W. Guzewicz, Duchowieństwo Diecezji Łomżyńskiej w II Rzeczypospolitej, Lublin 2003; tenże, Ruch katolicko-społeczny na terenie Diecezji Łomżyńskiej w okresie XX-lecia międzywojennego, Ełk 2006; W. Filipowicz, Duchowieństwo Diecezji Płockiej w latach , Oberwald-Płock 2003.

8 16 Wstęp tylko praca duchowieństwa świeckiego i członków zgromadzeń zakonnych, ale również udział w nim wiernych. Księża świeccy współtworzyli z przedstawicielami duszpasterstwa wojskowego jeden wspólny, uzupełniający się system kościelny. Dlatego też w niniejszej pracy omówiono zarówno zadania, stojące przed Kapitułami katedralną i kolegiacką, jak i scharakteryzowano działalność duchowieństwa diecezjalnego oraz duszpasterstwa wojskowego i duszpasterstwa specjalistycznego. Pominięto natomiast działalność zakonów, zarówno męskich, jak i żeńskich, uznając, że ich wieloaspektowe działania powinny stać się podstawą innej obszernej publikacji. Charakter pracy historycznej pozwolił na przedstawienie dziejów diecezji i jej struktur na tle historii regionu. Uczyniono to, na ile pozwoliły dostępne źródła archiwalne i literatura przedmiotu. Tytuł niniejszej pracy Unitis Viribus - Wspólnymi Siłami to zawołanie biskupie pierwszego ordynariusza wskrzeszonej diecezji podlaskiej Henryka Przeździeckiego. Zawołanie to, zdaniem autora, najtrafniej oddaje udział wszystkich mieszkańców diecezji w odtworzeniu i rozbudowie struktur organizacyjnych zlikwidowanej w 1867 r. diecezji. W liście pasterskim z 21 listopada 1918 r. bp Przeździecki zawarł credo swej przyszłej działalności, pisał, m.in.: Dawniej Polskę budował jeden stan szlachecki, obecnie do budowy stają wszystkie stany, nikogo nie wyłączając. Będziemy mieli taką Polskę, jaką sami uczynimy (...). Widząc, że wszelkie zło u nas ma swe źródło w niezgodzie, jako hasło pasterzowania swojego wybrałem: Unitis Viribus, tj. Wspólnymi Siłami złączeni pracujmy zawsze! Dla mnie, Ukochani moi, nie ma żadnych partyj, żadnych stanów; wszyscyście mi jednakowo drodzy, wszyscy równi wobec Boga. Nie ujrzycie mię nigdy, abym do partyi należał, jednych przeciw drugim prowadził, ponieważ posłany jestem dla wszystkich. Wszyscyście Wy dzieci moje. Siła nasza w jedności. Kto nas chce dzielić i do walki bratobójczej pobudzać - ten wrogiem naszej Ojczyzny, naszej przyszłości 58. W dniu kanonicznego objęcia rządów w diecezji, 30 listopada 1918 r., pisał natomiast do ówczesnego Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego: Zawiadamiam, że w dniu dzisiejszym objąłem zarząd męczeńskiej za wierność Bogu i Ojczyźnie diecezji podlaskiej i że, oddając całego siebie na służbę Bogu i Narodowi, pragnę i gorąco błagam Matkę Najświętszą, aby nasza Ojczyzna złączona, wolna, niepodległa była budowana Unitis Viribus przez wszystkie je dzie- 58 Cytat z zachowaniem ówczesnej pisowni za: H. Przeździecki, List pasterski wydany przy objęciu diecezji podlaskiej z 21 listopada 1918 r., WDP, 1918, nr 1, s. 11.

9 Wstęp 17 ci, żadnego nie wyłączając 59. Kilka słów wymaga wyjaśnienie stosowanej w publikacji nazwy diecezji. Omawiana diecezja, na mocy bulli Ex imposita nobis, wydanej 30 czerwca 1818 r. przez papieża Piusa VII 60, od siedziby stolicy biskupiej, otrzymała nazwę Diecezji Janowskiej czyli Podlaskiej. Nazwa ta obowiązywała do kasaty diecezji w 1867 r. 24 września 1918 r. papież Benedykt XV, bullą Commissum humilitati nostrae, wskrzesił Diecezję Janowską czyli Podlaską 61. Sakra biskupia ks. Henryka Przeździeckiego miała miejsce 17 listopada 1918 r., zaś kanoniczne objęcie rządów diecezją 30 listopada 1918 r. Ingres do prokatedry w Siedlcach [obecnie Katedra - przyp. RD] miał miejsce 1 grudnia 62, a ingres do Katedry janowskiej 5 stycznia 1919 r. 25 stycznia 1924 r. papież Pius XI bullą Pro recto et utili dioecesis regimine przeniósł stolicę diecezji z Janowa Podlaskiego do Siedlec 63, nie zmieniając jednak nazwy diecezji. Warto zaznaczyć, że papież zatwierdził tylko stan, który istniał już 23 sierpnia 1921 r., kiedy to biskup Henryk Przeździecki przeniósł do tego miasta swoją siedzibę i siedzibę kurii diecezjalnej 64. Do zmiany nazwy na Diecezja Siedlecka czyli Podlaska doszło na mocy bulli Vixdum Poloniae unitas z 28 października 1925 r., w której ustanowiono nowe granice diecezji w Polsce 65. Nazwę Diecezji Janowskiej czyli Podlaskiej ( , ) i od 1925 r. do 1992 r. Diecezji Siedleckiej czyli Podlaskiej w niniejszej pracy skrócono, pisząc Diecezja Podlaska lub zamiennie Diecezja Siedlecka. Autor zdaje sobie sprawę z pewnych luk źródłowych, które znacznie utrudniają pełne przedstawienie dziejów diecezji. Dlatego też przyjęto ograniczenia, zakreślając zarys problematyki badawczej, przede wszystkim do szczegółowego omówienia struktury i zarządu diecezji w okresie międzywojennym. Kilka tematów badawczych, dotyczących diecezji, celowo pominięto bądź omówiono bardzo skrótowo, dotyczy to m.in. problematyki mariawi- 59 ADS, AO, Prekonizacja Konsekracja i Ingres J. E. Ks. dr Henryka Przeździeckiego Biskupa Podlaskiego 1918 r. Lit. P, Dz. III, nr 10, t. I, Pismo biskupa H. Przeździeckiego do Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, bnk. 60 Pełny tekst wspomnianej bulli w: O. Beiersdorf, Papiestwo wobec sprawy polskiej. Wybór źródeł, Wrocław 1960, s Commissum humilitati Nostrae z 24 września 1918 r., WDP, , nr 2, s ADS, AO, Prekonizacja Konsekracja i Ingres JE ks. dr Henryka Przeździeckiego Biskupa Podlaskiego 1918 r. Lit. P, Dz. III, nr 10, t. I, Ceremoniał Ingresu JE Biskupa Podlaskiego ks. Henryka Przeździeckiego do prokatedry w Siedlcach 1 grudnia 1918 r., bnk. Ks. L. Balicki myli się twierdząc, że funkcję prokatedry w tym czasie pełnił kościół pw. św. Stanisława. L. Balicki, dz. cyt., s Pro recto et utili z 25 stycznia 1924 r. WDP, 1924, nr 6-7, s Przeniesienie Zarządu Diecezjalnego WDP, 1921, nr 8-10, s Vixdum Poloniae unitas z 28 października 1925 r., WDP, 1925, nr 10-12, s

10 18 Wstęp tyzmu, tworzenia neounii w diecezji podlaskiej - w tym działalności księży obrządku bizantyjsko-słowiańskiego. Jedynie zasygnalizowano wieloaspektową działalność społeczno-polityczną duchowieństwa podlaskiego. Praca została oparta w przeważającej mierze na materiałach źródłowych, pochodzących z archiwów kościelnych i państwowych. Podstawowy zasób archiwalny, wykorzystany w niniejszej publikacji, pochodzi z Archiwum Diecezjalnego w Siedlcach. Archiwum to posiada bowiem niezmiernie bogatą bazę materiałową do wspomnianych badań 66. W 1918 r., wkrótce po wskrzeszeniu diecezji, bp Henryk Przeździecki przystąpił do rewindykacji akt po skasowanej przez carat jej poprzedniczce, znajdujących się wówczas w Lublinie. Niestety, nie wszystkie archiwalia wróciły wówczas do Janowa Podlaskiego 67. W archiwum metropolitalnym lubelskim znajdują się do dziś niezwykle cenne materiały źródłowe, m.in.: statuty kapituły katedralnej janowskiej 68, protokóły wizytacji pasterskich, odbytych przez biskupa Beniamina Szymańskiego 69 i biskupa Jana Marcelego Gutkowskiego 70 oraz akta dotyczące seminarium podlaskiego 71. W 1924 r., w związku ze zmianą siedziby stolicy diecezji, zbiory archiwalne przewieziono z Janowa Podlaskiego do Siedlec i umieszczono w Archiwum Diecezjalnym w Siedlcach. W okresie dwudziestolecia międzywojennego zasób tego archiwum powiększył się o akta, przekazywane z Kurii Diecezjalnej, m.in.: teczki osobowe zmarłych kapłanów, akta nowych parafii, akta stowarzyszeń i organizacji religijnych, akta seminarium, itp. Przybyło także kilkanaście dokumentów, pochodzących z różnych parafii diecezji, które zostały z nich zabrane podczas biskupich wizytacji kanonicznych i włączone do akt parafialnych 72. Do nieznacznych strat w zasobie archiwalnym doszło w czasie II wojny światowej, kiedy to, podczas przeszukania Kurii Biskupiej, Niemcy zarekwirowali 13 jednostek akto- 66 Szerzej w: R. Dmowski, M. Sobieszek, Archiwum Diecezjalne Siedleckie. Zasób aktowy. Informacja ogólna, [w:] Źródła do dziejów regionu, red. U. Głowacka-Maksymiuk i G. Welik, Siedlce 2002, s ; R. Dmowski, Źródła do dziejów Wojska Polskiego w Archiwum Diecezjalnym Siedleckim, [w:] Źródła w badaniach historii wojskowej, red. K. Pindel, Toruń 2004, s W Archiwum Archidiecezjalnym Lubelskim [dalej: AAL] znajduje się zbiór o nazwie: Acta Consistorii (Curiae) Podlachiensis. Zawiera on 123 poszyty akt z lat Są to m.in. akta duchownych pracujących na terenie Diecezji Podlaskiej z lat (30 poszytów) i wizytacji kościołów i parafii z lat (3 poszyty). F. Stopniak, Archiwum Diecezjalne w Lublinie, ABMK, 1962, t. 4, s AAL, Repertorium 62, VI nr AAL, Rep. 60, V, nr 12, 16, 21, 22, 23, 28, 31 oraz Rep. 62, V, nr 1-2, 70 AAL, Rep. 60 A, 139 a. 71 AAL, Rep. 62, VIII, nr R. Dmowski, M. Sobieszek, dz. cyt.,

11 Wstęp 19 wych z lat Akt tych, niestety, nie udało się już nigdy odzyskać, nie wiadomo również, jakie były ich dalsze losy 73. Akta zgromadzone w siedleckim archiwum diecezjalnym zostały w dużej mierze uporządkowane przy udziale autora niniejszej pracy 74. Od niedawna archiwum to udostępnia także akta przez lata niedostępne dla badaczy, np. zespół akt prywatnych biskupa H. Przeździeckiego 75. Warto zaznaczyć, że równie ważne materiały, dotyczące omawianej diecezji, znajdują się w archiwach rosyjskich, zwłaszcza w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Petersburgu 76. Dokumenty, dotyczące tego terenu, znajdziemy także w archiwach Litwy i Ukrainy 77. Akta te dotyczą jednak Diecezji Janowskiej czyli Podlaskiej z lat i dlatego nie wykorzystano ich w niniejszej publikacji, a jedynie zasygnalizowano ich istnienie. W pracy wykorzystano także zbiory: Centralnego Archiwum Wojskowego, Archiwum Państwowego w Siedlcach, Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Siedleckiej w Opolu Nowym k. Siedlec, Archiwum Archidiecezjalnego w Lublinie, Archiwum Państwowego w Lublinie oraz Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Źródła dotyczące diecezji, a zgromadzone w Archiwum Watykańskim, udało się, chociaż w niewielkim stopniu, wykorzystać dzięki ich edycji w monumentalnym wydawnictwie źródłowym, dotyczącym nuncjatury Achillesa Rattiego w Polsce, a opublikowanym w latach przez ks. Stanisława Wilka 78. Autor sięgnął również do zbiorów kilku archiwów parafialnych, m.in. Archiwum Parafii pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny 73 A. Piec, Archiwum diecezjalne w Siedlcach, ABMK, 1986, t. 53, s Było to możliwe dzięki śp. ks. Markowi Sobieszkowi dyrektorowi tegoż archiwum. Szerzej w: R. Dmowski, Ks. Marek Józef Sobieszek (10 marca stycznia 2005), SzP, 2005, z. 13, s Są to akta, pozostałe po biskupie H. Przeździeckim. W niniejszej pracy nazwano je: Akta prywatne bp. H. Przeździeckiego. Dokumenty te nie posiadają sygnatury i paginacji kart. 76 Rosyjskie Państwowe Archiwum Historyczne w Sankt-Petersburgu, Departament Wyznań Obcych, zespół (фонд) 821, inwentarz (описъ) nr 1, poszyt (дело) diecezja podlaska; inwentarz nr 2, poszyt 1 - administracja diecezji - podlaska, poszyt cmentarze w Lublinie i Siedlcach; inwentarz nr 3, poszyt 1005, bp. Beniamin Szymański; inwentarz nr 4, administracja Cerkwi unickiej w Królestwie Polskim; inwentarz nr 11 sprawozdania ministrów spraw wewnętrznych, duchowieństwo katolickie, diecezja podlaska poszyt ( r.) 2, bp Gutkowski Jan Marceli poszyt ( r.) 8, kapituła janowska poszyt ( r.) 2, seminarium podlaskie poszyt ( r.) 7; inwentarz nr 150, diecezja podlaska - ogólnie poszyty 135, 169, Zob. D. Wereda, Źródła do dziejów społeczno-religijnych Podlasia w zbiorach Wilna i Lwowa, [w:] Źródła do dziejów regionu..., s Seria: Acta Nuntiaturae Polonae t. LVII: Achilles Ratti ( ). Vol. 1, (25 IV - 31 IV 1918), red. S. Wilk, Romae 1995; Achilles Ratti ( ). Vol. 3, (12 XI I 1919), red. S. Wilk, Romae 1997; Achilles Ratti ( ). Vol. 4, (1 II IV 1919), red. S. Wilk, Romae 1998; Achilles Ratti ( ). Vol. 5, (1 V VII 1919), red. S. Wilk, Romae 1999.

12 20 Wstęp (Katedralnej) w Siedlcach oraz Archiwum Parafii Garnizonowej w Siedlcach. Przeprowadzono również kwerendę w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Siedlcach oraz zbiorach regionalnych Bibliotek Publicznych w Siedlcach, Białej Podlaskiej, Sokołowie Podlaskim, Rykach i Węgrowie. Niezwykle pomocnym przy odtwarzaniu historii diecezji w dwudziestoleciu międzywojennym był komplet roczników pisma urzędowego Kurii diecezjalnej podlaskiej: Wiadomości Diecezjalne Podlaskie z lat Zamieszczono w nim: artykuły, sprawozdania (informujące na bieżąco o najważniejszych wydarzeniach w diecezji), dekrety biskupa, nominacje, nekrologi, ogłoszenia oraz wspomnienia księży z dziejów Kościoła na Podlasiu. Kolejną publikacją źródłową, pomijaną przez większość historyków, a wykorzystaną przez autora niniejszej pracy, były Katalogi Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Podlaskiej 79 z lat Są one, ze względu na możliwość cyklicznej weryfikacji danych, nieocenioną pomocą. Autorowi udało się dotrzeć do wszystkich Katalogów, wydanych w omawianym okresie. Wbrew dotychczasowym ustaleniom innych badaczy, okazało się, że były one wydawane corocznie. Przy korzystaniu ze wspomnianego źródła autor zastosował się do adnotacji, zamieszczonej w każdym katalogu, informującej, że zawiera on dane ze stanem na konkretny dzień i miesiąc roku poprzedzającego jego wydanie. Dlatego też wszelkie daty roczne, zamieszczone w niniejszej pracy, podano zgodnie ze stanem faktycznym, a nie datą wydania katalogu. Przykładowo: Katalog Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Siedleckiej czyli Podlaskiej na rok 1930 zawiera stan diecezji na dzień 25 października 1929 r., dlatego też w tabelach, zamieszczonych w niniejszej pracy informacje, ustalone na podstawie tego źródła, dotyczą roku 1929 a nie Jedyne odstępstwo od tej zasady zastosowano dla danych statystycznych za rok Wspomnianej korekty dokonano, mimo iż w dotychczasowej literaturze przedmiotu przyjmowano zazwyczaj bezkrytycznie dane z katalogu na dany rok, jako dane faktycznie odzwierciedlające stan diecezji w tym roku. Wybrana metoda wydaje się bardziej wiarygodna od dotychczas stosowanej przez historyków, chociaż powoduje, że ustalenia autora różnią się od 79 Szerzej: R. Dmowski, Materiały do bibliografii prasy kościelnej diecezji podlaskiej, [w:] Prasa podlaska w XIX-XX wieku. Szkice i materiały, t. I, red. D. Grzegorczuk i A. Kołodziejczyk, Siedlce 2000, s Ustalono je na podstawie: Katalogu Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Siedleckiej czyli Podlaskiej na rok Zawiera stan diecezji po dzień 24 XI 1938 r., Siedlce 1939 oraz Wiadomości Diecezjalnych Podlaskich, wydanych w latach

13 Wstęp 21 ustaleń innych badaczy. W publikacji przyjęto zasadę niezmieniania zasad ortograficznych w dokumentach źródłowych i tytułach publikacji z epoki. Kolejną publikacją źródłową, wykorzystaną przez autora, jest tom, przygotowany z okazji obrad Synodu Diecezjalnego w 1923 r. Jest to zbiór dokumentów synodu, poprzedzony krótkim zarysem dziejów diecezji 81. Wydawnictwo to jest niezmiernie ważne przede wszystkim w zakresie prawodawstwa diecezjalnego, tym bardziej, że do dziś nie odbył się następny Synod. Autor wykorzystał także wydane drukiem w okresie dwudziestolecia międzywojennego dwa tomy Listów pasterskich Bp. H. Przeździeckiego, zawierające bogactwo informacji o: historii, życiu codziennym oraz organizacji diecezji 82. Przygotowując niniejszą publikację, autor wykorzystał również liczne artykuły, zamieszczone w pracach zbiorowych i czasopismach oraz kilkadziesiąt książek, dotyczących dziejów Kościoła rzymskokatolickiego w okresie II Rzeczypospolitej. Wielokrotnie w pracach tych diecezji podlaskiej dotyczyło jedynie kilka wersów. Dlatego też bibliografia niniejszej książki jest tak obszerna. Na szczególną uwagę zasługują: publikacja o Kościele w II Rzeczypospolitej, pod red. ks. Zygmunta Zielińskiego i ks. Stanisława Wilka 83, praca ks. S. Wilka o Episkopacie Polskim 84 oraz praca Krzysztofa Krasowskiego o tym samym gremium 85. Równie ważne są syntezy dziejów Kościoła w Polsce autorstwa ks. Bolesława Kumora 86 i ks. bp. Wincentego Urbana 87. Nie można pominąć również prac: Jarosława Jurkiewicza 88, Edwarda Pałygi 89 i Wiesława Mysłka 90, które, mimo iż pisano je według innych założeń metodologicznych, wnoszą wiele ustaleń do tematu. Wskazać należy tu 81 Synod Diecezjalny Podlaski pod przewodnictwem jego ekscelencji najdostojniejszego i czcinajgodniejszego Doktora Henryka Przeździeckiego z bożego zmiłowania i stolicy apostolskiej łaski Biskupa Podlaskiego w kościele katedralnym Trójcy Przenajświętszej w Janowie R.P 1923 w D. 28, 29 i 30 sierpnia odbyty, Siedlce H. Przeździecki, Listy pasterskie i przemówienia , Poznań 1928; tenże, Listy pasterskie i przemówienia , Siedlce Kościół w II Rzeczypospolitej, red. Z. Zieliński, S. Wilk, Lublin S. Wilk, Episkopat Kościoła katolickiego w Polsce w latach , Warszawa K. Krasowski, Episkopat katolicki w II Rzeczypospolitej. Myśl o ustroju państwa, postulaty, realizacja, Warszawa-Poznań B. Kumor, Ustrój i organizacja Kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej , Kraków 1980; tenże, Historia kościoła, cz. 7. Czasy najnowsze , Lublin 1991; tenże, Historia Kościoła, cz. 8. Czasy współczesne , Lublin W. Urban, Ostatni etap dziejów Kościoła w Polsce przed nowym tysiącleciem ( ), Rzym J. Jurkiewicz, Nuncjatura Achillesa Ratti w Polsce, Warszawa E. J. Pałyga, Polsko-watykańskie stosunki dyplomatyczne. Od zarania II Rzeczypospolitej do pontyfikatu papieża Polaka, Warszawa W. Mysłek, Kościół katolicki w Polsce w latach , Warszawa 1966; tenże, Przedmurze. Szkice z dziejów Kościoła katolickiego w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1987.

14 22 Wstęp przede wszystkim zawarte w nich dane faktograficzne. Co do ocen, formułowanych przez tych autorów, to w wielu przypadkach budzą one dzisiaj kontrowersje. Z nowszych prac należy wymienić przede wszystkim dwie publikacje Macieja Mroza 91 oraz pracę Florentyny Rzemieniuk 92. Dla naświetlenia wielu pozakulisowych problemów w stosunkach państwo - Kościół niezmiernie ważne są pamiętniki kardynała Aleksandra Kakowskiego, w opracowaniu Tadeusza Krawczaka i Ryszarda Świętka 93. Inną publikacją o podobnym znaczeniu są pamiętniki ks. Bronisława Żongołłowicza, podsekretarza stanu w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, w których znajdujemy liczne wzmianki o biskupach: Sokołowskim i Przeździeckim. Należy jednak zaznaczyć, iż o ile informacje o bp. Sokołowskim wydają się wiarygodne, to wszelkie wzmianki o bp. Przeździeckim są niezmiernie subiektywne, gdyż ks. Żongołłowicz nie lubił ordynariusza podlaskiego, z czym zresztą wcale się nie krył 94. Praca niniejsza ma konstrukcję problemowo-chronologiczną. Składa się z siedmiu rozdziałów. W rozdziale pierwszym - wprowadzającym scharakteryzowano powstanie diecezji w 1818 r. i jej kasatę w 1867 r. oraz okoliczności jej wskrzeszenia w 1918 r. Omówiono również problemy, związane ze zmianami stolicy diecezji w latach Aby nadmiernie nie rozbudowywać treści rozdziału I (którego część wstępna i tak wykracza poza ramy chronologiczne pracy), w przypisach podano obszerną literaturę dotyczącą dziejów diecezji w XIX wieku. W rozdziale drugim scharakteryzowano strukturę terytorialną diecezji w latach Omówiono jej: terytorium, warunki geograficzne, strukturę przemysłową i gospodarczą oraz stosunki narodowościowe i wyznaniowe na omawianym obszarze. Zrekonstruowano także wewnętrzny podział administracyjny diecezji oraz główne etapy jej odbudowy. Rozdział trzeci poświęcono rządcom diecezji w latach Omówiono w nim biografie biskupa ordynariusza Henryka Przeździeckiego i bp. sufragana Czesława Sokołowskiego. 91 M. Mróz, Katolicyzm na pograniczu. Kościół katolicki wobec kwestii ukraińskiej i białoruskiej w Polsce w latach , Toruń 2003; tenże, W kręgu dyplomacji watykańskiej. Rosja, Polska, Ukraina w dyplomacji watykańskiej w latach , Toruń F. Rzemieniuk, Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego. Neounia, Lublin A. Kakowski, Z niewoli do Niepodległości. Pamiętniki, red. T. Krawczak, R. Świętek, Kraków Zob. też: A. Kołodziejczyk, Kardynał A. Kakowski, Z niewoli do niepodległości. Pamiętniki, Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego, 2002, nr 32, s B. Żongołłowicz, Dzienniki , opracowała D. Zamojska, Warszawa 2004.

15 Wstęp 23 W rozdziale czwartym scharakteryzowano centralne instytucje diecezjalne. Ukazano tu zadania i działalność: Kurii Diecezjalnej, Sądu Biskupiego oraz Kapituł katedralnej i kolegiackiej. Przedstawiono także w zarysie problematykę Synodu Diecezjalnego. W rozdziale piątym omówiono działalność obu seminariów duchownych, działających w diecezji - Wyższego Seminarium Duchownego w Janowie Podlaskim i Mniejszego Seminarium Duchownego w Siedlcach. Rozdział szósty to charakterystyka duchowieństwa, pracującego na terenie diecezji w dwudziestoleciu międzywojennym. Scharakteryzowano działalność kapelanów: wojskowych, więziennych, harcerskich i szpitalnych. Kilka stron poświęcono także grupie księży prefektów. Zasygnalizowano także skomplikowaną problematykę stosunków pomiędzy duchowieństwem a władzami państwowymi. W rozdziale siódmym przedstawiono działalność społeczną organizacji ogólnodiecezjalnych: Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej, Ligi Katolickiej, Diecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej, Instytutu Diecezjalnego Caritas i Instytutu Wyższej Kultury Religijnej. Niniejsza publikacja jest oparta na dysertacji doktorskiej, Diecezja Podlaska w latach Struktura i zarząd diecezją, obronionej w 2006 r., która, mimo iż dotychczas pozostawała w maszynopisie, była już wykorzystywana przez innych badaczy 95. Książkę uzupełniono o nowe, odnalezione przez autora źródła archiwalne, oraz o publikacje, jakie ukazały się od czasu obrony 96. Tekst wspomnianej pracy gruntownie przebudowano, usuwając m.in. trzy rozdziały 97, które staną się zaczątkiem innej publikacji. Autor chciałby w tym miejscu złożyć serdeczne podziękowania promotorowi prof. dr. hab. Piotrowi Matusakowi. Nie może w tym miejscu zabraknąć także serdecznego Bóg zapłać za wszelką pomoc dla: śp. bp. dr. Jana Mazura, śp. bp. dr. Jana Wiktora Nowaka, bp. prof. dr hab. Zbigniewa Kiernikowskiego i bp. dr. Henryka Tomasika a także księży: śp. ks. mgr. lic. Marka Sobieszka - byłego dyrektora Archiwum Diecezji Siedleckiej, ks. mgr. lic. Bernarda Błońskiego - obecnego dyrektora Archiwum oraz śp. ks. Stanisława Byczyńskiego - byłego dyrektora Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Siedleckiej. Wiele sugestii, porad oraz dostęp do sporządzonych przez nich wypisów źródłowych ze zbiorów różnych archiwów otrzymał autor od nieżyjących już niestety: śp. o. prof. dr. hab. Jerzego M. Cygana OFM Cap - zna- 95 M.in.: dr Adam Bobryk, ks. mgr lic. Bernard Błoński, ks. dr Sławomir Bylina, ks. prof. Edward Jarmoch, prof. dr hab. Arkadiusz Kołodziejczyk, dr Grażyna Korneć, mgr Agnieszka Szewczak. 96 Celowo pominięto artykuły jednego z badaczy, gdyż nie wnoszą one w większości nowych ustaleń do omawianej problematyki a ich autor wykorzystał m.in. moje wcześniejsze publikacje, co widać dzięki błędom, jakie wkradły się do moich wcześniejszych prac a które on powielił. 97 Są to rozdziały o: dziejach diecezji podlaskiej w latach ; prasie kościelnej wydawanej na terenie diecezji oraz o zakonach, jakie działały w latach na jej obszarze.

16 24 Wstęp komitego historyka dziejów Kościoła i regionalisty, śp. ks. mgr. Zdzisława Młynarskiego - historyka diecezji i śp. prof. Arkadiusza Kołodziejczyka - wybitnego znawcy dziejów stosunków państwo Kościół w II Rzeczypospolitej oraz znakomitego regionalisty. Korzystanie ze zbiorów proweniencji kościelnej nie byłoby możliwe bez zgody Kanclerzy Kurii Diecezjalnej w Siedlcach śp. ks. mgr. Franciszka Dudki i ks. dr. Piotra Sawczuka. Wiele zawdzięczam również bezinteresownej pomocy udzielonej przez pracowników Archiwum Diecezjalnego w Siedlcach: s. mgr Hannę Redzik i ks. mgr. Józefa Skorodiuka. Praca poniższa nie mogłaby powstać, gdyby nie możliwość stałego korzystania z Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Siedleckiej. Za zgodę na korzystanie z jej przebogatych zbiorów dziękuję byłym Rektorom Seminarium: ks. prof. dr. hab. Romanowi Krawczykowi, ks. dr. Konstantemu Kusykowi oraz ks. dr. Grzegorzowi Stolarskiemu. Odrębne podziękowanie za udostępnienie swych przebogatych zbiorów regionalnych kieruję do Adama Krzeskiego. Recenzentom dysertacji doktorskiej: prof. dr. hab. Mieczysławowi Wrzoskowi, ks. prof. dr. hab. Edwardowi Jarmochowi oraz recenzentom wydawniczym: dr. hab. Andrzejowi Gilowi, dr. hab. Jarosławowi Cabajowi dziękuję za wnikliwe zapoznanie się z treścią pracy i cenne uwagi merytoryczne. Słowa wdzięczności za pomoc, okazaną na różnych etapach powstawania niniejszej pracy, należą się również: Jadwidze Łyżwie, Anecie Abramowicz, Agnieszce Andrzejewskiej, Mirosławowi Bieńkowi, Adamowi Bobrykowi, Witoldowi Bobrykowi, Tadeuszowi Borucie, Michałowi Chromińskiemu, Joannie Cymerman, Konradowi Czarnockiemu, Janinie Czerepińskiej, Teresie Czerepińskiej, Annie Drosio, Krzysztofowi Flażyńskiemu, Danucie Giewartowskiej, Grzegorzowi Gawrysiakowi, Dariuszowi Grzegorczukowi, Monice Ignaciuk, Dawidowi Jaworskiemu, Martynie Jurzyk, Marii Koc, Roni Komorowskiej, Sławomirowi Kordaczukowi, Ewie Kozarskiej, Hannie Lecyk, Marcinowi Malikowi, Marcinowi Mazurkowi, Monice Nakoniecznej, Małgorzacie Niedziółce, Wojciechowi Niedziółce, Emilowi Noińskiemu, Cecylii Pawlik, Małgorzacie Piórkowskiej, Romanowi Postkowi, Aleksandrze Radzikowskiej, Ryszardowi Rybarczykowi, Tadeuszowi Skoczkowi, Januszowi Sprzęczakowi, Marii Starnawskiej, Beacie Troć, Grzegorzowi Welikowi, Agnieszce Wierzchowskiej, Joannie Zielińskiej, Arturowi Ziontkowi, Magdalenie Żurek oraz księżom: Janowi Babikowi, śp. Eugeniuszowi Beszcie-Borowskiemu, Tomaszowi Czarnockiemu, Henrykowi Drozdowi, Bogdanowi Kozłowskiemu, Józefowi Miszczukowi, Henrykowi Sidorczukowi, Piotrowi Wyszyńskiemu SDB. Dr. Januszowi Gmitrukowi i ks. prof. Romanowi Krawczykowi dziękuję za podjęcie się wydania tej publikacji oraz za napisanie przedmowy.