Mirosław Mularczyk. Rozwój miejskiego osadnictwa Żydowskiego

Transkrypt

1 Mirosław Mularczyk Rozwój miejskiego osadnictwa Żydowskiego na obszarze Izraela Celem niniejszej pracy jest przedstawienie obecnego stanu i kierunków rozwoju miejskiego osadnictwa żydowskiego na obszarze Izraela i terenów okupowanych. Izrael jest młodym państwem, chociaż posiada wielowiekową tradycję, gdyż zamieszkuje go społeczeństwo ukształtowane w ostatnim stuleciu, ale korzeniami sięgające starożytności. Kształtowanie się społeczeństwa Izraela odbywało się w dużej mierze przez trwający do dziś napływ ludności żydowskiej ze wszystkich kontynentów. Intensywne procesy zasiedlania rozpoczęły się pod koniec XIX wieku. Szybki wzrost liczby mieszkańców, intensywny rozwój gospodarczy i wielowiekowa tradycja życia miejskiego spowodowały dynamiczny rozwój miejskiej sieci osadniczej w tym państwie. Dzięki nieustannemu napływowi ludności żydowskiej do Izraela liczba mieszkańców tego kraju rosła bardzo szybko od 1,85 mln w roku 1947 do 4,93 mln w roku 1992 (District ). W miastach zamieszkuje 90,2% ludności (obliczenia własne na podstawie District ). Najsilniej zurbanizowane są dystrykty Tel Aviv (99,5%) i Jerozolima (96,0%). Najniższy wskaźnik urbanizacji (76,0%) występuje w dystrykcie Nazaret, gdzie 45,1% ludności stanowią Arabowie zajmujący się między innymi uprawą oliwek, pszenicy, tytoniu, czemu sprzyjają żyzne gleby i dogodny klimat z wystarczającymi opadami. Miasta Izraela podzielono, za Central Bureau of Statistics na 8 klas według liczby mieszkańców. Zarówno w przypadku miast żydowskich, jak i arabskich, największą liczbę stanowią jednostki małe, liczące od 2 do 9,9 tys. mieszkańców. Jednak w przypadku osadnictwa żydowskiego w miastach tej wielkości mieszka zaledwie 5,1% ludności miejskiej, a w miastach od 10 do 19,9 tys. 6,4%. Największa liczba ludności zamieszkuje w miastach dużych od 100 do 200 tys. 30,3% i trzech największych, powyżej 200 tys. (Jerozolima, Tel Aviv Yafo, Haifa) 28,3%. Wśród miast arabskich tylko jedno liczy powyżej 50 tys. mieszkańców (Nazaret). W miastach od 2 do 9,9 tys. mieszkańców zamieszkuje 43,7% arabskiej ludności miejskiej, a 30,7% w miastach od 10 do 19,9 tys.

2 396 Mirosław Mularczyk W 12 największych miastach, liczących powyżej 100 tys. mieszkańców, koncentruje się 58,6% miejskiej ludności żydowskiej Izraela. Natomiast miejska ludność arabska zamieszkuje głównie miasta małe poniżej 10 tys. mieszkańców. Obecny stan miejskiego osadnictwa żydowskiego jest wynikiem długotrwałego procesu. Jego początki związane są z miejscowościami znanymi od starożytności jak np. z Nazaret i Akko. Wiele miast rozwinęło się z ośrodków wiejskich np. Rehovot, Hadera czy Petah Tiqwa. Do roku 1898 na analizowanym obszarze istniało tylko 18 miejscowości żydowskich. Zlokalizowane były one przede wszystkim w pasie nizin nadmorskich. Obok piaszczystych wybrzeży występują tam żyzne gleby, którym nie brakuje wilgoci. Innymi czynnikami sprzyjającymi osadnictwu były tam: ukształtowanie powierzchni i bliskość morza, co ułatwiało wymianę handlową. Cztery osady założono w Górnej Galilei, uchodzącej ze względu na warunki glebowe i klimatyczne za najkorzystniejsze tereny osadnicze. Dominowała tam jednak zawsze ludność arabska. Do roku 1931 przybyło 19 miast. Miejscowości w Górnej Galilei straciły swoje znaczenie. Najwięcej miast powstało w latach w czasie trzeciej i czwartej aliji (dosłownie: wstępowanie, nazwa wielkich fal imigrantów żydowskich powracających na obszar Izraela) gdy Palestyna pozostawała pod mandatem brytyjskim. W 1909 roku na północ od starożytnej Yafo, osadnicy żydowscy założyli pierwsze nowoczesne miasto żydowskie Tel Aviv. Powstało ono przy wsparciu Żydowskiego Funduszu Narodowego. Miasta rozwijały się przede wszystkim w pasie nizin nadmorskich. Trzy założono u podnóża wzniesień Karmel w żyznej, dolinie Yizre el. Do roku 1948 przybyły aż 22 miasta. Większość z nich, podobnie jak w poprzednim okresie, zlokalizowano na nizinach nadmorskich i w pasie od zatoki Haifa wzdłuż doliny Yizre`el. Ponadto na granicy pustyni Negev dzięki handlowi dynamicznie zaczęło rozwijać się miasto Ber Sheva. Od 1948 do 1961 roku trwał w dalszym ciągu intensywny rozwój miejskiego osadnictwa żydowskiego i liczba miast wzrosła o 29. Miasta tradycyjnie powstawały głównie w dwóch wymienionych już pasach. Ponadto ponownie zaczęły rozwijać się miasta w Górnej Galilei. Rozpoczęło się również zasiedlanie pustyni Negev. W tym czasie szybko zwiększał swoje znaczenie Eljat port nad zatoką Akaba. Nowe miasta w Galilei i na pustyni Negev powstały w wyniku polityki rządu zmierzającej do zmniejszenia przeludnienia już istniejących miast. Aby przyciągnąć imigrantów, w nowo budowanych miastach lokalizowano fabryki tekstylne, odzieżowe i maszynowe. Okres od 1961 do 1971 był przede wszystkim czasem rozwoju wcześniej założonych miast; w tym samym czasie powstały zaledwie dwa nowe miasta. Taka sytuacja możliwa była dzięki prowadzonej od 1948 roku polityce budowy tzw. miast rozwojowych, gotowych do przyjęcia dużej liczby mieszkańców, przez co tylko niewielki ich strumień kierował się do nowych osiedli. Ponownie bardziej dynamiczny wzrost liczby miast zanotowano w latach Stało się tak za sprawą rozwoju osadnictwa żydowskiego na obszarach okupowanych Wzgórz Golan (1 miasto) i Wschodniego Brzegu Jordanu (7 miast). Do 1992 r. powstało tam kolejnych 5 miast. Obecnie na obszarach okupowanych władze Izraela w dalszym ciągu budują miejskie jednostki osadnicze, które oczekiwać będą

3 Rozwój miejskiego osadnictwa żydowskiego na obszarze Izraela 397 na żydowskich osadników. W wielu regionach, a zwłaszcza we wschodniej Jerozolimie sytuacja ta powoduje konflikty z ludnością arabską. W latach 60. i 70. zakładanie i rozwój nowych miast w Dystrykcie Południowym było częścią planu wzrostu urbanizacji przyjętego przez rząd Izraela i stworzonego do osiągnięcia jednego z głównych zadań (uznawanych za narodowe), czyli do rozproszenia populacji i zagospodarowaniu pustyni. Przystosowanie terenów pustynnych było marzeniem wielu syjonistycznych przywódców. Ruchy syjonistyczne uważały bowiem gospodarkę rolną za podstawę rozwoju Izraela. Jednak w pierwszych okresach konieczność przyjęcia coraz to nowych, wielkich fal imigrantów nakazywała raczej umieszczenie ich w ośrodkach miejskich niż w osiedlach rolniczych ze względu na niedobór wody i żyznych gleb na pustyni Negev. W dodatku, większość imigrantów pochodziła z miast. Ze względu na brak dużych aglomeracji miejskich zdecydowano się w Dystrykcie Południowym stworzyć sieć niewielkich miast powiązanych z osiedlami rolniczymi; był to kompromis między ideologią a rzeczywistością (Gradus, Stern 1980). Początkowo polityka państwa opierała się o teorię ośrodków centralnych, co nie przyniosło oczekiwanych skutków. Dopiero wykorzystanie teorii dyfuzji innowacji pozwoliło odnieść sukces planistom (Gradus, Stern 1980). Na pozostałych obszarach (dystrykty: Centralny, Północny, Hajfa, Tel Aviv, Jerozolima), gdzie rozwój miejskiej sieci osadniczej odbywał się bez większych ingerencji rządu, może on być również opisany za pomocą modelu dyfuzji innowacji. Do takiego stwierdzenia upoważnia, między innymi, analiza zróżnicowania tempa wzrostu liczby miast w Izraelu. Można zauważyć, że odpowiada ono stadiom rozwoju sieci osadniczej zaproponowanym przez J.C. Hudsona (1969), który opisał proces dyfuzji osadnictwa wykorzystując cykl dyfuzji innowacji zaproponowany przez T. Hagerstranda (1963). Autor wyróżnił trzy stadia: 1 kolonizacji, w którym osadnictwo rozprzestrzenia się po terytorium położonym poza jego pierwotnym zasięgiem lub na obszarach stanowiących nie zajętą część tego terytorium, 2 właściwe rozprzestrzenianie (zagęszczanie) osadnictwa związane ze wzrostem intensywności zasiedlania terytorium oraz wypełniania luk z poprzedniego stadium, a zasięg osadnictwa pozostaje nie zmieniony, 3 konkurencji, w którym następuje wypieranie elementów słabszych, kształtowanie regularnego układu osadnictwa i stabilizacji (Łoboda 1983; Domański 1995). W pierwszym stadium wzrostowi liczby mieszkańców towarzyszy wzrost liczby miast. Etap ten w Izraelu trwał do początku lat 60. W czasie trzeciej i czwartej aliji, od 1898 do 1931 r. przybyło 11 miast. Od roku 1931 do 61 liczba mieszkańców Izraela wzrosła o około 1.5 mln. imigrantów, którzy zamieszkali przede wszystkim w 50 nowo założonych miastach. W ten sposób sieć osadnicza rozwijała się dynamicznie powiększając swój zasięg. Stadium wypełniania rozpoczęło się na początku lat 60. Do roku 1971, mimo ciągłego napływu imigrantów, powstały zaledwie dwa nowe miasta. Zasięg miejskiej sieci osadniczej w zasadzie nie zmienił się mimo wzrostu liczby mieszkańców i wzro-

4 398 Mirosław Mularczyk stu współczynnika urbanizacji. Przebieg tego stadium został zakłócony po roku 1967, kiedy wojska izraelskie zajęły Wzgórza Golan, Zachodni Brzeg Jordanu i Strefę Gazy. Na tych obszarach ponownie rozpoczął się etap kolonizacji. Od roku 1971 do 1992 r. przybyło tam 14 miast żydowskich. Na pozostałych terenach nadal trwało stadium wypełniania. W latach powstały tylko dwa nowe miasta. Od 1981 do 1992 w wyniku ogromnej fali imigracyjnej (w latach przybyło do Izraela 610 tys. imigrantów Israel Statistical, 1995). Sieć osadnicza ponownie zwiększyła swój zasięg i nie licząc terenów okupowanych przybyło 6 nowych miast. Na obszarach, gdzie kolonizacja rozpoczęła się najwcześniej (dystrykty: Tel Aviv, Jerozolima, Haifa), wskaźnik urbanizacji przekroczył znacznie 90% (Tel Aviv 99,5%, Jerozolima 96,0%). świadczy to o tym, że wskazane obszary znalazły się w stadium konkurencji miast. Przyjmując, że dla rozwoju miejskiej sieci osadniczej na omawianych terenach odpowiednia jest teoria dyfuzji innowacji, należy zastanowić się jakie kierunki obierają impulsy wysyłane przez źródła innowacji. Analizując mapy miejskiego osadnictwa żydowskiego na obszarach Izraela można dostrzec, że początkowo do 1948 roku miasta rozwijały się w dwóch pasach: wzdłuż nizin nadmorskich, wzdłuż wzniesień karmelu, żyzną doliną Yizre el. Także w późniejszym okresie większość miast powstawała w wymienionych pasach. Może to świadczyć o tym, że innowacje posiadały określone tendencje kierunkowe. Kierunki te można teoretycznie wyznaczyć opierając się o teorię korytarzowego rozwoju osadnictwa, szczegółowo przedstawioną przez C.F.J. Whebella. Podstawą jego teorii są stwierdzenia, że: powierzchnia ziemi jest silnie zróżnicowano pod względem fizycznym i ekonomicznym, innowacje nie pojawiają się jednocześnie na wielkich obszarach, lecz rozprzestrzeniają się od jednego lub kilku punktów, rozprzestrzeniają się zgodnie z zasadą najmniejszego wysiłku. Dla przemieszczania informacji i towarów między początkowymi punktami tworzy się szlaki komunikacyjne budowane najmniejszym wysiłkiem. Wzdłuż szlaków rozwijają się korytarze (pasma, kanały), które mają możliwości rozprzestrzeniania impulsów innowacyjnych. W nich to najmniejszym kosztem mogą tworzyć się i rozwijać miasta. Aby istniejące pasma spełniały postulat minimalnych kosztów, powinny brać pod uwagę zróżnicowanie warunków fizycznogeograficznych. Pasma osadnicze rozwijają się zwykle wzdłuż uprzywilejowanych kierunków: dolin górskich, nizin nadmorskich, brzegów szerokich rzek itp. Powstające i rozwijające się pasma można podzielić na pierwszego i drugiego rzędu. Pierwsze łączą punkty początkowe, wzdłuż linii najmniejszych kosztów. W przypadku Izraela za punkty te można uznać dwa najstarsze porty: Tel Aviv i Haifę. Miejscowości te zostały połączone wiązką komunikacyjną. Podstawą wyznaczenia opisanych korytarzy rozwoju do 1948 r. były mapy komunikacji na analizowanych terenach i mapy ukształtowania powierzchni. Wyznaczyłem

5 Rozwój miejskiego osadnictwa żydowskiego na obszarze Izraela 399 pas I rzędu wzdłuż powstałej na początku XX wieku linii kolejowej łączącej Tel Aviv z Haifą i pas II rzędu wzdłuż tej samej linii kolejowej z Hajfy do Bet Shean i Akko oraz z Tel Awiwu do Jerozolimy. Po roku 1948 wybudowano nowe szlaki komunikacyjne, których celem było m.in. spowodowanie rozbudowy miejskiej sieci osadniczej w głębi kraju (Gradus, Stern 1980). Spowodowało to powstanie nowego korytarza rozwoju od Tel Awiwu do Jerozolimy wzdłuż unowocześnionej drogi łączącej te miasta. Potwierdzeniem wagi tego korytarza było ustanowienie Ramli (miasto leżące w tym korytarzu) stolicą Dystryktu Centralnego. Swoje znaczenie straciła zaś linia kolejowa Tel Aviv Haifa. Większe znaczenie dla przekazywania impulsów miastotwórczych uzyskała zbudowana w roku 1947 droga biegnąca wzdłuż wybrzeży od Tel Avivu do Haify. W ten sposób po uzyskaniu niepodległości, dzięki rozbudowie dróg zmodyfikowano przebieg pasm I rzędu. Pasy I rzędu sprzed 1948 r. stały się później pasmami II rzędu. Analizując kierunki rozprzestrzeniania się miejskiego osadnictwa żydowskiego w Izraelu można dostrzec, że z wyjątkiem obszarów pustyni Negev, większość nowopowstałych miast, zarówno do 1948 jak i po uzyskaniu niepodległości lokalizowana była w wyznaczonych pasach. Na podstawie dotychczasowych rozważań możemy przypuszczać, że początkowo decydujące znaczenie w rozwoju żydowskiej sieci osadniczej posiadały czynniki geograficzne (ukształtowanie terenu, klimat, gleby), oraz odległość od morza oraz od już istniejących miast. W drugim etapie do czynników tych należałoby dołączyć polityczne. Obserwacja kolejnych stadiów rozwoju osadnictwa żydowskiego pozwala również przypuszczać, że rozwija się ono według modelu dyfuzji innowacji a impulsy innowacyjne rozchodzą się zgodnie z teorią rozwoju korytarzowego sieci osadniczej. Literatura Domański R., 1995, Zasady geografii społeczno ekonomicznej, PWN, Warszawa. District, Subdistrict and natural region, 1993, CBSI Jerusalem. Gradus Y., Stern E., 1980, Changing Strategies of Development Toward a Regiopolis in the Negev Desert, Journal of the American Plannig Association, 46, 4. Hudson J.C., 1969, Diffusion in a central place system, Geographical Analysis. Hagerstrand T., 1963, A Monte Carlo Approach to Diffusion. Europ, Journal of Sociology. Israel Statistical, List of Localities Their population and codes, 1993, Jerozolima. Łoboda J., 1974, Modele dyfuzji i profile krzywej innowacji, Acta Universitatis Wratislaviensis. dr Mirosław Mularczyk Instytut Geografii Akademia Świętokrzyska Kielce

6