Jakość żywienia i poziom wiedzy zdrowotnej u młodych dorosłych Polaków badanie WOBASZ

Transkrypt

1 Waśkiewicz Probl Hig Epidemiol A. Jakość 2010, żywienia 91(2): i poziom wiedzy zdrowotnej u młodych dorosłych Polaków badanie WOBASZ 233 Jakość żywienia i poziom wiedzy zdrowotnej u młodych dorosłych Polaków badanie WOBASZ Quality of nutrition and level of health knowledge in young adult Polish population the WOBASZ project Anna Waśkiewicz* *w imieniu realizatorów programu WOBASZ Zakład Epidemiologii, Prewencji Chorób Układu Krążenia i Promocji Zdrowia, Instytut Kardiologii, Warszawa Cel. Ocena jakości żywienia oraz wiedzy zdrowotnej u młodych, dorosłych mieszkańców Polski. Materiał i metodyka. W ramach Wieloośrodkowego Ogólnopolskiego Badania Stanu Zdrowia Ludności (WOBASZ), przebadano w latach reprezentatywną próbę 1855 osób (851 mężczyzn i 1004 kobiety) w wieku lat. Sposób żywienia i poziom wiedzy zdrowotnej oceniono zgodnie z protokołem badania. Wyniki. Badana grupa charakteryzowała się wysokim udziałem osób z nadwagą i otyłością (39% mężczyźni, 21% kobiety), z hipercholesterolemią (odpowiednio 37% vs 35%), z nadciśnieniem tętniczym (16 vs 4%) oraz palących papierosy (40 vs 23%). Przeciętna dieta młodych dorosłych Polaków była niezbilansowana pod względem niektórych składników odżywczych. Charakteryzowała się przede wszystkim wysoką aterogennością; tłuszcz ogółem (mężczyźni 37% energii, kobiety 35% energii), nasycone kwasy tłuszczowe (odpowiednio: 13,9% vs 13,2%) i cholesterol pokarmowy u mężczyzn (397 mg) oraz niedoborową zawartością wapnia (696 vs 518 mg), folianów (286 vs 205 µg) oraz magnezu u kobiet (235 mg). Zawartości witamin A (1576 vs 1017 µg), C (85 vs 79 mg), E (14 vs 9 mg), B 6 (2,4 vs 1,5 mg) oraz B 12 (5,9 vs 3,3 µg), a także konsumpcja warzyw i owoców (388 vs 387 g) były zbliżone do wartości zalecanych. Udział osób z poprawną wiedzą żywieniową na temat zmniejszenia ciężaru ciała u osób z nadwagą (w grupie mężczyzn 21%, w grupie kobiet 31%), ograniczenia spożycia soli (odpowiednio 15% vs 25%) i tłuszczu (35 vs 43%) oraz regularnej konsumpcji warzyw i owoców (21 vs 29%) był niezadowalający. Wnioski. Populację Polaków w wieku lat charakteryzuje nieprawidłowa jakość żywienia oraz niska wiedza na temat niefarmakologicznych metod zapobiegania chorobom cywilizacyjnym. Słowa kluczowe: wartość odżywcza diety, wiedza zdrowotna, populacja polska w wieku lat Aim. To evaluate the quality of nutrition and health knowledge in young adult population of Poland. Methods. Within the frame of the National Multicenter Health Survey (WOBASZ), a representative sample of 1855 persons (851 men and 1004 women) of the whole Polish population aged years was screened between Nutrient intake and health knowledge were assessed according to the study protocol. Results. The evaluated group was characterized by a high prevalence of persons with overweight and obesity (39% men, 21% women), hypercholesterolemia (37% vs. 35% respectively), hypertension (16 vs 4%) and smokers (40 vs. 23%). It was found that the average diet of young adult Polish citizens was not balanced concerning the intake of some nutrients. The average daily food ration was characterized by high atherogenicity; total fat intake (37% of energy in men, 35% of energy in women), saturated fatty acids (13.9% vs. 13.2% of energy respectively), dietary cholesterol in men (397 mg), insufficient calcium (696 vs. 518 mg), folate (286 vs. 205 µg) and magnesium intake in women (235 mg). Vitamins A (1576 vs µg), C (85 vs 79 mg), E (14 vs. 9 mg), B 6 (2,4 vs 1,5 mg) and B 12 (5,9 vs. 3,3 µg) and fruit and vegetables (388 vs. 387 g) were consumed in the recommended doses. The proportion of responders with dietary knowledge about: weight reduction (21% of men, 31% of women), salt reduction (15% vs. 25% respectively), reducing fat intake (35 vs. 43%) and regular consumption of fruit and vegetables (21 vs 29%) was very low. Conclusions. The Polish population aged years is characterized by low quality of nutrition and poor knowledge of non-pharmacological methods of preventing civilization diseases. Key words: nutrients intake, health knowledge, Polish population aged years Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. roln. Anna Waśkiewicz Instytut Kardiologii, Zakład Epidemiologii, Prewencji ChUK i Promocji Zdrowia, ul. Alpejska 42, Warszawa tel. (22) , fax (22) , awaskiewicz@ikard.pl Wstęp Zbilansowana, niskotłuszczowa, bogata w witaminy dieta jest jednym z istotnych elementów prewencji chorób cywilizacyjnych [1-3]. Racjonalny sposób żywienia ma szczególne znaczenie u osób młodych, gdyż wpływa na procesy rozrodcze, zapobiega rozwojowi chorób dietozależnych w życiu późniejszym i przekazywany jest następnym pokoleniom. Dodatkowo osoby te w największym stopniu

2 234 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): narażone są na rosnące tempo życia i intensywną pracę zawodową czynniki determinujące jakość posiłków. Jednym z wyznaczników sposobu żywienia jest wiedza zdrowotna. Osoby, które zdają sobie sprawę jak ważne, w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym, jest stosowanie zbilansowanej diety, zaprzestanie palenia oraz aktywność fizyczna są bardziej skłonne do przestrzegania prozdrowotnego stylu życia. Należy podkreślić, że dotychczas nie dysponowaliśmy badaniami dotyczącymi jakości żywienia i wiedzy zdrowotnej u osób w wieku lat, obejmującymi reprezentatywną próbę mieszkańców całego kraju. Wyniki Wieloośrodkowego Ogólnopolskiego Badania Stanu Zdrowia Ludności (WOBASZ), opartego na standaryzowanej metodyce, pozwoliły na ocenę omawianych zagadnień na poziomie populacyjnym Polski. Cel pracy Ocena jakości żywienia oraz wiedzy zdrowotnej, u mieszkańców Polski w wieku lat w aspekcie ryzyka chorób cywilizacyjnych. Materiał i metody Materiał do analizy stanowiły dane uzyskane z projektu WOBASZ, przeprowadzonego w latach przez Instytut Kardiologii w Warszawie we współpracy z Uniwersytetami Medycznymi w Gdańsku, Katowicach, Poznaniu i Łodzi oraz Uniwersytetem Jagiellońskim w Krakowie. Badaniem objęto reprezentatywną próbę losową mieszkańców całej Polski w wieku lat. Schemat losowania próbki był dwustopniowy, stratyfikowany ze względu na województwa i kategorie gmin. W każdym z 16 województw wylosowano do badania 6 gmin (2 małe, 2 średnie i 2 duże) a następnie w każdej z nich z bazy PESEL próbę 100 mężczyzn i 100 kobiet. U wszystkich respondentów w oparciu o badania ankietowe, laboratoryjne i antropometryczne oceniono szeroki zakres klasycznych czynników ryzyka ChUK [4]. Ocenę sposobu żywienia przeprowadzono w 50% próbie osób wylosowanych do projektu tj. u 6661 osób w wieku lat. W niniejszej pracy uwzględniono dane młodych dorosłych osób tj. 851 mężczyzn i 1004 kobiet w wieku lat. Ilość spożytej żywności oszacowano metodą wywiadu, w którym respondent wymieniał wszystkie skonsumowane produkty, potrawy i napoje w okresie 24 godzin poprzedzających badanie. Pomocą przy określaniu wielkości spożytych porcji był album z ponad 200 fotografiami najczęściej występujących artykułów spożywczych. Na podstawie zebranych wywiadów żywieniowych obliczono wartość odżywczą diety przy zastosowaniu polskich tabel składu i wartości odżywczej produktów spożywczych z roku 2005 [5] oraz z uwzględnieniem strat witamin powstających w czasie procesów technologicznych i związanych z przygotowywaniem potraw. W niniejszej pracy przyjęto normy żywieniowe (poziom EAR średnie zapotrzebowanie dla grupy, wiek lat) wydane przez Instytut Żywności i Żywienia dla ludności w Polsce [6] oraz rekomendacje Światowej Organizacji Zdrowia [7]. Poziom wiedzy zdrowotnej oceniono na podstawie wywiadu, w którym respondent spontanicznie odpowiadał na pytanie Jakie zna Pan(i) metody zapobiegania chorobom serca, inne niż przyjmowanie leków, a ankieter zaznaczał na umieszczonej w kwestionariuszu liście wymienione przez badanego opcje. Jeżeli respondent udzielił odpowiedzi, która nie znajdowała się na uwzględnionej liście, była ona zapisywana w wyznaczonym miejscu. Analizy statystyczne przeprowadzono przy użyciu programu Statistical Analysis System (SAS), wersja 9.2. Wyniki Charakterystykę młodych dorosłych mieszkańców naszego kraju przedstawiono w tabeli I. Osoby uczestniczące w projekcie miały średnio około 26 lat, a ich zarobki były zdecydowanie niskie dochodem netto na osobę w rodzinie poniżej 700 zł dysponowało około 75%, a powyżej 1500 zł jedynie 2-4% respondentów. legitymowały się wyższym stopniem edukacji niż mężczyźni i częściej pozostawały w związku małżeńskim. Wśród części młodych Polaków, a szczególnie w grupie mężczyzn, wystąpiły już czynniki ryzyka chorób cywilizacyjnych, tj. nadwaga i otyłość, hipercholesterolemia i nadciśnienie tętnicze oraz fakt palenia tytoniu (tab. I). Jednocześnie dieta omawianej populacji była niezbilansowana pod względem niektórych składników odżywczych (tab. II). Przede wszystkim przeciętna racja pokarmowa młodych Polaków charakteryzowała się wysoką aterogennością wynikającą z wysokiego spożycia tłuszczów ogółem i nasyconych kwasów tłuszczowych oraz cholesterolu w grupie mężczyzn. Stwierdzono również niedoborową zawartość folianów oraz wapnia u obu płci oraz magnezu w grupie kobiet. Wielkość konsumpcji warzyw i owoców zbliżona była do wartości zalecanej. Średnie pobranie witamin antyoksydacyjnych, witamin B 6 i B 12 oraz magnezu u mężczyzn mieściło się w granicach zalecanych poziomów. Świadomość zasad prewencji chorób cywilizacyjnych u młodych osób w naszym kraju była zaskakująco niska (tab. III). Najwyższy odsetek wymienionych odpowiedzi dotyczył uznania za metodę zapobiegania chorobom serca zwiększenie aktywności fizycznej, następnie zaprzestanie lub ograniczenie palenia tytoniu i prowadzenie regularnego trybu życia. Najniższy poziom wiedzy zanotowano w odniesieniu do zagadnień

3 Waśkiewicz A. Jakość żywienia i poziom wiedzy zdrowotnej u młodych dorosłych Polaków badanie WOBASZ 235 Tabela I. Ogólna charakterystyka mieszkańców Polski w wieku lat Table I. General characteristics of the Polish population aged years Liczba osób /Number of persons Średni wiek (lata) /Mean age (years) Dochód netto na osobę w rodzinie /Net income per family member < 700 zł (%) 73,3 78, zł (%) 23,3 19,5 > 1500 zł (%) 3,6 2,4 Wykształcenie /Education podstawowe (%) /primary 51,5 33,7 średnie (%) /secondary 38,8 51,2 wyższe (%) /university 9,7 15,1 Stan cywilny /Marital status żonaty/mężatka /maried 38,8 57,9 wolny /single 61,2 42,1 Palacze (%) /smokers 40,1 22,6 Osoby z nadwagą i otyłością 1/ (%) /Overweight and obesity subjects Osoby z hipercholesterolemią 2/ (%) /Hypercholesterolemic subjects Osoby z nadciśnieniem tętniczym 3/ (%) /Hypertensive subjects 39,3 21,3 37,4 34,8 15,9 3,9 1/ nadwaga i otyłość /overweight and obesity: BMI 25,0 kg/m 2 ; 2/ hipercholesterolemia: cholesterol całkowity /total cholesterol 190 mg/dl; 3/ nadciśnienie tętnicze /arterial hypertension: RRS 140 mm Hg lub RRR 90 mm Hg lub aktualne leczenie hipotensyjne/hypotensive treatment in progress Tabela II. Średnia zawartość wybranych składników odżywczych w dziennej racji pokarmowej mieszkańców Polski w wieku lat Table II. Mean content of selected nutrients in a daily food ration of the Polish population aged years Składniki odżywcze/nutirents Tłuszcz całkowity (% energii) /Total fat Kwasy tłuszczowe nasycone (% energii) /Saturated fatty acids Cholesterol pokarmowy (mg) /Dietary cholesterol Warzywa i owoce (g) /Fruit and vegetables normy żywienia*/nutritional standards < 30% 37,3 35,0 < 10% 13,9 13,2 < Witamina A (µg) /Vitamin A M>630 K> Witamina C (mg) /Vitamin C M>75 K>60 84,7 79,1 Witamina E (mg) /Vitamin E M>10 K>8 13,9 9,4 Foliany (µg) /Folates M>320 K> Witamina B 6 (mg) /Vitamin B 6 M>1,1 K>1,1 2,4 1,5 Witamina B 12 (µg) /Vitamin B 12 M>2,0 K>2,0 5,9 3,3 Magnez (mg) /Magnesium M>330 K> Wapń (mg) /Calcium > * normy żywienia poziom EAR średnie zapotrzebowanie dla grupy, wiek lat/ * nutritional standards EAR level mean requirement for the group aged years dotyczących jakości żywienia. Jedynie około 15-30% badanych osób zdawało sobie sprawę, że ograniczenie spożycia soli, regularna konsumpcja owoców i warzyw, a także zmniejszenie masy ciała u osób z nadwagą są istotne w prewencji chorób cywilizacyjnych, a niewiele więcej uznało, że w profilaktyce należy ograniczyć spożycie tłuszczów. Pełną wiedzą zdrowotną, czyli znajomością 8 metod, wykazało się zaledwie kilka procent osób. Tabela III. Poziom wiedzy na temat niefarmakologicznych metod zapobiegania chorobom cywilizacyjnym wśród mieszkańców Polski w wieku lat * Table III. Level of knowledge on non-pharmacological methods of preventing civilization diseases in the Polish population aged years* Wiedza zdrowotna/ Heath knowledge Zmniejszenie ciężaru ciała u osób z nadwagą (%) /Weight reduction in overweight subjects Większa aktywność fizyczna (%) /Increased physical activity Zaprzestanie lub ograniczenie palenia tytoniu (%) /Cessation or reduction of tobacco smoking Ograniczenie picia alkoholu (%) /Reduction of alkohol consumption Ograniczenie ilości soli w potrawach (%) /Reduction of dietary salt intake Prowadzenie regularnego trybu życia, właściwy wypoczynek, unikanie napięcia nerwowego (%) /Regular lifestyle, proper rest, stress avoidance Ograniczenie spożycia tłuszczów (%) /Reduction of fat intake Regularne spożywanie warzyw i owoców (%) /Regular intake of fruit and vegetables Prawidłowe wskazanie wszystkich zagadnień (%) /Correct indication of all methods ,6 5,5 * Poziom wiedzy zdrowotnej ocena na podstawie zadanego respondentowi pytania Jakie zna Pan(i) metody zapobiegania chorobom serca, inne niż przyjmowanie leków. Ankieter zaznaczał wymienione przez badanego opcje na umieszczonej w kwestionariuszu, niewidocznej dla respondenta liście. /*Level of health knowledge evaluation based on the question: Do you know any other methods of heart disease prevention other than taking drugs?. The interviewer checked the options enumerated by the respondent on a questionnaire list inaccessible to the respondent. Dyskusja Wyniki przedstawionej pracy wykazały, że populację Polaków w wieku lat charakteryzuje zarówno nieracjonalny sposób żywienia, jak i niska wiedza na temat niefarmakologicznych metod zapobiegania chorobom cywilizacyjnym. Jest to szczególnie niepokojące, ponieważ już u tych młodych osób stwierdzono duże rozpowszechnienie czynników ryzyka tych chorób jak palenie papierosów, nadwaga i otyłość, hipercholesteroloemia i w mniejszym stopniu nadciśnienie tętnicze. Osoby w wieku lat są specyficzną grupą ludności, a prawidłowe żywienie ma u nich szczególne znaczenie nie tylko ze względu na wpływ na stan zdrowia, procesy rozrodcze i wygląd zewnętrzny, ale także ze względu na to, że własne nawyki żywieniowe

4 236 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): przekazują wychowywanym dzieciom. Młodych ludzi cechuje również szczególny styl życia często intensywna praca zawodowa wiążąca się z wydłużonym lub zmiennym czasem pracy, występujące problemy finansowe i brak czasu. Wzrost tempa życia, wysoka aktywność zawodowa kobiet, likwidacja stołówek zakładowych w dużej części dotyczą właśnie tej populacji i przyczyniają się do nieregularnego, nieracjonalnego sposobu żywienia. Jednocześnie wyeliminowanie w okresie wczesnej dojrzałości nieprawidłowych nawyków żywieniowych może przyczynić się do korygowania zaburzeń gospodarki lipidowej, otyłości czy nadciśnienia tętniczego i w konsekwencji obniżenia ryzyka wystąpienia chorób cywilizacyjnych. Dlatego też opierając się na wytycznych WHO [7] i Europejskiego Konsensusu Promoting Heart Heath [8] dotyczącego zasad prawidłowego żywienia w profilaktyce chorób cywilizacyjnych w niniejszej pracy oceniono sposób żywienia młodej dorosłej części naszego społeczeństwa. Do głównych czynników żywieniowych, które pełnią ważną rolę w rozwoju chorób cywilizacyjnych zaliczyć można tłuszcze (odpowiednia jakość i ilość) oraz cholesterol pokarmowy. Nieprawidłowe ich spożycie wpływa zarówno na zaburzenia gospodarki węglowodanowej, tłuszczowej, jak i na układ krzepnięcia i dodatnio koreluje z chorobą niedokrwienną serca, nowotworami, a także cukrzycą i otyłością [3,9-11]. Niestety, zarówno w omawianej populacji jak i większości polskich badań dotyczących osób w podobnym wieku odsetek energii dostarczanej przez tłuszcze ogółem był zbyt wysoki u studentów z SGGW z Warszawy [12] oraz Uniwersytetów Medycznych we Wrocławiu [13], Białymstoku [14] i Lublinie [15] wahał się od 30% do 39%, jedynie u kobiet z krakowskich uczelni [16], wyłącznie w okresie jesienno zimowym wynosił 29%. Lepiej natomiast przedstawiała się sytuacja odnośnie cholesterolu, ale tylko w grupach kobiet, u których średnie pobranie kształtowało się w zakresie mg/dzień [13,14,16] i było zgodne z rekomendacjami. Ponadto w prewencji chorób cywilizacyjnych istotna jest odpowiednia zawartość w diecie witamin C, E i β-karotenu, związków polifenolowych, a także warzyw i owoców, będących ich nośnikami [17-19]. Składniki te biorą udział w tworzeniu systemu obronnego komórek i tkanek ustroju człowieka, hamują peroksydację nienasyconych kwasów tłuszczowych i zapobiegają oksydatywnej modyfikacji lipoprotein o niskiej gęstości (LDL). Wyniki przedstawionej pracy wykazały, że pobranie z dietą witamin antyoksydacyjnych oraz wielkość konsumpcji warzyw i owoców przez analizowaną grupę były zbliżone do zaleceń. Podobne dane uzyskano również w innych badaniach dotyczących młodych ludzi, głównie studentów, z Warszawy, Wrocławia, Lublina, Białegostoku i Krakowa [12,13,15,20,21]. Kolejnym ważnym składnikiem diety są witaminy biorące udział w metabolizmie homocysteiny czyli foliany oraz witaminy B 6 i B 12. Osoby ze zwiększonymi poziomami homocysteiny są bardziej zagrożone miażdżycą oraz udarem mózgu, ponieważ aminokwas ten uszkadza śródbłonek tętnic, stymuluje oksydacje LDL oraz zwiększa skłonność do agregacji płytek krwi [22 23]. Zarówno stwierdzone w niniejszym opracowaniu, jak i innych badaniach dotyczących młodych, dojrzałych Polaków pobranie folianów z dietą było niedoborowe, i tak niedostateczne spożycie notowano wśród dorosłych mieszkańców Warszawy [24], wśród kobiet z Dolnego Śląska [25] oraz u kobiet w ciąży [26]. Jedynie pozytywnie można ocenić spożycie folianów w wysokości 341 µg/dzień u kobiet w wieku prokreacyjnym [27], ale należy zaznaczyć, że było to pobranie łącznie z suplementacją. Tak niskie spożycie folianów, stwierdzone w większości badań, może być niebezpieczne szczególnie u młodych kobiet, będących w wieku rozrodczym, gdyż niedobory tego składnika są czynnikiem zwiększającym ryzyko wrodzonych defektów cewy nerwowej [28]. Natomiast oszacowane u osób w wieku lat zbadanych w projekcie WOBASZ dzienne pobranie witaminy B 6 i B 12 było zgodne z narodowymi rekomendacjami, podobnie jak w innych wcześniej cytowanych badaniach przeprowadzonych w naszym kraju [20-21,24-25]. Najgorzej przedstawiała się zawartość w diecie wapnia u obu płci oraz magnezu w grupie kobiet. Niskie spożycie wapnia może być brane pod uwagę jako czynnik żywieniowy sprzyjający rozwojowi osteoporozy i nadciśnienia tętniczego, a niedobory magnezu mogą zwiększać ryzyko występowania schorzeń układu sercowo-naczyniowego, włączając w to chorobę wieńcową, zawał serca, arytmię oraz nagłe zgony [29-30]. Na nieprawidłowe żywienie młodych Polaków może mieć między innymi wpływ niski zasób wiedzy odnośnie niefarmakologicznych metod zapobiegania chorobom cywilizacyjnym. Wydaje się bowiem, że większość osób posiadających świadomość żywieniową potrafi ją przynajmniej w części zastosować w praktyce. Niestety w omawianej populacji pojedyncze żywieniowe czynniki ryzyka chorób cywilizacyjnych wymieniło około 15%-34%, a wszystkie podstawowe zagadnienia dotyczących profilaktyki tych chorób jedynie 3-6% badanych osób. W dorosłej populacji mieszkańców Łodzi poprawna znajomość czynników ryzyka ChUK związanych z dietą (spożywanie tłustych potraw, nieregularne posiłki, konsumpcja zbyt dużych ilości pieczywa, otyłość) charakteryzowała 41% mężczyzn i 44% kobiet [31]. Natomiast wśród studentów zaocznych AWFiS w Gdańsku notowano wysoką wiedzę na temat roli żywienia w powstawaniu chorób dietozależnych. Należy jednak zaznaczyć, że byli to studenci ostatniego roku specyficznego wydziału i wg ich opinii głównym źródłem tej wiedzy była uczelnia [32].

5 Waśkiewicz A. Jakość żywienia i poziom wiedzy zdrowotnej u młodych dorosłych Polaków badanie WOBASZ 237 Przy porównywaniu poziomu wiedzy zdrowotnej w różnych badaniach należy jednak pamiętać o odmiennych metodach stosowanych do oceny tego czynnika. Inne wyniki uzyska się kiedy respondent wskazuje wypisane odpowiedzi, a inne kiedy tak jak w badaniu WOBASZ, spontanicznie sam udziela odpowiedzi, a ankieter jedynie zaznacza wymienione opcje. Podsumowując, wyniki przedstawionej pracy wykazały, że populację Polaków w wieku lat charakteryzowały niepokojąco niski poziom wiedzy zdrowotnej oraz pewne nieprawidłowości w jakości diety, które to czynniki mogą prowadzić do nasilenia występowania chorób dietozależnych między innymi takich jak: choroba niedokrwienna serca, otyłość, cukrzyca oraz niektóre nowotwory. Piśmiennictwo / References 1. Hu F, Willet W. Optimal diets for prevention of coronary heart disease. JAMA 2002, 288: Gronowska-Senger A. Żywienie, styl życia a zdrowie Polaków. Żyw Człow Metab 2007, 34(1/2): Kłosiewicz-Latoszek L. Zalecenia żywieniowe w prewencji chorób przewlekłych. Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): Broda G, Rywik S. Wieloośrodkowe ogólnopolskie badanie stanu zdrowia ludności projekt WOBASZ. Zdefiniowanie problemu oraz cele badania. Kardiol Pol 2005, 63: S Kunachowicz H, Nadolna I, Przygoda B i wsp. Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL, Warszawa Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B. Normy Żywienia Człowieka PZWL, Warszawa Report of a Joint WHO/FAO Expert Consultation: Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. WHO Technical Report Series 916, Genewa Promoting Heart Health. A European Consensus 2004; background_doc_promoting_heart_health.pdf 9. Jakobsen MU, O Reilly EJ, Heitmann BL, et al. Major types of dietary fat and risk of coronary heart disease: a pooled analysis of 11 cohort studies. Am J Clin Nutr 2009, 89(5): Kozłowska-Wojciechowska M. Rola kwasów tłuszczowych, steroli i stanoli roślinnych oraz błonnika w zapobieganiu miażdżycy. Kardiologia Zapobiegawcza, PTBNM, Szczecin 2003, Sygnowska E, Waśkiewicz A. Znaczenie tłuszczów w prewencji i terapii chorób układu krążenia. Tłuszcze Jadalne 2005, 40: Harton A, Myszkowska-Ryciak J. Ocena sposobu żywienia studentek Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Bromat Chem Toksykol 2009, 42(3): Ilow R. Ocena sposobu żywienia wybranych grup populacji dolnośląskiej studenci. Żyw Człow Metab 2007, 34(1/2): Charkiewicz WJ, Markiewicz R, Borowska MH. Ocena spożycia podstawowych składników odżywczych w dietach studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. Chem Toksykol 2008, 41(3): Marzec Z, Koch W, Marzec A i wsp. Ocena wartości energetycznej oraz pobrania wybranych biopierwiastków i witaminy C z całodziennymi dietami studentów. Bromat Chem Toksykol 2008, 41(3): Bieżanowska-Kopeć R, Kopeć A, Wilk M. Ocena sposobu żywienia kobiet w wieku lat z okolic Krakowa. Żyw Człow Metab 2007, 34(1/2): Bazzano L, He J, Ogden LG, et al. Fruit and vegetable intake and risk of cardiovascular disease in US adults: the first National Health and Nutrition Examination Survey Epidemiologic Follow-up Study. Am J Clin Nutr 2002, 76: Hu FB. Diet and lifestyle influences on risk of coronary heart disease. Curr Atheroscler Rep 2009, 11(4): Asplund K. Antioxidant vitamins in the prevention of cardiovascular disease: a systematic review. J Internal Med 2002, 251: Charkiewicz WJ, Charkiewicz AE, Markiewicz R i wsp. Realizacja norm żywieniowych na wybrane składniki mineralne i witaminy wśród studentów Akademii Medycznej w Białymstoku. Żyw Człow Metab 2007, 34(1/2): Chłopicka J, Paśko P, Zachwieja Z. Ocena sposobu żywienia studentów Wydziału Farmaceutycznego Collegium Medium Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 2003 i Część II Witaminy. Żyw Człow Metab 2007, 34(1/2): Appel L, Miller E, Jee S, et al. Effect of dietary patterns on serum homocysteine. Circulation 2000, 102: Kłosiewicz-Latoszek L, Ostrowska A, Dieta, homocysteina, choroby sercowo-naczyniowe. Bromat Chem Toksykol 2000, 33(4): Dybkowska E, Świderski F, Waszkiewicz-Robak B. Zawartość witamin w diecie dorosłych mieszkańców Warszawy. Roczn PZH 2007, 58: Bronkowska M, Biernat J. Podaż kwasu foliowego i cyjanokobalaminy w całodziennych racjach pokarmowych kobiet z terenu Dolnego Śląska. Roczn PZH 2008, 59: Hamułka J, Wawrzyniak A, Zielińska J. Ocena spożycia folianów, witaminy B 12 i żelaza u kobiet w ciąży. Żyw Człow Metab 2003, 30: Rogalska-Niedźwiedź M, Chabros E, Chojnowska Z i wsp. Badanie wielkości spożycia folinów w grupie kobiet w wieku prokreacyjnym. Żyw Człow Metab 2000, 27: Daly LE, Kirke PN, Molloy A, et al. Folate levels and neural tube defects: implications for prevention. JAMA 1995, 274: Vaskonen T. Dietary minerals and modification of cardiovascular risk factors. J Nutr Bioch 2003, 14: Kłosiewicz-Latoszek L. Niedobór magnezu a choroby serca. Żyw Człow Metab 1993, 20: Maniecka-Bryła I, Bryła M, Martini-Fiwek J. Znajomość czynników ryzyka dla chorób układu krążenia w świetle badania kwestionariuszowego. Czynn Ryz 1996, 1: Walentukiewicz A, Wilk B, Szyszko-Maziuk D. Postawy wobec własnego sposobu odżywiania oraz poziom wiedzy studentów AWFiS w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Ann UMSC 2007, 52 (supl.18 nr 8):