dawniej Tom TIONAL ECONOMY

Transkrypt

1 Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk Wydział Nauk rolniczych i leśnych Forestry Letters dawniej Prace komisji nauk rolniczych i komisji nauk leśnych Tom LAS JAKO WYTWÓRCA DREWNA, WAŻNEGO SUROWCA DLA GOSPODARKI NARODOWEJ THE FOREST AS A PRODUCER OF WOOD AN IMPORTANT RAW MATERIAL FOR THE NA- TIONAL ECONOMY Abstract. The aim of the article is to show the role of wood as a renewed raw material necessary in numerous processing industries, as well as for creating gross output value and jobs. The second task is pointing out the necessity of collaboration between forestries and forest wood industries as well as the promotion of wooden products. The economic potential of forest industry, measured by employment and gross output value, is much bigger than that of forestry alone. The gross output value of forest industry is more than nine times larger than forestry and employment is five times as big as in Poland. Therefore wood production by forestry in 2010 in Poland, 33.6 mill. m³ enable forest industry operating and development. Wood is a basic raw material for 1,067 business entities, of which: 105 sawmilling and planing of wood, 268 manufacturing wood products, 222 manufacturing paper and paper products and 472 manufacturing furniture. The use of wood in the power engineering industry systematically rose during the last decade in Poland, amounting in 2011 to 2.6 mill. m³. Raw wood is also used in the chemical industry in manufacturing charcoal, ethyl alcohol, synthetics. Timber is a valued material in construction. It is estimated that 20% of harvested raw wood is used in homes and households for things such as: windows, doors, stairs, balustrades, windowsills, floors, roofs, fences, scaffolding.in addition, kitchen accessories, matches, musical instruments, toys and sports equipment are made of timber. Wood usage in households is particularly valued for its aesthetic features and for creating a unique atmosphere. Wood is a renewable raw material. Its resources are reconstructed, in a rational forest economy, growing stock systematically rises, which enables the timber supply to increase. In the wood production process carbon is sequestrated from carbon dioxide. Carbon accumulation in forest biomass is 104t/ha in Poland. Wood is a biodegradable substance and does not require expensive recycling processes, as well as being neutral in the carbon cycle. Timber made products have more favorable material and energy balances than their substitutes made of steel, synthetics, aluminum and concrete. Wood should be promoted as a renewable and environmentally friendly raw material. It s essential to counteract timber substitution in the construction, furniture and paper industries. Environmental movements, forestry and forest industry ought to collaborate in promoting it. Key words: forest industry, renewed material, wood promotion

2 110 Wstęp Najbardziej pierwotna i tradycyjna funkcja lasu, jaką jest dostarczanie surowca drzewnego, w odczuciu społeczeństwa zaczyna tracić na znaczeniu. Ma to związek ze wzrostem pozagospodarczych, a szczególnie środowiskotwórczych funkcji lasu. Według licznych badań opinii społecznej zaledwie kilkanaście procent społeczeństwa polskiego postrzega las jako źródło surowca drzewnego [PBS 2004, Piszczek i in. 2008], przedkładając nad dostarczanie surowca pozaprodukcyjne funkcje lasu. Należy jednak zaznaczyć, że pozytywny wpływ gospodarstwa leśnego na środowisko naturalne jest możliwy dzięki prowadzeniu racjonalnej gospodarki leśnej obejmującej m in. użytkowanie i sprzedaż drewna. Ta ostatnia, dając przychody, pozwala na finansowanie całej działalności kreującej zarówno gospodarcze, jak i pozagospodarcze funkcje lasu. Leśnictwo, pozyskując i dostarczając surowiec drzewny gospodarce narodowej, przyczynia się do jej rozwoju poprzez tworzenie miejsc pracy nie tylko w tym sektorze, ale także w działach wytwórczości materialnej, które przetwarzają drewno lub wykorzystują wytworzone z niego produkty oraz półfabrykaty. Należy podkreślić, że drewno jest surowcem odnawialnym, w przeciwieństwie do wielu jego substytutów. Wytwarzanie drewna jest bardzo korzystne dla gospodarki, z punktu widzenia dostarczania surowca, ale także dla środowiska naturalnego, w związku z wiązaniem węgla i wytwarzaniem tlenu w procesie fotosyntezy. Można zatem uznać drewno za surowiec w pełnym tego słowa znaczeniu ekologiczny. Celem pracy jest ukazanie roli drewna jako surowca odnawialnego, niezbędnego w wielu gałęziach przemysłu przetwórczego, w tworzeniu miejsc pracy oraz zwiększaniu produkcji globalnej. Celem wtórnym jest wskazanie konieczności współpracy sektora leśno-drzewnego w promocji drewna i wytworzonych z niego wyrobów. Drewno jako podstawowy surowiec dla przemysłu przetwórstwa drewna Najważniejszym nabywcą drewna jest przemysł przetwórczy. Jego potencjał ekonomiczny, mierzony zatrudnieniem i produkcją globalną, jest znacznie większy niż gospodarstwa leśnego (tab. 1). Produkcja globalna leśnictwa jest ponad dziewięciokrotnie mniejsza niż przemysłu przetwarzającego drewno. Zatrudnienie w przemyśle jest ponad pięciokrotnie większe niż w gospodarstwie leśnym. Zatem leśnictwo poprzez wytwarzanie drewna, którego w 2010 roku pozyskano mln m³, umożliwia funkcjonowanie i rozwój przemysłu, który zatrudnia 2,3% ogółu osób zatrudnionych i wytwarza 7,5% produkcji przemysłowej w Polsce [Leśnictwo 2011, Mały Rocznik Statystyczny 2011]. Struktura przemysłu przetwórstwa drewna nie jest jednorodna. Tworzą ją przemysł wyrobów z drewna, przemysł papieru i wyrobów z papieru oraz przemysł meblarski. Drewno w 2010 r. stanowiło podstawowy surowiec dla funkcjonowania 1067 podmiotów gospodarczych, w tym (wg Rocznika Staystycznego Przemysłu 2011): 105 w tartacznictwie, 268 w produkcji wyrobów z drewna, 222 wytwarzających papier i wyroby z papieru oraz 472 produkujących meble. Najliczniejszą grupę przetwórców drewna sta-

3 Las jako wytwórca drewna, ważnego surowca dla gospodarki narodowej 111 Tab. 1. Porównanie potencjału ekonomicznego leśnictwa i przemysłu przetwórstwa drewna w Polsce w 2010 r. Tab. 1. Comparison of economic potential between forestry and forest industry in Poland in 2010 Produkcja globalna Gross output Zatrudnienie Employment [mln zł] [tys. osób] Odsetek ogółu zatrudnionych w Polsce [%] Percentage of total employment in Poland Leśnictwo Forestry Przemysł przetwórstwa drewna Forest industry 8 929,0 193,3 46,4 244,0 0,44 2,32 Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS Leśnictwo 2011, Rocznik Statystyczny Przemysłu 2011 i Mały Rocznik Statystyczny 2011 nowią zatem zakłady meblarskie. Na drugim miejscu znalazły się podmioty wytwarzające wyroby z drewna. Ta grupa jest stosunkowo spolaryzowana, należą do niej: wytwórcy forniru, sklejki, płyt drewnopochodnych, drewna klejonego, paneli podłogowych itp. Trzecią pod względem liczebności grupą są producenci papieru i wyrobów z papieru, do których zalicza się celulozownie, papiernie, producentów tektury i opakowań papierowych. Najmniej liczną grupą był przemysł tartaczny. Należy podejść ostrożnie do interpretacji tej informacji, ponieważ część zakładów produkujących wyroby z drewna realizuje także przetarcie i oferuje tarcicę do sprzedaży. Wartość produkcji poszczególnych gałęzi jest zbliżona, jednak wielkość zatrudnienia różni się znacznie (tab. 2). Najmniejszą wartością produkcji i zatrudnieniem cechuje się przemysł papierniczy i wyrobów z papieru. Największe zatrudnienie występuje w prze- Tab. 2. Wartość produkcji globalnej, udział [%] w produkcji przemysłowej i zatrudnienie w przemyśle przetwórstwa drewna w Polsce w 2010 r. Tab. 2. Gross output value, share [%] of industrial production and employment in forest industry in Poland in 2010 Gałęzie przemysłu przetwórstwa drewna Wyroby z drewna Wood products Papier i wyroby z papieru Paper and paper products Meblarstwo Furniture Wartość produkcji globalnej [mln zł] Gross output value [mill PLN] Udział [%] w wartości produkcji przemysłowej Share [%] of industrial production value Zatrudnienie [tys. osób] Employment (thous. emploees) ,9 2,5 130, ,5 2,2 54, ,2 2,8 59,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS Leśnictwo 2011, Rocznik Statystyczny Przemysłu 2011 i Mały Rocznik Statystyczny 2011

4 112 myśle wyrobów z drewna i stanowi ponad połowę całego zatrudnienia w przemyśle przetwórstwa drewna. Wartość produkcji globalnej jest najwyższa w meblarstwie. Należy zwrócić uwagę, że poszczególne gałęzie przemysłu przetwórstwa drewna różnią się efektywnością przetwarzania surowca oraz wytwarzaną wartością dodaną. Najwyższe wskaźniki uzyskuje przemysł celulozowo-papierniczy, a najniższe przemysł wyrobów z drewna. Znaczenie drewna dla rozwoju innych działów wytwórczości materialnej W związku z wprowadzeniem w życie Deklaracji z Rio (1992) oraz Protokołu z Kioto (1997) wzrasta wykorzystanie drewna w energetyce. Polska posiada ograniczone zasoby alternatywnych źródeł energii i jednym z nielicznych surowców odnawialnych, którego podaż może wzrastać w przyszłości, jest drewno. Obserwowany jest stały wzrost jego wykorzystania do produkcji energii elektrycznej, który w 2010 r. wynosił (wraz z torfem) tys. m³, a w tys. m³ (wg GUS Gospodarka Paliwowo- Energetyczna 2010 i 2011). Szacuje się, że w 2013 r. zapotrzebowanie przemysłu drzewnego wzrośnie względem roku 2012 o 2,5 mln ton, zaś w 2020 może wynieść 8,3 mln ton suchej masy (Sieniawski 2012). Należy jednak podkreślić, że energetyka i przemysł przetwórstwa drewna, a szczególnie podmioty nabywające drewno średniowymiarowe oraz rozdrobnione, czyli takie jak przemysł celulozowo-papierniczy oraz wytwórcy płyt drewnopochodnych, silnie z sobą konkurują. Wynikiem tego zjawiska jest popyt niezaspokojony przez podaż, powodujący wzrost cen surowca drzewnego. Zakłady przetwarzające drewno lobbują za wprowadzeniem ograniczeń prawnych, które regulowałyby wielkość zakupów energetyki. Przykładem takiego dokumentu jest Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 18 października 2012 w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle energii, które m. in. tworzy definicję drewna pełnowartościowego (jego współspalanie z węglem przez zakłady energetyczne nie będzie dotowane). Argumentem przemawiającym za wprowadzeniem takich rozwiązań jest wg przemysłu przetwórczego jego stosunkowo niska rentowność, niepozwalająca na konkurowanie o surowiec z energetyką. W przypadku niedoborów drewna część zakładów je przetwarzających mogłaby ograniczać produkcję i redukować zatrudnienie. Rozwiązaniem problemu niedoboru drewna średniowymiarowego na rynku może być jego wytwarzanie w uprawach plantacyjnych, szeroko stosowane w wielu krajach, również europejskich (np. na Węgrzech czy w Wielkiej Brytanii). W Polsce udział plantacji drzew jest jednym z najniższych w Europie i wynosi zaledwie 0,06% powierzchni rolniczej. Ważnym produktem wytwarzanym z drewna i odpadów drzewnych jest pelet. Jego znaczenie jako źródła energii dynamicznie wzrasta dzięki możliwości spalania w wielu typach pieców, wygodzie transportowania, składowania i użytkowania oraz atrakcyjnej cenie.

5 Las jako wytwórca drewna, ważnego surowca dla gospodarki narodowej 113 Oprócz omówionego przemysłu celulozowo-papierniczego, także inne gałęzie branży chemicznej wykorzystują surowiec drzewny jako podstawowy lub ważny w procesach wytwórczych. Najczęściej wykorzystywane są technologie termolizy i pirolizy, w których wytwarza się węgiel drzewny. W procesie pirolizy obok węgla drzewnego uzyskuje się także metanol, etanol i kwas octowy. Węgiel drzewny jest bardzo ważnym produktem przemysłu chemicznego, stosowanym w filtrach, farmacji i przemyśle spożywczym. Z drewna poddanego procesowi hydrolizy wytwarza się etanol stosowany jako dodatek do paliw silnikowych, wytwarzanych z ropy naftowej. Przemysł chemiczny wytwarza także z drewna materiały drewnopochodne takie ja lignoston i lignofol wyjątkowo twarde i wytrzymałe, stosowane np. w energetyce i produkcji maszyn. Najnowszym wyrobem jest arboform, tworzywo sztuczne wytwarzane z ligniny, posiadające właściwości i zastosowania podobne do polietylenu. Zostało opracowane w Niemczech i tam też, w okolicach Stuttgartu powstały pierwsze zakłady wytwarzające ten produkt termoplastyczny, głównie z surowca bukowego. Zatem z drewna, surowca odnawialnego, wytwarza się również tworzywa sztuczne, skutecznie zastępujące produkowane dotąd z ropy naftowej lub węgla [Kotowski i Konopka 2012]. Lignina może także zastępować fenol wytwarzany z surowców kopalnych i niezbędny w produkcji klejów do drewna. Drewno może być także poddawane zgazowaniu, a produkt (gaz drzewny) zastępować benzynę. Drewno stanowi nadal bardzo ważny materiał wykorzystywany w budownictwie. Szacuje się, że po przetworzeniu do tego sektora gospodarki trafia w postaci różnych półfabrykatów i produktów gotowych ok. 20% pozyskanego surowca. Jest ono wykorzystywane przede wszystkim jako materiał wykończeniowy. Wykonuje się z niego stolarkę otworową, schody, balustrady, parapety, posadzki podłogowe, pokrycia dachowe, elewacje, ogrodzenia, szalunki i elementy rusztowań. Drewno jest także wykorzystywane choć coraz rzadziej jako materiał konstrukcyjny. Najczęściej jest stosowane do wykonywania więźb dachowych, szkieletów domów, rzadko ścian pełnych. Jest cenione szczególnie ze względuna walory estetyczne i klimat jaki, tworzy w pomieszczeniach, gdzie zostało zastosowane. Oprócz omówionych powyżej zastosowań drewno jest także surowcem do produkcji galanterii kuchennej (desek do krojenia, łyżek, wałków do ciasta itp.), zapałek (w Polsce ponad 5,8 tys. ton w 2011 r.), instrumentów muzycznych (o wartości 15,2 mln zł w 2011 r.), sprzętu sportowego i zabawek. Bardzo zmniejszyło sie zastosowanie drewna na skutek substytucji innymi materiałami w telekomunikacji, górnictwie węgla kamiennego i transporcie. Drewno jako surowiec ekologiczny Prezentując gospodarczą rolę drewna, nie sposób pominąć faktu, iż jest ono surowcem odnawialnym, co oznacza, że przez prowadzenie racjonalnej gospodarki leśnej jego zasoby są stale odtwarzane, a także mogą być powiększane, co pozwala na wzrost jego podaży. Zatem rosnące potrzeby przemysłu mogą być zaspokajane bez uszczerbku dla środowiska naturalnego. Należy pokreślić, że zwiększanie zasobów i produkcji drewna jest niezwykle korzystne dla całej biocenozy i środowiska życia człowieka, ponieważ

6 114 w procesie jego wytwarzania wiązany jest węgiel z dwutlenku węgla. Las jest ekosystemem, w którym skala tego zjawiska jest największa. Szacuje się, że lasy wiążą ponad połowę węgla na Ziemi i mają ok. 80% udziału w wymianie węgla pomiędzy Ziemią i atmosferą. Ilość związanego przez las węgla jest zróżnicowana i zależy od szerokości geograficznej, klimatu oraz składu gatunkowego. W lasach strefy umiarkowanej wynosi od 0,7 do 7,5 t/ha [Fronczak 2008], zaś wg GUS [Leśnictwo 2012], zapas węgla w biomasie drzewnej w Polsce wynosi 104 t/ha. Ponadto drewno jest neutralne w obiegu węgla, tzn. podczas spalania uwalnia tyle dwutlenku węgla, ile pochłonęło w procesie wzrostu. Drewno ulega naturalnej biodegradacji, w związku z czym nie wymaga kosztownych procesów utylizacyjnych po wykorzystaniu. W niektórych zastosowaniach może być wykorzystane wielokrotnie, np. zużyte opakowania (skrzynki, palety) są nabywane przez zakłady wytwarzające płyty drewnopochodne. Drewno poużytkowe może być także zastosowane w celach energetycznych. Produkty wykonane z drewna mają znacznie korzystniejszy bilans materiałowo-energetyczny niż ich substytuty wykonane z tworzyw sztucznych, stali, aluminium i betonu (np. wytworzenie 1 m² ściany zewnętrznej z drewna wiąże od 492 do 515 MJ energii nieodnawialnej, a ceglanej 967 MJ) [Ratajczak i in. 2002]. O konieczności promocji drewna Powszechnie uważa się, że drewno ma więcej wad niż zalet, wśród których wymienia się: małą trwałość, konieczność częstej i pracochłonnej konserwacji, małą wytrzymałość, zmienność parametrów po obróbce technicznej, łatwopalność oraz wysoką cenę. Wiele z tych opinii nie jest słusznych. Drewno jest doskonałym materiałem konstrukcyjnym, przy małej gęstości charakteryzuje się dużą wytrzymałością, jest doskonałym materiałem izolacyjnym, w porównaniu z tworzywami sztucznymi posiada wyższy moduł sprężystości i udarność, a w wysokich temperaturach ulega zwęglaniu, stosunkowo wolno tracąc właściwości mechaniczne (np. wolniej niż żelazo). Należy podjąć wysiłek promocji drewna jako surowca odnawialnego i bezpiecznego dla środowiska. O skali potrzeb w tym zakresie może świadczyć fakt, że przeciętny Polak zużywa o połowę mniej drewna per capita niż Niemiec. Gospodarstwo leśne, wycinając drzewa, działa na korzyść środowiska, ponieważ dostarcza odnawialnego surowca. Jednocześnie w miejsce usuniętego drzewostanu sadzi nowy, który ponownie wiąże węgiel z dwutlenku węgla. Należy zatem przeciwdziałać substytucji drewna w budownictwie i meblarstwie, zwiększać wykorzystanie opakowań drewnianych i papierowych oraz artykułów higienicznych. W ten sposób można zwiększyć konsumpcję drewna i jego wyrobów, kreować wzrost produkcji w przemyśle przetwórstwa drewna oraz popyt na sam surowiec. Działaniami promującymi wykorzystanie drewna oraz zwiększaniem częstotliwości jego użycia są potencjalnie zainteresowane gałęzie przemysłu przetwarzające drewno oraz organizacje zrzeszające przetwórców drewna. Wzrost sprzedaży produktów drewnopochodnych będzie bowiem również korzystny dla ich wytwórców. Kolejną grupą

7 Las jako wytwórca drewna, ważnego surowca dla gospodarki narodowej 115 podmiotów, które mogą skomercjalizować wzrost sprzedaży drewna, są firmy certyfikujące lasy. Świadomy ekologicznie klient będzie bowiem poszukiwał produktów wykonanych z surowca, którego pozyskanie nie naruszyło równowagi przyrodniczej. Także organizacje ekologiczne, które deklarują dbałość o środowisko naturalne, mogą być zainteresowane współpracą, gdyż wspólne działania będą przyczyniały się do powiększenia zasobów leśnych. Trzeba podkreślić, że gospodarstwo leśne z przychodów ze sprzedaży drewna finansuje całość działań realizowanych w ramach gospodarki leśnej w tym świadczone przez las funkcje społeczne, edukację leśną społeczeństwa oraz współuczestniczy w ochronie przyrody [Piszczek, Janusz, Kuc 2012]. Podsumowanie Dzięki produkcji drewna przez gospodarstwo leśne możliwe jest uzyskanie produkcji globalnej w przemyśle przetwórstwa drewna, która jest ponaddziewięciokrotnie większa od wytwarzanej w leśnictwie. Jednocześnie jedno miejsce pracy w leśnictwie pozwala na zatrudnienie ponad 5 osób w przemyśle przetwórczym. Niezbędne jest symetryczne partnerstwo oraz współpraca pomiędzy gospodarstwem leśnym i przemysłem przetwórczym dla kreacji rynku drewna oraz wytworzonych z niego produktów finalnych. Drewno, jako surowiec odnawialny i bezpieczny dla środowiska, powinno być promowane, a jego konsumpcja powinna wzrastać, co będzie korzystne dla gospodarstwa leśnego, przemysłu przetwórczego oraz całej gospodarki narodowej. Literatura Fronczak K. (2008): Leśnictwo łagodzi zmiany klimatu. Środowisko 19(379): GUS (2012): Leśnictwo GUS (2011): Gospodarka paliwowo-energetyczna w roku GUS (2012): Gospodarka paliwowo-energetyczna w roku GUS (2012): Mały Rocznik Statystyczny GUS Rocznik Statystyczny Przemysłu Kotowski M., Konopka E. (2012): Nowe zastosowanie drewna. Chemia Przemysłowa: 2/2012. Lasy Państwowe w oczach Polaków (2004). Pracownia Badań Społecznych (na podstawie witryny Piszczek M., Janusz A., Kuc M. (2012): O konieczności nowego wymiaru promocji drewna pozyskanie i sprzedaż drewna podstawą finansowania i wypełniania przez las funkcji społecznych. SiM CEPL w Rogowie 14.3(32): Piszczek M., Janusz A., Kudłacik M. (2008): Postrzeganie leśnictwa i grupy zawodowej leśników przez społeczeństwo na obszarze LKP Lasy Beskidu Śląskiego i LKP Lasy Beskidu Sądeckiego. Sylwan 152(12): Ratajczak E., Szostak A., Bidzińska G., Gałecka A. (2002): Analiza uwarunkowań wdrażania w Polsce strategii promocji drewna. Maszynopis pracy przygotowanej dla Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych. Poznań. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 18 października 2012 sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, za-

8 116 kupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle energii, Dz. U. z 2012 r., poz Sieniawski W. (2012): Surowiec do przerobu poszukiwany. Las Polski Adres do korespondencji Corresponding adress: Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Katedra Szczegółowej Hodowli Lasu Al. 29 listopada Kraków