SPRAWIEDLIWO Æ KARANIA W SPO ECZEÑSTWACH LIBERALNYCH ZASADA PROPORCJONALNO CI

Transkrypt

1

2

3 Moim Rodzicom

4 MICHAŁ KRÓLIKOWSKI

5 Redakcja: Piotr Grabarczyk Wydawnictwo C. H. Beck 2005 Wydawnictwo C. H. Beck, Sp. z o.o. ul. Gen. Zajączka 9, Warszawa Skład i łamanie: Wydawnictwo C.H. Beck Druk i oprawa: P.W.P. INTER-DRUK Warszawa ISBN

6 Spis treści Spis treści Od autora... Literatura... Wprowadzenie. Zarys problematyki sprawiedliwości karania Kompleksowy charakter problematyki karania Neoklasycyzm czy sprawiedliwość retrybutywna Sprawiedliwy odwet czy zasada proporcjonalności Współczesne teorie sprawiedliwości retrybutywnej... 8 Rozdział 1. Podstawy sprawiedliwości retrybutywnej Wprowadzenie Fundamenty sprawiedliwości retrybutywnej I. Obowiązek ukarania sprawcy zła czy gwarancja przed wykorzystaniem jednostki w procesie karania II. Etyczny czy emocjonalny wymiar sprawiedliwości retrybutywnej Zasługa w ogólnej teorii sprawiedliwości I. Istota zasługi II. Podstawa zasłużenia i zasłużony przedmiot (kara) III. Zasługa a ideał sprawiedliwości Kara współmierna do stopnia winy I. Kara jako sposób odczytania treści i wymiarów bezprawia II. Materialna treść bezprawia III. Dyrektywa współmierności kary do stopnia winy (materialnej treści bezprawia) IV. Współmierność kary do stopnia winy wyznaczana przez zasadę proporcjonalności Rozdział 2. Wyzwania wobec sprawiedliwości retrybutywnej Wprowadzenie Subiektywizm winy versus subiektywizm niebezpieczeństwa sprawcy I. Zarys kryminologii pozytywistycznej II. Ruch obrony społecznej IX XI V

7 III. Konsekwencje nacisku na subiektywizm niebezpieczeństwa sprawcy IV. Filozoficzne tło przedstawionej kontrowersji V. Zamierzone relacje w demokracji liberalnej Wyzwanie ze strony ruchu abolicjonistycznego. Problem tzw. sprawiedliwości naprawczej I. Geneza i charakter ruchu abolicjonistycznego II. Rozbieżności w ruchu abolicjonistycznym III. Romantyczne złudzenia klasyków abolicjonizmu IV. Zakwestionowanie legitymacji procedur wymiaru sprawiedliwości V. Sprawiedliwość naprawcza wobec sprawiedliwości retrybutywnej Rozdział 3. Zasada proporcjonalności w kompleksowej teorii kary kryminalnej Wprowadzenie Charakter argumentów w uzasadnianiu kary kryminalnej Usystematyzowanie argumentów wewnątrz teorii kary I. Definicja kary kryminalnej II. Uzasadnienie istnienia kary kryminalnej III. Uzasadnienie praktyki stosowania kary kryminalnej Miejsce zasady proporcjonalności w kompleksowej teorii kary Rozdział 4. Współczesne teorie sprawiedliwości retrybutywnej Uzasadnienie istnienia kary kryminalnej Wprowadzenie Teorie symetrii sprawiedliwości dystrybutywnej i wyrównawczej 80 I. Przegląd teorii Teoria korzyści i ciężarów Teorie komunikacyjne kary I. Przegląd teorii II. Teoria potępienia moralnego wyrażanego przez karę III. Teoria świeckiej pokuty Rozdział 5. Zasada proporcjonalności kar i przestępstw Wprowadzenie Dlaczego karać proporcjonalnie? Charakter zasady proporcjonalności kar i przestępstw I. Porównawczy wymiar zasady proporcjonalności II. Zasada proporcjonalności kar i przestępstw w znaczeniu materialnym treść gwarancji czy treść pozytywna Oszacowanie ciężaru przestępstwa VI Spis treści

8 Spis treści I. Potrzeba instrumentu do porównawczej oceny ciężarów przestępstw II. Element winy III. Element szkody IV. Koncepcja tzw. standardu życia jako przykład instrumentu porównawczej oceny ciężarów przestępstw Dobieranie surowości kar I. Potrzeba instrumentu do porównawczej oceny surowości kar II. Znaczenie kultury karnej w danej społeczności III. Konwencja dobierania surowości kar IV. Stopień dyskrecjonalności w sądowym wymiarze kary Problem recydywy Zasada proporcjonalności w praktyce wymiaru kary I. Kształtowanie jednolitej praktyki w oparciu o wymóg proporcjonalności II. Znaczenie i kształt dyrektyw wymiaru kary III. Tzw. wytyczne przeliczeniowe IV. Dyrektywy sędziowskiego wymiaru kary V. Praktyka systemu karnego wyznaczana przez kształt dyrektyw wymiaru kary Rozdział 6. Zasada proporcjonalności kar i przestępstw w teorii politycznej Wprowadzenie Porządek społeczny a zasada proporcjonalności System karny akceptowany społecznie Spis rysunków VII

9

10 Utylitaryzm to cywilizacja skutku, użycia cywilizacja «rzeczy», a nie «osób», cywilizacja, w której osoby stają się przedmiotem użycia, podobnie jak używa się rzeczy. Jan Paweł II Od autora Impulsem do rozpoczęcia pracy Od nad autora problematyką sprawiedliwości karania w społeczeństwach liberalnych stały się wątpliwości odnoszące się do jej roli i miejsca w kształtującej się rzeczywistości demokratycznej w Polsce. Można by je ująć w dwie grupy pytań. Po pierwsze, czy należy zdobyć się na większy wysiłek w tworzenie systemu karnego, który w przypadku podobnych czynów sięga po podobną reakcję ujemną, czy też takiego, który szuka równowagi między konkretnie opisanym przypadkiem danego sprawcy, jego sytuacją i osobowością a karą? Który z nich jest bardziej sprawiedliwy? Po drugie, czy nie jest tak, że sposób karania wyraża określone przekonania o podmiotowości obywateli, jak też założone relacje między nimi a rządzącymi? Jak więc wpływać na sposób reakcji karnej instytucje i praktykę by wyrażał on przekonania dotyczące podmiotowości obywateli stosowne do kontekstu demokratycznego? Podjąłem się próby odpowiedzi na przytoczone pytania, sięgając do dorobku teorii sprawiedliwości retrybutywnej, a więc tej, która dopatruje się etycznej treści w relacji między przestępstwem a reakcją ujemną. Mówiąc o podstawach i zasadach sprawiedliwości retrybutywnej, mam na myśli twierdzenie, że istnieje słuszna potrzeba wyrównania, w której kara jest właściwą reakcją na wyrządzoną szkodę. A zatem, związek między czynem a reakcją ujemną postrzegam jako wewnętrzny wobec tych dwóch wydarzeń, wiążący je w sposób naturalny i konieczny. Przyjąłem, że zasada proporcjonalności, kierująca złożonym procesem karania, najpełniej wyraża tę treść. Prawidłowy kształt tej relacji może być również wspierany przez odwołanie się do zewnętrznych względem tego związku kryteriów sprawiedliwości, takich jak idea równości między ludźmi. W pracy należało zweryfikować trafność tego założenia, uporządkować na płaszczyźnie filozofii i teorii sprawiedliwości, kryminalizacji i kary ustalenia dotyczące podstawowych wartości istotnych z punktu uzasadnienia kary kryminalnej, określić spójne IX

11 Od autora z nimi relacje między rządzącymi a obywatelami w polityce karnej, oraz ocenić możliwość praktycznego wyrażenia treści zawartej w zasadzie proporcjonalności. Uczyniłem to, sięgając m.in. do argumentów właściwych dla tradycji personalistycznej i sprawiedliwościowej, wierząc, że pozwolą one na obronę zasady proporcjonalności zarówno w liberalnym, jak również bardziej wspólnotowym podejściu do rzeczywistości społecznej i roli prawa karnego. Rozpoczęcie i prowadzenie badań nad zagadnieniami proporcjonalności kary kryminalnej, jej roli i uzasadnienia w społeczeństwach liberalnych, uwieńczone napisaniem tej książki, było możliwe dzięki zaangażowaniu wielu osób i instytucji. Miałem możność korzystać z szansy pobytu na stypendium w Centrum Kryminologii Uniwersytetu w Sheffield, stworzonej przez Polskiego Konsula Honorowego dra Grahama White a oraz dra Janusza Kochanowskiego, wspartej finansowo przez Uniwersytet w Sheffield i Wydział Prawa i Administracji UW, oraz pobytu dydaktyczno-naukowego w Cardiff Law School w Walii, sfinansowanego ze środków programu Sokrates/Erasmus, Wydziału Prawa i Administracji UW i Cardiff Law School. Dokładne poznanie stanowisk prezentowanych w światowej literaturze filozofii prawa karnego nastąpiło dzięki ożywionej i osobistej pomocy profesorów Antoniego Duffa ze szkockiego Uniwersytetu w Stirling oraz Celii Wells z Cardiff Law School. W kraju miałem możliwość korzystania z pomocy pani prof. Genowefy Rejman, recenzentów mojej pracy doktorskiej pani prof. Eleonory Zielińskiej i pana prof. Lecha Morawskiego, oraz nieustannego wsparcia intelektualnego i osobistego pana dra Janusza Kochanowskiego, którego wpływ zadecydował o mojej drodze naukowej i formacji intelektualnej. Wszystkim tym osobom i instytucjom jestem winny wyrazy serdecznego podziękowania i wdzięcznej pamięci. X

12 Literatura Literatura 1. Acton H.B., The Philosophy of Punishment, Londyn Alexy R., On Structure of Legal Principles, Ratio Juris 2000, XIII, nr Alexy R., The Argument from Injustice: A Reply to Legal Positivism, Oxford Ancel M., La défense sociale nouvelle (Un mouvement de politique criminelle humaniste), Paryż Andrejew I., Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa Andrejew I., Ustawowe znamiona czynu, Warszawa Arystoteles, Etyka Nikomachejska, Księga V, tłum. D. Gromska, Warszawa Ashworth A., Sentencing and Criminal Justice, Oxford Ashworth E.J., Medieval Theories of Analogy [w:] E.N. Zalta (red.), Stanford Encyclopedia of Philosophy, Stanford Bal K., Kant i Hegel. Dwa szkice z dziejów niemieckiej myśli etycznej, Wrocław Bayles M.D., Criminal Paternalism [w:] J. Pennock, J. Chapman (red.), The Limits of Law, Nowy Jork Bazemore G., Walgrave L., Restorative Juvenile Justice: in Search of Fundamentals and Outline for Systemie Reform [w:] tychże (red.), Restorative Juvenile Justice: Repairing the Harm of Youth Crime, Nowy Jork 1999, s Bentham J., Introduction to the Principle of Morals and Legislation, Nowy Jork Bianchi H., van Saaningen R. (red.), Abolitionism: Towards a Non-Repressive Approach to Crime, Amsterdam Blum L.A., Moral Perception and Particularity, Cambridge Bottoms A., Brownsword R., Dangerousness Debate After the Floud Report, British Journal of Criminology XXII, Bottoms A., Some Sociological Reflections on Restorative Justice [w:] A. von Hirsch, J.V. Roberst, A. Bottoms (red.), Restorative Justice and Criminal Law: Competing or Reconciliable Principles, Oxford 2003, s Braithwaite J., Crime, Shame and Reintegration, Cambridge XI

13 19. Braithwaite J., Principles of Restorative Justice [w:] A. von Hirsch, J. V. Roberst, A. Bottoms (red.), Restorative Justice and Criminal Law: Competing or Reconcilable Paradigm, Oxford 2003, s Braithwaite J., Restorative Justice: Assessing Optimistic and Pessimistic Accounts, Crime and Justice: A Review of Research XXV, 1999, s Braithwaite J., Pettit P., Not Just Deserts, Oxford Braithwaite J., Roche D., Responsibility and Restorative Justice [w:] G. Bazemore, M. Schiff (red.), Restorative Community Justice: Repairing Harm and Transforming Communities, Cincinnati 2001, s Byrd B.S., Kant s Theory of Punishment: Deterrence in Its Threat, Retribution and Its Execution, Law and Philosophy 1989, nr Christie N., Granice cierpienia, Warszawa Christie N., Conflicts as Property, The British Journal of Criminology XVII, 1977, nr 1, s Christie N., Crime Control as Industry: Towards Gulags: Western Style, Londyn Nowy Jork Cieślak M., O węzłowych pojęciach związanych z sensem kary, Nowe Prawo 1969, nr Cieślak M., Polskie Prawo Karne, Warszawa Cieślak M., Glosa, Nowe Prawo 1951, z. 9, s. 27 i n. 30. Coates A. J., The Ethics of War, Manchester Coleman D.L., Individualizing Justice through Multiculturalism: The Liberals Dilemma, Columbia Law Review 1996, nr Consedine J., Sprawiedliwość naprawcza. Przywrócenie ładu społecznego, Warszawa D Agostino F., Public Justification [w:] E.N. Zalta (red.), Stanford Encyclopedia of Philosophy, Stanford Daly K., Revisiting the Relationship between Retributive and Restorative Justice [w:] H. Strang, J. Braithwaite (red.), Restorative Justice: Philosophy to Practice, Darthmouth Davis M., How To Make Punishment Fit The Crime? [w:] J.R. Pennock, J.M. Chapman (red.), Criminal Justice, Nowy Jork Delmas-Marty M., Pour des principles directeurs de législation pénale, Revue de Science Criminelle et de Droit Pénal Comparé 1985, nr Devlin P., The Enforcement of Morals, Oxford Dignan J., Towards a Systemic Model of Restorative Justice [w:] A. von Hirsch, J. V. Roberst, A. Bottoms (red.), Restorative Justice and Criminal Law: Competing or Reconcilable Paradigm, Oxford 2003, s Dolinko D., Some Thoughts about Retributivism, Ethics CI, 1991, s Dolinko D., Three Mistakes of Retribution, UCLA Law Review 1992, nr 32, s XII Literatura

14 Literatura 41. Dubler M.D., Rediscovering Hegel s Theory of Crime and Punishment [w:] M. Santel (red.), Hegel and Law, Dartmouth 2003, s Duff R.A., A Reply to Bickenbach, Canadian Journal of Philosophy 1988, nr 18, s Duff R.A., Choice, Character and Criminal Liability, Law and Philosophy 1993, nr 12, s Duff R.A., Harms and Wrongs, Buffalo Criminal Law Review V, 2002, s Duff R.A., Penal Communications: Recent Work in the Philosophy of Punishment, Crime and Justice: A Review of Research XX, 1996, s Duff R.A., Punishing Citizens, Ius et Lex III, 2005, nr Duff R.A., Punishment, Communication and Community [w:] M. Matravers (red.), Punishment and Legal Theory, Oxford 1999, s Duff R.A., Punishment, Communication and Community, Oxford Duff R.A., Trials and Punisments, Cambridge Duff R.A. Who is Responsible, for What, to Whom [w:] Materiały 21. Światowego Kongresu IVR, Lund Duff R.A., Garland D. (red.), A Reader on Punishment, Oxford Durkheim E., Des Lois de l Evolution Penale, L Année Sociologique IV, 1901, s ; angielskie tłumaczenie pt. The Evolution of Punishment [w:] S. Lukes, A. Scull (red.), Durkheim and the Law, Oxford Dworkin R., Biorąc prawa poważnie, Warszawa Falandysz L., W kręgu kryminologii radykalnej, Warszawa Falls M.M., Retribution, Reciprocity, and Respect for Persons, Law and Philosophy 1987, nr 6, s Feinberg J., Justice and Personal Desert [w:] tegoż, Doing and Deserving, Princeton 1976, roz Feinberg J., Moral Limits of the Criminal Law, t. I IV, Oxford Feinberg J., Noncomparative Justice, Philosophical Review 1974, nr 83, s Feinberg J., The Idea of a Free Man [w:] tegoż, Rights, Justice, and the Bounds of Liberty: Essays in Social Philosophy, Princeton 1973, s Fletcher G.P., Basic Concepts of Legal Thoughts, Oxford Foucault M., Nadzorować i karać, Warszawa Frankowski S., Ewolucja systemu karania w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, Przestępczość na świecie, t. XIV, Warszawa 1981, s Fukuyama F., Wielki Wstrząs. Natura ludzka a odbudowa porządku społecznego, Warszawa Gaita R., Good and Evil: An Absolute Conception, Londyn XIII

15 65. Gardocki L., O relacji między typem przestępstwa a zagrożeniem ustawowym, Państwo i Prawo 1979, z. 8 9, s Gardocki L., Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa Garland D., Punishment and Modern Society, Oxford Garland D., Punishment and Welfare, Oxford Giezek J., Przyczynowość oraz przypisanie skutku w prawie karnym, Wrocław Golding M.P., The Philosophy of Law, London Gramatica F., Principia di difesa sociale, Padwa 1961; wyd. francuskie pt. Principes de défense sociale, Paryż Gubiński A., Sawicki J., O średnim wymiarze kary (Analiza podstaw i następstw nowej koncepcji), Nowe Prawo 1959, z Habermas J., Teoria i praktyka, Warszawa Hampton J., An Expressive Theory of Retribution [w:] W. Cragg (red.), Retributivism and Its Critics, Stuttgart 1992, s Hampton J., The Moral Education Theory of Punishment, Philosophy and Public Affairs 1984, nr 13, s Hart H.L.A., Law, Liberty and Morality, London Hart H.L.A., Prolegomenon to the Principles of Punishment, Proceedings of the Aristotelian Society LX, , s Hart H.L.A., Punishment and Responsibility: Essays in the Philosophy of Law, Nowy Jork Hill T.E., Kant on Wrongdoing, Desert, and Punishment, Law and Philosophy 1999, nr 6, s Hoernle T., Tatproportionale Strafzumessung, Berlin, Honderich T., Punishment: The Supposed Justification, Londyn Hudson B., Justice through Punishment: A Critique of the Justice Model of Corrections, Londyn Hume D., Enquiry Concerning Human Understanding [w:] L. A. Selby-Bigge (red.), Enquiries Concerning Human Understanding and Concerning the Principles of Morals, Oxford Ingarden R., Książeczka o człowieku, Kraków Invison D., Justifying Punishment in Intercultural Context: Whose Norms? Which Values? [w:] M. Matravers (red.), Punishment and Legal Theory, Oxford 1999, s Jan Paweł II, Dives in Misericordia, Jan Paweł II, Evangelium vitae, Jan Paweł II, Veritatis Splendor, Janicka D., Nauka o winie i karze w dziejach klasycznej szkoły prawa karnego w Niemczech w I połowie XIX wieku, Toruń XIV Literatura

16 Literatura 90. Jareborg N., The Swedish Sentencing System [w:] C.M.V. Clarkson, R. Morgan (red.), The Politics of Sentencing Reform, Oxford 1995, s Jasiński J., O nowy kształt systemu środków karnych, Przegląd Prawa Karnego 1990, nr 1, s Kaczmarek T., Ogólne dyrektywy wymiaru kary w teorii i praktyce sądów, Wrocław Kant I., The Philosophy of Law: An Exposition of the Fundamental Principles of Jurisprudence as the Science of Right, przekład z j. niem. W. Hastie, Edinburgh Kelsen H., The Emergence of the Causal Law from the Principle of Retribution, The Journal of Unified Science VIII, 1939, s Kleinig J., The Concept of Desert, American Philosophical Quarterly 1971, nr 8, s Kleinig J., Punishment and Moral Seriousness, Israel Law Review 1991, nr 25, s Kluger I., Direct and Oblique Intention in the Criminal Law: An Inquiry Into Degrees of Blameworthiness, Aldershot Kochanowski J., Rozliczenie z przeszłością w Polsce, Ius et Lex 2003, III, s Kochanowski J., Standard rozsądnego człowieka w prawie karnym, Studia Iuridica XX, 1991, s Kochanowski J., Subiektywne granice sprawstwa i odpowiedzialności karnej, Warszawa Konarska-Wrzosek V., Dyrektywy wyboru kary w polskim ustawodawstwie karnym, Toruń Konieczniak P., Czyn jako podstawa odpowiedzialności w prawie karnym, Kraków Kozłowski T., Przedmiot filozofii prawa [w:] M. Szyszkowska (red.), Filozofia prawa, Warszawa 2001, s Krajewski K., Teorie kryminologiczne a prawo karne, Kraków Królikowski M., Komunikacyjne teorie kary, Studia Iuridica LCIII, 2004, s Królikowski M., O granicach zasady lex severior retro non agit w prawie karnym, Zeszyty Prawnicze UKSW 2004, z Królikowski M., Zasada proporcjonalności w europejskim Corpus Iuris, Warszawa Królikowski M., Krawczyk T., Raport o Raporcie, Rzecz o poszukiwaniu kary sprawiedliwej, Studia Iuridica XXXIX, 2001, s Kubala W., Pojęcie szkody w kodeksie karnym, Państwo i Prawo 1975, z Lacey N., State Punishment: Political Principles and Community Values, Londyn XV

17 111. Lapli-Seppala T., The Principle of Proportionality in the Finnish Sentencing System, Ius et Lex III, 2005, nr Lernell L., Podstawowe zagadnienia penologii, Warszawa Longschamps de Berier F., Nadużycie prawa w świetle rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa Lubitz R.L., Ross Th.W., Sentencing Guidelines: Reflections on the Future, Sentencing and Corrections 2001, nr Lucas J., On Responsibility, Oxford Lyons D., Etyka a rządy prawa, Warszawa Lyons D., Osąd moralny a teoria prawa, Ius et Lex I, 2002, s Mabbott J.D., Professor Flew on Punishment, Philosophy 1955, s MacIntyre A., After Virtue, London MacIntyre A., Whose Justice? Which Rationality?, Duckworth Makarewicz J., Klasycyzm i pozytywizm w nauce prawa karnego, Przegląd Prawa i Administracji 1986, nr Makarewicz J., Komentarz do Kodeksu Karnego, Warszawa Marquardt H., O teoretycznym i praktycznym znaczeniu celów kary w zachodnio-niemieckim prawie karnym, [w:] T. Kaczmarek (red.), Teoretyczne poblemy odpowiedzialności karnej w polskim oraz niemieckm prawie karnym, Wrocław 1990, s Marshall T.F., Restorative Justice: An Overview, Londyn Martinsona R., What Works Questions and Answers of Prison Reforms, The Public Interest 1974, nr 10, s Mathiesen Th., Prison on Trial: A Critical Assessment, Londyn Mathiesen Th., The Politics of Abolition, Nowy Jork Mącior W., Czyn ludzki i jego znaczenie w prawie karnym, Warszawa Mącior W., Stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu jako priorytetowa dyrektywa sądowego wymiaru kary, Państwo i Prawo 1973, z McLeod O., Desert [w:] E.N. Zalto (red.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Stanford Merle J.-C., A Kantian Critique of Kant Theory of Punishment, Law and Philosophy 2000, nr 2, s Merry S.E., The Social Organisation of Mediation in Nonindustrial Societies: Implications for Informal Community Justice in America [w:] R. L. Abel (red.), The Politics of Informal Justice, Nowy Jork Metz T., Censure Theory and Intuitions about Punishment, Law and Philosophy 2000 r., nr 4, s Mill S., O wolności, Warszawa XVI Literatura

18 Literatura 135. Moore M.S., The Moral Worth of Retribution [w:] F. Schoeman (red.), Responsibility, Character and Emotions, Cambridge Morawski L., Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa Morawski L., Zasady prawa komentarz krytyczny, Studia z filozofii prawa I, Morris H., A Paternalistic Theory of Punishment, American Philosophical Quartlerly 1981, nr Morris H., Persons and Punishment, The Monist 1968, nr Morris N., Madness and Criminal Law, Chicago Morris W.E., David Hume [w:] E.N. Zalta (red.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Stanford Murphy J.G., Does Kant Have a Theory of Punishment?, Columbia Law Review 1987, nr Murphy J.G., Kant s Theory of Criminal Punishment [w:] tegoż, Retribution, Justice and Therapy, Dodrecht, s Murphy J.G., Moral Epistemology, the Retributive Emotions, and the Clumsy Moral Philosophy of Jesus Christ [w:] S. A. Bandes (red.), The Passions of Law, Nowy Jork 1999, s Murphy J.G., Marxism and Retribution, Philosophy and Public Affairs 1973, nr 2, s Narayan U., Appriopriate Responses and Preventive Benefits: Justifying Censure and Hard Treatment in Legal Punishment, Oxford Journal of Legal Studies XIII, 1993, nr 2, s Nozick R., Anarchy, State and Utopia, New York Parent D., Dunworth T., McDonald, Rhodes W., Key Legislative Issues in Criminal Justice: The Impact of Sentencing Guidelines, National Institute of Justice USA 1996, nr Płatek M., Ruch Abolicjonistyczny w Skandynawii teraźniejszość czy wizja przyszłości, Studia Iuridica XX, 1991, s Primoratz I., Punishment as a Language, Philosophy 1989, nr 64, s Rawls J., Political Liberalism, Columbia, Rawls J., Teoria sprawiedliwości, Warszawa Rawls J., Two Concepts of Rules, Philosophical Review 1955, nr 64, s Raz J., The Morality of Freedom, Oxford Rejman G. (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa Rejman G., Teorie i formy winy w prawie karnym, Warszawa Roberts J.V., Alchemy in Sentencing. An Analysis of Sentencing Reform Proposals in England and Wales, Punishment and Society 2002, nr 4, s XVII

19 158. Roberts S., Order and Dispute: An Introduction to Legal Anthropology, Middlesex Roxin C., Nowe kierunki polityki karnej, Przegląd Prawa Karnego 1990, nr Roxin C., Sinn und Grenzen staatlicher Strafe, Juristische Schulung 1966, s Roxin C., Offene Tatbestände und Rechtspflichtmerkle, Berlin Sadurski W., Neutralność moralna prawa, Państwo i Prawo 1990, nr Sadurski W., Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa Sandel M., Democracy s Discontent, Harvard-Cambridge-London Sentencing Practice: An Examination of Decisions in the Magistrates Courts and the Crown Court in the mid-199 s, Home Research Study Sawicki J., O nowej ochronie społecznej, Państwo i Prawo 1955, z Shichor D., Three Strikes as a Public Policy: The Convergence of the New Penology and the McDonaldization of Punishment, Crime and Delinquency 1994, nr Simon J.M., Przemoc popierana przez państwo. Odpowiedzialność karna a pojednanie, Ius et Lex II, 2003, s Spotowski A., Ogólne dyrektywy wymiaru kary w projekcie k.k., Gazeta Sądowa i Penitencjarna 1969, nr Stańdo-Kowecka B., Uwarunkowania i efekty współczesnej amerykańskiej polityki karnej, Przegląd Więziennictwa Polskiego 1997, nr Stewart H., Harms, Wrongs, and Set-Backs in Feinberg s Moral Limits of the Criminal Law, Buffalo Criminal Law Review 2001, nr 5, s Stępień A.B., Wstęp do filozofii, Lublin Stomma S., Fikcja winy, Państwo i Prawo 1947, z Strawson P.F., Freedom and Resentment [w:] Freedom and Restraints and Others Esseys, London Śliwiński S., Polskie prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa Taylor Ch., Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, Warszawa Teubner G., Sprawiedliwość alienująca, Ius et Lex I, 2002, s Tonry M., Sentencing Matters, Nowy Jork-Oxford Tonry M., Hatlestead K., Sentencing in Overcrowded Times: A Comparative Perspective, Oxford Trompf G.W., Early Christian Historiography: Narratives of Retributive Justice, Londyn Tyszkiewicz L., Doktryny i ruch obrony społecznej we współczesnym prawie karnym, Poznań XVIII Literatura

20 Literatura 182. von Hirsch A., Censure and Sanctions, Oxford von Hirsch A., Deservedness and Dangerousness in Sentencing Policy, Criminal Law Review 1986, s. 79 i n von Hirsch A., Dlaczego powinny istnieć sankcje karne, Warszawa 2002 (w serii: Wykłady Ius et Lex) von Hirsch A., Doing Justice, Nowy Jork, von Hirsch A., Guidance by Numbers or Words? Numerical versus Narrative Guidelines for Sentencing [w:] M. Wasik, K. Pease, Sentencing Reform: Guidance or Guidelines?, Manchester 1987, s von Hirsch A., Past or Future Crimes, Manchester von Hirsch A., Proportionality in the Philosophy of Punishment: From «Why Punish?» to «How Much?», Israel Law Review XXV, 1991, nr von Hirsch A., Punishment, Penance, and the State [w:] M. Matravers, Punishment and Legal Theory, Oxford 1999, s von Hirsch A., The Project of Sentencing Reform [w:] M. Tonry, R. Frase (red.), Sentencing and Sanctions in Western Countries, Nowy Jork, s von Hirsch A., Ashworth A., Shearing C., Specifying Aims and Limits for Restorative Justice [w:] A. von Hirsch, J. V. Roberst, A. Bottoms (red.), Restorative Justice and Criminal Law: Competing or Reconcilable Paradigm, Oxford 2003, s von Hirsch A., Bottoms A.E., Burney E., Wikström P.O., Criminal Deterrence and Sentence Severity, Oxford-Portland-Oregon von Hirsch A, Jareborg N., Gauging Criminal Harm: A Living-Standard Analysis, Oxford Journal of Legal Studies XI, 1991, nr von Hirsch A, Knapp K., Tonry M., The Sentencing Commissions and its Guidelines, Boston, Walgrave L., Imposing Restoration Instead of Inflicting Pain [w:] A. von Hirsch, J. V. Roberst, A. Bottoms (red.), Restorative Justice and Criminal Law: Competing or Reconcilable Paradigm, Oxford 2003, s Walgrave L., On Restoration and Punishment: Favorable Similarities and Fortunate Differences [w:] A. Morris, G. Maxwell (red.), Restorative Justice for Juveniles, Oxford 2001, s Wasik M., von Hirsch A., Non-Custodial Penalties and the Principle of Desert, The Criminal Law Review 1988 r., s Wasik M., von Hirsch A., Previous Convictions in Sentencing, Criminal Law Review 1995, nr 6, s Wasserstrom R., Punishment [w:] Philosophy and Social Issues, Notre Dame Waszczyński J., Wina a prewencyjny aspekt kary [w:] A. Zoll (red.), Problemy odpowiedzialności karnej, Kraków XIX