ZACHOROWALNOŚĆ NA KIŁĘ I RZEŻĄCZKĘ W EUROPEJSKICH KRAJACH POSTKOMUNISTYCZNYCH W OKRESIE TRANSFORMACJI USTROJOWEJ

Transkrypt

1 Tomasz MICHALSKI Uniwesytet Gdański ZACHOROWALNOŚĆ NA KIŁĘ I RZEŻĄCZKĘ W EUROPEJSKICH KRAJACH POSTKOMUNISTYCZNYCH W OKRESIE TRANSFORMACJI USTROJOWEJ Zays teści: Celem opacowania jest pezentacja zmian w zachoowalności na kiłę i zeżączkę w euopejskich kajach postkomunistycznych w okesie tansfomacji ( ). Zachoowalność na chooby pzenoszone dogą płciową jest czułym wskaźnikiem eakcji społeczeństwa na tudności związane z pocesami pzemian ekonomicznych, politycznych i społecznych. W toku analizy stwiedzono wyaźny podział badanych kajów na dwie gupy. W piewszej znalazły się państwa postadzieckie o badzo złej sytuacji, w któych początkowo wystąpiła tendencja wzostowa zachoowalności, któa w połowie badanego okesu pzeszła w spadkową. Do dugiej zaliczono pozostałe kaje o dużo niższym śednim poziomie zachoowalności na obie chooby, dodatkowo z pzewagą tendencji spadkowych w większości spośód nich (wyjątek od tejże tendencji stanowi Rumunia). Cel i zakes opacowania Zasadniczym celem opacowania jest pezentacja pzemian w zachoowalności na dwie główne chooby pzenoszone doga płciową (kiła i zeżączka) w euopejskich kajach postkomunistycznych w okesie tansfomacji ustojowej. Zakes czasowy analizy obejmuje okes , czyli od ozpoczęcia efom pzez piewszy niekomunistyczny ząd w tej części Euopy do ostatniego oku pzed wejściem części kajów do Unii Euopejskiej. Zakes pzestzenny obejmuje euopejskie kaje postkomunistyczne z wykluczeniem: (1) byłej Niemieckiej Republiki Demokatycznej z acji włączenia jej do Niemiec, (2) byłej Nowej Jugosławii (dzisiejsze: Sebia, Czanogóa, Kosowo) oaz Bośni i Hecegowiny z acji niepełnych danych, co było spowodowane działaniami wojennymi, (3) oaz Rosji, któą potaktowano jako euoazjatyckie państwo postkomunistyczne. Występuje cała gama choób pzenoszonych dogą płciową. Współcześnie na świecie wyóżniamy pawie 50 ich syndomów klinicznych. U ich podstaw leżą tendy społeczne i demogaficzne, ze szczególnym uwzględnieniem tuystyki i handlu oaz ubanizacji, wojny i związane z nimi poblemy społeczne i pzemieszczenia ludności, zmniejszanie się mediany wieku ludności, zwłaszcza w kajach ozwijających się (M. R. Golden, H. H. Hansfield, 2004). Szezenie się choób pzenoszonych dogą płciową jest uważane za ważny wskaźnik dotyczący kondycji psychicznej społeczeństw, zwłaszcza w odniesieniu do ludzi młodych. Chooby te, zwłaszcza kiła, podlegają silnym wahaniom pod wpływem katastof. Pzykładem może być wysoka ilość choych w Euopie i Stanach Zjednoczonych bezpośednio po II wojnie światowej (po. B. Chodynicka, 1998). Stąd uznano, że duża liczba osób choych -83-

2 na główne chooby pzenoszone dogą płciową będzie pośednio świadczyła 0 społecznym/moalnym ozpężeniu w danym kaju. W analizie posłużono się dwiema głównymi choobami pzenoszonymi dogą płciową liczonymi azem: kiłą (ICD-10: A50- A53) oaz zeżączką(icd-10: A54) (Międzynaodowa Statystyczna..., 1996). W celu wyóżnienia gup kajów o podobnym uśednionym poziomie zachoowalności na obie chooby posłużono się śednią aytmetyczną jako wskaźnikiem syntetycznym i kyteium Hellwiga. Ponadto do oceny stabilności zmian zastosowano współczynnik zmienności właściwej (po. Z. Hellwig, 1968; J.J.Paysek, L.Wojtasiewicz, 1979). Maciez koelacji waz z metodą Mc Quitty'ego (po. J. Runge, 2006) zastosowano do oceny podobieństwa w zmianach zachoowalności na obie chooby między kajami. Podziału na osobne typy dokonywano pzy współczynniku koelacji ównym lub wyższym niż 0,70. Dodatkowo pzy opisie zmian w czasie zachoowalności na kiłę i zeżączkę posłużono się ównaniami egesji liniowej bądź lineayzowanej (po. A. Stanisz, 2007). Bano pod uwagę ównania: liniowe, potęgowe, wykładnicze, logaytmiczne, wielomianu dugiego stopnia. Staano się podać ównanie liniowe, zamiast niego podawano inne, jeśli współczynnik deteminacji był dla niego wyższy o co najmniej 0,05 niż dla liniowego. W pzypadku, gdy watość współczynnika deteminacji dla wszystkich spośód wymienionych powyżej ównań była poniżej 0,70 - ezygnowano z podawania fomuły matematycznej opisującej zmiany. Dane użyte w analizie pochodzą z bazy egionalnego biua Światowej Oganizacji Zdowia w Kopenhadze (Euopean Health fo All Database, 2009) Zóżnicowanie pzestzenne śedniego poziomu zachoowalności Patząc na uśedniony poziom zachoowalności na kiłę i zeżączkę w latach można wyodębnić aż sześć gup kajów (гус. 1). Katastofalnie wysoki śedni poziom zachoowalności występował na Białousi (202,7 pzypadków na obywateli), ponadto sytuacja w tym zakesie była mało stabilna (współczynnik zmienności właściwej ówny 39,0%). Następne dwa kaje o badzo wysokiej zachoowalności (168,2-182,0) ównież należały do państw postadzieckich (Estonia, Mołdawia). One ównież chaakteyzowały się duża zmiennością zachoowań (współczynnik zmienności właściwej: 33,3%-43,l%). W tzeciej gupie znalazły się także dwa kaje postadzieckie (Łotwa 1 Ukaina) o wysokiej zachoowalności (133,2-147,3) i mało stabilnej sytuacji (32,8%- 45,8%). Do następnej jednoelementowej gupy zakwalifikowano ostatni z badanych kajów postadzieckich - Litwę (zachoowalność: 110,1; współczynnik zmienności właściwej: 54,3%). W piątej gupie, nazwanej pzejściową" znalazły się Rumunia i Bułgaia o zachoowalności na śednim poziomie wynoszącym odpowiednio 48,0 i 58,4 pzypadków na 100 tys. mieszkańców. Silnie óżniła je między sobą stabilność sytuacji, gdyż współczynnik zmienności właściwej dla Rumunii był najniższy spośód wszystkich kajów egionu wynosząc zaledwie 13,8%, podczas gdy dla Bułgaii osiągał 30,6%. Do ostatniej gupy stanowiącej ówno połowę wszystkich kajów egionu, zakwalifikowano Albanię, Chowację, Czechy, Macedonię, Polskę, Słowację, Słowenię, Węgy. Cechą wspólną tych kajów był zaówno niski poziom zachoowalności na główne chooby pzenoszone dogą płciową, mieszczący się w pzedziale 1,6-32,4 na 100 tys. mieszkańców, jak też badzo mało stabilna sytuacja w tym zakesie (współczynnik zmienności właściwy pzybieał watości od 45,1% do 101,4%). Podobny poziom zachoowalności, co w tej gupie państw, zanotowano w kajach staej" Unii Euopejskiej (11,7 zachoowań na 100 tys. obywateli). -84-

3 Rye. 1. Śedni poziom zachoowalności na kiłę i zeżączkę okesie [na 100 tys. mieszkańców] Patząc na ozkład pzestzenny kajów, dla któych zachoowalności na kiłę i zeżączkę są wysokie, widzimy badzo duży wpływ pzynależności w pzeszłości do byłego Związku Radzieckiego. Można pokusić się o stwiedzenie, że spustoszenia moalne dokonane w społeczeństwach byłego ZSRR są ogomne. Na to nakłada się słabość kampanii społecznych ządów oaz słaba aktywność oganizacji pozaządowych (poza kajami Rady Bałtyckiej) zajmujących się edukacją zdowotną. Pośednim potwiedzeniem tej tezy jest damatycznie wysoka zachoowalność na te chooby zanotowana w badanym okesie w Rosji (267,1 zachoowań na 100 tys. mieszkańców). Zmiany zachoowalności w czasie Badając podobieństwo zmian w zachoowalności na kiłę i zeżączkę taktowane azem pomiędzy poszczególnymi kajami, możemy wyóżnić ich tzy gupy, z tego jedną jednoelementową (yc. 2). -85-

4 Rye. 2. Dendyt podobieństw w zmianach zachoowalności na kiłę i zeżączkę w okesie Do gupy A zaliczono Białouś, Estonię, Litwę, Łotwę, Mołdawię i Ukainę, a więc wszystkie kaje postadzieckie. Równania egesji opisujące zachodzące w nich zmiany pzedstawiono na yc. 3. Ich cechą chaakteystyczną jest silna tendencja wzostowa, któa (w zależności od kaju) w okesie pzechodzi w spadkową aczkolwiek najczęściej już mniej gwałtowną Badzo podobne zmiany zachodziły ównież w Rosji (największa koelacja liniowa 0,98 była z Ukainą), dla któej zmiany można opisać ównaniem y=5,45x 2 +86,76x+l 1,76 (R 2 =0,90), pzy czym pzejście z tendencji wzostowej w spadkową zaszło w niej później, bo dopieo w latach Zatem wyaźnie widać, że społeczne konsekwencje ozpadu byłego ZSRR szczególnie mocno odbiły się w sfeze moalnej społeczeństw zamieszkujących były Związek Radziecki, co zaowocowało m. in. fałszywie pojętym ozumieniem wolności, bakiem świadomości zagożeń dla zdowia ze stony yzykowanych zachowań seksualnych itd. Dopieo w dugiej połowie lat 90. ubiegłego wieku udało się te negatywne społecznie i zdowotnie tendencje pzezwyciężyć. Ryc. 3. Równania egesji II stopnia dla kajów zaliczonych typu A obazujące zmiany w zachoowalności na kiłę i zeżączkę [na 100 tys. mieszkańców] w okesie

5 W typie В znalazły się pozostałe kaje egionu (poza Rumunią). Zachodzące w nich zmiany w zachoowalności na kiłę i zeżączkę zapezentowano na yc. 4. i yc. 5. (podziału na dwie yciny dokonano z pzyczyn technicznych - aby zwiększyć czytelność wykesów). W nich wszystkich na początku okesu występowała badzo wyaźna i znacząca tendencja spadkowa (poza Słowacją, gdzie gwałtowny spadek zaczął się dopieo w 1993.), któa w kolejnych latach ulegała wyhamowaniu, by w większości spośód nich (Albania, Bułgaia, Czechy, Węgy, Słowenia) pzeodzić się w badzo słaby wzost. Podobnie zesztą było w państwach staej" Unii Euopejskiej (największa koelacja pzebiegu zmian z Chowacją: 0,83), z tą óżnicą że w początkowym okesie spadek był mały, a pod koniec zaznaczyła się lekka tendencja wzostowa (można to opisać ównaniem: y=0,20x 2-3,36x+22,59; R 2 =0,93). Tak więc w euopejskich kajach postkomunistycznych, nie będących w pzeszłości częścią ZSRR, wystąpiła tendencja węcz pzeciwna. Nie było okesu gwałtownego wzostu zachoowalności po upadku systemu komunistycznego. Ponieważ kształt ównań egesji II stopnia nie jest w tych kajach zależny od zasobności ekonomicznej ich obywateli oaz od tempa i głębokości efom ekonomicznych - stąd nasuwa się wniosek, że wpływ na tę dwudzielność między analizowanymi kajami (na postadzieckie i pozostałe) miały w zdecydowanej większości czynniki związane z siłą destukcyjnego moalnie oddziaływania komunistycznego eżimu. Ryc. 4. Równania egesji II stopnia dla kajów zaliczonych typu В (część piewsza) obazujące zmiany w zachoowalności na kiłę i zeżączkę [na 100 tys. mieszkańców] w okesie

6 Ryc. 5. Równania egesji II stopnia dla kajów zaliczonych typu В (część duga) obazujące zmiany w zachoowalności na kiłę i zeżączkę [na 100 tys. mieszkańców] w okesie Ryc. 6. Zmiany w zachoowalności na kiłę i zeżączkę [na 100 tys. mieszkańców] w Rumunii (typ C) w okesie

7 Z powyższego schematu wyłamuje się jedynie Rumunia (typ C), w któej pzebieg zmian w zachoowalności miał diametalnie odmienny pzebieg od zdiagnozowanego w popzednich państwach. Pzy czym był on na tyle chaotyczny, że nie dało się tychże zmian satysfakcjonująco opisać nawet ównaniem egesji z wielomianu 3 stopnia (yc. 6). Początkowo (okes ) bak było większych zmian w natężeniu zachoowalności, następnie w latach zanotowano silny wzost, któy w 2003 pzeszedł w gwałtowny spadek. Bez dokładnych badań na miejscu niemożliwe jest wytłumaczenie tak nietypowych, w stosunku do innych kajów egionu, zmian w zapadalności na kiłę i zeżączkę mieszkańców Rumunii. Wnioski końcowe W tabl. 1. i na yc. 7 zapezentowano wyniki jednoczesnej analizy śedniego natężenia chaakteyzowanej zapadalności, jak też i jej zmian w czasie. Badane kaje możemy podzielić na dwie gupy: postadzieckie o wysokiej zachoowalności na kiłę i zeżączkę, pzy jednoczesnej tendencji wzostowej, któa to dopieo po pau latach pzechodzi w spadkową; pozostałe kaje postkomunistyczne o względnie niskiej zachoowalności i tendencji spadkowej ulegającej wyhamowaniu pod koniec opisywanego okesu (poza Rumunią). Śedni poziom natężenia zachoowalności Podobieństwo kajów w zakesie poziomu i zmian w zachoowalności na kiłę i zeżączkę w okesie Typ pzemian zachoowalności A В C Katastofalnie wysoki Białouś Badzo wysoki Mołdawia Estonia Wysoki Ukaina Łotwa Śedni Litwa Niski Bułgaia Rumunia Badzo niski Czechy Węgy Słowacja Polska Słowenia Chowacja Macedonia Albania TABELA 1. W tym miejscu można jedynie powtózyć wcześniejsze wnioski, że jest to ezultat szezenia się patologii społecznych powiązanych z pustką moalną oaz niszczeniami w systemie watości, jakie pozostawił po sobie były ZSRR. 89

8 Ryc. 7. Ujęcie pzestzenne - podobieństwo kajów w zakesie poziomu i zmian w zachoowalności na kiłę i zeżączkę w okesie

9 Liteatua: Chodynicka В., 1998, Kiła [w:] T. F. Moczkowski (ed.) Chooby pzenoszone dogą płciową. Wydawnictwo Lekaskie PZWL, Waszawa, s Euopean Health fo All Database, 2009, WHO Regional Office fo Euope, Copenhagen [stona www, CD-ROM]. Golden M. R., Handstifeld H. H., 2004, Appoach to the Patient with Sexually Tansmitted Disease [w:] S. L. Gobach, J. G. Batlett, N. R. Blacklow (ed.) Infectious Diseases, Lippincott Williams&Wilkins, Philadeplphia-Baltimoe-New Yok-London-Buenos Aies-Hong Kong- Sydney-Tokyo, s Hellwig Z., 1968, Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału kajów ze względu na poziom ich ozwoju oaz zasoby i stuktuę wykwalifikowanych kad, Pzegląd Statystyczny, R. XV, Z. 4, s Międzynaodowa Statystyczna Klasyfikacja Choób i Poblemów Zdowotnych. Rewizja dziesiąta. ICD-10, Kategoie 3-znakowe, 1996, Uniwesyteckie wydawnictwo Medyczne "Vesalius", Kaków. Paysek J. J., Wojtasiewicz L., 1979, Metody analizy egionalnej i metody planowania egionalnego, Studia KPZK PAN, Tom LXIX. Runge J., 2006, Metody badań w geogafii społeczno-ekonomicznej - elementy metodologii, wybane nazędzia badawcze, Wydawnictwo Uniwesytetu Śląskiego, Katowice. Stanisz A., 2007, Pzystępny kus statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na pzykładach z medycyny. Tom 2. Modele liniowe i nieliniowe, StatSoft Polska, Kaków