Prof. Barbara Szatur-Jaworska z Zespołem Zadaniowym Społecznej Strategii Warszawy

Transkrypt

1 Strategia Społeczna Warszawy Wstępna diagnoza sytuacji seniorów w Warszawie I. Uwagi wstępne 1. Celem Strategii Społecznej Warszawy jest wyznaczenie priorytetów polityki społecznej dotyczącej przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu oraz stwarzanie warunków integracji społecznej. Strategia ta stawia sobie za cel określenie wartości, zasad i norm, jakimi mają się charakteryzować działania podejmowane na rzecz osób wykluczonych społecznie lub takim wykluczeniem zagrożonych. 2. W Narodowej Strategii Integracji Społecznej 1 napisano, iż: Wykluczenie społeczne to sytuacja uniemożliwiająca lub znacznie utrudniająca jednostce lub grupie, zgodne z prawem pełnienie ról społecznych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób. W dokumencie tym wskazano, że jedną z grup podatnych na wykluczenie społeczne są starsze osoby samotne. Są bowiem one bardziej, niż osoby starsze żyjące w rodzinach, narażone na ubóstwo, na brak wsparcia w przypadku choroby czy kłopotów z zaspokajaniem podstawowych potrzeb oraz na brak społecznych kontaktów. Starość nie jest zatem sama w sobie czynnikiem społecznego wykluczenia. 3. W analizie zagrożenia ryzykiem wykluczenia społecznego warszawskich seniorów przyjmujemy szerokie, wielowymiarowe podejście do tego zjawiska. Według koncepcji angielskiego socjologa A.Giddensa wykluczenie społeczne odnosi się do sytuacji, w której jednostki zostają pozbawione pełnego uczestnictwa w społeczeństwie. Chodzi o sytuację, w której jednostki i grupy tracą szanse, jakie ma większość ludzi. Wykluczenie ujmować można w kilku wymiarach: ekonomicznym (utrudnienia w dostępie do pracy, bariery w konsumpcji), politycznym (utrudnienia w uczestnictwie w życiu politycznym społeczeństw demokratycznych), społecznym (słaba aktywność jednostek w relacjach pozarodzinnych, słabo rozwiniętą sieć takich relacji, izolację społeczną i ograniczenie kontaktów) 2 oraz świadomościowym (pomijanie w społecznej komunikacji i kulturze masowej, negatywne stereotypy dotyczące pewnych zbiorowości, nieuwzględniania potrzeb wybranych grup w organizowaniu przestrzeni publicznej). Pewne cechy ludzi starych i cechy ich położenia społecznego zwłaszcza, gdy kumulują się mogą faktycznie czynić ich bardziej podatnymi na wykluczenie, ale dotyczy to tylko części tej zbiorowości. 4. Osoby starsze także starsi mieszkańcy Warszawy to populacja silnie zróżnicowana pod względem: wieku, płci, poziomu wykształcenia, stanu zdrowia, stanu cywilnego, sytuacji mieszkaniowej, poziomu dochodów itd. Biorąc pod uwagę to zróżnicowanie oraz wielowymiarowość zjawiska społecznego wykluczenia, można w zbiorowości seniorów wyróżnić różne kategorie osób: od w pełni uczestniczących w życiu społecznym (pracujących zawodowo, aktywnych politycznie i społecznie, dobrze sytuowanych pod względem materialnym) po osoby całkowicie bierne, doświadczające społecznej izolacji i niedostatku. 5. Diagnoza przeprowadzona zostanie w celu określenia sytuacji warszawskich seniorów i wskazania na tej podstawie obszarów, w których pojawiają się zagrożenia wykluczeniem społecznym ( w szerokim rozumieniu tego pojęcia) oraz opis działań podejmowanych przez miasto Warszawę na rzecz integracji społecznej seniorów. 1 Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, MIPS, Warszawa 2003, s. 24, A.Giddens, Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s

2 II. Sytuacja demograficzna miasta 1. Warszawa obok Łodzi jest najstarszym demograficznie wielkim polskim miastem. W 2006 roku stopa starości (odsetek ludności w wieku 60 lat i więcej w populacji) dla Warszawy wynosiła 22,2%, zaś dla Łodzi 22,3% ( dla porównania w Polsce stopa starości wynosiła 17-18%, a w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców 19,5%) Proces starzenia demograficznego Warszawy postępuje. Jego miarą jest wzrost odsetka ludzi starych w populacji. W Warszawie odsetek osób w wieku powyżej 60 lat wynosił w 2006 roku 22,2%, co odpowiadało liczbie 376,3 tys. osób. 6 lat wcześniej - w 2000 roku miało ukończonych 60 lat 21,4% mieszkańców Warszawy (358,1 tys.). Wzrasta nie tylko odsetek mieszkańców w wieku 60 lat i więcej, ale także odsetek osób będących w fazie późnej starości; jest to tzw. podwójne starzenie demograficzne. W 2000 r. osoby w wieku 75 lat i więcej stanowiły 5,9% ludności miasta (98,8 tys.), zaś w 2006 r. 8% (135,4 tys.). 4 Obserwacja tego procesu jest bardzo istotna z punktu widzenia polityki społecznej, gdyż zasadniczo inne są potrzeby tzw. młodych starych (trzeciego wieku), a inne osób w wieku sędziwym (czwartego wieku). 3. Warszawę (obok Krakowa) charakteryzuje na tle innych wielkich miast w Polsce najdłuższe przeciętne trwanie życia (liczone dla noworodka). Wynosiło ono w 2006 r. 73,7 dla mężczyzn i 80,5 lat dla kobiet. 5 Jest to bardzo dobra informacja, świadcząca o lepszej niż przeciętnie w kraju jakości życia i stanie zdrowia mieszkańców stolicy. W Warszawie i na Mazowszu przeciętnie dłużej niż w kraju trwa faza starości. W 2006 roku w Polsce przeciętne dalsze trwanie życia dla kobiet w wieku 60 lat wynosiło 22,84, zaś w przypadku mężczyzn odpowiednio 17,65 lat. W miastach województwa mazowieckiego przeciętne dalsze trwanie życia było dłuższe kobieta 60-letnia miała przed sobą przeciętnie 23,32 lat życia, zaś mężczyzna 60-letni 18,59 lat Populacja warszawskich seniorów jest nierównomiernie rozmieszczona w przestrzeni miasta. Stopa starości jest niejednakowa w poszczególnych dzielnicach. Najstarsze demograficznie są następujące dzielnice: Żoliborz, Śródmieście, Mokotów, Ochota, Wola i Bielany, Dzielnice najmłodsze to: Białołęka, Ursynów, Wesoła i Bemowo, Rembertów (stopa starości 60+ na poziomie przeciętnej dla Polski lub niższym). 5. Przewiduje się dalsze starzenie ludności Warszawy, gdyż próg starości będzie przekraczał powojenny wyż demograficzny. Przypomnieć należy, że w 2002 r. (NSP) w Warszawie mieszkało blisko 422 tys. osób w tzw. wieku produkcyjnym niemobilnym (mężczyźni: lata, kobiety lat), co stanowiło 25% ludności miasta. 7 Prognozy demograficzne wskazują, że w naszym mieście w roku 2020 w stosunku do roku 2008 liczba seniorów zwiększy się o około 20% (z ok.400 tys. do 500 tys.). Największą dynamikę wzrostu przewiduje się w grupie wieku lat, a ponadto wyraźny ma być wzrost liczby osób w wieku 85 lat i więcej. Oczekuje się natomiast stabilizacji liczebności grupy wieku lata. Najwięcej ludzi powyżej 60 roku życia przybędzie w dzielnicach masowo zasiedlanych w latach 70. i 80. ubiegłego wieku, takich jak np. Ursynów czy Bemowo. Tam w fazę starości będzie wkraczało pokolenie powojennego wyżu demograficznego z lat 50., a zatem na tych obszarach będzie przybywało osób w tzw. trzeciego wieku. Jednocześnie będzie miał wzrost liczby osób sędziwych w tzw. czwartym wieku. 3 Rocznik Demograficzny 2007, GUS, Warszawa 2008, tabl.20, obliczenia własne. 4 obliczenia własne 5 Ludnośc Łodzi i innych wielkich miast w Polsce, US w Łodzi, obliczenia własne 7 Podstawowe informacje ze spisów powszechnych. Miasto stołeczne Warszawa, GUS, Warszawa 2003, tabl. 2, obliczenia własne 2

3 6. Prognozuje się, że nadal będą starzeć się centralne dzielnice Warszawy, choć tempo tego procesu może ulec zmniejszeniu. Z jednej strony w centrum miasta jest relatywnie niewiele niezagospodarowanych terenów budowlanych i nowych inwestycji mieszkaniowych, co ogranicza napływ osób w wieku produkcyjnym. Z drugiej jednak strony liczebność młodszych generacji na tych terenach może wzrastać w związku z przejmowaniem mieszkań dotychczas zamieszkiwanych przez osoby starsze. 7. W populacji ludzi starszych obserwujemy przewagę liczebną kobiet nad mężczyznami. W 2006 roku w Warszawie w populacji 60 lat i więcej kobiety stanowiły 62%. Im starsza grupa wieku, tym więcej kobiet a mniej mężczyzn ( w grupie wieku 80 lat i więcej kobiety stanowiły 69%). Kobiety żyją dłużej, ale częściej są samotne i bardziej schorowane. Jednocześnie w porównaniu ze starszymi mężczyznami wykazują większą zaradność w sprawach życia codziennego, lepiej gospodarują niewielkimi dochodami. Kobiety będące we wcześniejszej fazie starości są najczęściej opiekunkami sędziwych rodziców głównie matek i teściowych. Tak zwany potencjał opiekuńczy rodzin ludzi starych. Mierzy się go w demografii na kilka sposobów. Na przykład, tzw. współczynnik potencjału pielęgnacyjnego obliczany jest jako stosunek liczby kobiet w wieku lat do liczby osób w wieku 70 lat i więcej. Dla Warszawy współczynnik ten wynosił 1,71 w 2000 roku i 1,46 w 2006 roku. 8 Oznacza to, że zmniejszają się możliwości rodzin w zakresie zapewnienia opieki najstarszym seniorom. 8. Wzrost liczby osób samotnie gospodarujących, różnice w przeciętnej długości życia kobiet i mężczyzn, spadek wielkości rodzin, wyjazdy zagraniczne młodych to powody, dla których narastającym problemem osób starszych także Warszawiaków jest osamotnienie. W 2002 roku w populacji mieszkających w Warszawie mężczyzn w wieku 60 lat i więcej 77% stanowili żonaci lub żyjący w związkach partnerskich (w grupie wieku 80 lat i więcej 59%), zaś wśród Warszawianek w starszym wieku zaledwie 38% było zamężnych (w grupie wieku 80 lat i więcej tylko 10%). 9 Samotność jest więc problemem w największym stopniu dotyczącym kobiet i rośnie w przypadku obu płci, choć bardziej dramatycznie w przypadku kobiet wraz z wiekiem. 9. Większość warszawskich seniorów nie mieszka w stolicy od urodzenia. W 2002 roku według danych Narodowego Spisu Powszechnego tylko 32% mieszkańców w wieku 60 lat i więcej stanowili rdzenni Warszawiacy. 68% urodziło się poza stolicą, przy czym 61% zamieszkało w Warszawie dawno, bo przed 1989 rokiem. 10 III. Sytuacja społeczno-ekonomiczna seniorów 1. Brakuje dla Warszawy aktualnych danych statystycznych pozwalających precyzyjnie określić poziom dochodów starszych mieszkańców miasta. Z danych wojewódzkich dotyczących osób pobierających emerytury z ZUS i mieszkających na terenie województwa mazowieckiego wynika, że pod względem przeciętnej wysokości tego świadczenia w 2005 r. nasze województwo było na drugim miejscu w kraju (po województwie śląskim). W przypadku przeciętnej wysokości rent z tytułu niezdolności do pracy pozycja Mazowsza była wyraźnie niższa 7 miejsce w kraju. 11 Poziom życia emerytów w regionie w tym i w Warszawie jest zatem na tle kraju relatywnie wysoki, natomiast renciści są w dużo gorszej sytuacji. Renciści co wynika z 8 obliczenia własne. 9 Podstawowe informacje ze spisów powszechnych. Miasto stołeczne Warszawa, GUS, Warszawa 2003, tabl.4, obliczenia własne. 10 Podstawowe informacje ze spisów powszechnych. Miasto stołeczne Warszawa, GUS, Warszawa 2003, tabl.8, obliczenia własne. 11 Rocznik Statystyczny Ubezpieczeń Społecznych , ZUS, tab. 49(68). 3

4 wieloletnich badan ogólnopolskich są przy tym bardziej narażeni na ubóstwo niż osoby utrzymujące się z emerytury. Z danych Narodowego Spisu Powszechnego (2002) wynika, że zdecydowana większość osób starszych mieszkających w Warszawie utrzymywała się z emerytur (71% mężczyzn, 73% kobiet). Mniej znaczącymi źródłami utrzymania były: praca (14% mężczyzn, 6% kobiet) oraz renty (9% mężczyzn, 17% kobiet). Warto dodać, że blisko 8 tys. osób w wieku 60 lat i więcej należało do gospodarstw domowych rolników Innym czynnikiem obok źródła utrzymania mającym wpływ na poziom życia seniorów jest wielkość gospodarstwa domowego. Z danych Narodowego Spisu Powszechnego (2002) wynika, że w Warszawie było ponad 289 tys. gospodarstw jednoosobowych, co stanowiło 38% wszystkich gospodarstw domowych w mieście. 115 tys. (39,6%) gospodarstw jednoosobowych utrzymywało się (jako z głównego źródła utrzymania) w emerytur i rent. 13 Samotne gospodarowanie, zwłaszcza w przypadku starszych osób niepracujących, jest czynnikiem zwiększającym ryzyko ubóstwa. Może ono grozić także społecznym wykluczeniem w przypadku osób najstarszych i mających kłopoty zdrowotne. Przewlekłe stany chorobowe, niepełnosprawności dodatkowo obciążają budżety domowe seniorów (zwiększone wydatki na leki, opiekę lekarską, usługi opiekuńcze). 3. Najbardziej narażone na ubóstwo są osoby starsze o następujących cechach: nie pracują, źródłem ich utrzymania jest renta z tytułu niezdolności do pracy lub zasiłek z pomocy społecznej, samotnie gospodarują, są chore i niepełnosprawne. Statystycznie lepsza jest natomiast sytuacja dochodowa starszych osób aktywnych zawodowo i/lub otrzymujących emerytury, mieszkających wspólnie z innymi osobami dorosłymi mającymi własne dochody, relatywnie młodych (tzw. trzeci wiek). 4. Obok zjawiska ubóstwa obiektywnego istnieje zjawisko ubóstwa subiektywnego. Osoby starsze często oceniają swoje dochody jako niewystarczające, gdyż przejście na emeryturę czy rentę z zasady oznacza obniżenie bieżących dochodów. Taka zmiana w budżetach domowych sprawia, że ograniczają oni dotychczasową aktywność kulturalną, sportową i rekreacyjną. Niemożność zrealizowania tych potrzeb sprawia, że czują się wykluczeni ze społeczeństwa. To poczucie może być zwiększane przez porównanie własnych możliwości konsumpcyjnych z możliwościami młodszych mieszkańców (w 2006 r. Warszawa była drugim p po Katowicach dużym miastem pod względem wysokości przeciętnego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw). 5. Sytuacja mieszkaniowa warszawskich seniorów (standard, wielkość mieszkań) jest podobnie jak sytuacja młodszych mieszkańców - bardzo zróżnicowana. Generalnie osoby starsze zajmują starsze zasoby mieszkaniowe. Przy czym starsze zasoby to zarówno te pochodzące jeszcze sprzed II wojny światowej, odbudowywane i budowane od podstaw bezpośrednio po II wojnie światowej, jak i wielka płyta z lat 70. i 80. poprzedniego stulecia. Przeciętna powierzchnia użytkowa powierzchnia starszych mieszkań jest w Warszawie wyraźnie mniejsza niż mieszkań wybudowanych po 1978 roku (np. dla mieszkań z lat wynosi 45 m 2, a dla mieszkań z lat wynosi 84,2 m 2 ). 14 Gorszy jest też standard wcześniej budowanych mieszkań. Mieszkania seniorów są natomiast zamieszkiwane przez mniejsza liczbę osób, co powoduje, że nie odczuwają oni problemów wynikających z nadmiernego zagęszczenia mieszkań. W porównaniu z gospodarstwami młodszych 12 Podstawowe informacje ze spisów powszechnych. Miasto stołeczne Warszawa, GUS, Warszawa 2003, tabl. 11, obliczenia własne. 13 Podstawowe informacje ze spisów powszechnych. Miasto stołeczne Warszawa, GUS, Warszawa 2003, tabl. 18, obliczenia własne 14 Podstawowe informacje ze spisów powszechnych. Miasto stołeczne Warszawa, GUS, Warszawa 2003, tabl. 5 (32), obliczenia własne 4

5 osób, gospodarstwa seniorów są gorzej wyposażone w sprzęt trwałego użytkowania (sprzęt AGD, elektronika itd.). 6. Populacja ludzi starych jest zróżnicowana pod względem poziomu wykształcenia. Ta cecha ma istotny dodatni związek z aktywnością społeczną, stanem zdrowia, uczestnictwem w kulturze. W 1992 roku 27,9% mieszkańców Warszawy wkraczających w wiek emerytalny miało wykształcenie podstawowe, zaś obecnie wśród przechodzących na emeryturę odsetek ten wynosi tylko 10,5%. Prognozuje się, że w 2023 roku wśród 60-latków będzie zaledwie 4% do 2% osób z wykształceniem podstawowym. W 1992 roku 20% osób starszych legitymowało się wykształceniem wyższym, w 2008 roku około 28 %, a w roku 2020 szacuje się, że podobnie jak w 2008 będzie ich około 28 30%. Poziom wykształcenia warszawskich seniorów zatem wzrasta i będzie wzrastał, co stanowi bardzo ważną przesłankę miejskiej polityki społecznej. Z jednej strony należy spodziewać się zwiększenia oczekiwań i potrzeb starszego pokolenia w zakresie oferty kulturalnej i aktywnego spędzania wolnego. Z drugiej strony, jest to dobry prognostyk dla wzrostu społecznego zaangażowania seniorów w sprawy miasta i lokalnych społeczności. 7. Stan zdrowia populacji warszawskich seniorów ma związek z ich trybem życia, poziomem, wykształcenia, wiekiem. Ich fizyczna aktywność, nawyki żywieniowe są niezadowalające z punktu widzenia profilaktyki zdrowotnej. 8. Postępujące starzenie populacji (w tym także starzenie podwójne) powoduje, że w stolicy szybko przyrastają potrzeby zdrowotne seniorów. Jednocześnie jest to ta grupa mieszkańców, którzy chcą i mogą leczyć się niemal wyłącznie w publicznych instytucjach ochrony zdrowia, w których będzie rosło zapotrzebowanie na lecznictwo geriatryczne. W starszych wieku pojawia się bowiem specyfika chorobowości: więcej chorób przewlekłych, zjawisko wielochorobowości, schorzenia specyficzne dla starości, narastanie niepełnosprawności. W 2002 roku Narodowy Spis Powszechny wykazał, że w Warszawie mieszkało 181,1 tys. osób niepełnosprawnych, z tego 98,1 tys. to osoby w wieku poprodukcyjnym (54,2%) 15. Przedsięwzięcia podejmowane z myślą o osobach niepełnosprawnych powinny zatem uwzględniać, że większość spośród nich to osoby w wieku emerytalnym. 9. Podobnie jak osoby starzejące się i starsze w całej Polsce, także starsi mieszkańcy Warszawy charakteryzują się niskim poziomem aktywności zawodowej. Według Narodowego Spisu Powszechnego (2002) wskaźnik zatrudnienia ludności w wieku poprodukcyjnym wynosił 9% (mężczyźni 11,8%, kobiety 7,7%). Warszawiacy w wieku przedemerytalnym na dużą skalę korzystają z możliwości przechodzenia na wcześniejsze emerytury lub renty. Na przykład, w 2002 r. wskaźnik zatrudnienia mężczyzn w wieku lata wynosił zaledwie 42,8%, zaś kobiet w wieku lat 44,3%. 16 Rezygnacja z działalności zawodowej nie tylko wpływa na kondycję finansową seniorów, ale ogranicza też kontakty międzypokoleniowe. Izolacja między pokoleniami jest jedną z istotnych przyczyn wykluczenia społecznego osób starszych. 10. Pracodawcy najchętniej zatrudniają osoby młode, rzadziej zaś osoby w starszym wieku. Brak ofert pracy w znacznym stopniu wynika z niedostosowania ich umiejętności i kwalifikacji do potrzeb współczesnego rynku pracy. Seniorzy, którzy chcieliby znaleźć zatrudnienie, musieliby przejść szkolenie, które oprócz kwalifikacji zawodowych rozwijałoby umiejętności pożądane na rynku pracy, takie jak: praca w grupie, kreatywność, elastyczność czy mobilność Podstawowe informacje ze spisów powszechnych. Miasto stołeczne Warszawa, GUS, Warszawa 2003, tabl. 23, obliczenia własne 5

6 11. Warszawscy seniorzy traktują kształcenia ustawiczne bardziej jako sposób na osobisty rozwój (o czym świadczy dynamiczny rozwój Uniwersytetów III Wieku), nie uczestniczą natomiast w kształceniu, by dłużej utrzymać aktywność na rynku pracy. 12. W wyniku przeprowadzonej analizy, Biuro Polityki Społecznej podzieliło seniorów warszawskich pod względem aktywności na trzy grupy: - Pierwsza grupa to wymagający wsparcia OPS, nieporadni życiowo, najubożsi, samotni, niepełnosprawni, wymagający pomocy w formie wsparcia socjalnousługowego OPS. Do tej grupy należą ci, których najtrudniej jest zaktywizować i skłonić do działania poza domem. - Druga grupa to seniorzy aktywnie działający w stowarzyszeniach kombatanckich i emeryckich, uniwersytetach III wieku, stanowiący dla siebie grupę wsparcia, a także grupę inicjującą aktywność i działania samopomocowe. - Trzecią grupę stanowią najaktywniejsi seniorzy, chętnie korzystający z oferowanych przez miasto działań twórczych, rozrywek intelektualnych (takich jak np. Noc Muzeów czy Ogrody Muzyczne). Stanowią oni grupę o bezcennych wartościach, wypływających z ich doświadczeń życiowych i zawodowych, z potencjałem intelektualnym do wykorzystania w realizacji lokalnych programów społecznych (seniorzy mają czas i energię oraz doświadczenie i często bardzo wysokie kwalifikacje). 13. Niezadowalająca aktywność seniorów widoczna jest w działalności obywatelskiej. W organizacjach częściej spotykamy wolontariuszy wieku lat niż tych po 60. roku życia. Jeżeli się pojawiają, to najczęściej w organizacjach działających na rzecz swoich środowisk, jednak i tu nie należy przeceniać aktywności seniorów. W wielu organizacjach działających na ich rzecz są osoby pomiędzy 25 a 35 rokiem życia. Innym poważnym problemem jest brak zaangażowania samych seniorów w działalność obywatelską na rzecz ich samych. W relacjach w Miastem wykazują się postawą roszczeniową i oczekują, że właśnie to po stronie urzędników powinna leżeć inicjatywa w proponowaniu działań na rzecz seniorów. Warto dodać, że w Warszawie nie powstała - wzorem Poznania - reprezentacja seniorów Warszawy. Środowiska seniorów konkurują między sobą o dostęp do środków publicznych będących w gestii Miasta. 14. Warszawscy seniorzy padają ofiarą różnorodnych przestępstw: napadów, kradzieży, oszustw. Samotne osoby starsze są też częstymi ofiarami nieuczciwych akwizytorów oraz nierzetelnych przedstawicieli handlowych i agentów instytucji parabankowych. Mają zatem ograniczone poczucie bezpieczeństwa. W ramach ogólnopolskiej akcji policji prowadzona jest kampania społeczna uświadamiająca osobom starszym różnorodne zagrożenia i wskazująca, jak im zapobiegać. W Warszawie jest ona jednak słabo widoczna. 15. Konsekwencją ograniczenia aktywności zawodowej i społecznej seniorów są trudności z obsługą nowoczesnych urządzeń technicznych. Brak kontaktów z osobami młodszymi nie daje możliwości uczenia się poprzez doświadczenie. Seniorzy przyswajają sobie nowe umiejętności znacznie wolniej i chętniej poprzez bezpośredni kontakt ze sprzętami technicznymi niż przez zapoznawanie się z instrukcjami obsługi, które dla wielu są niezrozumiałe. Nieporadność ta jest zauważalna również w relacjach z instytucjami publicznymi, np. z urzędami, jak i z komercyjnymi, takimi jak banki, sklepy, instytucje finansowe itp. 16. Przestrzeń publiczna i komercyjna miasta jest mało przychylna dla osób starszych. O ile coraz częściej choć jeszcze w stopniu niezadowalającym projektuje się ją uwzględniając potrzeby osób niepełnosprawnych ruchowo, to nie pamięta się o tych, 6

7 którzy wolniej chodzą, częściej chcą odpocząć, chcieliby bez ponoszenia dodatkowych opłat gdzieś usiąść, by spotkać się ze znajomymi lub po prostu poobserwować innych ludzi. 17. Wejście w wiek senioralny jest okresem trudnym, ludzie muszą zostać do niego odpowiednio przygotowani. Starość każdego człowieka, pomimo wspólnych cech, przebiega w sposób indywidualny i z odmienną dynamiką. Przy planowaniu usług dla seniorów należy brać pod uwagę indywidualizację i zróżnicowanie ich potrzeb oraz dynamikę procesu starzenia się. IV. Oferta świadczeń i działania na rzecz seniorów w Warszawie 1. W Warszawie nie istnieje, na wzór innych miast polskich, takich jak Poznań czy Wrocław, całościowy program działań, którego celem jest integracja społeczna seniorów. Jak stwierdzono w diagnozie sytuacji w Warszawie, zawartej w programie Warszawa przyjazna seniorom : Liczne bariery instytucjonalne ograniczają społeczną aktywność seniorów; ich dostęp do ośrodków kultury, czasu wolnego, rekreacji i edukacji jest ograniczony. Te bariery instytucjonalne tworzone są przez samo miasto, a także przez system świadczenia usług w Warszawie. Należy przy tym zwrócić uwagę, że większość programów skupia się na pomocy seniorom jako wyodrębnionej grupie. Taki sposób traktowania seniorów wpływa na stygmatyzację środowiska i nie pozwala na jego integrację społeczną. W działaniach podejmowanych przez Miasto należy promować te, które w umożliwiają funkcjonowanie seniorom w warunkach zbliżonych do tych, w jakich żyli do momentu przejścia na emeryturę. W Warszawie daje się również zauważyć zróżnicowane podejście do kwestii wykorzystania zasobów miejskich przez seniorów. W ofertach skierowanych do ludzi starszych brakuje ciekawych interdyscyplinarnych rozwiązań, jednocześnie Miasto nie zapewnia dostępu do imprez mających charakter komercyjny, na przykład przez sponsorowanie biletów wstępu. Miasto nawet, kiedy sponsoruje działalność placówek kultury czy sportu, nie ubiega się o zniżki czy bezpłatny wstęp dla seniorów. Jednocześnie Warszawa nie udostępnia ani bezpłatnie, ani w uprzywilejowany sposób infrastruktury instytucji lokalnych w dzielnicach szkół, klubów osiedlowych, domów kultury, bibliotek. 2. W tworzeniu miejskiej polityki na rzecz osób starszych powinny uczestniczyć one same. Rozwiązaniem może być reprezentacja seniorów w postaci Rady Seniorów M. st. Warszawy, która określałaby potrzeby środowiska i sposób, w jaki Miasto może włączyć się w ich realizację. 3. W Warszawie nie istnieje jednostka organizacyjna, która zajmowałaby się całościowo realizowaniem zadań dla seniorów. Brakuje również jednolitej informacji dotyczącej działań realizowanych przez Miasto na ich rzecz. 4. Działania na rzecz seniorów w Warszawie można podzielić na: integrujące środowiska seniorów, integrujące międzypokoleniowe, wspierające rozwój intelektualnych, wspierające hobbystyczne, rehabilitacyjne, usługowe dla osób niedołężnych, samotnych i przewlekle chorych. 5. Każda dzielnica na własny sposób realizuje zadania przyczyniające się do poprawy sytuacji seniorów i ich wewnętrznej integracji. W niektórych dzielnicach inicjatywę działania przejmują Wydziały Zdrowia i Polityki Społecznej, w innych zaś ośrodki pomocy społecznej (OPS). Z przeglądu sytuacji wynika, że to właśnie OPS zajmuje się inicjowaniem i koordynacją działań na rzecz seniorów. Taki system wsparcia bazujący na OPS sprawia, że pomoc ta dociera do wąskich grup seniorów - głównie klientów pomocy społecznej. O tym że tak nie musi być świadczy przykład Żoliborza. Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Żoliborz, wspiera program Aktywizacji Seniorów AS, realizowany przez Fundację "Samaritanus".. Poprzez swoje działania 7

8 program AS wypływa na integrację społeczności lokalnej oraz zmniejszenie liczby osób starszych żyjących w izolacji społecznej. Program Aktywizacji działa na rzecz poprawy zdrowia i przywrócenie aktywnej postawy życiowej seniorów, pobudzenie inicjatywy do wzajemnej pomocy, wsparcia postawy solidarności z innymi ludźmi, przeciwdziałanie marginalizacji i negatywnym postawom społecznym wobec ludzi starszych, upowszechnienie wśród seniorów idei wolontariatu, organizacja czasu wolnego i wypoczynku seniorów. Kolejną inicjatywą realizowaną przez jednostkę organizacyjną Miasta, działającą na rzecz integracji społecznej seniorów jest Centrum Usług Socjalnych. Centrum oprócz rutynowych działań na rzecz seniorów: wydawanie posiłków, organizowanie zajęć dla seniorów w ramach Dziennego Domu Pobytu, wspiera działania na rzecz integracji lokalnych środowisk Woli. W centrum organizowane są spotkania organizacji pozarządowych. 6. Działania na rzecz integracji międzyśrodowiskowej realizowane są w bardzo ograniczonym zakresie. Jednym z przykładów takich działań, wspieranych przez Miasto, jest projekt Akademii Twórczej Aktywności, realizowany przez Stowarzyszenie KARAN. Projekt ten zakłada kreowanie pozytywnego i prawdziwego obrazu starości oraz zapewnienie jej równoprawnej pozycji wśród innych etapów życia człowieka. Oprócz działań na rzecz integracji środowiskowej seniorów, polegających na udziale w zajęciach rehabilitacyjnych, hobbystycznych, intelektualnych, prowadzone są również zajęcia międzygeneracyjne, w ramach których seniorzy, jako członkowie Akademii Twórczej Aktywności, uczestniczą w zajęciach w świetlicach socjoterapeutycznych Stowarzyszenia KARAN. 7. Miasto wspiera finansowo integrację wewnątrzśrodowiskową seniorów realizowaną przez Kluby Seniora. Na terenie Warszawy działa około 70 takich placówek. Średnio na jedną dzielnicę przypadają 4 kluby. Ich działalność dofinansowywana jest przez władze poszczególnych dzielnic. Kluby są przede wszystkim miejscem spotkań osób starszych, które najczęściej odbywają się raz w tygodniu. Zazwyczaj członkowie płacą symboliczną składkę roczną, która pozwala pokryć podstawowe koszty organizacyjne. Placówki te ograniczają swoją ofertę tylko i wyłącznie do seniorów z określonej dzielnicy. Działalność skierowana na zewnątrz do środowiska lokalnego ogranicza się jedynie do współpracy z przedszkolami i szkołami. 8. Działania na rzecz rozwoju intelektualnego i społecznego seniorów realizowana jest przez Uniwersytety III Wieku (UTW) przy wsparciu Miasta oraz innych podmiotów. Seniorzy, przechodząc na emeryturę, nadal mogą pogłębiać swoją wiedzę i rozwijać się intelektualnie. Obecnie w Polsce i w Warszawie UTW działają w dwu formułach:1/ jako instytucje związane z uczelnia akademicką (np. z SGH, PW), 2/ jako podmioty samodzielne lub powiązane z inne go typu instytucją lub organizacją (zazwyczaj przyjmujące formę prawną stowarzyszenia). W Warszawie nieomal w każdej dzielnicy działają uniwersytety III wieku. Ich oferta jest zróżnicowana w zależności od typu placówki uniwersytety przy placówce naukowej czy stowarzyszenia. Sieć uniwersytetów III wieku rozszerza się bardzo szybko. 9. W ramach tworzenia programu Warszawa Przyjazna Seniorom, po raz pierwszy podjęto działania mające na celu aktywizowanie środowiska seniorów poprzez udzielanie wsparcia organizacjom pozarządowym prowadzącym uniwersytety III wieku w Warszawie. Rada Miasta przeznaczyła zł na umowy wieloletnie z, wyłonionymi w drodze konkursu ofert, organizacjami pozarządowymi prowadzącymi uniwersytety III wieku. Dofinansowano 12 takich organizacji. Obecnie na terenie M. st. Warszawy działa około 30 uniwersytetów III wieku. Należy jednak zauważyć, że nie wszyscy seniorzy mogą skorzystać z tej formy aktywności, ponieważ w Warszawie zapotrzebowanie na uczestnictwo w zajęciach prowadzonych na uniwersytetach III wieku jest większe niż obecna oferta. Poważnym mankamentem tej formy aktywizacji seniorów jest ich zamknięta formuła. Właściwszym rozwiązaniem byłoby otwarcie szkół wyższych dla seniorów w zakresie ustalonym przez władze 8

9 uczelni. Seniorzy powinni mieć prawo do uczestniczenia w wykładach na równych prawach ze studentami. Dawałoby to im możliwość nie tylko uczestniczenia w realnym życiu akademickim ale także sprzyjałoby integracji międzypokoleniowej. 10. Nowym działaniem realizowanym na rzecz seniorów w ramach programu Warszawa Przyjazna Seniorom jest zaproponowanie seniorom uczestnictwa w zajęciach prowadzonych przez Pałac Młodzieży. Przy współpracy Dzielnicy Śródmieście i Pałacu Młodzieży uruchomiono warsztaty tematyczne z zakresu malarstwa, plastyki, informatyki, tańca towarzyskiego, muzyki, tkactwa, ceramiki i gier planszowych. Pomimo tego, że oferta ta została skierowana do wszystkich seniorów warszawskich, to korzystają z niej przede wszystkim seniorzy z dzielnicy Warszawa Śródmieście. Pozostali, ze względu na problemy z dotarciem do Pałacu Kultury, w zajęciach tych nie uczestniczą. 11. Jednym z istotnych elementów wsparcia dla seniorów, będących w trudnych warunkach życiowych, są Dzienne Domy Pobytu DDP). Oferta tych placówek skierowana jest do seniorów, którzy z różnych przyczyn nie są w stanie prowadzić samodzielnie gospodarstwa domowego. Uczestnicy zajęć w DDP mają zapewnione posiłki, usługi opiekuńczo rehabilitacyjne, zabiegi higieniczne (kąpiel, strzyżenie), zabiegi rekreacyjno kulturalne (zabawy taneczne, występy artystyczne, wycieczki), pomoc w załatwianiu swoich codziennych spraw, stanowiących szczególną trudność. Senior może uczestniczyć w zajęciach i usługach świadczonych przez Dzienne Domy Pomocy społecznej (DDPS) na mocy decyzji podjętej przez administrację. Z tego powodu pensjonariuszami tych ośrodków są osoby samotne o niskich dochodach. Na terenie Warszawy istnieje 14 DDP, których działalność zróżnicowana jest pod względem oferty i - jak się wydaje - wynika z osobistego zaangażowania prowadzącego placówkę. W opinii pracowników socjalnych, domy przestały odgrywać rolę miejsca aktywności seniorów a stały się tanimi jadłodajniami. Stawki, jakie otrzymują domy na wyżywienie jednego pensjonariusza, zależą od decyzji Rady Dzielnicy oraz dochodów seniora, a o wysokości składki decyduje wysokość emerytury. Na Pradze Północ dzienna stawka wynosi 4 zł, podobnie jest w Śródmieściu i we Włochach. Więcej pieniędzy otrzymuje Praga Południe, gdzie posiłki kosztują 9,80 zł. 12. Istnieją jednak w Warszawie i takie domy, jak na przykład na Nowolipiu czy Bielanach (Wawrzyszew), które oferują seniorom bardzo bogate usługi. Jednym z podstawowych mankamentów tych placówek jest brak możliwości prowadzania integracji społecznej uczestników zajęć. W sumie z usług 16 DDP w roku 2007 skorzystało seniorów przy liczbie miejsc Zwiększająca liczba seniorów wymusza na władzach miasta konieczność rozbudowy sieci DDP. Największym problem jest znalezienie wolnych budynków w dzielnicach. Na Pradze Południe poszukiwanie odpowiedniego lokum trwało cztery lata. W końcu na ośrodek przeznaczono stare przedszkole. Do tej pory w dzielnicy, w której mieszka 35 tys. starszych osób, jest tylko jedna placówka. Do domu przy ul. Walecznych może przychodzić jedynie 35 osób. Podobnie jest na Mokotowie i we Włochach. W dwustumetrowym mieszkaniu na Pradze Północ zamienionym na DDP codziennie przebywa 85, a czasami nawet 95 osób. 13. Najpowszechniejszymi usługami świadczonymi przez miasto seniorom są usługi opiekuńcze. W roku 2007 z usług opiekuńczych skorzystało mieszkańców Warszawy na Ogółem zrealizowano świadczeń na sumę zł. Celem usług opiekuńczych jest zapewnienie osobom, które z powodu zniedołężnienia, braku odpowiednich możliwości fizycznych i intelektualnych nie mogą w pełni zaspokoić swoich potrzeb o charakterze gospodarczym, higienicznym i zdrowotnym. Ze względu na charakter wykonywanych czynności realizujemy usługi: 9

10 - opiekuńczo gospodarcze polegające na wykonywaniu niezbędnych czynności domowych, robieniu zakupów, udzielaniu pomocy w utrzymaniu higieny, przygotowywaniu posiłków, zapewnianiu kontaktów z otoczeniem, załatwianiu spraw urzędowych itp. - opiekuńczo pielęgnacyjne polegające na sprawowaniu opieki w sytuacjach przewlekłej choroby, wykonywaniu czynności higienicznych, drobnych zabiegów medycznych itp. - specjalistyczne usługi opiekuńczo rehabilitacyjne dla osób, które z powodu niepełnosprawności fizycznej mają problemy w codziennym funkcjonowaniu. Celem tych usług jest podtrzymywanie sprawności i zdolności do samodzielnego funkcjonowania, a tym samym do zatrzymania podopiecznych w dotychczasowym środowisku Wilanów Wesoła Białołęka Rembertów Włochy Targówek Bemowo Ursus Ursynów Wawer Ochota Praga Północ Bielany Żoliborz Praga Południe Śródmieście Wola Mokotów Wykres 3. Wydatki na usługi opiekuńcze w podziale na dzielnice. 14. W Warszawie usługi opiekuńcze oferują zakontraktowane i zabezpieczone przez OPS opiekunki, jednak istnieje również prywatny rynek usług opiekuńczych. Jednocześnie mamy do czynienia z małym zaangażowaniem seniorów w proces integracji społecznej. Osoby, które wchodzą w system, są już skazane na pomoc służb pomocy społecznej, albowiem brakuje systemu pomocy sąsiedzkiej, który zapewnia starszym osobom mniej sformalizowane kontakty społeczne. 15. Obecnie poważnym problemem jest właściwe zorganizowanie usług opiekuńczych. Na terenie Warszawy działa 5 firm świadczących takie usługi. Jedna z nich wykonuje usługi w ponad połowie dzielnic, co sprawiło, że stała się monopolistą na rynku w tej dziedzinie. Można bez wahania stwierdzić, że rynek usług opiekuńczych jest dziś rynkiem świadczących, którzy dyktują ceny oraz warunki, na jakich chcą wykonywać swoją pracę. Obecnie zarejestrowany został znaczny wzrost kosztów świadczenia usług przy obniżającej się ich jakości. Realizujący usługi wyjaśniają podwyżkę kosztów ofiarowywanych usług opiekuńczych koniecznością podniesienia wynagrodzeń opiekunek. Obniżenie jakości usług tłumaczą zaś rezygnacją z pracy dotychczasowych opiekunek oraz brakiem nowych, które chciałyby podjąć pracę za proponowane im wynagrodzenie. Wzrost kosztów realizowania usług opiekuńczych sprawia, że ogranicza się czas ich świadczenia. 10

11 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% Białołęka Ursynów Bemowo Wesoła Targówek Rembertów Ursus Wilanów Praga Północ Odsetek mieszkańczów powyżej 70 roku życia Odestek korzystających z usług opiekuńczych Wawer Praga Południe Włochy Bielany Mokotów Wola Ochota Żoliborz Śródmieście Odesetek mieszkańców powyżej 60 roku życia Wykres 4. Korzystający z usług opiekuńczych w stosunku do odsetka mieszkańców powyżej 60. i 70. roku życia 16. Brakuje jednorodnych standardów usług świadczonych seniorom, które obowiązywałyby we wszystkich dzielnicach. Brak tych standardów tłumaczony jest specyfiką poszczególnych dzielnic miasta. Wydaje się, że nieodzowne jest opracowanie standardów usług opiekuńczych w taki sposób, aby odpowiadały one potrzebom seniorów a także dawały szansę dokonania oceny efektywności. Sytuacja może ulec zmianie w momencie, kiedy zwiększają się kompetencje dzielnic w świadczeniu usług. 17. Kolejną usługą realizowaną na rzecz seniorów są Domy Pomocy Społecznej. W Warszawie działa 18 Domów Pomocy Społecznej (DPS) stałego pobytu, dysponujących miejscami, w tym 3 domy prowadzone są przez zgromadzenia zakonne, a 2 domy przez fundacje w ramach umów zawartych przez Warszawę. Oprócz placówek publicznych i tych działających na zasadzie umowy z Miastem, istnieje wiele prywatnych ośrodków świadczących stacjonarnie usługi pielęgnacyjne. Zgodnie z obowiązującym prawem, zezwolenie na prowadzanie takich placówek wydaje wojewoda. 18. Publiczne Domy Pomocy Społecznej świadczą usługi bytowe, opiekuńcze, wspomagające i edukacyjne na poziomie obowiązującego standardu, w zakresie i formach wynikających z indywidualnych potrzeb osób. Zakres oferowanych usług wpływa na koszty, jakie ponoszą klienci tych domów. Prywatne DPS świadczą usługi w minimalnym zakresie, ograniczając się jedynie do usług pielęgnacyjnych i zajęć rehabilitacyjnych. Obecna sytuacja na rynku stacjonarnych usług opiekuńczych oraz restrykcyjne egzekwowany obowiązek alimentacyjny sprawia, że część rodzin decyduje się na umieszczenie swoich najbliższych w prywatnych domach pomocy, bez gwarancji jakości świadczonych usług. 19. Koszt pobytu w publicznym DPS w roku 2006 wynosił około złotych. Standardy, które obowiązują w państwowych Domach Pomocy Społecznej, są narzucone przez akty prawa krajowego i w żaden sposób nie można ich zmienić, przez co nie można 11

12 obniżyć również kosztów jednostkowych. W placówkach prywatnych koszt ten był niższy i wynosił około zł. Podobnie jak usługi opiekuńcze świadczone za pośrednictwem ośrodka, także i DSP uważane są za placówki, które oferują usługi o wyższym standardzie, a co najistotniejsze, cieszą się wysokim zaufaniem społecznym. Konieczność alimentacji wypływa na wysokość wydatków ponoszonych przez rodziny opłacające usługi DPS. 20. Część z nich z powodu wysokich kosztów usług, świadczonych przez palcówki publiczne, decyduje się na korzystanie z tańszych, oferujących minimalny zakres usług prywatnych DPS. Obecnie w większości prywatnych warszawskich placówek brakuje wolnych miejsc. Wydaje się, że sytuacja może ulec zmianie w sytuacji zwiększenia się kosztów pobytu w tych ośrodkach. 21. Obecna sytuacja zdaniem WCPR wynika z kilku przyczyn: - - wyraźnie zmniejszająca się liczba osób oczekujących na przyjęcie do Domu Pomocy Społecznej wynika z nowych zasad ustalania odpłatności za pobyt, - - z braku miejsc w placówkach specjalistycznych, tj. dla osób przewlekle psychicznie chorych oraz dla osób niepełnosprawnie intelektualnie, - - osoby oczekujące na przyjęcie do placówki, zostały skierowane do Domu Pomocy Społecznej przed 1 stycznia 2004 r. na podstawie obowiązujących wówczas przepisów prawnych. 22. W Warszawie daję się zauważać jeszcze jedno zjawisko. Rodziny, które wcześniej starały się o umieszczenie swojego seniora w Domu Pomocy Społecznej obecnie występują o skierowanie do Zakładu Opiekuńczo-Leczniczego. Trzy palcówki działające na terenie Warszawy udzielają całodobowych świadczeń zdrowotnych, obejmujących swoim zakresem: leczenie, pielęgnację i rehabilitację osób nie wymagających hospitalizacji oraz zapewnia im pomieszczenia i wyżywienie odpowiednie do stanu zdrowia. Odpłatność w Zakładach Opiekuńczo-Leczniczych jest znacznie mniejsza i, co najważniejsze, nie wymaga się dopłat ze strony rodziny, dlatego chętnie kierują one swoich bliskich do tych właśnie placówek. 23. W Warszawie nie ma żadnego rodzinnego domu pomocy. Takie domy tworzy się w prywatnych domach dla 3 do 8 osób. Mogą one w najbliższej przyszłości rozwiązać problem seniorów, którzy będą chcieli spędzić swoją starość blisko dawnego miejsca zamieszkania, w bardziej rodzinnej atmosferze niż panująca w dużych DPS. Jednocześnie w odróżnieniu od prywatnych placówek rodzinne domy pomocy podlegają systematycznej kontroli władz samorządowych. TYP DOMU LICZBA LICZBA MIEJSC Dom Pomocy Społecznej dla osób starszych Dom Pomocy Społecznej dla przewlekle somatycznie chorych Dom Pomocy Społecznej dla przewlekle psychicznie chorych Dom Pomocy Społecznej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie Dom Pomocy Społecznej dla dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie 1 25 RAZEM

13 V. Aneks Mapy i wykresy 35,00% 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% Białołęka Ursynów Wesoła Bemowo Rembertów Praga Północ Ursus Wawer Wilanów Praga Południe Włochy Targówek Bielany Wola Ochota Mokotów Śródmieście Żoliborz 13

14 Wykres 1. Mieszkańcy Warszawy powyżej 60. roku życia w podziale na dzielnice 35,00% 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% Białołęka Ursynów Wesoła Bemowo Rembertów Praga Północ Ursus Wawer Wilanów Praga Południe Włochy Targówek Bielany Wola Ochota Mokotów Śródmieście Żoliborz Wykres 2. Mieszkańcy Warszawy powyżej 70. roku życia w podziale na dzielnice 14

15 Progrnoza dynamiki zmian w grupie seniorów w latach powyżej 85 roku życia lat lat lat lat

16 Prognoza demograficzna warszawiaków powyzej 60 roku życia w latach Prognoza dynamiki zmian wśród seniorów w wieku powyżej 85 lat w latach w podziale na dzielnice Rembertów Praga pł. Praga pd. Ochota Mokotów Bielany Białołeka Bemowo 0 0,5 1 1,5 2 2,5 16

17 Prognoza dynamiki zmian wśród seniorów w wieku powyżej 85 lat w latach w podziale na dzielnice Żoliborz Wola Włochy Wilanów Wesoła Wawer Ursynów Ursus Targówek Śródmieście 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 Prognoza dynamiki zmian wśród seniorów w wieku lat w latach w podziale na dzielnice Rembertów Praga pł. Praga pd. Ochota Mokotów Bielany Białołeka Bemowo 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 17

18 Prognoza dynamiki zmian wśród seniorów w wieku lat w latach w podziale na dzielnice Żoliborz Wola Włochy Wilanów Wesoła Wawer Ursynów Ursus Targówek Śródmieście 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 1,8 2 Prognoza dynamiki zmian wśród seniorów w wieku lat w latach w podziale na dzielnice Żoliborz Wola Włochy Wilanów Wesoła Wawer Ursynów Ursus Targówek Śródmieście 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 1,8 2 18

19 Prognoza dynamiki zmian wśród seniorów w wieku lat w latach w podziale na dzielnice Rembertów Praga pł. Praga pd. Ochota Mokotów Bielany Białołeka Bemowo 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 19