Uniwersytet Jagielloński Centrum Badań nad Szkolnictwem Wyższym

Transkrypt

1 Uniwersytet Jagielloński Centrum Badań nad Szkolnictwem Wyższym RAPORT KOŃCOWY nt. wybranych problemów Część pierwsza zamówienia Ekspertyza dotycząca aktualnej sytuacji prawnej i organizacyjnej sposobów uznawania kształcenia pozaformalnego i nieformalnego Umowa nr 130/DS./2010 zawarta w Warszawie w dniu Opracował Zespół pod kierunkiem dr hab. Marka Frankowicza w składzie: dr inż. Justyna Bugaj, mgr Zofia Godzwon, prof. dr hab. Adam Juszkiewicz dr Anna Kolasa, dr Iwona Maciejowska, dr hab. Maria Próchnicka, mgr Jolanta Urbanik, prof. dr hab. Michał du Vall, dr hab. Michał Zasada Kraków

2 Spis treści Spis treści... 2 Summary... 3 Streszczenie... 8 Omówienie zagadnienia Zakresy pojęciowe: kształcenia pozaformalnego oraz nieformalnego Doświadczenia europejskie Rozwiązania organizacyjne stosowane w uczelniach europejskich Legislacja polska - stan obecny RPL a strategie rozwoju szkolnictwa wyższego Praktyka uznawania efektów kształcenia uzyskanych poza formalnym systemem szkolnictwa wyższego w Polsce Uznawanie kompetencji językowych i komputerowych Uznawalność efektów kształcenia nabytych w szkole średniej Badania kwestionariuszowe Konsultacje Propozycje rozwiązań prawnych oraz organizacyjnych w polskim systemie szkolnictwa wyższego Podsumowanie rekomendacji Literatura Załączniki do raportu Załącznik nr 1: Ankieta skanująca Załącznik nr 2: Ankieta konsultacyjna (wersja dla pracowników) Załącznik nr 3: Ankieta konsultacyjna (wersja dla studentów) Załącznik nr 4: Ankieta konsultacyjna (wersja dla respondentów zagranicznych)

3 Summary Implementation of the European and National Qualifications Frameworks both in the area of higher education as well as in a broader context of lifelong learning implies the necessity of (more often than not) extensive modification of the relevant legislation in the countries constituting the European Higher Education Area. A very important element of the said modifications is constituted by the introduction of mechanisms allowing for validation of learning outcomes acquired in the context of non-formal and informal learning or within the system of education and training offered by other sectors. (RPL - Recognition of prior learning). The development and enhancement of ECTS can be recognized as another and very significant factor affecting the current trends; in the newest edition of the ECTS 1 it Has been explicitly stated that higher education institutions should be authorized to award ECTS credit for learning outcomes acquired beyond formal education. Institutions of higher learning are also encouraged to establish centres, organizational units, providing counselling and advice related to non-formal and informal learning and recognition of learning outcomes. In this way the top-down trends (induced by the introduction of qualifications frameworks) meet with the bottom-up creation of systems of recognition of different forms of learning at the university level. As far as the degree and speed of implementation of RPL is concerned we may observe a phenomenon of Europe of many speeds. A CHEPS 2 independent report assessing 10 years of Bologna Process implementation in this respect 5 categories of countries have been enumerated: 1. Countries which implemented RPL procedures, 2. Countries where there are no national procedures but such procedures are applied on the institutional level 3. Countries which apply RPL in certain areas, exemption from examinations etc. (Poland among them) 4. Countries where relevant regulations have been developed but are not used yet, 5. Countries showing no initiative in this respect. 1 ECTS Europejski System Transferu i Akumulacji Punktów Przewodnik dla użytkowników. FRSE, Warszawa The Bologna Process Independent Assessment. The first decade of working on the European Higher Education Area. Volume 1. Detailed assessment report. CHEPS

4 Even in the countries, where relevant legislation has been introduced the actual RPL use is infrequent, and complicated procedures result in a situation whereby students prefer to gain credits for regular courses than apply for recognition of priorily acquired competences. In majority of countries RPL systems are under construction or improvement; consultations carried out during the preparation of this expert opinion have shown that the issue is being discussed like in Poland and that ultimate decisions related to the final shape of RPL have not been reached. On the other hand we may find on the institutional level many examples of good practices, which upon little legislative amendments, may be tested and disseminated in Poland. In practice (in foreign higher education institutions) roughly three types of procedures may be identified: Operation of a special unit dedicated to RPL, Recognition of competences by director of studies (in the Polish reality an equivalent to dean or head of a study programme, etc.), Recognition of competences by head of subject/course/module. Presently in Poland no legislation is directly related to RPL. Solely the Regulation of the Minister of Science and Higher Education on standards of teaching for programmes and levels and on the conditions a HEI must satisfy in order to conduct interdisciplinary programmes and macrofield study programmes, of 12th July 2007 introduced a possibility of awarding credits for a placement if a student provides evidence of professional experience or professional activity compatible with the placement programme, for language courses upon presentation of a relevant language proficiency certificate, and an ICT course upon presentation of a European Computer Driving License. A new draft Act amending The Law on Higher Education does not introduce any changes in this respect. The provisions on National Qualifications Framework do not mention (although they should) non-formal and informal learning outcomes. Article 165 of the draft Act refers to transfer and recognition of learning outcomes acquired formally in the context of higher education. Beyond the higher education sector there is Regulation of the Minister of National Education and Sport of 3rd February 2006 on acquisition and supplementing by adults of general knowledge, skills and professional qualifications in extra school forms 3, in which principles of recognition of qualifications acquired beyond formal education were stipulated. It has to 3 Official Journal of Laws no 36/2006. item 216 4

5 be emphasized that both draft higher education development strategies (by KRASP and Ernst & Young) recommend introduction of relevant legislation allowing for recognition of learning outcomes acquired in non-formal and informal way. Within the framework of this expert opinion a survey related to the practices of recognition in Polish HEIs of non-formal and informal learning outcomes acquired beyond higher education had been carried out. The data indicate that the practice of RPL is very seldom and may be related to recognition of international language proficiency certificates and possibly ICT knowledge and skills. Exceptionally there have been indicated such practices as partial recognition of placements (on the basis of a certificate of employment in an institution related to the programme/speciality of study, exemption from examinations of international subject Olympiad medal holders (in subjects fundamental for the first years of study) and exemption from PE classes (awarded to members of Academic Sports Union). While proposing new legislative and organizational solutions making RPL possible one has to take two time frames into consideration: a) long-run perspective, related to the implementation of National Qualifications Framework. Two learning outcomes validation modals have been presented. It is believed that in both cases it is necessary to establish a central, supraministerial institution which would coordinate the examination/validation processes. Since the present expert opinion is related solely to the higher education sector it is difficult to propose a long-run solution without knowing the conditions related to the suprasectorsal level. b) short-run perspective creation of conditions favourable for establishment and implementation of solutions aiming at recognition of non-formal and informal learning in higher education. The present proposal concerns this short-run perspective. Within the activities leading to this expert opinion a broad consultative action among academic teachers, students and doctoral students has been carried out. Great majority of repondents have supported the following postulates: The new Law on Higher Education should include a provision allowing for recognition of prior learning (learning outcomes acquired informally or non-formally beyond higher education); There should be separate rules related to recognition of learning outcomes acquired within the context of higher education, acquired formally in other sectors of education 5

6 and training, and learning outcomes acquired non-formally and informally, inclusive of self-development; There has been no consent (diverse opinions have been expressed) in the following questions: Whether or not there should be general recognition rules introduced by the law, or ministerial regulation, or institutionally; Whether or not HEIs should have systems and procedures of RPL on the central institutional level or on the faculty level; Whether or not competences acquired in the secondary school should be formally recognized in HEIs by awarding credits for respective courses and allocating ECTS; Whether or not recognition of competences should be organisationally combined with admissions (recognition and admissions office on the HEI level or faculty level). It should be noted that the distribution of student responses to a large extent corresponded to the academic teachers answers. More significant differences have been noticed in 3 questions: most of the students supported a general set of learning outcomes recognition rules (no division into classes); similarly most of the students supported recognition of learning outcomes acquired in secondary schools and establishment of joint recognition and admissions offices. Taking into consideration the present state of the Polish legislation, current practices, opinions of the academic community and current European and world trends as well as (vital for the problem) timeframe of implementation of National Qualifications Framework in Poland the experts therefore submit the following proposals: 1. Article 165 of the Law on Higher Education should be amended to give HEIs a possibility to define conditions and mode of recognition of evidenced learning outcomes acquired beyond higher education. It would create legal conditions to establish university RPL systems. This should be accompanied by introduction of control mechanisms by adequate supplementing of the hitherto resolutions and procedures of the State Accreditation Agency. 2. If the amendment mentioned in item 1 above is introduced the HEIs should be encouraged to pilot RPL systems (which would require a close cooperation with the State Accreditation Agency). 3. A possibility of establishing institutional/faculty systems embracing both admissions and recognition of RPL should be considered. Such models operate in different foreign univer- 6

7 sities. System like that should become part of the institutional/faculty quality assurance systems. 4. The ultimate aim should be professionalization of RPL mechanisms. Respective staff should have relevant competences (merit- and organization wise). In some foreign universities adequate trainings are carried out in this respect. 5. Due to diversity of responses and necessity to correlate activities in the higher education sector and other sectors of education and training more precise regulations (e.g. Ministerial regulations) should be elaborated at a later date. The experience of HEIs piloting RPL systems would be here of utmost importance. ( as has been pointed out in item 2 above). 6. Because, as the practice has shown, recognition of learning outcomes may be arbitrary and may depend on a person s, who is responsible for a study programme or a course, good or bad will, it is absolutely vital to introduce adequate appeals procedures. 7. It is also recommended that learning outcomes acquired beyond a parent unit (inclusive of those acquired in non-formal and informal way) should be entered explicitly into the Diploma Supplement. Nota Bene: in the present expert opinion the question of admission of persons without formal qualifications (matura a secondary school certificate, or diploma of first or second cycle studies) to a study programme has not been touched. Such solutions start to emerge in different European countries (Germany, France and Scandinavian countries). In future the problem should also be considered. As it would concern other levels of education a systemic, intersectoral solution should be elaborated connected to the implementation of National Qualifications Framework. 7

8 Streszczenie Wprowadzanie Europejskich i zarówno w obszarze szkolnictwa wyższego, jak i w szerszym kontekście uczenia się przez całe życie, powoduje konieczność (na ogół daleko idących) modyfikacji legislacji w krajach Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego. Istotnym elementem tych modyfikacji jest konieczność wprowadzania mechanizmów uznawania (walidacji) efektów uczenia się nabytych na drodze nieformalnej, pozaformalnej bądź w ramach edukacji i szkoleń prowadzonych przez inne sektory (RPL - recognition of prior learning). Dodatkowym ważnym czynnikiem wpływającym na aktualne trendy jest rozwój i doskonalenie systemu ECTS; w najnowszym przewodniku ECTS 4 stwierdzono explicite, że uczelnie powinny posiadać kompetencje do przyznawania punktów za efekty kształcenia/uczenia się zdobyte poza edukacją formalną. Zachęca się również do tworzenia jednostek zajmujących się udzielaniem porad dotyczących kształcenia nieformalnego i incydentalnego oraz jego uznawania. Tak więc trendy odgórne (indukowane wprowadzaniem ram kwalifikacji) spotykają się z oddolnym tworzeniem systemów uznawania różnych form kształcenia na poziomie uczelni. Pod względem stopnia zaawansowania wdrażania RPL mamy do czynienia w praktyce z Europą wielu szybkości. W niezależnym raport CHEPS 5 Procesu Bolońskiego wyróżniono 5 kategorii krajów: 1. Kraje, które wprowadziły procedury RPL oceniającym 10 lat realizacji 2. Kraje bez procedur krajowych, ale stosujące szeroko RPL na poziomie instytucjonalnym 3. Kraje stosujące RPL w pewnych dziedzinach, zwolnienia z egzaminów etc. (w tym Polska) 4. Kraje, które opracowały regulacje, ale jeszcze nie stosują 5. Kraje nie wykazujące inicjatywy w tym zakresie Nawet w krajach, które wprowadziły odpowiednie uregulowania legislacyjne, skala RPL jest często niewielka, a skomplikowane procedury powodują, że studenci wolą zaliczać regularne zajęcia niż ubiegać się o uznanie nabytych kompetencji. W większości krajów systemy RPL są jeszcze opracowywane bądź dopracowywane; konsultacje prowadzone podczas prac nad niniejszą ekspertyzą pokazały, że toczą się tam podobne dyskusje jak w Polsce i nie zapadły jeszcze decyzje dotyczące docelowych systemów RPL. Można natomiast znaleźć 4 ECTS Europejski System Transferu i Akumulacji Punktów Przewodnik dla użytkowników. FRSE, Warszawa The Bologna Process Independent Assessment. The first decade of working on the European Higher Education Area. Volume 1. Detailed assessment report. CHEPS

9 liczne przykłady dobrej praktyki na poziomie instytucjonalnym, które - przy niewielkich zmianach legislacyjnych - mogłyby być testowane i upowszechniane w warunkach polskich. W praktyce (w uczelniach zagranicznych) spotyka sie z grubsza 3 typy procedur w tym zakresie: istnienie specjalnej jednostki RPL, która tego dokonuje, uznawanie kompetencji przez "dyrektora studiów' (w naszej rzeczywistości: prodziekan, kierownik studiów etc.), uznawanie kompetencji przez kierownika przedmiotu/modułu. W Polsce obecne uregulowania prawne praktycznie nie odnoszą się do RPL. Jedynie Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki z 12 lipca 2007 r. wprowadzono: możliwość zaliczenia praktyk (jeżeli student udokumentuje doświadczenie zawodowe lub prowadzenie działalności, która odpowiada programowi praktyk), zajęć z języków obcych (studentom posiadającym odpowiednie zaświadczenia o znajomości języka obcego) oraz zajęć z zakresu technologii informacyjnej. (studentom posiadający Europejski Certyfikat Umiejętności Komputerowych). Projekt ustawy o zmianie ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym nie wprowadza tutaj zmian. Zapisy o Krajowych Ramach Kwalifikacji nic nie mówią (choć powinny) o nieformalnych i pozaformalnych kwalifikacjach, a art. 165 ustawy mówi o przenoszeniu i uznawaniu zajęć tylko w odniesieniu do kształcenia formalnego na poziomie wyższym. Poza sektorem szkolnictwa wyższego funkcjonuje Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 w sprawie uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych (Dz.U. nr 36/2006. poz.216), w którym określono zasady uznawania kwalifikacji uzyskanych poza edukacją formalną. Należy tutaj podkreślić, że oba opracowane w ubiegłym roku projekty strategii rozwoju szkolnictwa wyższego (KRASP i Ernst & Young) postulują wprowadzenie zmian legislacyjnych umożliwiających uznawanie efektów uczenia się zdobytych w sposób nieformalny lub pozaformalny. W ramach niniejszej ekspertyzy przeprowadzono badania kwestionariuszowe dotyczące praktyk uznawania efektów kształcenia uzyskanych poza formalnym systemem szkolnictwa 9

10 wyższego w polskich uczelniach. Uzyskane dane wskazują na to, że praktyka uznawania efektów kształcenia uzyskiwanych poza formalnym systemem szkolnictwa wyższego jest bardzo rzadko stosowana - dotyczy na ogół zaliczania języków obcych (na podstawie uznanych certyfikatów międzynarodowych) oraz ewentualnie wiedzy i umiejętności informatycznych. Wyjątkowo zostały wskazane takie rozwiązania jak: uznawalność części praktyk (na podstawie zaświadczeń o pracy w instytucjach związanych z kierunkiem studiów /specjalnością), zwalnianie zdobywców medali na międzynarodowych olimpiadach przedmiotowych z przedmiotów podstawowych na pierwszych latach studiów oraz zwolnienia z zajęć wychowania fizycznego (np. członków klubów AZS). Przy proponowaniu nowych rozwiązań prawnych i organizacyjnych umożliwiających uznawanie kształcenia pozaformalnego i nieformalnego należy brać pod uwagę dwie perspektywy czasowe: a) perspektywę długofalową, związaną z wprowadzaniem. W ramach prac przedstawiono dwa modele systemów walidacji efektów uczenia się. Uznano, że w obu przypadkach konieczne jest powołanie centralnej ponadresortowej instytucji koordynującej procesy egzaminowania/walidacji. Ponieważ niniejsza ekspertyza obejmuje jedynie sektor szkolnictwa wyższego, trudno przedstawiać długofalowe propozycje bez znajomości uwarunkowań na poziomie ponadresortowym. b) perspektywa doraźna - stworzenie warunków sprzyjających tworzeniu się i wdrażaniu rozwiązań umożliwiających uznawanie kształcenia pozaformalnego i nieformalnego w szkolnictwie wyższym. Nasze propozycje dotyczą tej właśnie perspektywy. W ramach ekspertyzy przeprowadzono szeroko zakrojoną akcję konsultacyjną wśród nauczycieli akademickich, studentów i doktorantów. Zdecydowana większość respondentów wypowiedziała się za: zapisaniem możliwości uznawania kompetencji osiągniętych poza szkolnictwem wyższym (w tym na drodze nieformalnej lub pozaformalnej) w nowym Prawie o Szkolnictwie Wyższym; odrębnymi regułami uznawania kompetencji nabytych w szkolnictwie wyższym, kompetencji nabytych formalnie w innych sektorach edukacji i szkoleń oraz kompetencji nabyte na drodze nieformalnej i pozaformalnej - w tym w ramach samokształcenia; Nie było natomiast zgody (duża rozbieżność opinii) jeśli chodzi o to, 10

11 czy należy wprowadzić ogólne zasady uznawania kompetencji na poziomie ustawy, na poziomie rozporządzenia ministra, czy też pozostawić swobodę uczelniom; Czy uczelnie powinny posiadać systemy i procedury uznawania kompetencji osiągniętych poza szkolnictwem wyższym na poziomie ogólnouczelnianym czy na poziomie jednostek podstawowych; czy powinno się formalnie uznawać w ramach studiów kompetencje nabyte w szkole średniej zaliczając odpowiednie zajęcia lub ich część oraz przypisując punkty ECTS; czy uznawanie kompetencji należy połączyć organizacyjnie z rekrutacją (typu "biuro rekrutacji i uznawalności" na poziomie uczelnianym czy jednostki podstawowej). Na uwagę zasługuje fakt, że rozkład odpowiedzi studentów w dużej mierze pokrywał się z odpowiedziami nauczycieli akademickich. Istotniejsze różnice wystąpiły w 3 pytaniach: większość studentów wypowiedziała się za kompleksowym opracowaniem reguł uznawania kompetencji (bez podziału na klasy), tak samo większy odsetek studentów postulował uznawanie kompetencji nabytych w szkole średniej i połączenie organizacyjne uznawalności z rekrutacją. Biorąc pod uwagę stan obecny polskiej legislacji, istniejące praktyki, opinie środowiska akademickiego oraz aktualne trendy europejskie i światowe oraz (kluczową dla problemu) perspektywę wprowadzenia w Polsce zgłaszamy poniższe propozycje: 1. Proponujemy zmodyfikować art. 165 Prawa o Szkolnictwie Wyższym dając uczelniom możliwość określania warunków i trybu uznawania udokumentowanych efektów kształcenia uzyskanych poza formalnym systemem szkolnictwa wyższego. Stworzyłoby to prawną możliwość tworzenia uczelnianych systemów RPL. Powinno temu towarzyszyć wprowadzenie mechanizmów kontrolnych przez uzupełnienie; obowiązujących uchwał i procedur PKA o dodatkowe punkty. 2. Jeśli wprowadzona zostanie modyfikacja postulowana w punkcie 1, należy zachęcać uczelnie, aby w ramach pilotażu tworzyły systemy RPL (wymagałoby to ścisłej współpracy z PKA). 3. Należy rozważyć możliwość tworzenia uczelnianych/wydziałowych systemów obejmujących zarówno rekrutację, jak i uznawanie kompetencji ("admission offices" z uprawnieniami do RPL). Modele takie występują w różnych uczelniach zagranicznych. Takie systemy winny być częścią uczelnianych/wydziałowych systemów zapewniania jakości. 11

12 4. Należy dążyć do "profesjonalizacji" mechanizmów RPL - osoby tym się zajmujące powinny posiadać odpowiednie kompetencje (merytoryczne i organizacyjne). W niektórych uczelniach zagranicznych prowadzone są odpowiednie szkolenia w tym zakresie. 5. Ze względu na duże rozbieżności zdań oraz konieczność korelowania działań w sektorze szkolnictwa wyższego z działaniami w innych sektorach edukacji i szkoleń bardziej precyzyjne rozwiązania legislacyjne (na poziomie rozporządzenia ministra) należy opracować w terminie późniejszym. Przydatne byłyby tutaj doświadczenia uczelni, które wprowadzą pilotażowe systemy RPL (jak postulujemy w punkcie 2). 6. Ponieważ - jak wykazuje praktyka - uznawanie kompetencji ma często charakter uznaniowy i zależy od dobrej (albo złej) woli osoby odpowiedzialnej za studia lub za przedmiot, bardzo istotne jest wprowadzenie odpowiednich procedur odwoławczych. 7. Proponujemy również, aby kompetencje nabyte poza jednostka macierzystą (w tym te uzyskane na drodze nieformalnej i pozaformalnej) były explicite uwzględniane w Suplemencie do dyplomu. Uwaga: Pragniemy podkreślić, że w niniejszym opracowaniu nie poruszamy ważnego zagadnienia dopuszczenia na studia osób bez formalnych kwalifikacji (matura, dyplom ukończenia studiów). Tego typu rozwiązania zaczynają się pojawiać w różnych krajach europejskich (m. in. w Niemczech, Francji i krajach skandynawskich). W przyszłości trzeba się zająć też tym problemem - będzie on dotyczył również innych szczebli edukacji, a więc powinno zostać wypracowane rozwiązanie systemowe, międzyresortowe, powiązane z wprowadzeniem. 12

13 Omówienie zagadnienia Wprowadzanie Europejskich i zarówno w obszarze szkolnictwa wyższego, jak i w szerszym kontekście uczenia się przez całe życie, powoduje konieczność (na ogół daleko idących) modyfikacji legislacji w krajach Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego. Istotnym elementem tych modyfikacji jest konieczność wprowadzania mechanizmów uznawania (walidacji) efektów uczenia się nabytych na drodze nieformalnej, pozaformalnej bądź w ramach edukacji i szkoleń prowadzonych przez inne sektory. W krajach, w których już istniały tradycje uznawania efektów uczenia się nabytych poza systemem formalnym wprowadzanie ram kwalifikacji w sposób naturalny porządkuje sytuację. Szczególnie dobrze widać to we Francji, posiadającej długie tradycje w uznawaniu doświadczenia zawodowego w różnych sektorach szkolnictwa (w tym wyższego, gdzie dotyczyło to głównie kształcenia inżynierów). Pierwotnie uznawano alternatywne ścieżki kształcenia (nabywanie określonych kompetencji różnymi drogami, ale w ramach określonych systemów kształcenia); obecnie rozszerzono możliwości walidacji na walidację samych kompetencji (również tych nabytych pozaformalnie). W krajach anglosaskich rozwinięty jest system RPL (recognition of prior learning, uznawanie wcześniejszego uczenia się). Odbywa się to na poziomie uczelni uczelnie posiadają odpowiednie biura za to odpowiedzialne, system doradztwa dla osób ubiegających się o takie uznawanie, przewodniki dla studentów etc. W większości innych krajów właśnie trwają prace nad adaptacją systemów legislacyjnych do nowej rzeczywistości; w chwili obecnej analizujemy i systematyzujemy pozyskiwane na ten temat informacje. Dodatkowym ważnym czynnikiem wpływającym na aktualne trendy jest rozwój i doskonalenie systemu ECTS. W najnowszym przewodniku ECTS 6 znajduje się rozdział ECTS i uznawanie kształcenia nieformalnego i incydentalnego (4.5.2), w którym stwierdzono explicite, że uczelnie powinny posiadać kompetencje do przyznawania punktów za efekty kształcenia/uczenia się zdobyte poza edukacją formalną. Zachęca się uczelnie do publikowania dokumentów określających politykę i opisujących praktykę związaną z uznawaniem kształcenia nieformalnego i incydentalnego na stronach internetowych i zapewnianie do nich łatwego dostępu. Zachęca się również do tworzenia jednostek zajmujących się udzielaniem porad dotyczących kształcenia nieformalnego i incydentalnego oraz jego uznawania. 6 ECTS Europejski System Transferu i Akumulacji Punktów Przewodnik dla użytkowników. FRSE, Warszawa

14 W strukturze katalogu przedmiotów ECTS w części 1 (Informacje o uczelni) znajduje się punkt Procedury dotyczące uznawania wcześniejszego kształcenia (formalnego, nieformalnego i incydentalnego), a w części 2 (Informacje o programach studiów) punkt Szczegółowe procedury dotyczące uznawania wcześniejszego kształcenia (formalnego, nieformalnego i incydentalnego). Tak więc trendy odgórne (indukowane wprowadzaniem ram kwalifikacji) spotykają się z oddolnym tworzeniem systemów uznawania różnych form kształcenia na poziomie uczelni. Zakresy pojęciowe: kształcenia pozaformalnego oraz nieformalnego. Definicje dotyczące uczenia się formalnego, pozaformalnego i nieformalnego zmieniają się zasadniczo od czasów pionierskich badań nad uczeniem się i jego efektami. Odnotowuje się rozszerzanie kontekstu i samej koncepcji uczenia się formalnego. Zdarza się, że definicje uczenia się formalnego i pozaformalnego są bardzo podobne. Ostatecznie ukształtowały się poniższe definicje, pojawiające się w glosariuszu opracowanym w ramach CEDEFOP, którego iteracje pojawiają się co najmniej od 2003 roku. Stanowią one syntezę jak i źródło inspiracji dla definicji opracowywanych dla potrzeb poszczególnych krajowych systemów edukacji. 1. Formalne: uczenie się odbywające się w zorganizowanym i ustrukturyzowanym środowisku (w szkole, ośrodku szkoleniowym); charakteryzuje się zdefiniowanym celem, czasem trwania, zasobami; jest intencjonalne z punktu widzenia uczącego się; efekty uczenia się są walidowane i potwierdzone świadectwem 2. Pozaformalne: uczenie się które wynika z działań zaplanowanych, ale w sposób oczywisty nie zamierzonych jako część procesu kształcenia (w kategoriach celów edukacyjnych, czasu przeznaczonego na naukę lub wsparcia dydaktycznego), którego efektem jest jednak uczenie się. Działanie takie jest intencjonalne z punktu widzenia uczącego się. Zwykle nie prowadzi do wydania świadectwa Nieformalne: uczenie się wynika z działań związanych z pracą, życiem rodzinnym lub spędzaniem czasu wolnego. Jest niezorganizowane, nieustrukturyzowane pod względem celów, czasu trwania, wsparcia pedagogicznego. Jest nieintencjonalne z punktu widzenia uczącego się. Nie prowadzi do certyfikacji. 7 Terminology of European education and training policy, CEDEFOP

15 Definicje te zostały także zacytowane w dokumencie pt. Recognition of Non-formal and Informal Learning, Outcomes, Policies and Practices 8 Komitet Sterujący ds. KRK w Polsce w lipcu 2010 przyjął następujące definicje dla 9 : Uczenie się formalne uczenie się poprzez udział procesie kształcenia prowadzonym przez instytucje edukacyjną lub szkoleniową. Uczenie się pozaformalne: uczenie się poza instytucjami edukacyjnymi i szkoleniowymi poprzez realizację założonych celów. Uczenie się nieformalne: uczenie się poza instytucjami edukacyjnymi i szkoleniowymi, bez określania celów edukacyjnych, wykorzystujące także w sposób niezamierzony doświadczenie zdobywane w miejscu pracy i życiu codziennym. W dalszej części opracowania będziemy często stosowali skrót RPL (Recognition of Prior Learning) na oznaczenie potwierdzenia już posiadanych efektów uczenia się/kompetencji (w polskiej literaturze przedmiotu istnieją różne tłumaczenia tego terminu: uznawanie dotychczasowego kształcenia, uznawanie wcześniejszego wykształcenia, potwierdzenie kompetencji/kwalifikacji pozaformalnych etc.). Doświadczenia europejskie Rozwój uczenia się przez całe życie jest jednym z najważniejszych elementów polityki europejskiej, wykraczającym daleko poza sferę edukacyjną. Spójny system uczenia się przez całe życie musi mieć wbudowane efektywne mechanizmy uznawania/walidacji różnych form kształcenia. W Karcie Uniwersytetów Europejskich w sprawie Uczenia Się przez Całe Życie, przyjętej przez Europejskie Stowarzyszenie Uniwersytetów (EUA), określono 10 zobowiązań uczelni, w tym zapewnienie większej dostępności nauki, różnicowanie populacji studentów, zwiększanie atrakcyjności studiów, ujęcie uczenia się przez całe życie w kulturze jakości oraz wzmacnianie wymiaru lokalnego, regionalnego, krajowego i międzynarodowego. W szczególności Zobowiązanie 5. Uznawać wcześniejsze zdobyte wykształcenie stwierdza: "Aby wszyscy, którzy mogliby skorzystać z dostępu do szkolnictwa wyższego, faktycznie mieli taką możliwość, uniwersytety powinny opracować systemy oceny i uznawania wszystkich wcześniejszych form kształcenia. Ma to szczególne znaczenie w kontekście 8 Patrick Werquin, Recognsiong Non-Formal and Informal learning, outcomes, Policies and practices, OECD Publikacja w przygotowaniu 15

16 uczenia się przez całe życie w zglobalizowanym świecie, gdzie wiedzę zdobywa się w wielu różnych miejscach i w różnej formie.". W Komunikacie ministrów z Leuven (2009) punkt 11 mówi: "Realizacja strategii uczenia się przez całe życie wymaga silnego partnerstwa między władzami publicznymi, uczelniami, studentami, pracodawcami i pracownikami. Karta uczelni europejskich na rzecz uczenia się przez całe życie, opracowana przez Europejskie Stowarzyszenie Uniwersytetów (EUA), stanowi przydatny wkład w definiowanie takich form partnerstwa. Efektywne strategie dotyczące uczenia się przez całe życie będą obejmować podstawowe zasady i procedury uznawania dotychczasowego kształcenia na podstawie efektów uczenia się, niezależnie od tego, czy wiedza, umiejętności i kompetencje zostały zdobyte poprzez ścieżki formalnej, poza-formalnej czy też nieformalnej edukacji. Uczenie się przez całe życie będzie wspierane za pomocą odpowiednich struktur organizacyjnych i środków finansowych. Uczenie się przez całe życie stymulowane ogólnokrajowymi strategiami powinno mieć wpływ na działalność uczelni." Pod względem stopnia zaawansowania wdrażania RPL mamy do czynienia w praktyce z "Europą wielu szybkości". Michel Feutrie 10 zaproponował klasyfikację krajów europejskich ze względu na zaawansowanie procesów walidacji kształcenia nieformalnego oraz pozaformalnego. Zastosował następujące kryteria: Regulacje prawne: od intencji, projektów i rekomendacji do przepisów legislacyjnych; Typ inicjatyw: odgórne bądź oddolne; Stopień wdrożenia: od ograniczonego bądź lokalnego do globalnego systemu; Stopień wpływu i rozwoju: od podejść sektorowych do włączenia wszystkich interesariuszy, od kilku instytucji zaangażowanych do włączenia wszystkich instytucji, których problem dotyczy. Zgodnie z tymi kryteriami wyróżnił 6 klas krajów europejskich: 1. Nic się nie dzieje; 2. Pierwsze próby: poziom akceptacji idei, rekomendacji, opracowań strategicznych, ale brak systematycznych działań; 3. Ograniczone inicjatywy: głównie oferowanie "drugiej szansy" osobom bez kwalifikacji; 10 Feutrie, M. (2007). Validation of non formal and informal learning in Europe. Comparative approaches, challenges and possibilities. Paper presented at the conference Recognition of prior learning: Nordic-Baltic experiences and European perspectives congress. Copenhagen 7 8 March,

17 4. Systemy w trakcie tworzenia: zwiększone zainteresowanie walidacją, istnienie odpowiednich przepisów, ale niski stopień wdrożenia, potrzeba doskonalenia metodologii, małe zapotrzebowanie; 5. Podejścia oddolne: długa tradycja, istnienie ogólnych zasad, ale inicjatywy rozproszone; 6. Systemy globalne. Analogicznie, w niezależnym raporcie CHEPS 11 wyróżniono 5 kategorii: 1. Kraje, które wprowadziły procedury RPL; 2. Kraje bez procedur krajowych, ale stosujące szeroko RPL na poziomie instytucjonalnym; 3. Kraje stosujące RPL w pewnych dziedzinach, zwolnienia z egzaminów etc. (w tym Polska); 4. Kraje, które opracowały regulacje, ale jeszcze nie stosują; 5. Kraje nie wykazujące inicjatywy w tym zakresie. W Załączniku VI raportu Trends 2010 przedstawiono przegląd krajowych strategii dla uczenia się przez całe życie, zwiększonego uczestnictwa i dostępu do szkolnictwa wyższego, w którym uwzględniono zarówno materiały zebrane w ramach badań Trends 2010, jak i inne źródła (takie jak raport Stocktaking 2009 ). Opisy sytuacji krajowych nie zawsze się pokrywają. Przy omawianiu RPL za granicą należy też wspomnieć o działaniach CEDEFOP: instytucja ta opracowała przewodnik 12, w którym sformułowano bardzo szczegółowe zasady uznawania uczenia się nieformalnego i pozaformalnego; zasady te można i należy odnieść do procesu i mechanizmów uznawania w szkolnictwie wyższym w Polsce. Stopień wdrożenia RPL w wybranych krajach europejskich (Niemcy, Francja, Szkocja, Irlandia) był przedstawiony w ekspertyzie dotyczącej analizy porównawczej krajowych ram kwalifikacji w tych krajach, wykonanej przez Centrum Badań nad Szkolnictwem Wyższym UJ, przy udziale 3 osób spośród obecnego zespołu wykonawców. W obecnym projekcie raportu nie zajmujemy się więc ponowną charakterystyką systemów RPL w krajach europejskich. 11 The Bologna Process Independent Assessment. The first decade of working on the European Higher Education Area. Volume 1. Detailed assessment report. CHEPS European Guidelines for validating non-formal and informal learning, Luxembourg

18 Rozwiązania organizacyjne stosowane w uczelniach europejskich Ogólnie rzecz biorąc: w uczelniach zagranicznych występują różnorodne praktyki uznawania efektów kształcenia uzyskanych poza formalnym systemem szkolnictwa wyższego (procedury, formy, instytucje). Można z grubsza wyróżnić trzy typy praktyk. Wysoce sformalizowane systemy funkcjonujące np. w Anglii, Szkocji i Irlandii. Na bazie rozwiązań krajowych, takich jak QAA s Guidelines on the Accreditation of Prior Learning (2004) w Anglii, uczelnie tworzą swoje systemy RPL. Na ogół istnieją dwa zbiory procedur: APEL Accreditation of Prior Experiential Learning (akredytacja uprzedniego uczenia się przez doświadczenie) APCL Accreditation of Prior Certified Learning (akredytacja udokumentowanego uprzedniego uczenia się) Proces RPL w w/w krajach wygląda podobnie: 1. Wnioskujący składa wniosek do odpowiedniej jednostki (na ogół Biuro Rekrutacji bądź Biuro Uznawalności) 2. Wnioskujący otrzymuje materiały informacyjne dotyczące procedury i kosztów APL oraz wypełnia wniosek, dołączając odpowiednią dokumentację. W razie potrzeby Biuro wyznacza doradcę, który pomaga studentowi w przygotowaniu wniosku 3. Złożenie wniosku 4. Ocena dokumentacji 5. Podjęcie decyzji 6. Monitoring Przepisy (na ogół na poziomie uczelnianym) określają szczegółowe warunki i zakres RPL, przykładowo nie więcej niż 50% punktów zaliczeniowych dla danego programu studiów, kompetencje winny być nabyte w okresie ostatnich 6 lat. Efekty kształcenia winny odpowiadać odpowiedniemu poziomowi (np. określony poziom ). Z rozmów i wywiadów przeprowadzonych z nauczycielami akademickimi z w/w krajów wynika, że często procedury RPL są tak skomplikowane, że studentom bardziej się opłaca uczęszczać na dany kurs, niż ubiegać się o uznanie założonych dla tego kursu efektów kształcenia, nawet jeśli już te efekty nabyli podczas uprzedniego uczenia się. istnienie specjalnej jednostki RPL (recognition of prior learning), która tego dokonuje, 18

19 uznawanie kompetencji przez "dyrektora studiów' (w naszej rzeczywistości: prodziekan, kierownik studiów etc.), uznawanie kompetencji przez kierownika przedmiotu/modułu. W niektórych krajach mamy systemy in statu nascendi i uczelnie uczą się stosować RPL (m. in. w ramach projektów pilotażowych organizowanych lub wspieranych przez władze edukacyjne. Można tu wymienić niemiecką inicjatywę federalną ANKOM dotyczącą akredytacji wcześniejszego (certyfikowanego) uczenia się w sektorze kształcenia i szkolenia zawodowego (VET) przez instytucje szkolnictwa wyższego. Ma ona na celu poprawienie przejścia pomiędzy sektorem VET a szkolnictwem wyższym. Jest istotnym elementem niemieckiej strategii uczenia się przez całe życie. Akredytacja wcześniejszego uczenia się w tym przypadku polega na przypisaniu efektom uczenia się nabytym w ramach VET punktów zaliczeniowych obowiązujących w szkolnictwie wyższym. Inicjatywa ANKOM składał się z dwóch części: 12 konsorcjów pracujących nad identyfikacją efektów uczenia się nabytych w sektorze VET i ich uznaniem w sektorze szkolnictwa wyższego (4 projekty dla zarządzania, 2 dla inżynierii, 4 dla nauk o zdrowiu i 2 dla technologii informacyjnych); prace trwały od jesieni 2005 do czerwca Projekt badawczy mający na celu doradztwo, koordynację oraz ewaluację działań prowadzonych przez w/w konsorcja. Ciało doradcze projektu (Advisory Board) składa się między innymi z przedstawicieli HRK (Niemiecka Konferencja Rektorów), BDA (Konfederacja Stowarzyszeń Niemieckich Pracodawców), DIHK (Stowarzyszenie Izb Handlowych i Przemysłowych), DGB (Konfederacja Niemieckich Związków Zawodowych), BMBF (Federalne Ministerstwo Edukacji i Badań), BIBB (Federalny Instytut Kształcenia i Szkolenia Zawodowego). W ramach projektu grupa jednostek podstawowych niemieckich uczelni nabyła niezbędne doświadczenie, dopracowano mechanizmy współpracy z interesariuszami i rozwinięto know how RPL. Ciekawe rozwiązanie zastosowano w Belgii (Wspólnota Flamandzka). Funkcjonują tam regionalne stowarzyszenia uczelni akademickich i nieakademickich (Antwerpia, Leuven, Bruksela, Gandawa). Na mocy prawa (Decree on the establishment of measures for restructuring and flexibility in higher education z roku 2006) każde stowarzyszenie jest zobowiązane do utworzenia agencji/jednostki ds. RPL. Wnioskujący składa na drodze elektronicznej swoje 19

20 portfolio przedstawiające dotychczasowe doświadczenia. Agencja walidująca ocenia portfolio (czynią to eksperci ze środowiska akademickiego). Wydany zostaje certyfikat potwierdzający kompetencje. Certyfikat jest ważny we wszystkich uczelniach wchodzących w skład stowarzyszenia (ale nie musi być uznawany przez uczelnie z innego regionu). Obecnie trwają konsultacje między różnymi stowarzyszeniami dotyczące wzajemnej uznawalności certyfikatów. Walidacja dotychczasowych efektów uprzedniego uczenia się oraz doświadczenia zawodowego może prowadzić do dopuszczenia do danego programu studiów ewentualnie skrócenia czasu studiów. Przy zmianie kierunku studiów wymagane jest zaliczenie programu pomostowego (bridging programmes) dla absolwentów wyższych szkół zawodowych (Professional bachelors) albo programu przygotowawczego (preparatory programmes). Zakres kursów w ramach tych programów jest określany indywidualnie dla poszczególnych studentów biorąc pod uwagę ich kompetencje. Doświadczenie zawodowe etc. (na podstawie evaluation interview, czyli odpowiednika naszej rozmowy kwalifikacyjnej). Rozwiązanie flamandzkie mogłoby być przetestowane w Polsce (np. w wybranym województwie dysponującym silnym ośrodkiem akademickim). Można by taki pilotaż połączyć z realizowanymi lokalnie projektami POKL dotyczącymi jakości i certyfikacji usług edukacyjnych oraz wykorzystać istniejące struktury międzysektorowe (takie jak np. Małopolskie Porozumienie na rzecz Kształcenia Ustawicznego). Trzeci typ praktyk - stosowany również w Polsce - to "nieformalne" uznawanie efektów kształcenia nabytych poza formalnym systemem szkolnictwa wyższego (indywidualnie, na podstawie decyzji kierowników przedmiotów/modułów, kierowników studiów czy dziekanów). Rozmiar ilościowy RPL (pomimo dużego nacisku politycznego związanego z lansowaniem idei uczenia się przez całe życie, większego otwarcia sektora szkolnictwa wyższego na studentów nietradycyjnych etc.) jest niewielki w skali europejskiej, choć w niektórych krajach dotyczy znaczącego odsetka studentów. Zmiany idą w kierunku zwiększenia skali zjawiska (jest to między innymi spowodowane dążeniem do szerszego otwarcia studiów, zwalczanie wykluczenia społecznego i rozwojem uczenia się przez całe życie (aktywizacja osób starszych). Istnieją kraje, w których praktyka (ewentualnie różne środowiska) "wymuszają zmiany legislacyjne, w dużej grupie krajów praktyka nie nadąża za zmianami legislacyjnymi. Można wyrazić obawę, że nawet radykalne zmiany legislacyjne nie spowodują w naszych uczelniach znaczącego wzrostu przypadków uznawania kompetencji zdobytych poza formalnym systemem szkolnictwa wyższego, o ile nie zostanie odpowiednio przygotowany 20