Skutki społeczno-ekonomiczne Future Internet

Transkrypt

1 Zakład Radiokomunikacji Morskiej w Gdańsku (Z-8) Skutki społeczno-ekonomiczne Future Internet Praca nr Gdańsk, grudzień 2010

2 Skutki społeczno-ekonomiczne Future Internet Praca nr Słowa kluczowe (maksimum 5 słów): Future Internet, Internet Przyszłości, skutki społecznoekonomiczne, Internet Przedmiotów, Smart Cities Kierownik pracy: mgr inż. Roman Nierebiński Wykonawcy pracy: mgr Hanna Pawlak, mgr inż. Roman Nierebiński Konsultacje: mgr Mirosław Fereniec Kierownik Zakładu: dr inż. Rafał Niski Copyright by Instytut Łączności, Gdańsk

3 Spis treści 1. Wstęp Internet stan obecny Znaczenie szerokopasmowego Internetu w kontekście Future Internet Statystyki szerokopasmowego Internetu w Unii Europejskiej Penetracja usług szerokopasmowych Zasięg Internetu szerokopasmowego Wskaźnik dostępu szerokopasmowego Statystyki e-usług dla Unii Europejskiej Korzystanie z Internetu i pierwsze wykluczenie cyfrowe Korzystanie z usług internetowych i drugie wykluczenie cyfrowe Polska na tle Europy Future Internet Projekty europejskie Zgromadzenie na rzecz Future Internet (FIA) Deklaracja z Bled Konferencja FIA w Walencji Konferencja FIA w Ghent Wybrane aspekty rozwoju Future Internet Internet jako źródło informacji treści internetowe (e-content) Cloud Computing Internet Przedmiotów Zagadnienia społeczno-ekonomiczne Future Internet Społeczne aspekty Internetu Wpływ Internetu na różne dziedziny życia społecznego Społeczne skutki korzystania z Internetu w ocenie obywateli

4 4.1.3 Internet a kapitał społeczny Społeczne cele Pośredników internetowych Ekonomiczne aspekty Internetu Wykorzystanie Internetu przez firmy europejskie Ekonomiczny wpływ Internetu: teoria i praktyka Gospodarcze cele Pośredników internetowych Grupa Robocza do spraw społeczno-ekonomicznych Future Internet Biała Księga na temat społeczno-ekonomicznych wyzwań Future Internet Smart Cities Koncepcja Smart City jako zbiór inteligentnych infrastruktur Administracja miasta - usprawnione zarządzanie Edukacja - zwiększony dostęp do wiedzy, lepsza jakość i niższe koszty nauki Opieka medyczna - większa dostępność i szybsze diagnozowanie Publiczne bezpieczeństwo informacja w czasie rzeczywistym, szybsza reakcja na zagrożenia Nieruchomości niższe koszty eksploatacji, lepsza funkcjonalność Transport - redukcja natężenia ruchu przez rozwój transportu publicznego Usługi dostarczania użytków - dbałość o zasoby i ograniczanie odpadów Rozwiązania ICT w obecnych infrastrukturach Smart Cities Rozwiązania Future Internet w przyszłych infrastrukturach Smart Cities Inteligentne sieci elektroenergetyczne Inteligentne systemy informacji o środowisku Inteligentne systemy transportu i mobilności Inteligentne systemy opieki zdrowotnej Prognoza innowacyjnych rozwiązań dla miast w perspektywie 5 lat Inteligentne systemy przewidywania chorób Inteligentne budynki

5 5.5.3 Ekologiczne samochody Inteligentne zarządzanie gospodarką wodną i energetyką Automatyczne systemy reagowania na sytuacje kryzysowe Realizacja modelu Smart City na przykładzie wybranych projektów Projekt Amsterdam Smart City reorganizacja istniejącej struktury miejskiej Projekt SmartCity Malta budowa parku biznesowego Wybrane projekty wdrażania w Polsce inteligentnych infrastruktur miejskich Ranking europejskich miejscowości średniej wielkości jako Smart Cities Podsumowanie Bibliografia Spis tabel Spis rysunków

6 Internet głęboko zmienił nasz ekonomiczny i społeczny świat. Rozwój, jaki widzieliśmy do tej pory, to dopiero początek. Jeśli dzisiaj Internet jest decydującym elementem naszej ekonomii Internet Przyszłości będzie grał jeszcze większą, życiową rolę w każdym wyobrażalnym procesie biznesowym. Stanie się wydajnym narzędziem w pełnym znaczeniu. Internet sam w sobie jest fantastycznym narzędziem do łączenia ludzi razem w ogromny społeczny projekt. Viviane Reding, Komisarz UE ds. Społeczeństwa Informacyjnego i Mediów 6

7 1. Wstęp Tematem pracy są skutki społeczno-ekonomiczne Future Internet (Internetu Przyszłości). Future Internet jest nową koncepcją i określa przyszłe kierunki rozwoju Internetu. Prace związane z rozwojem Future Internet stanowią jeden z priorytetów Unii Europejskiej; przewiduje się jego wdrożenie po roku Internet stanie się globalnym medium społeczeństwa informacyjnego, wszechobecnym w wielu obszarach życia. Dotyczy to również idei inteligentnych miast - "Smart Cities", których rozwój oparty jest o nowe technologie. Wizja Internetu Przyszłości bazuje na dwóch podstawowych transformacjach, które stanowią radykalne odejście od obecnych rozwiązań. Pierwszą jest idea sieciowych obiektów Internetu Przedmiotów (Internet of Things, IoT) gdzie wbudowane w obiekty chipy i technologia bezprzewodowa kształtują całkiem nową sieć obiektów i sensorów. Drugą ideą jest ukierunkowanie Internetu na treść, bazując na wolumenach danych o niewyobrażalnej pojemności. Te trendy prowadzą do budowy nowej architektury globalnej sieci i platform, umożliwiających realizację wielu nowych usług oraz funkcji, radykalnie wpływających na sposób funkcjonowania osób, społeczności, firm i organizacji i rzutujących na różne aspekty życia. W rozdziale 2 dokonano przeglądu obecnego stanu Internetu, określono stopień przygotowania poszczególnych krajów Unii Europejskiej do czerpania przewidywanych w koncepcji Future Internet korzyści (np.: zasięg i penetracja usług szerokopasmowych, korzystanie z e-usług, wykluczenie cyfrowe). W rozdziale 3 przedstawiono wybrane aspekty rozwoju Internetu Przyszłości, dokonano analizy przewidywanych zastosowań Internetu w przyszłości, a także stanu Future Internet w Europie. Zaprezentowano prace Zgromadzenia na rzecz Internetu Przyszłości (FIA) i realizowane w ramach tej tematyki projekty. W rozdziale 4 przybliżono skutki społeczno-ekonomiczne Internetu Przyszłości (Biała Księga na temat społeczno-ekonomicznych wyzwań Internetu Przyszłości), a także przedstawiono wyniki analizy wpływu Internetu na różne dziedziny życia i występujące w ostatnich latach trendy w tym zakresie. Przybliżono też działalność Grupy Roboczej do spraw społeczno-ekonomicznych Internetu Przyszłości. W rozdziale 5 przedstawiono ideę inteligentnych miast - "Smart Cities", przyjaznych ludziom miast, w których funkcjonuje inteligentny transport, obywatele mają dostęp do nowoczesnej służby zdrowia, żyją w przyjaznym środowisku (energia naturalna), itp. oraz zaprezentowano dostępne statystyki ich realizacji dla wybranych miast europejskich (w tym polskich). 7

8 2. Internet stan obecny 2.1 Znaczenie szerokopasmowego Internetu w kontekście Future Internet Łączność szerokopasmowa stanowi podstawową infrastrukturę nowoczesnej gospodarki opartej o wiedzę i ma zasadnicze znaczenie dla polityki Unii Europejskiej w zakresie społeczeństwa europejskiego (inicjatywy eeurope 2005 i i2010). i2010 to nazwa wspólnotowej strategii na rzecz europejskiego społeczeństwa informacyjnego realizowanej do roku Strategia ta zastąpiła plan działania eeurope Jednym z głównych celów i2010 jest rozwój jednolitej europejskiej przestrzeni informacyjnej, oferującej niedrogą i bezpieczną komunikację szerokopasmową. Szybki dostęp szerokopasmowy jest jednym z głównych wyzwań związanych z konwergencją cyfrową, innymi są: potrzeba promowania nowych treści dostępnych online, zwiększenie interoperacyjności pomiędzy platformami i urządzeniami oraz zwiększenie zaufania wśród inwestorów i użytkowników poprzez poprawę bezpieczeństwa. Innym celem inicjatywy i2010 jest stymulowanie integracyjnego społeczeństwa informacyjnego, które udostępnia usługi publiczne wysokiej jakości oraz wspiera poprawę jakości życia. Konwergencja cyfrowa oferuje nowe możliwości, ale przynosi też nowe wyzwania związane z ryzykiem pogłębiania wykluczenia cyfrowego. i2010 dąży do rozszerzenia zasięgu geograficznego usług szerokopasmowych na obszary, na których jest niedostępny. Jednym z głównych celów, przyjętych przez ministrów w 2006 r. w Rydze, było osiągnięcie w Unii Europejskiej 90% zasięgu szerokopasmowego i został on zrealizowany już w 2007 r. Celem działań jest dostęp szerokopasmowy dla wszystkich, w związku z czym podejmowane są działania mające na celu zmniejszenie różnic w dostępie do szerokopasmowego Internetu i korzystania z niego pomiędzy poszczególnymi państwami Unii Europejskiej, jak też w ramach tych państw, np. pomiędzy obszarami miejskimi i wiejskimi. Ważne jest, by odległe i mniej zaludnione obszary nie były pozostawione same sobie. Nadchodząca Agenda Cyfrowa będzie musiała sprostać wyzwaniom związanym z zapewnieniem wszystkim mieszkańcom Europy aktywnego uczestnictwa w społeczeństwie informacyjnym. 2.2 Statystyki szerokopasmowego Internetu w Unii Europejskiej Penetracja usług szerokopasmowych W styczniu 2010 r. w Unii Europejskiej było 123,7 mln łączy szerokopasmowych. Z tab. 1 wynika, że rynek usług szerokopasmowych kontynuuje trend wzrostowy, a średni wskaźnik penetracji wzrósł z poziomu 4,9% w 2004 r., do 24,8% w 2010 r. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że w ostatnich latach spada liczba nowo przyłączanych łączy szerokopasmowych, począwszy od 21 milionów w 2006 r., poprzez 19 mln w 2007 r., 14 mln w 2008 r., po 10 mln w 2009 r. 8

9 Liczba łączy (mln) Wskaźnik penetracji Dzienny przyrost liczby łączy 23,3 39,5 59,3 80,1 99,8 113,4 123,7 4,9% 8,2% 12,1% 16,3% 20,2% 22,8% 24,8% Tab. 1. Rozwój usług szerokopasmowych w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 Chociaż notuje się ogólne spowolnienie tempa rozwoju rynku usług szerokopasmowych, kilka krajów europejskich (Luksemburg, Węgry, Portugalia, Słowacja i Szwecja) zanotowało w 2009 r. wyższe przyrosty liczby nowych łączy niż w 2008 r. Na rys. 1 przedstawiono dane na temat penetracji usług szerokopasmowych wśród 27 państw Unii Europejskiej. Penetrację obliczano dzieląc liczbę stałych łączy szerokopasmowych przez liczbę mieszkańców, z uwzględnieniem gospodarstw domowych, jak też firm. Średnia penetracja dla całej Unii wyniosła 24,8%, przy czym w dwóch najbardziej zaawansowanych krajach, Danii i Holandii, przekroczyła 37%. Także Luksemburg, Szwecja, Niemcy i Francja odnotowały wskaźnik penetracji szerokopasmowej na poziomie powyżej 30%. W gronie państw europejskich o najniższym poziomie wskaźnika penetracji, poniżej 15%, znalazły się: Bułgaria, Rumunia, Polska oraz Słowacja. Rys. 1. Penetracja usług szerokopasmowych w Unii Europejskiej Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 O potencjalnej sile wzrostu rynku usług szerokopasmowych świadczy fakt, że ponad 40% europejskich gospodarstw domowych nie dysponuje jeszcze dostępem do łączności szerokopasmowej. Zgodnie z danymi na rys. 2, w takich krajach europejskich, jak: Islandia, Szwecja, Norwegia, Holandia, Dania, Finlandia i Luksemburg ponad 70% gospodarstw domowych ma dostęp do szerokopasmowego Internetu. Spoza Europy, do 9

10 grona takich państw zalicza się również Korea. Na końcu stawki znajdują się Rumunia i Bułgaria, w których poniżej 30% gospodarstw ma dostęp do szerokopasmowego Internetu. Rys. 2. Odsetek gospodarstw domowych korzystających z łączności szerokopasmowej Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 Holandia, będąca w ścisłej czołówce rankingu europejskiego, a także światowego, pod względem penetracji łączy szerokopasmowych zanotowała w ostatnim roku przyrost liczby łączy szerokopasmowych o 1,6% (nieco poniżej średniej europejskiej), a we Francji i Niemczech, stanowiących łącznie 36% rynku usług szerokopasmowych w Unii Europejskiej, nastąpił przyrost o ok. 3%. Zgodnie z rys. 3, największe przyrosty wskaźnika penetracji odnotowały Cypr, Słowacja i Grecja, mające wartości wskaźnika poniżej średniej europejskiej, zmniejszając w ten sposób dystans do krajów bardziej zaawansowanych w tej dziedzinie. Z kolei kraje, takie jak: Austria, Estonia, Rumunia, Litwa, Włochy, Polska, Bułgaria, Słowenia oraz Łotwa, mające także wskaźniki penetracji szerokopasmowej poniżej średniej europejskiej, zanotowały przyrosty o 1-2%, co skutkowało tym, że nie udało się tym państwom przybliżyć się do poziomu średniej europejskiej w tym zakresie. Rys. 3. Wskaźnik penetracji usług szerokopasmowych i tempo jego przyrostu w latach

11 Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 Jaki był wpływ kryzysu gospodarczego na rozwój gospodarki szerokopasmowej w Europie? W okresie nastąpił spadek PKB w Unii Europejskiej o 4,2%, podczas gdy w tym samym czasie liczba łączy szerokopasmowych wzrosła o 9%. Co ciekawe, w krajach, w których gospodarka notowała gorsze wyniki (większe niż średnio spadki PKB), takich, jak np.: Słowacja, Grecja, Węgry, Czechy i Niemcy, odnotowano wyższy od średniego przyrost liczby łączy szerokopasmowych. Odwrotnie, w krajach takich, jak Belgia, Hiszpania, Austria, Polska Włochy, które miały stosunkowo lepsze wyniki gospodarcze, przyrost liczby łączy szerokopasmowych był niższy niż średnio w Europie. Rozpowszechnienie łączy szerokopasmowych jest w Unii Europejskiej bardzo nierównomierne. W 2004 roku było około 13,5 łączy szerokopasmowych na 100 mieszkańców w Danii i prawie zero w Grecji. Różnica między najwyższym i najniższym wskaźnikiem penetracji poszczególnych krajów wzrosła w następstwie powiększenia Unii Europejskiej o nowe państwa (w tym Polskę) w 2004 r. osiągając najwyższy poziom w 2008 r. (27,8%). W 2008 r. różnica ta nieco zmalała i osiągnęła w styczniu 2009 r. poziom 26,4%, a styczniu 2010 r. 24,8%. Redukcja różnicy jest rezultatem dwóch trendów. Z jednej strony, spada tempo przyrostu wskaźnika penetracji w krajach, gdzie penetracja jest największa, z drugiej, państwa o mniejszej liczbie łączy szerokopasmowych zanotowały znaczący przyrost wskaźnika w ostatnich latach. Należy również dodać, że wzrasta dostęp do Internetu za pośrednictwem telefonii komórkowej poprzez UMTS (3G). Penetracja tych usług wynosiła w styczniu 2010 r. w Unii Europejskiej 5,2%, a w ciągu ubiegłego roku zanotowano przyrost 86%. W trzech krajach europejskich (Finlandia, Portugalia i Austria) penetracja mobilnego Internetu szerokopasmowego przekroczyła 15% Zasięg Internetu szerokopasmowego Dostęp do szerokopasmowego Internetu może być realizowany za pośrednictwem różnych technologii, zarówno stacjonarnych, jak również bezprzewodowych. W ślad za tradycyjną stacjonarną siecią telefoniczną, najczęściej stosowaną i używaną technologią dostępową jest xdsl. Drugą najczęściej występująca technologią jest dostęp kablowy, ale nie jest on stosowany we wszystkich krajach członkowskich UE, oraz ograniczony jest głównie do obszarów miejskich. Zasięg DSL oraz sieci modemów kablowych dobrze charakteryzują zasięg Internetu szerokopasmowego. Obie te sieci mają tendencję do nakładania się, przyjęto zatem, że zasięg Internetu szerokopasmowego będzie reprezentowany poprzez zasięg DSL. Całkowity zasięg DSL wynosił w grudniu 2009 r. 94% populacji Unii Europejskiej, wobec 92,7% rok wcześniej (rys. 4). 6 krajów europejskich, a mianowicie: Wielka Brytania, Szwecja, Luksemburg, Francja, Dania i Belgia zanotowało zasięg 100%. Z kolei, również 6 krajów (Litwa, Łotwa, Bułgaria, Słowacja, Polska i Rumunia) nie osiągnęło zasięgu 90%, a dwa ostatnie z wymienionych państw mają zasięg DSL na poziomie nieprzekraczającym 75%. W okresie od 2005 r. do 2009 r. nastąpiło zmniejszenie różnic w zasięgu DSL pomiędzy poszczególnymi krajami Unii Europejskiej. Państwa o niskim zasięgu poprawiły swoje pozycje, np. Grecja podniosła poziom zasięgu DSL w tym okresie z poziomu 0% do 91%. Znaczące przyrosty zanotowały też takie kraje, jak: Słowenia, Cypr, Polska i Słowacja. Zasięg DSL na terenach wiejskich wynosił w grudniu 2009 r. 80% populacji Unii Europejskiej, wobec 76,6% rok wcześniej. 5 krajów europejskich, a mianowicie: Wielka 11

12 Brytania, Luksemburg, Francja, Dania i Belgia zanotowało zasięg 100%. Najniższy zasięg DSL, na poziomie poniżej 50%, występuje w Rumunii, Bułgarii i na Cyprze. Ze względu na rzeźbę terenu, oraz rozmieszczenie ludności w niektórych państwach, zasięg sieci przewodowych prawdopodobnie nigdy nie osiągnie 100%. Rys. 4. Zasięg DSL całkowity i na obszarach wiejskich w Unii Europejskiej w grudniu 2009r. Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 W ciągu ostatnich lat zarówno technologie stacjonarne, oparte o światłowody, a zwłaszcza mobilne, takie jak UMCS (3G) WiFi i Wimax, a w pewnym stopniu też satelitarne, zanotowały znaczny postęp na rynku łączy szerokopasmowych. Dostęp mobilny do Internetu szerokopasmowego wydaje się bardziej odpowiedni na obszarach bardziej izolowanych, czy mniej zaludnionych i szereg państw promuje ten rodzaj technologii w celu osiągnięcia powszechnej dostępności Wskaźnik dostępu szerokopasmowego We wrześniu 2008 r. Komisja Europejska przyjęła, po konsultacjach z państwami członkowskimi Unii Europejskiej, Wskaźnik Dostępu Szerokopasmowego (BPI - Broadband Performance Index). Wskaźnik ten obrazuje skuteczność wdrażania przez poszczególne kraje usług szerokopasmowych, uwidaczniając słabości i silne strony realizowanej przez nie polityki w tym zakresie. Uwzględnia on sześć wymiarów (penetracja usług szerokopasmowych na obszarach wiejskich, poziom konkurencyjności, prędkości usług szerokopasmowych, ceny usług szerokopasmowych, korzystanie z zaawansowanych usług internetowych oraz aspekty społeczno-ekonomiczne), które z kolei składają się ze wskaźników bardziej szczegółowych, co obrazuje tab. 2. Poprzez zsumowanie różnych wymiarów charakteryzujących gospodarkę szerokopasmową, wskaźnik BPI uzupełnia dane dotyczące penetracji usług, stanowiąc bardziej kompleksowe ujęcie zagadnienia. Grupa wskaźników Zasięg na obszarach wiejskich Zakres konkurencji Wskaźnik składowy Zasięg usług szerokopasmowych na obszarach wiejskich Platforma konkurencji na poziomie krajowym 12

13 Grupa wskaźników Ceny usług szerokopasmowych Prędkości Korzystanie z usług zaawansowanych Aspekty społecznoekonomiczne Wskaźnik składowy Ceny dostępu do usług szerokopasmowych: mediana dla prędkości 2-4 Mbit/s Ceny dostępu do usług szerokopasmowych: mediana dla prędkości 4-8 Mbit/s Mediana ceny normalizacji Prędkość średnia Odsetek abonentów korzystających z usług o prędkości powyżej 2 Mbit/s Korzystanie z Internetu przez firmy Ściąganie przez użytkowników prywatnych oprogramowania, muzyki, gier Zaufanie do bankowości elektronicznej i zakupy online (osoby prywatne) Umiejętności teleinformatyczne (osoby prywatne) Penetracja komputerów osobistych i korzystanie z 3G Tab. 2. Konstrukcja wskaźnika BPI Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Europe s Digital Competitiveness Report Volume 1: Annual Information Society Report Benchmarking i2010: Trends and main achievements, SEC (2009) 1103 Dane porównawcze na temat wskaźnika BPI w krajach europejskich pokazano na rys. 5. Rys. 5. Wskaźnik Dostępu Szerokopasmowego (BPI) w Europie (Unia Europejska + Norwegia + Islandia) Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report Volume 1: Annual Information Society Report Benchmarking i2010: Trends and main achievements, SEC (2009) 1103 Porównując dane odnośnie wskaźnika dostępu szerokopasmowego z danymi dotyczącymi penetracji łączy szerokopasmowych, można zauważyć, że kraje takie jak Francja, czy Wielka Brytania, które mają mniej łączy szerokopasmowych na 100 mieszkańców, niż np. Luksemburg, czy Finlandia, są wyżej w rankingu BPI, ze względu na lepsze wyniki w zakresie poziomu konkurencyjności, cen i szybkości. Wskaźnik BPI podkreśla istotne 13

14 znaczenie kontekstu społeczno-ekonomicznego, który określają takie wskaźniki, jak umiejętności w zakresie Internetu, penetrację komputerów i efektywne korzystanie z sieci 3G, które napędzają wzrost dostępu szerokopasmowego w krajach skandynawskich. Analiza danych odnośnie wskaźnika BPI w różnych krajach pokazuje, że poza kilkoma wyjątkami, kraje będące wyżej w rankingu wykazują zrównoważone połączenie różnych grup czynników. Zarówno Szwecja i Holandia, zajmujące dwa czołowe miejsca w rankingu państw europejskich, mają wysoki poziom zasięgu łączy szerokopasmowych oraz konkurencji, wysokie prędkości oraz relatywnie niskie ceny, wysoki poziom korzystania z Internetu i aspekty społeczno-ekonomiczne. Dania, zajmująca trzecią pozycję, wykazuje podobne cechy, lecz pozostaje w tyle z powodu słabej konkurencji. Te trzy kraje mają również najwyższy poziom penetracji usług szerokopasmowych. Druga grupa państw charakteryzuje się wysokimi wynikami we wszystkich grupach wskaźników, poza jednym, czy dwoma. Przykładowo, stosunkowo wysokie są ceny w Belgii i Norwegii, a średnie prędkości nie są szczególnie wysokie w Wielkiej Brytanii i Norwegii, podczas gdy aspekty społeczno-ekonomiczne stanowią hamulec w przypadku Francji. Ale i tak te cztery kraje, poza Norwegią, są wyżej w rankingu BPI, niż pod względem poziomu penetracji szerokopasmowej. W krajach będących w rankingu na niższych pozycjach występuje brak równowagi różnych czynników. Przykładowo, Finlandia i Luksemburg, które zajmują odpowiednio czwarte i piąte miejsce w Unii Europejskiej pod względem penetracji łączy szerokopasmowych, osiągają bardzo dobre wyniki w zakresie korzystania z usług i w kontekście społeczno-ekonomicznym, ale mają wysokie ceny i niski poziom konkurencji. Z kolei Austria i Niemcy odstają, w stosunku do innych czynników, pod względem szybkości i korzystania z usług. Kolejna grupa państw: Czechy, Łotwa i Portugalia ma wysoki poziom konkurencji oraz średnich szybkości oraz średni poziom w kontekście społeczno-ekonomicznym oraz w zakresie korzystania z usług. Kraje te mają bardzo podobne wskaźniki penetracji usług, na poziomie ok. 17% ich populacji. Bardzo niski ranking w niektórych grupach wskaźników (konkurencja i ceny w Hiszpanii, prędkość na Malcie i w Słowenii), w połączeniu ze średnim kontekstem społeczno-ekonomicznym i korzystaniem z usług powodują, że te państwa znajdują się na niższych pozycjach w rankingu. Inne kraje, takie jak Węgry, Irlandia, Włochy, czy Litwa mają również słabe wyniki w kontekście społeczno-ekonomicznym, w połączeniu z wysokimi cenami i niskimi prędkościami, niskim poziomem konkurencji oraz słabym korzystaniem z usług. Polska, Grecja, Bułgaria i Rumunia są ciągle dotknięte problemami z infrastrukturą, mają niski zasięg, stosunkowo niski poziom konkurencji (z wyjątkiem Rumunii), a w Polsce i Grecji występują wysokie ceny. Rumunia i Bułgaria, w których infrastruktura szerokopasmowa jest wprowadzana przy braku tradycyjnych sieci telefonicznych, osiągają dobre wyniki w zakresie szybkości oraz cen. Cypr osiąga najgorsze wyniki odnośnie konkurencji, cen i szybkości. Wpływ na niską pozycję wszystkich tych państw, które mają najniższe poziomy penetracji usług szerokopasmowych, ma niski poziom wdrażania nowych usług oraz słaby kontekst społeczno-ekonomiczny. Na rys. 6 przedstawiono dane na temat aspektu społeczno-ekonomicznego Wskaźnika BPI. Najwyższy poziom wskaźnika (powyżej 0,8) wykazują Szwecja, Norwegia, Dania i Holandia, najniższy z kolei (poniżej 0,3) Rumunia, Bułgaria, Grecja i Cypr. Polska zajmuje w tym rankingu 7. pozycję od końca, nieco lepszą niż rankingu ogólnym, w którym była przedostatnia. 14

15 Rys. 6. Kontekst społeczno-ekonomiczny Wskaźnika Dostępu Szerokopasmowego (BPI) w Europie (Unia Europejska + Norwegia + Islandia) Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report Volume 1: Annual Information Society Report Benchmarking i2010: Trends and main achievements, SEC (2009) 1103 Wnioski W okresie pomiędzy rokiem 2005 i 2009 Unia Europejska uczyniła ogromny postęp w rozwoju gospodarki szerokopasmowej. Ze 114 milionami abonentów UE jest największym rynkiem na świecie i wykazuje dalszy wzrost pod względem penetracji Internetu szerokopasmowego. Połowa europejskich gospodarstw domowych i ponad 80% przedsiębiorstw posiada stałe łącza szerokopasmowe, spośród których ¾ wykazuje średnie prędkości pobierania powyżej 2 MB/s. Regulacje dotyczące sektora stymulują większą konkurencję, obniżanie cen, powiększanie szybkości połączeń szerokopasmowych. Dostępność Internetu szerokopasmowego wzrosła od 87% populacji 25 krajów Unii Europejskiej w 2005 r. do 93% - w 2009 r. Pomimo postępu, w ograniczonej liczbie krajów i w niektórych obszarach wiejskich występują problemy z zapewnieniem odpowiedniego zasięgu szerokopasmowego Internetu. Kilka państw zapewniło już pełny dostęp, inne zamierzają osiągnąć ten poziom do 2013 r. Pozostałe powinny pójść ich przykładem, korzystając m.in. z funduszy unijnych przeznaczonych na rozwój obszarów wiejskich. Przedmiotem polityki państw w zakresie gospodarki szerokopasmowej powinno być zarówno zapewnienie podaży, ale i zwiększenie popytu, poprzez poprawę konkurencyjności na rynku, obniżkę cen, podnoszenie kwalifikacji internetowych, poprawę stanu usług publicznych online oraz podnoszenie świadomości potencjalnych korzyści wynikających z korzystania z szerokopasmowego Internetu. 2.3 Statystyki e-usług dla Unii Europejskiej Korzystanie z Internetu i pierwsze wykluczenie cyfrowe Jednym z celów inicjatywy i2010 jest upowszechnienie społeczeństwa informacyjnego. Deklaracja Ministrów w Rydze w 2006 r. zakładała m.in. zmniejszenie o połowę różnic odnośnie regularnego korzystania z Internetu oraz poziomu umiejętności cyfrowych 15

16 (korzystanie z komputerów i Internetu) pomiędzy grupami społecznymi znajdującymi się w niekorzystnej sytuacji a całkowitą populacją Unii Europejskiej w okresie między latami 2005 i Regularne korzystanie z Internetu Regularne korzystanie z Internetu (przynajmniej raz w tygodniu) istotnie wzrosło, od poziomu 43% w 2005 r. do 60% w 2009 r., zwiększyła się także częstość korzystania z globalnej sieci. Do częstego korzystania z Internetu (prawie codziennie) przyznawało się 48% Europejczyków w wieku lat, wobec 43% - rok wcześniej. Dla porównania wskaźnik częstego korzystania z Internetu jest wyraźnie wyższy w Korei Południowej (60%) oraz w USA (56%). Mimo postępu występują ciągle znaczne różnice w zakresie korzystania z sieci, pomiędzy krajami i grupami społeczno-ekonomicznymi. Różnice można także zauważyć odnośnie jakości korzystania z Internetu, zjawisko to nosi nazwę drugiego wykluczenia cyfrowego. Dane empiryczne wskazują na to, że wykluczenie cyfrowe jest napędzane głównie przez wiek i poziom edukacji. O ile poziom edukacji trudno zmienić w niedługim czasie, o tyle można wpłynąć na zmniejszanie różnic przez realizację polityki zachęcania do korzystania z Internetu poprzez redukowanie barier psychologicznych, pogłębianie znajomości możliwych korzyści, ułatwianie dostępu dla osób niepełnosprawnych, redukowanie barier ekonomicznych i zachęcanie do ciągłego kształcenia (Life Long Learning). Pomiędzy poszczególnymi krajami europejskimi występują w zakresie korzystania z Internetu znaczące różnice. W krajach nordyckich (Dania, Szwecja, Islandia i Norwegia), a także w Holandii i Luksemburgu z Internetu korzysta regularnie ponad 80% mieszkańców, podczas gdy w Bułgarii, Grecji i Rumunii wskaźnik ten nie przekracza 40%. Rys. 7. Trendy w regularnym korzystaniu z Internetu w Unii Europejskiej w latach Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 Wszystkie kraje Unii Europejskiej zanotowały w ciągu 2009 roku wzrost korzystania z Internetu (rys. 7). Co ciekawe, stopy wzrostu są odwrotnie proporcjonalne do poziomów korzystania i np. kraje o najniższym poziomie korzystania z Internetu zanotowały największe przyrosty wskaźnika w ubiegłym roku, co przyczyniło się do częściowego 16

17 nadrobienia zaległości w stosunku do innych, bardziej zawansowanych w tym zakresie państw. Przykładowo wysokie przyrosty zanotowały Bułgaria (7%) i Rumunia (5%). Największy postęp zanotowały Cypr oraz Malta, które zbliżyły się bardzo do średniej europejskiej. Silne przyrosty zanotowały też niektóre państwa mające wskaźniki powyżej średniej europejskiej, takie jak Luksemburg i Wielka Brytania. Nierówności w regularnym korzystaniu z Internetu w różnych grupach społecznoekonomicznych W celu monitorowania różnic w zakresie korzystania z Internetu wprowadzono wskaźnik, który mierzy nierówności pomiędzy grupami w niekorzystnej sytuacji i średnią dla całej populacji Unii Europejskiej w zakresie korzystania z Internetu. Wartość 1 dla wskaźnika oznacza, że jest on równy średniej dla całej populacji Unii Europejskiej. Wartość wskaźnika poniżej 1 oznacza niższy poziom od średniej, powyżej 1 wyższy. Średnia wartość indeksu korzystania z Internetu dla grup znajdujących się w niekorzystnej sytuacji wzrosła z 0,6 w 2005 r. do 0,68 w 2009 r. Wskaźniki dla poszczególnych grup społeczno-ekonomicznych w latach przedstawiono na rys. 8. Łatwo zauważyć, że występują znaczne różnice pomiędzy różnymi grupami znajdującymi się w niekorzystnej sytuacji, a wskaźniki dla osób w wieku (0,33), nieaktywnych pod względem zawodowym (0,48), o niskich dochodach (0,56) i słabo wykształconych (0,63) znacznie ustępują średniej dla Unii Europejskiej. Rys. 8. Wskaźnik nierówności w regularnym korzystaniu z Internetu (Riga Indicator) w Unii Europejskiej dla różnych grup społeczno-ekonomicznych Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 W ostatnim roku nastąpił przyrost wartości wskaźnika dla wszystkich badanych grup, za wyjątkiem osób o niskich dochodach. Najwyższy przyrost wskaźnika zanotowano wśród osób nieaktywnych zawodowo (+0,07), co może wiązać się ze wzrostem bezrobocia spowodowanym przez kryzys gospodarczy. Duży przyrost w zakresie regularnego korzystania wystąpił wśród osób zamieszkujących regiony słabo rozwinięte (+0,05), co należy odnotować z zadowoleniem. Niepokojący jest spadek wartości wskaźnika (-0,06) w grupie osób o niskich dochodach, co może po części być skutkiem kryzysu gospodarczego. 17

18 Bariery w korzystaniu z Internetu Niezależnie od postępu w zakresie regularnego dostępu do Internetu, około 1/3 populacji Unii Europejskiej deklarowało w 2008 r., że nigdy nie korzystało z sieci. 27% osób nigdy nie korzystało z komputera, a 40% nie miało w domu dostępu do Internetu. W 2009 r. odsetek osób, które nigdy nie korzystały z Internetu spadł do 30%, ale pozostaje ciągle bardzo duży. Brak dostępu do Internetu szerokopasmowego, podobnie jak brak umiejętności w zakresie korzystania z nowych technologii, mogą utrudniać lub ograniczać zakres korzystania z aplikacji internetowych wysokiej jakości. Różnice w tym zakresie, określane często jako drugie wykluczenie cyfrowe, stanowią wyzwanie w kontekście szybkiego rozwoju i dywersyfikacji Internetu, oferującego coraz większe bogactwo coraz bardziej złożonych usług. Penetracja usług szerokopasmowych w gospodarstwach domowych znacząco wzrosła w 2009 r. osiągając poziom 56%, wobec 49% w 2008 r. Z rys. 9 wynika, że posiadanie dzieci, mieszkanie w regionie bardziej rozwiniętym gospodarczo, oraz wysokie dochody sprzyjają posiadaniu szerokopasmowego Internetu w domu. Niższe od średniej wskaźniki penetracji szerokopasmowej występują w grupie gospodarstw o niższych dochodach, znajdujących się w regionach słabo zaludnionych i słabo rozwiniętych gospodarczo. Rys. 9. Penetracja usług szerokopasmowych w różnych typach gospodarstw domowych Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 Powody braku posiadania Internetu Wg badań dotyczących korzystania z technologii informacyjnych i komunikacyjnych w gospodarstwach domowych i przez osoby prywatne (rys. 10), główną przyczyną braku posiadania Internetu w domu jest odczuwalny brak potrzeb (29,7%), przy czym w ostatnim roku nastąpił spadek wartości tego wskaźnika o ponad 7%. Znacząco zmniejszyła się rola zaporowych kosztów (15% w 2009 r., wobec 25% w 2008 r.). Brak dostępu do Internetu stanowi istotny problem dla 19% gospodarstw. 18

19 Rys. 10. Powody nieposiadania Internetu szerokopasmowego w gospodarstwach domowych w latach 2007 i 2009 Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 W gospodarstwach domowych z różnych grup społeczno-ekonomicznych sytuacja w zakresie braku dostępu do szerokopasmowego Internetu jest nieco inna (rys. 11). Przykładowo, brak dostępu do usług szerokopasmowych jest główną przyczyną braku posiadania Internetu w gospodarstwach domowych, znajdujących się na słabo zaludnionych terenach (30%). Opcja za drogi wybierana jest przez najwyższy odsetek gospodarstw ze słabo rozwiniętych regionów. Posiadanie dzieci wydaje się zwiększać postrzeganie potrzeby posiadania Internetu, podczas gdy zamieszkiwanie w regionach słabiej rozwiniętych zwiększa występujące bariery. Rys. 11. Powody nieposiadania Internetu szerokopasmowego w gospodarstwach domowych w różnych grupach społeczno-ekonomicznych Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 W badaniach z 2008 r. osoby nie posiadające Internetu (nie tylko szerokopasmowego) w 19

20 domu, podając przyczyny tego stanu rzeczy wskazywały głównie na brak potrzeb (38%), brak umiejętności (24%), wysokie koszty sprzętu i dostępu do Internetu (odpowiednio: 25% i 21%). Czynniki wpływające na korzystanie z Internetu Jak stwierdzono powyżej, na korzystanie z Internetu, również szerokopasmowego, ma wpływ szereg czynników społeczno-ekonomicznych, które są także zależne między sobą. Szczegółowe analizy ekonometryczne wskazują na to, że czynnikami mającymi największy wpływ na korzystanie przez osoby prywatne z Internetu są wiek oraz poziom edukacji (rys. 12). Podobne badania przeprowadzone w Japonii w 2006 r. również pokazały, że wiek jest najważniejszym czynnikiem wpływającym na korzystanie z Internetu, drugim w kolejności czynnikiem okazał się tam poziom dochodów obywateli. Wpływ wykształcenia wydaje się oczywisty, gdyż im wyższe wykształcenie, tym większe umiejętności korzystania z Internetu, często wyższe dochody i większe potrzeby w zakresie korzystania z sieci. Rys. 12. Korzystanie przez osoby prywatne z Internetu (przynajmniej raz dziennie) w zależności od wieku i poziomu edukacji Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report Volume 1: Annual Information Society Report Benchmarking i2010: Trends and main achievements, SEC (2009) 1103 Nierówności w zakresie umiejętności korzystania z technologii cyfrowych (informatycznych) w różnych grupach społeczno-ekonomicznych Wraz ze wzrostem korzystania z Internetu, coraz więcej Europejczyków nabywa umiejętności posługiwania się nowymi technologiami. W 2009 r. 64% deklarowało, że posiada umiejętności w zakresie posługiwania się komputerami w stopniu co najmniej minimalnym 1 (przyrost o 3% w stosunku do 2007 r.). W zakresie umiejętności korzystania z komputerów występują w Europie bardzo duże różnice. W Danii, Luksemburgu, Holandii, Islandii i Norwegii ponad 80% ludzi posiadało w 1 W badaniu przyjęto, że minimalny poziom umiejętności komputerowych oznacza umiejętność wykonania przynajmniej jednej z następujących funkcji: kopiowanie pliku/folderu, korzystanie z funkcji Copy/Paste podczas edycji dokumentu, korzystanie z podstawowych formuł arytmetycznych w arkuszu kalkulacyjnym, podłączanie i instalowanie nowych urządzeń, pisanie programu komputerowego z wykorzystaniem specjalizowanego języka programowania. 20

21 2009 r. umiejętności cyfrowe, podczas gdy ponad 50% Greków i Polaków oraz ponad 60% Bułgarów i Rumunów nie umiało posługiwać się zdobyczami epoki internetowej. W okresie lat w większości krajów europejskich nastąpił postęp w zakresie posiadania umiejętności informatycznych, w kontekście korzystania z komputerów i Internetu. Największe przyrosty zanotowały w tym zakresie kraje o wysokim wskaźniku umiejętności, takie jak: Francja (+9%) i Luksemburg (+7%), a spośród krajów nieco słabszych w tym kontekście Rumunia i Chorwacja (po +7%). W tym samym czasie kilka krajów (Austria, Irlandia, Szwecja, Islandia, Czechy, Grecja i Łotwa) zanotowało spadek wartości wskaźnika (pomiędzy -1% i -3%). Znaczące różnice w zakresie umiejętności cyfrowych występują nie tylko pomiędzy krajami, ale również pomiędzy różnymi grupami społeczno-ekonomicznymi. Wskaźnik nierówności w zakresie umiejętności cyfrowych wzrósł w 2009 r. o 0,03 w stosunku do roku 2007 i osiągnął wartość 0,73. Z danych zamieszczonych na rys. 13 wynika, że do grup najmniej wykluczonych pod względem poziomu umiejętność cyfrowych należą kobiety (0,95), osoby niezatrudnione (0,92), mieszkające na terenach słabo rozwiniętych pod względem gospodarczym (0,80) i słabo zaludnionych (0,86). Znacząco w tyle pozostają osoby starsze w wieku lata (0,38) oraz nieaktywne pod względem ekonomicznym (0,52). Pocieszające w tym kontekście jest, że w obu powyższych grupach nastąpiły w 2009 r. najszybsze przyrosty wskaźnika umiejętności cyfrowych w stosunku do 2007 r. (odpowiednio o: 0,06 i 0,05). Z kolei w grupach osób niezatrudnionych oraz mieszkających na terenach słabo zaludnionych odnotowano niewielki spadki wskaźnika umiejętności cyfrowych. Rys. 13. Wskaźniki nierówności dla umiejętności korzystania z technologii cyfrowych w Unii Europejskiej dla różnych grup społeczno-ekonomicznych Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 Uwagi końcowe W ostatnich latach zanotowano znaczące postępy w zakresie eintergracji, ale ciągle pozostaje wiele do zrobienia w zakresie likwidacji wykluczenia cyfrowego, by ambitne cele Deklaracji Ministrów w Rydze zostały zrealizowane. Ciągle występują istotne różnice w zakresie korzystania z Internetu, jak również umiejętności korzystania z technologii cyfrowych, zarówno pomiędzy poszczególnymi krajami, jak też różnymi grupami społeczno-ekonomicznymi. Grupami, które w dalszym ciągu są w największym stopniu 21

22 wykluczone cyfrowo, są osoby starsze (65-74 lata), słabiej wykształcone oraz o niskich dochodach. Co ciekawe, o ile cechy korzystania z Internetu w różnych grupach społeczno-ekonomicznych są zbliżone w Unii Europejskiej i USA, o tyle w Korei Południowej różnice pomiędzy poszczególnymi grupami są mniej wyraźne. Warunkiem wstępnym włączenia się w możliwości społeczeństwa informacyjnego jest posiadanie odpowiednich umiejętności cyfrowych. Słabe wyniki w tym zakresie w najbardziej wykluczonych grupach, w szczególności wśród osób starszych, słabiej wykształconych oraz o niższych dochodach, stawiają te osoby w niekorzystnej sytuacji. Różnice te pogłębiają się w miarę coraz większego wyrafinowania umiejętności cyfrowych wymaganych do korzystania z coraz bardziej skomplikowanych usług internetowych. Przytoczone dane wskazują, że głównymi przyczynami braku dostępu do Internetu (również szerokopasmowego) w gospodarstwach domowych są: brak potrzeb, wysokie koszty oraz brak umiejętności korzystania z technologii cyfrowych. Bariery te są szczególnie istotne w przypadku gospodarstw o niskich dochodach. Badania wskazują, że czynnikami mającymi największy wpływ na częstotliwość, a także jakość korzystania z Internetu są wiek oraz poziom wykształcenia. Podniesienie poziomu wykształcenia obywateli w krótkim czasie nie jest możliwe, ale wskazane byłoby prowadzenie polityki zachęcania do korzystania z Internetu, szczególnie wśród grup wykluczonych cyfrowo. Należałoby prowadzić działania w zakresie: zmniejszania barier psychologicznych, powiększania świadomości nowych możliwości i potencjalnych korzyści, ułatwiania dostępu dla osób starszych i niepełnosprawnych, ograniczania barier finansowych, zachęcania do nabywania umiejętności w zakresie korzystania z technologii cyfrowych w procesie kształcenia ustawicznego. Stwierdza się postęp w zakresie nieformalnego nabywania umiejętności z zakresu ICT 2. Kształcenie formalne, jak również nieformalne, stanowić mogą potencjał sprzyjający przełamywaniu wykluczenia cyfrowego, zarówno pierwszego, jak też drugiego. Badania empiryczne wskazują również na to, że im wyższe są wskaźniki regularnego korzystania z Internetu, tym niższy poziom wykluczenia cyfrowego Korzystanie z usług internetowych i drugie wykluczenie cyfrowe Wraz z rozwojem Internetu wzrasta różnorodność oferowanych przez globalną sieć usług. Tradycyjnie Internet służy do komunikowania się, o czym świadczy fakt, że w 2009 r. 88% europejskich internautów wysyłało lub odbierało (w ciągu ostatnich 3 miesięcy) pocztę elektroniczną. Coraz bardziej popularne stały się inne formy komunikowania się, takie jak np. telefonia internetowa (26%), czy czaty (43%). Bardzo popularne jest korzystanie z Internetu do wyszukiwania informacji i korzystanie z usług online (rys. 14). Prawie 80% internautów w Unii Europejskiej korzystało z sieci do wyszukiwania informacji na temat towarów i usług. Bardzo popularne są też usługi związane z podróżami i zakwaterowaniem (54%), wyszukiwanie informacji związanych ze zdrowiem (50%) oraz czytanie i ściąganie wiadomości online (48%). Do najmniej popularnych usług należą: szukanie pracy (23%) i przesyłanie tworzonych przez siebie treści (31%). Większość rozpatrywanych usług zanotowała w ciągu ostatnich 4 lat wzrost, przy czym największy dotyczył przesyłania tworzonych przez siebie treści (+12% w stosunku do 2008 r.) oraz słuchania za pośrednictwem sieci radia i oglądania telewizji (+17% w stosunku do 2005 r.). W przypadku funkcji przesyłania tworzonych przez siebie treści, która notuje najszybsze przyrosty w ostatnich latach, najczęściej korzystają z tej 2 ICT - Information and Communication Technology, Technologie informacyjne i komunikacyjne 22

23 możliwości internauci z Łotwy (53%), Węgier (48%) i Islandii (47%), przy średniej dla Unii Europejskiej, wynoszącej 31%. Rys. 14. Korzystanie z Internetu do wyszukiwania informacji i usług online w latach w Unii Europejskiej Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 Internet bardzo często wykorzystywany jest do szkolenia i edukacji. Z rys. 15 wynika, że prawie połowa europejskich internautów twierdzi, że konsultuje się w sieci w celu uczenia się, wobec 40% korzystających z tej możliwości w 2007 r. Najczęściej korzystają z tej możliwości użytkownicy globalnej sieci z Portugalii (83%), Finlandii (80%), Francji (74%) i Islandii (73%). Odsetek internautów szukających informacji na temat edukacji, nauki, czy oferty szkoleń wynosił w 2009 r 36%, a korzystających z kursów online było jedynie 7%. Wynika z tego, że Internet w dalszym ciągu bardziej uważany jako bezpośrednie narzędzie do uczenia się niż jako środek ułatwiający zdobycie bardziej formalnej wiedzy np. za pośrednictwem kursów internetowych. 23

24 Rys. 15. Korzystanie z Internetu do szkolenia i edukacji w latach w Unii Europejskiej Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 Korzystanie z różnych usług internetowych może ulegać znacznym zmianom w zależności od potrzeb. Przykładowo korzystanie z bankowości internetowej i sprzedaż za pośrednictwem sieci ewoluują w różny sposób (rys. 16). O ile bankowość internetowa zyskała znacznie na popularności (od poziomu 35% w 2004 r., do 50% w 2009 r.), o tyle ze sprzedaży online korzysta zdecydowana mniejszość internautów (16%), przy czym odsetek ten nie zmienił się w ostatnich 4 latach. Dodatkowo, w korzystaniu z bankowości internetowej występują bardzo duże różnice pomiędzy krajami. Na jednym krańcu są takie państwa, w których ponad ¾ internautów korzysta z usług bankowości online (Finlandia 87%, Estonia 87%, Norwegia 85%, Holandia 82%, Szwecja 79%, Islandia 78% i Dania 77%), na drugim państwa, w których z tej funkcji korzysta mniej niż 15% użytkowników Internetu ( Bułgaria 4%, Rumunia 7% i Grecja 13%). Rys. 16. Korzystanie z Internetu do bankowości elektronicznej oraz sprzedaży towarów i usług w latach w Unii Europejskiej 24

25 Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 W 2009 r. 54% europejskich internautów zamówiło produkt lub usługę za pośrednictwem sieci (rys. 17), przy czym zanotowano znaczący wzrost w stosunku do 2006 r. (+7%). Największe przyrosty (od 12% do 22%) zanotowały takie państwa, jak: Polska, Holandia, Słowenia, Estonia, Łotwa, Wielka Brytania, Cypr, Francja, Belgia, Słowacja oraz Malta. Liderami w zakresie korzystania z zakupów online (70% i więcej internautów) są takie państwa, jak: Wielka Brytania, Dania, Niemcy, Holandia i Szwecja. Na drugim krańcu są kraje, w których mniej niż 15% dokonuje zakupów online (Litwa, Bułgaria i Rumunia). Rys. 17. Korzystanie z Internetu do zamawiania towarów i usług w latach w Unii Europejskiej Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 Drugie wykluczenie cyfrowe Niezależnie od (ilościowych) różnic w korzystaniu z Internetu przez różne grupy użytkowników (tzw. pierwsze wykluczenie cyfrowe) zauważa się występowanie dysproporcji, co do jakości korzystania z sieci (drugie wykluczenie cyfrowe). Użytkownicy z różnych grup społeczno-ekonomicznych w różnym stopniu korzystają z funkcji i możliwości oferowanych prze Internet. Dane wskazują na to, że o ile wszyscy użytkownicy, niezależnie od wieku, czy poziomu edukacji, korzystają z Internetu do komunikowania się oraz wyszukiwania informacji, o tyle występują istotne różnice, zwłaszcza pod względem wieku, odnośnie korzystania z bardziej zaawansowanych usług (rys. 18). 25

26 Rys. 18. Jakość korzystania z Internetu dla różnych grup społeczno-ekonomicznych Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report Volume 1: Annual Information Society Report Benchmarking i2010: Trends and main achievements, SEC (2009) 1103 Użytkownicy z wyższym wykształceniem korzystają z Internetu bardziej intensywnie, szczególnie jeśli chodzi o transakcje online, czy usługi publiczne świadczone drogą elektroniczną (rys. 19). Osoby bardziej wykształcone korzystają z tych usług nie tylko częściej niż pozostali użytkownicy sieci, ale w pełniejszy sposób, używając szerszej palety oferowanych funkcji, także tych bardziej złożonych. Przykładowo, korzystając z usług publicznych oferowanych drogą elektroniczną, użytkownicy lepiej wykształceni nie ograniczają się jedynie do pozyskiwania informacji, ale częściej niż pozostali używają Internetu do przesyłania formularzy, czy dokonywania transakcji. Rys. 19. Poziom wykształcenia a jakość korzystania z Internetu dla różnych grup społeczno-ekonomicznych Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report Volume 1: Annual Information Society Report Benchmarking i2010: Trends and main achievements, SEC (2009)

27 Korzystanie z usług internetowych ze względu na wiek internautów Dla najbardziej popularnych funkcji internetowych, a mianowicie: wysyłania poczty elektronicznej i szukania informacji na temat produktów i usług (odpowiednio: 88% i 79% ogółu internautów), wskaźniki korzystania są podobne w różnych grupach wiekowych. Podobna sytuacja występuje w przypadku czytania wiadomości online. Z niektórych usług młodzi internauci korzystają w mniejszym stopniu niż pozostali, dotyczy to np. szukania informacji związanych ze zdrowiem, usług publicznych, czy bankowości elektronicznej. Wiąże się to z mniejszym zapotrzebowaniem młodych ludzi na tego typu usługi. Z kolei w przypadku szukania za pośrednictwem Internetu pracy, korzystania z kursów, czy uczenia się, młodzi ludzie są bardziej zainteresowani takimi możliwościami, co wiąże się z ich startem w dorosłe życie i potrzebą uzyskania jak najlepszego wykształcenia. Są też usługi, których młodzi ludzie w wieku lat, są masowymi użytkownikami, w porównaniu z resztą populacji. Dotyczy to takich funkcji, jak: czaty, blogi, fora i grupy dyskusyjne, czy komunikatory internetowe. Z tej ostatniej funkcji korzysta 74% internatów, podczas gdy średnia dla całej populacji użytkowników Internetu wynosi 43%. Inne zaawansowane usługi komunikacyjne, jak telefonia internetowa, czy połączenia wideo, są również częściej używane przez młodych. Wskazuje to na różnicę kulturową w zakresie korzystania z nowych form komunikacji przez najmłodszych internautów, o których się mówi jako o pokoleniu cyfrowych tubylców (digital natives). Najmłodsi internauci zdecydowanie częściej niż pozostali (od 30% do 60%) korzystają też z rekreacyjnych funkcji Internetu, takich jak: ściąganie z sieci gier, filmów i muzyki, słuchanie radia i telewizji, ściąganie oprogramowania, czy wysyłanie tworzonych przez siebie treści. Ten sposób korzystania z Internetu wnosi też pewien element kultury do pracy w sieci. Korzystanie z usług internetowych ze względu na wykształcenie internautów Wykształcenie jest istotnym czynnikiem różnicującym korzystanie z funkcji internetowych. Najmniejsze różnice występują w przypadku korzystania z podstawowych funkcji wyszukiwania informacji, usług komunikacyjnych ( , czat, telefonia internetowa), czy niektórych funkcji rekreacyjnych (wysyłanie treści cyfrowych, gry komputerowe). Niewielkie różnice występują też w przypadku korzystania z Internetu do uczenia się. Bardzo duże różnice mają miejsce w przypadku czytania wiadomości sieciowych, korzystania z usług publicznych, bankowości elektronicznej, handlu elektronicznego, czy usług związanych z podróżami i zakwaterowaniem. Korzystanie z usług internetowych przez osoby bezrobotne Ze względu na swój status osoby bezrobotne masowo korzystają z Internetu w celu poszukiwania pracy i wysyłania podań o pracę (69% bezrobotnych, przy średniej dal całej populacji internautów - 23%). Bezrobotni są bardziej skłonni do korzystają z kursów internetowych w celu nabycia nowych kompetencji, czy przekwalifikowania się. Z drugiej strony, w przypadku bardziej zaawansowanych funkcji, takich jak: bankowość elektroniczne, handel elektroniczny, czy eturystyka osoby bezrobotne wykazują zdecydowanie niższe zainteresowanie, niż przeciętny internauta (o 20-30%). Częstsze korzystanie w tej grupie użytkowników Internetu z funkcji rekreacyjnych wiązać się może z wysokim udziałem młodych osób wśród bezrobotnych. 27

28 2.4 Polska na tle Europy W niniejszym rozdziale przedstawiono pozycję Polski w zakresie korzystania z Internetu na tle 27 państw Unii Europejskiej (UE27) oraz Norwegii, Islandii i Chorwacji. Analizie poddano 50 wskaźników, obrazujące stan Internetu w poszczególnych krajach. Wskaźniki te zostały zdefiniowane przez Komisję Europejską, w porozumieniu z państwami członkowskimi, i przedstawione w projekcie i2010, po zatwierdzeniu przez i2010 High Level Group, w 2006 r. Podstawowymi źródłami danych były wspólnotowe badania gospodarstw domowych, osób prywatnych oraz przedsiębiorstw, organizowane przez Krajowe Urzędy Statystyczne oraz Eurostat. Dane te zostały uzupełnione o inne oficjalne statystyki dotyczące komunikacji elektronicznej oraz realizowane ad-hoc studia dotyczące penetracji usług szerokopasmowych, czy dostępności usług publicznych. Zebrane z poszczególnych państw dane zostały zharmonizowane na szczeblu Unii Europejskiej. Na ich podstawie przedstawiono opracowania zbiorcze, jak również profile poszczególnych państw w badanym zakresie, w tym profil dla Polski. Analizie poddano profile dla Polski w latach 2009 i 2010, zaprezentowane w następujących dokumentach: Europe s Digital Competitiveness Report 2009, Volume 2: i2010 ICT Country Profiles, SEC (2009) 1104, Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. II ICT Country Profiles, SEC (2010) 627. Zamieszczone poniżej statystyki dotyczą: w przypadku prywatnych użytkowników Internetu - osób w wieku lat, w przypadku gospodarstw domowych - gospodarstw, w których chociaż jeden z mieszkańców liczy lat, a w przypadku przedsiębiorstw - te spośród nich, które zatrudniają minimum 10 pracowników. Dostęp szerokopasmowy W tab. 3 zebrano dane na temat dostępu do Internetu, w tym szerokopasmowego, wśród osób prywatnych, jak również firm. Podano dane dotyczące ogółu obywateli, mieszkańców obszarów wiejskich, jak też gospodarstw domowych. Statystyki ujmują także korzystanie z Internetu za pomocą telefonii komórkowej, jak również za pośrednictwem laptopów. Polska pozostaje w tyle w stosunku do średniej unijnej w odniesieniu do wartości wszystkich wskaźników dostępu szerokopasmowego. Zasięg DSL na terenie kraju należy do najniższych w Europie (26. pozycja), co rzutuje na niską wartość wskaźnika penetracji usług szerokopasmowych (13,5%). Pomimo to, w ostatnim roku zanotowano np. przyrost liczby gospodarstw domowych podłączonych do Internetu (48% w 2008 r., wobec 59% w 2009 r.). 86% gospodarstw podłączonych do sieci w 2009 r. dysponowało dostępem szerokopasmowym, wobec jedynie 79% w roku poprzednim. Szerokopasmowy dostęp do Internetu firm należy do najniższych w Europie (24. pozycja w Europie) i nie zanotowano w tym zakresie postępu w 2009 r. Wskaźniki bezprzewodowego dostępu do Internetu w Polsce nieco nadrabiają zaległości, np. odsetek osób korzystających z telefonów komórkowych poprzez UMTS (3G) w celu dostępu do Internetu wzrósł z 2% w 2008 r. do 4% w 2009 r. (poprawa pozycji z 21. na 19.). 28

29 Wskaźnik Polska UE27 Ranking Dostęp szerokopasmowy Całkowity zasięg DSL (jako % ogółu ludności) Zasięg DSL na obszarach wiejskich (jako % ogółu ludności) Penetracja usług szerokopasmowych (jako % ludności) Szybkość - % abonentów usług szerokopasmowych z przepustowością ponad 2Mbps Zasięg 3G+ (jako % ogółu ludności) % gospodarstw domowych z dostępem do Internetu % gospodarstw domowych z szerokopasmowym dostępem do Internetu % przedsiębiorstw ze stałym dostępem do szerokopasmowego Internetu % osób korzystających z telefonów komórkowych poprzez UMTS (3G) w celu dostępu do Internetu % osób korzystających z laptopa w domu/pracy do bezprzewodowego dostępu do Internetu 62,3 67,1 64,0 69,6 74,5 94, ,9 54,8 42,5 42,5 52,0 79, ,7 5,2 8,4 11,8 13,5 24, ,0 3,3 8,0 13,6 33, , Tab. 3. Szerokopasmowy dostęp do Internetu Polska na tle Unii Europejskiej (UE27) Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Europe s Digital Competitiveness Report 2009, Volume 2: i2010 ICT Country Profiles, SEC (2009) 1104 oraz Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. II ICT Country Profiles, SEC (2010) 627 Korzystanie z Internetu i jego funkcji Wśród badanych osób prywatnych następuje w ostatnich latach stopniowy przyrost liczby korzystających z Internetu, ale wskaźniki dla Polski są na niższym poziomie niż średnia dla całej Unii. Jak pokazuje tab. 4, w Polsce jest stosunkowo więcej osób, które nigdy nie korzystały z Internetu; jest ich tyle samo co osób, które używają tego medium często (po 29

30 39%). Również korzystanie przez mieszkańców z funkcji oferowanych przez Internet jest na niższym poziomie niż wynosi średnia unijna. Wskaźnik Polska UE27 Ranking Korzystanie z Internetu (odsetek ludności) Regularne korzystanie z Internetu (co najmniej 1x w tygodniu w ciągu ostatnich 3 miesięcy) Częste korzystanie z Internetu (każdego dnia, lub prawie każdego dnia w ciągu ostatnich 3 miesięcy) Nigdy nie korzystają z Internetu Korzystanie z funkcji internetowych (odsetek ludności) Szukanie informacji o towarach i usługach Przesyłanie tworzonych przez siebie treści Czytanie gazet/czasopism online Bankowość internetowa Granie/odtwarzanie/ściąganie gier, obrazów, filmów i muzyki Szukanie informacji na temat zdrowia (urazy, choroby, odżywianie) Szukanie pracy lub przesyłanie podań o pracę Korzystanie z kursów online Szukanie informacji na temat edukacji, szkoleń lub kursów Tab. 4. Korzystanie z Internetu Polska na tle Unii Europejskiej (UE27) Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Europe s Digital Competitiveness Report 2009, Volume 2: i2010 ICT Country Profiles, SEC (2009) 1104 oraz Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. II ICT Country Profiles, SEC (2010) 627 Usługi publiczne Wskaźniki dotyczące dostępności funkcji e-administracji oraz korzystania z nich przez osoby prywatne oraz przedsiębiorstwa przedstawiono w tab. 5. Dostęp do usług publicznych w sieci dla obywateli, a także korzystanie z nich przez obywateli jest na bardzo niskim poziomie (odpowiednio: 25. i 23. pozycja w rankingu państw). Z kolei w 30

31 sektorze przedsiębiorstw sytuacja jest lepsza. Dwa wskaźniki, a mianowicie: odsetek podstawowych usług publicznych dla przedsiębiorstw w pełni dostępnych online oraz odsetek przedsiębiorstw korzystających z usług e-administracji do przesyłania wypełnionych formularzy mają wyższe wartości od średniej unijnej, dając Polsce odpowiednio: 8. i 15. pozycję w rankingu państw. Wskaźnik Polska UE27 Ranking Usługi e-administracji % podstawowych usług publicznych dla obywateli w pełni dostępnych online % podstawowych usług publicznych dla przedsiębiorstw w pełni dostępnych online % ludności korzystających z usług e-administracji % ludności korzystających z usług e-administracji do przesyłania wypełnionych formularzy % przedsiębiorstw korzystających z usług e- administracji % przedsiębiorstw korzystających z usług e- administracji do przesyłania wypełnionych formularzy % przedsiębiorstw korzystających z usług e- administracji do składania wniosków w systemie przetargów elektronicznych Tab. 5. Korzystanie z usług e-administracji Polska na tle Unii Europejskiej (UE27) Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Europe s Digital Competitiveness Report 2009, Volume 2: i2010 ICT Country Profiles, SEC (2009) 1104 oraz Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. II ICT Country Profiles, SEC (2010) 627 Handel, biznes, teleinformatyka W tab. 6 zamieszczono dane na temat e-handlu, e-biznesu oraz sektora teleinformatycznego (ICT). Wskaźniki korzystania z handlu elektronicznego (sprzedaży i zakupów), jak również udział e-handlu w obrotach przedsiębiorstw, stopniowo rosną w ostatnich latach, ale ciągle pozostają poniżej średniej europejskiej. W 2009 r. już prawie ¼ ludności korzystała z handlu elektronicznego, co wskazuje na istotny postęp w tym zakresie. Stosunkowo wysoko w rankingu państw plasuje się Polska w przypadku takich 31

32 wskaźników, jak: odsetek ludności sprzedającej towary i usługi (np. poprzez aukcje) oraz odsetek ludności zamawiającej lub kupującej treści w Internecie (odpowiednio 11. i 13. pozycja). Udział handlu elektronicznego w całkowitych obrotach przedsiębiorstw jest o prawie 50% niższy niż średnio w Europie, z kolei firm sprzedających w sieci jest w Polsce o połowę mniej niż w Unii Europejskiej. Jeśli chodzi o biznes elektroniczny, to statystyki korzystania z analizowanych funkcji są dla Polski poniżej średniej europejskiej i plasują nasz kraj na pozycjach od 14. do 25. w rankingu państw. Najwyższą pozycję zanotowano w przypadku funkcji automatyczna wymiana dokumentów biznesowych z klientami/dostawcami, dla której wskaźnik dla Polski jest minimalnie niższy od wskaźnika unijnego (odpowiednio: 25% i 26%). Inwestycje na badania i rozwój w dziedzinie telekomunikacji są bardzo niskie i w ostatnim roku zanotowano spadek pozycji Polski w rankingu państw europejskich w zakresie wskaźników: Wydatki sektora biznesowego na ICT R&D (badania i rozwój) jako % PKB oraz Wydatki sektora biznesowego na ICT R&D (badania i rozwój) jako % całkowitych wydatków na R&D (odpowiednio: 25. i 24 pozycja). Zanotowano równocześnie poprawę pozycji Polski w zakresie wskaźników: udział sektora ICT w całkowitym eksporcie/imporcie (odpowiednio 10. i 11. pozycja). Jeśli chodzi o umiejętności pracowników w zakresie ICT, to zarówno w przypadku umiejętności specjalistycznych, jak też podstawowych i zaawansowanych, w ciągu ostatnich lat pozostają one na zbliżonym poziomie, znacznie niższym od średniej europejskiej. Wskaźnik Polska UE27 Ranking e-handel % ludności zamawiającej towary i usługi dla celów prywatnych % ludności zamawiającej towary i usługi od sprzedawców z innych krajów UE % ludności sprzedającej towary i usługi (np. poprzez aukcje) % ludności zamawiającej lub kupującej treści w Internecie e-handel jako % całkowitego obrotu przedsiębiorstwa % przedsiębiorstw dokonujących zakupów online

33 Wskaźnik Polska UE27 Ranking % przedsiębiorstw dokonujących sprzedaży online e-biznes (odsetek przedsiębiorstw) Korzystanie z aplikacji do integracji wewnętrznych procesów biznesowych (wszystkie firmy) Korzystanie z aplikacji do integracji wewnętrznych procesów biznesowych (duże firmy: 250+) Automatyczna wymiana dokumentów biznesowych z klientami/dostawcami Wysyłanie/odbieranie e- faktur Wymiana informacji drogą elektroniczną z klientami/dostawcami nt. zarządzania łańcuchem dostaw Korzystanie z CRM aplikacji do zarządzania relacjami z klientami Sektor teleinformatyczny (ICT) Udział sektora w całkowitym PKB Udział sektora w całkowitym zatrudnieniu Wydatki sektora biznesowego na ICT R&D (badania i rozwój) jako % PKB Wydatki sektora biznesowego na ICT R&D (badania i rozwój) jako % całkowitych wydatków na R&D Udział eksportu sektora ICT w całkowitym eksporcie Udział importu sektora ICT w całkowitym imporcie 5,0 2,7 0,03 0, ,7 13,2 13,0 25, ,2 5,1 5,7 6, ,8 9,2 9,0 9,

34 Wskaźnik Polska UE27 Ranking % pracowników z umiejętnościami z zakresu ICT (podstawowe i zaawansowane) % pracowników ze specjalistycznymi umiejętnościami z zakresu ICT 14,7 15,0 15,1 15,5 16,2 18, ,8 2,8 2,8 2,8 2,8 3, Tab. 6. Teleinformatyka w ekonomii Polska na tle Unii Europejskiej (UE27) Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Europe s Digital Competitiveness Report 2009, Volume 2: i2010 ICT Country Profiles, SEC (2009) 1104 oraz Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. II ICT Country Profiles, SEC (2010) 627 Wskaźnik dostępu szerokopasmowego Wskaźnik Dostępu Szerokopasmowego (BPI) obrazuje skuteczność wdrażania przez poszczególne kraje usług szerokopasmowych. W gronie 29 analizowanych państw (27 krajów Unii Europejskiej oraz Norwegia i Islandia) Polska znajdowała się w 2009 r. się na przedostatniej pozycji, wyprzedzając jedynie Cypr. Polska należy do państw o najgorszej infrastrukturze teleinformatycznej, niskim zasięgu usług szerokopasmowych, słabym poziomie konkurencyjności oraz wysokich cenach. Nasz kraj zdecydowanie ustępuje nie tylko Szwecji, Holandii, czy Danii, które znajdują się w czołówce rankingu, jest także wyraźnie gorszy przykładowo od naszych sąsiadów z południa: Czech i Słowacji, które w tym samym roku, co Polska przystąpiły do Unii Europejskiej. Uwagi końcowe Społeczeństwo informacyjne w Polsce rozwija się wolno i większość analizowanych w tym rozdziale wskaźników plasuje nasz kraj w dolnej części rankingu europejskiego. Jednakże, jak zanotowano w raporcie, Polska podjęła w ostatnim czasie aktywne działania w ramach krajowej Strategia Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego do 2013 roku. W 2009 r. odnotowano postęp w wielu dziedzinach, a mianowicie: zostało zaktualizowane prawo telekomunikacyjne, uproszczono procedury dla biznesu dla pozyskiwania funduszy na rzecz ICT, opracowano strategię kształcenia mającą na celu wzrost umiejętności w zakresie ICT, rząd rozpoczął opracowywanie prawodawstwa wspierającego inwestycje w usługi i infrastrukturę szerokopasmową. Spośród 50 analizowanych w rozdziale wskaźników, jedynie dwa mają wartości nieco powyżej średniej europejskiej, a mianowicie: % podstawowych usług publicznych dla przedsiębiorstw w pełni dostępnych online (88% w Polsce, 86% w Unii) oraz odsetek przedsiębiorstw korzystających z usług e-administracji do przesyłania wypełnionych formularzy (57% w Polsce, 55% w Unii). W rankingu krajów europejskich, jedynie korzystanie z usług: % podstawowych usług publicznych dla przedsiębiorstw w pełni dostępnych online oraz udział importu sektora ICT w całkowitym imporcie plasuje Polskę w gronie 10 czołowych państw europejskich (odpowiednio: na 8. i 10. miejscu). Blisko 34

35 pierwszej dziesiątki, na 11. pozycji, znajduje się w rankingu usługa: % ludności sprzedającej towary i usługi (np. poprzez aukcje), a na 12. miejscu: udział eksportu sektora ICT w całkowitym eksporcie. W przypadku pozostałych funkcji sytuacja jest wyraźnie gorsza. Najniżej w rankingu państw europejskich, na 26. pozycji, plasuje się Polska w odniesieniu do takich usług, jak: całkowity zasięg DSL (jako odsetek ogółu ludności), % pracowników z umiejętnościami z zakresu ICT (podstawowe i zaawansowane). Niewiele lepszą pozycję, 25. w europejskim rankingu, zajmuje Polska w przypadku takich wskaźników, jak: penetracja usług szerokopasmowych (jako % ludności), zasięg 3G+ (jako % ogółu ludności), odsetek podstawowych usług publicznych dla obywateli w pełni dostępnych online, % ludności zamawiającej towary i usługi od sprzedawców z innych krajów UE, % przedsiębiorstw dokonujących zakupów online, korzystanie z aplikacji do integracji wewnętrznych procesów biznesowych (wszystkie firmy) oraz wydatki sektora biznesowego na ICT R&D (badania i rozwój) jako % PKB. Porównując rankingi z lat 2008 i 2009 można zauważyć, że w przypadku 14 wskaźników nastąpiła poprawa pozycji Polski, a w przypadku 12 pogorszenie. W przypadku pozostałych wskaźników pozycja Polski w ostatnim roku się nie zmieniła (albo brakowało danych porównawczych). Godnym odnotowania jest zwiększenie w 2009 r. liczby gospodarstw domowym z dostępem do Internetu, w tym dostępem szerokopasmowym. Oba wskaźniki zbliżyły się do poziomu europejskiego, a pozycja Polski w rankingu poprawiła się (z 20. w 2008 r. - w obu przypadkach, do odpowiednio: 17. i 16. w 2009 r.). Z kolei w przypadku szeregu wskaźników dotyczących korzystania z usług szerokopasmowych przez firmy Polska zanotowała pogorszenie pozycji. Spadek o kilka pozycji dotyczy takich wskaźników, jak: % przedsiębiorstw korzystających z usług e- administracji, % przedsiębiorstw korzystających z usług e-administracji do przesyłania wypełnionych formularzy, e-handel jako % całkowitego obrotu przedsiębiorstwa, % przedsiębiorstw dokonujących zakupów online, % przedsiębiorstw dokonujących sprzedaży online. Nastąpiło również pogorszenie sytuacji w rankingu państw w zakresie wskaźnika umiejętności pracowników z zakresu ICT (zarówno: podstawowe i zaawansowane, jak również specjalistycznych). Potwierdzeniem słabych postępów w dziedzinie wdrażania szerokopasmowego Internetu w Polsce jest fakt, że nasz kraj znajduje się na przedostatniej pozycji w rankingu państw europejskich (jedynie przed Cyprem) pod względem wartości Wskaźnika Dostępu Szerokopasmowego (PDI). 35

36 3. Future Internet Internet Przyszłości to powszechnie używany termin opisujący działania badawcze ukierunkowane na dalszy rozwój (oryginalnego) Internetu. Powodem podjęcia prac badawczych w zakresie Future Internet jest potrzeba zaspokojenia zapotrzebowania na większą przepustowość, co wynika ze wzrastającego w sieci ruchu, a także z coraz większej liczby multimedialnych aplikacji. Dodatkowo, informatycy, którzy pracowali nad protokołem internetowym w latach siedemdziesiątych XX wieku nie przewidzieli, z jak wielką ilością urządzeń potrzebujących adresu będziemy mieć do czynienia już pod koniec wspomnianego stulecia. Powagę sytuacji potwierdzają analizy: Analitycy z Wall Street szacują, że w 2020 roku na świecie może być 10 miliardów mobilnych urządzeń z dostępem do Internetu. Każde z nich, aby łączyć się z siecią, potrzebuje adresu IP. Tymczasem pula adresów, których ogólna suma sięga około 4 miliardów, w zatrważająco szybkim tempie maleje. Agencja Number Resource Organisation (NRO) ogłosiła, że do dyspozycji zostało mniej niż 5% adresów IPv4. Według szacunków wyczerpanie puli adresów IPv4 nastąpi już w 2011 roku. Według badań firmy analitycznej Nemertes Research wynika, że już niedługo zapotrzebowanie na przepustowość Internetu przekroczy możliwości. Obecnie każdego dnia przez Internet przepływa około pół eksabajta 3 danych i ilość ta lawinowo rośnie. Według obliczeń, ruch ten za cztery lata ma przekroczyć wartość 1,5 eksabajtów. Analitycy firmy wskazują, że jest to (prawdopodobny) moment, w którym Internet zacznie się blokować w sposób zauważalny dla jego użytkowników. Rozwiązaniem jest nowy protokół internetowy IPv6, chociaż jego wprowadzenie nie jest rzeczą prostą (infrastruktura, mechanizmu przydzielania adresów). Intensywne badania w tym zakresie prowadzi wiele ośrodków z różnych krajów. Protokół IPv6 to przyszłość Internetu. Daje on 2 96 razy większą przestrzeń adresową niż stosowany obecnie IPv4 oraz wprowadza wiele usprawnień. Pozwoli to na utrzymanie dalszej, bardzo wysokiej dynamiki rozwoju Internetu, wprowadzi nowe funkcjonalności, a także w sposób zasadniczy przedefiniuje jego pojmowanie. Unia Europejska zarekomendowała, dostrzegając wagę problemu, by rozwiązania inżynierskie uzyskane w wyniku badań laboratoryjnych związanych z Future Internet były na bieżąco, niekiedy w formie pilotażowej, wdrażane. Prognozuje się, że pierwsze zastosowania tych innowacji nastąpi już niedługo (rys. 20), a w ciągu 30 lat, w powiązaniu z innymi technikami (np. RFID, sieci bezprzewodowe), zmienią one funkcjonowanie Internetu i sposób korzystania z niego. Aplikacje Future Internet w istotny sposób przyspieszą budowę społeczeństwa informacyjnego. 3 Eksabajt (skrót EB) jednostka używana w informatyce oznaczająca trylion (dokładniej ~ = ) bajtów. 36

37 Rys. 20. Schemat inicjatyw UE dla rozwoju Future Internet w latach Źródło: The EUROPEAN FUTURE INTERNET INITIATIVE, Rozwój dzisiejszego Internetu w kierunku modelu Future Internet jest konieczny i nieodwracalny. Jednak jego zmiany z zakresie funkcjonalności, w zależności od aspektu, przebiegać będą w sposób ewolucyjny lub rewolucyjny. Z jednej strony proces ten umacniać będzie wyłaniające się trendy, a z drugiej wprowadzi nowe możliwości, które spowodują, że Internet stanie się wszechobecnym elementem codziennego życia. 3.1 Projekty europejskie Istnieje wiele działań podejmowanych w obszarze Internetu Przyszłości, w tym projektów finansowanych przez Unię Europejską, w dziedzinie Europejskich Platform Technologicznych oraz inicjatyw o zasięgu globalnym. Schematyczny obraz realizowanych projektów europejskich przedstawiono na rys. 21, a ich listę, wraz z adresami stron www, w tab. 7. Inicjatywy na rzecz Internetu Przyszłości realizowane są również w innych regionach świata, np. w USA (GENI, FIND), Japonii (AKARI), czy Korei (FIF). 37

38 Rys. 21. Projekty w ramach Internetu Przyszłości Źródło: Nazwa projektu Strona www projektu D Media 4NEM 4WARD ADAMANTIUM AGAVE ANA ASPIRE AUTOI AVANTSSAR AWISSENET BonFIRE CARMEN CASAGRAS C-CAST CHIANTI CHORUS CHRON COAST COIN CoMiFin COMPAS 38

39 39 CONTENT CONVERGENCE CuteLoop DAIDALOS II DICONET E3 ict-e3.eu ECODE ecrypt II EFFECTS+ EFIPSANS EIFFEL EMANICS emobility CA emobility NetWorld ETNA EU-MESH EURO-NF (NoE) eurongi.enst.fr/en_accueil.html FAST fast.morfeo-project.eu FEDERICA FIREWORKS FORWARD HAGGLE HOBNET HURRICANE INSPIRE INTERSECTION IRMOS isurf Kiwi m CIUDAD MASTER MOBITHIN MobileWeb2.0 MOMENT MUGGES N4C NanoDataCenters NAPA-WINE N-CRAVE NESSI NEXOF-RA OneLab2 OneFIT OPEN OPNEX OPUCE P2P-NEXT PARADISO

40 PASSIE PERIMETER PERSIST PetaMedia PHAROS PICOS PII PRIMELIFE PISM PSIRP RESERVOIR RESUME-NET SAPIR S-CUBE SEA SELF-NET SemSorGrid4Env SENDORA SENSEI SERVFACE Service WEB 3.0 SHAPE sisi SMARTLM SMARTSANTANDER SMART-NET SMOOTH-IT SOA4All Sokrates SPITFIRE SWIFT SysSec TA2 TAS3 TAMPRES TECOM THINKTRUST TRILOGY VICTORY VITAL++ VITRO WISEBED WOMBAT ict-passive.eu cordis.europa.eu/fetch Tab. 7. Lista projektów europejskich w ramach Internetu Przyszłości Źródło: 40

41 3.2 Zgromadzenie na rzecz Future Internet (FIA) Zgromadzenie na rzecz Internetu Przyszłości (Future Internet Assembly - FIA, jest europejską inicjatywą mającą na celu kształtowanie przyszłego kształtu Internetu. Inicjatywa ta jest wspierana przez ponad 100 projektów realizowanych w ramach 7 Programu Ramowego, które zgodziły się koordynować swoje działania badawczo-rozwojowe, mające na celu wsparcie europejskich wysiłków na rzecz Internetu Przyszłości. Przyłączyły się one do Deklaracji w Bled (Słowenia), gdzie w kwietniu 2008 r. nastąpił start FIA. FIA mobilizuje społeczność około 400 ekspertów, wywodzących się z różnych środowisk: decydentów, przemysłu i środowisk akademickich, którzy wykazują aktywność w kształtowaniu europejskiej wizji Internetu Przyszłości i budowy znaczącej pozycji Europy w tym zakresie. Jako, że problematyka Internetu Przyszłości jest stosunkowo nowa, można powiedzieć, że znajduje się on dopiero na początku rozwoju. Jest ciągle jeszcze bardzo wiele do zrobienia i do odkrycia, rozwijane są coraz to nowe obszary działań związanych z tą problematyką. FIA jest inicjatywą wspieraną przez Komisję Europejską. Unia Europejska na badania nad Internetem Przyszłości przeznaczyła ponad 650 mln euro, podejmowane są kolejne inicjatywy, takie jak Partnerstwo publiczno-prywatne na rzecz Internetu Przyszłości. FIA stwarza możliwość środowisku naukowców, przemysłu i użytkowników wymiany poglądów, prezentacji nowych pomysłów, określenia wyzwań i znalezienia uzgodnionych rozwiązań Deklaracja z Bled Deklaracja z Bled, podpisana 31 marca 2008 r. przez przedstawicieli ponad 70 projektów badawczych, stanowiła kamień milowy w kształtowaniu wspólnego europejskiego podejścia do Internetu Przyszłości. W deklaracji podkreślono, że obecny Internet odniósł ogromny sukces, zapewnił globalną strukturę komunikacyjną i platformę usługową, wspierając europejską ekonomię i wpływając na życie społeczeństwa. Jednakże Internet został stworzony w latach 70-tych XX wieku i przestaje spełniać aktualne potrzeby użytkowników. Pojawiła się konieczność zbudowania Internetu nowej generacji, który sprosta wymaganiom sieciowego społeczeństwa przyszłości. W przyszłości jeszcze więcej użytkowników, obiektów, usług podłączonych będzie do globalnej sieci i jej wpływ na gospodarkę będzie zdecydowanie większy. Wymaga to pokonania wielu rysujących się barier w zakresie technologii, biznesu, społeczeństwa, czy zarządzania. W związku z powyższym należy wzmocnić europejskie wysiłki na rzecz Internetu Przyszłości, mającego stanowić kluczowy element tworzącego się sieciowego społeczeństwa, by wzmocnić konkurencyjność naszego kontynentu w globalnym rynku i zaspokoić ambicje społeczne i ekonomiczne mieszkańców Europy. Strategicznie istotne dla Europy jest pełne zaangażowanie w tworzenie koncepcji, rozwój i zapewnianie innowacyjności Internetu Przyszłości, zapewniając w ten sposób długotrwały wzrost sektora teleinformatycznego, pełne wsparcie dla ekonomii bazującej na technologii ICT i likwidację wykluczenia cyfrowego mieszkańców. Sygnatariusze deklaracji, niezależnie od realizowania własnych projektów, zobowiązali się do podejmowania działań na rzecz: wspierania korzystnych warunków rozwoju Internetu Przyszłości poprzez skoordynowane działania, wspólnego projektowania, rozwoju i eksperymentowania, 41

42 zwiększania świadomości na poziomie politycznym. W ramach działań na rzecz wspierania warunków rozwoju Internetu Przyszłości, wymieniono: wspieranie międzydyscyplinarnej innowacyjności i kreatywności, wspólne działanie poprzez Zgromadzenie na rzecz Internetu Przyszłości, wspieranie umiejętności i wiedzy wymaganej do rozwoju Internetu Przyszłości, tworzenie warunków do wprowadzania nowych usług i systemów zorientowanych na usługi, komunikowanie się poprzez otwarte standardy dla technologii i architektur Internetu Przyszłości, otwarcie Zgromadzenia na rzecz Internetu Przyszłości na nowe projekty i uczestników w celu poszerzenia współpracy. W ramach wspólnego projektowania, rozwoju i eksperymentowania, wymieniono takie dziedziny jak: usługi i architekturę sieciową, niezależny od lokalizacji, interoperacyjny, spójny, trwały, skalowalny, wszechobecny, niezawodny, bezpieczny i wydajny dostęp do uzgodnionego zbioru usług, narzędzia współpracy modeli biznesowych i aplikacji dla sieci społecznych, technologie zapewniające solidność i bezpieczeństwo sieci, zarządzanie tożsamością, ochronę prywatności, budzące zaufanie do sieciowego świata, narzędzia do wykorzystania pełnego potencjału Internetu Przedmiotów, narzędzia wspierające tworzenie, lokalizowanie, współdzielenie i dostawę treści w środowisku nowych mediów. W ramach działań zwiększających świadomość na szczeblu polityki, wymieniono: podnoszenie wagi zagadnień ekonomicznych, politycznych i regulacyjnych, zgłaszanych przez Zgromadzenie na rzecz Internetu Przyszłości, OECD, UN Internet Governance Forum i wynikające z europejskich ram regulacyjnych, wypracowywanie wspólnych europejskich stanowisk na forach globalnych. Sygnatariusze zaapelowali do wsparcia europejskich wysiłków na rzecz Internetu Przyszłości, a w szczególności wezwali: Kraje członkowskie do wzmocnienia i koordynowania działań badawczorozwojowych i krajowych inicjatyw na rzecz Internetu Przyszłości, Komisję Europejską do nakreślenia wizji rozwoju i wspierania prac badawczorozwojowych w Europie, które przyczynią się do transformacji naszego sposobu pracy, życia i oddziaływań w warunkach sieciowej rzeczywistości, Kraje członkowskie i Komisję Europejską do wsparcia działalności Zgromadzenia na rzecz Internetu Przyszłości Konferencja FIA w Walencji Konferencja ( została zorganizowana przez Future Internet Assembly (FIA) w Walencji w dniach kwietnia 2010 r. Stanowiła ona kontynuację konferencji w Bled, Madrycie, Pradze i Sztokholmie oraz kolejny etap w procesie koordynacji europejskich działań w zakresie Internetu Przyszłości. 42

43 W konferencji w Walencji wzięło udział ponad 500 uczestników, decydentów oraz pracowników badawczo-rozwojowych, pracujących na rzecz Internetu Przyszłości, by podzielić się między sobą poglądami na temat rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Europie. Konferencja FIA była imprezą towarzyszącą Konferencji FP7 Od ożywienia gospodarczego do zrównoważonego rozwoju, co należy uznać za podkreślenie roli Internetu Przyszłości jako stymulatora rozwoju nowoczesnego społeczeństwa. W trakcie konferencji omawiano trzy główne grupy zagadnień, a mianowicie: architekturę, aplikacje oraz zagadnienia społeczno-ekonomiczne dotyczące Internetu Przyszłości. Architektura Internetu Przyszłości Internet w obecnym kształcie ewoluował od samego początku na bazie uniwersalności protokołów TCP i IP (rys. 22). Umożliwiły one szybki rozwój globalnej sieci oraz potężny przyrost globalnej dostępności danych, aplikacji i usług. Obecnie jednak Internet osiągnął takie rozmiary (liczba komputerów, danych i usług), że koszty związane z jego utrzymaniem zbliżają się do osiągnięcia punktu krytycznego. Dodatkowo obecna architektura Internetu nie zawiera szeregu potrzebnych do jego dalszego rozwoju cech i funkcji, co stanowi to barierę dla innowacji. Takie zagadnienia, jak: mobilność, zarządzanie, autonomiczne wdrażanie nowych funkcji i usług, jakość usług, wiarygodność, bezpieczeństwo i niezawodność są słabo uwzględnione, a wprowadzane rozwiązania ad-hoc rozwiązują trudności w sposób częściowy, kosztowny i niemożliwy do powszechnego stosowania. Rys. 22. Obecny Model Odniesienia Internetu Źródło: Z tych powodów w ciągu następnych dwóch dekad Internet wymaga kompletnej reorganizacji, a w ciągu pięciu lat Internet Przyszłości powinien wystartować. Internet nowej generacji nie może powstać w wyniku liniowego procesu wdrażania nowych rozwiązań technicznych i technologicznych. Zanim ten proces wystartuje należy wprowadzić model odniesienia dla architektury Internetu Przyszłości, który stanowiłby rodzaj planu opisu i wprowadzania nowych rozwiązań. Model ten powinien wyszczególniać 43

44 elementy składowe architektury Internetu nowej generacji, ich powiązania (interfejsy), przez co określiłby ramy harmonizacji prac badawczo-rozwojowych z tego zakresu. Przyjęcie architektury odniesienia będzie złożonym procesem, który wymagać będzie uwzględnienia wiedzy i doświadczenia specjalistów z różnych dziedzin. Konieczne będzie wzięcie pod uwagę nie tylko aspektów technicznych, ale społeczno-ekonomicznych, by osiągnąć taki poziom elastyczności wdrażania nowych aplikacji i usług, który spełniłby oczekiwania rzesz użytkowników i klientów. Internet Przyszłości będzie się wyraźnie różnił od obecnie stosowanego. Jego architektura będzie uwzględniała szereg ważnych cech, takich jak: wyższy poziom wirtualizacji na różnych poziomach (aplikacje, usługi, sieci, zasoby), większą mobilność, autonomiczne zarządzanie, bezpieczeństwo, prywatność i ciągłość usług, minimalne zużycie energii. Realizowane projekty FP7 mają na celu zbliżenie się do realizacji założonych celów. Istotną rolę w promowaniu modelu odniesienia Internetu Przyszłości powinny odegrać ciała standaryzacyjne, które podjęły już pewne prace w tym zakresie. Aktualnie różne grupy badawcze prowadzą prace nad różnymi modelami architektury przyszłego Internetu. Model są badane, dyskutowane i uściślane. Podstawowym celem inżynierów i badaczy jest przygotowanie projektu porozumienia architektury nazwanej wstępnie Architekturą Odniesienia Internetu Przyszłości. Zagadnieniu elementów składowych architektury Internetu Przyszłości i ich współpracy poświęcono na konferencji trzy sesje, dotyczące: architektury odniesienia, konkretnych rezultatów prowadzonych badań oraz standaryzacji. Podczas pierwszej sesji zaprezentowano cele i zasady prac nad Internetem Przyszłości, z uwzględnieniem parametrów funkcjonalnych i architektonicznych oraz wielkości kosztów. Przedstawiono szereg przykładów architektur odniesienia dla Internetu Przyszłości (sieć konwergentna, sieci radiowe, modele: RWI, MANA, FCN i FISO), starano się znaleźć ewentualne relacje między nimi i ocenić ich zgodność z zamierzonymi celami. Zastanawiano się nad sposobami oceny różnych architektur, sposobów ich porównywania, ewentualnie wkładu do planowanego europejskiego modelu odniesienia. Globalny Internet Przyszłości to skomplikowana struktura, która nie może powstać w wyniku liniowego procesu wdrażania projektów technicznych. Najpierw należy uzgodnić, czym ma się zająć Internet nowej generacji i jakie podstawowe funkcje ma realizować. Należy mieć na uwadze nie tylko względy funkcjonalne i wydajnościowe, ale również potrzebę zaspokojenia oczekiwań społecznych oraz elastyczność pozwalającą na rozwijanie nie dających się do końca przewidzieć przyszłych zastosowań. Stąd potrzeba wcześniejszej pracy nad przyjęciem architektury odniesienia. Istotne jest ustalenie elementów składowych architektury (elementy funkcjonalne, procedury, struktury danych, itp.) i oddziaływań między nimi (komunikaty, wywołania, itp.). Architektura musi uwzględniać aspekty związane z komunikacją, usługami, zarządzaniem, treścią, obiektami i zasobami oraz rozproszonymi i dynamicznymi oddziaływaniami między nimi. Model odniesienia musi rozwiązać, dotychczas zaniedbane zagadnienia, związane z: jakością usług, skalowalnością, mobilnością, zbalansowaniem połączeń przewodowych i bezprzewodowych, 44

45 integracją wielowarstwową i wielodziedzinową, zarządzaniem między domenowym, unifikacja technologii heterogenicznych, niezawodnością, dostępnością, zarządzaniem tożsamością, zaufaniem, prywatnością, otwartością, elastycznością, potencjałem ewolucyjnym, niskim kosztem dla użytkowników nieprofesjonalnych, wydatkowaniem energii, sprzyjaniem środowisku. Lecz zanim rozwiąże się jakikolwiek problem, najpierw należy go gruntownie rozpoznać. Możliwe są przy tym różne podejścia, na przykład przyjęcie jednego uzgodnionego na górze rozwiązania (podejście top-down). Alternatywnie różne grupy badaczy mogą proponować różne modele, próbując znaleźć porozumienie w celu znalezienia najlepszego rozwiązania (np. w wyniku mniej lub bardziej konkurencyjnego podejścia). Prezentowane podczas konferencji modele architektury odniesienia ( ujawniły pewne wspólne tematy i dały wgląd w cechy, które powinny pojawić się w mającym powstać w wyniku konsensusu modelu odniesienia. Jednym z takich wspólnych tematów jest wirtualizacja. Proponuje się uwzględnienie jej w różnych warstwach modelu Internetu Przyszłości, przykładowo w warstwach aplikacji, usług, sieciowej i komunikacyjnej. Wirtualizacja pozwala na wstawienie elementów funkcjonalnych pomiędzy inne elementy składowe architektury, co umożliwia wprowadzenie przydatnych usług do ich lepszego współdziałania. Dzięki wirtualizacji możliwe będzie tworzenie nowych usług, złożonych z prostych elementów składowych, co sprzyjać będzie wejściu na rynek nowych usługodawców, którzy nie muszą być ekspertami w dziedzinie technologii internetowych. Głównymi zasobami w obecnej wizji Internetu są łącza komunikacyjne, a głównymi obiektami punkty końcowe (end-points), które należy połączyć. Architektura Internetu Przyszłości musi być bardziej wszechstronna. Model odniesienia MANA (rys. 23) do głównych zasobów dolicza moc przetwarzania, jednostki danych (lub treści) i pamięć. Znacznym uproszczeniem będzie możliwość żądania przez aplikacje i usługi treści danych, przez podanie jej nazwy. Przetwarzanie ukierunkowane na treść (content-centric networking) jest zasadą, że dane (i wszystko to, co człowiek może postrzegać zmysłami) będą dostępne poprzez nazwę, a nie lokalizację w sieci. Ułatwi to dostęp do danych, upraszczając tworzenie aplikacji internetowych przez osoby mające mniej wiedzy w zakresie zagadnień telekomunikacyjnych. Dane będą migrowały, możliwe będzie tworzenie tak wielu kopii, ile będzie potrzeba, w najbardziej dogodnych miejscach w sieci. 45

46 Rys. 23. Przykładowy model odniesienia MANA Źródło: Bardzo ważnym aspektem tworzenia architektury odniesienia będzie zagadnienia zarządzania. Potrzeba realizowania różnych typów zarządzania, związanych np. z: wirtualizacją, niezawodnością, bezpieczeństwem, prywatnością, czy jakością usług. Słabością okazać się może zarządzanie scentralizowane. Rozsądne i możliwe wydaje się podejście alternatywne: zarządzanie koncepcyjnie centralne a faktycznie rozproszone za pośrednictwem lokalnych funkcji. Przykładowo w przypadku zagadnień bezpieczeństwa i wiarygodności możliwe jest osadzenie funkcji zarządzania w danych i innych obiektach sieciowych, a nie poleganie na jednolitym, scentralizowanym mechanizmie zarządzania. Zarządzanie autonomiczne, czy samozarządzanie jest bardzo pożądane w Internecie Przyszłości z dwóch powodów: po pierwsze zmniejsza wysokie koszty związane z zatrudnianiem wysoko kwalifikowanych fachowców, zajmujących się administrowaniem siecią; po drugie dzięki otwartości Internetu ułatwia korzystanie z Internetu i korzystanie z jego możliwości mniej zaawansowanym użytkownikom sieci. Ważnym zagadnieniem, z którym poradzić sobie musi Internet Przyszłości jest polimorfizm (wielopostaciowość). Różne konfiguracje sieci, struktury powiązań sieci wirtualnych, aplikacje i kompozycje usług, będą się rozwijać się i powstawać w różnym czasie i w różnych miejscach. Możliwe będzie łączenie się komputerów, usług i użytkowników w osobne chmury obliczeniowe, które będą mogły nawiązywać połączenia między sobą za pośrednictwem interfejsów usługowych. Różnorodność prezentowanych modeli architektury Internetu Przyszłości wymaga znalezienia mechanizmów ich oceny i porównania. Kurt Tutschku podkreślił, że niektóre aspekty porównywanych model mogą być są wymierne, inne trudne do określenia ilościowego, ale dające się zmierzyć, inne z kolei bardzo trudne do oceny. Można zastosować znormalizowany system punktacji poszczególnych modeli, ale należy 46

47 zachować dużą ostrożność. Ważny jest bowiem kontekst, planowane cele i zastosowania i trudno byłoby o jakiś uniwersalny miernik. W czasie dyskusji zastanawiano się nad metodologią dochodzenia do opracowania modelu architektury odniesienia. Pojawiła się kwestia: czy lepiej, gdy jest jedna propozycja, czy też gdy jest ich większa liczba? Czy należy rozwijać szereg propozycji, następnie dokonać ich porównania i wyłonienia w drodze konkurencji najlepszego rozwiązania, czy może należy wspólnie pracować nad jednym modelem? Czy możliwa jest praca bez przyjęcia podstawowych ustaleń na szczeblu centralnym? Z drugiej strony przyjęcie zbyt wielu ograniczeń na wstępie może stanowić pewne niebezpieczeństwo. Pracując nad Internetem Przyszłości należy podkreślać jego elastyczność, otwartość i możliwość rozwoju, nie przeceniając wysiłków w dziedzinie szybkości i wydajności. Podczas drugiej sesji zaprezentowano wyniki kilku projektów europejskich dotyczących architektury Internetu Przyszłości. Przedstawiono m.in. projekty: ANA, RESERVOIR, 4WARD, Autol, SWIFT, PSIRP, SEA ( Niektóre spośród realizowanych projektów prezentują ewolucyjny model dochodzenia do nowych rozwiązań na bazie istniejących obecnie, inne z kolei starają się budować modele zupełnie nowe (clean slate), abstrahując od aktualnego stanu Internetu. Teoretyczne aspekty proponowanych architektur, takie jak wirtualizacja, polimorfizm, czy przetwarzanie oparte o treść, wsparte były badaniami opartymi o rzeczywiste dane, mając cały czas na uwadze próbę osiągnięcia konsensusu. Przykładowo Model 4WARD stanowi system dla elastycznych i modularnych składników i architektur sieciowych, zawiera ramy sieci informacyjnej, umożliwia wirtualizację sieci i zasobów, zarządzanie wewnątrz sieci i samo zarządzanie. 4WARD jest ukierunkowany na przyszłe zastosowania, ale może być także włączony do aktualnych systemów. Jest on zaimplementowany w eksperymentalnej sieci heterogenicznej (HEN), w której skład wchodzi ponad 110 komputerów. 4WARD ma potencjał, by zastąpić powszechnie przyjęty w telekomunikacji 7-warstwowy model ISO. Dyskusja po sesji dotyczyła m.in. komercjalizacji wyników badań. Niektóre z przedstawionych projektów mogłyby być wdrożone bardzo szybko, często mając partnerów handlowych, bardzo zainteresowanych wprowadzeniem nowych rozwiązań na rynek. Przykładami zastosowań mogłyby być np. sieci autonomiczne, czy chmury obliczeniowe usług (service clouds). Zwrócono przy tym uwagę, że obliczone na przyszłość rozwiązania nie muszą wcale gwarantować szybkiego sukcesu, potrzebny jest czas na promocję i zrozumienie nowych koncepcji. W czasie dyskusji podjęto także, zaniedbywany zdaniem niektórych słuchaczy, wątek ochrony środowiska i ograniczenia zużycia energii w prezentowanych modelach. Podczas trzeciej sesji dotyczącej architektury zastanawiano się między innymi nad tym, jak od teoretycznych modeli architektury i wyników badań laboratoryjnych można przejść do uzgodnionych standardów. Obecny Internet działa w oparciu o przyjęte na forum międzynarodowym standardy dotyczące jego architektury, podobnie sukces Internetu Przyszłości zależeć będzie również od standaryzacji. Działalność innowacyjna za pośrednictwem standardów wymaga przyjęcia docelowego systemu oraz dostosowania cyklów badawczych i standaryzacyjnych. Przyjęte rozwiązanie wymagać będzie określenia standardów elementów architektury sieciowej i funkcjonalnej oraz protokołów komunikacyjnych pomiędzy nimi. Wymagana jest spójna strategia w oparciu o przyjęty plan działań i współpraca środowisk badawczych i standaryzacyjnych. Przedstawiciele kilku ciał, zajmujących się standaryzacją (ITU-T, ETSI) przedstawili cel i zakres prowadzonej przez nie działalności, głównie w dziedzinie szeroko pojętych sieci teleinformatycznych i nowych technologii. W ramach Międzynarodowej Unii 47

48 Telekomunikacyjnej (ITU-T) różne grupy badawcze (SG) zajmują się zagadnieniami opracowania zaleceń, przykładowo grupa badawcza SG 13 zajmuje się sieciami przyszłości z uwzględnieniem sieci mobilnych i sieci nowych generacji. Utworzono nową grupę dyskusyjną nt. sieci przyszłości (FG-FN), otwartą dla naukowców i niezależnych ekspertów, nie będących członkami ITU-T, która może być pomocna w pracach nad zaleceniami dotyczącymi wirtualizacji, wydajności energetycznej, czy zarządzania tożsamością w przyszłych sieciach. Także Europejski Instytut Norm Telekomunikacyjnych (ETSI) jest otwarty na wyniki badań w zakresie Internetu Przyszłości i zachęca do tworzenia grup roboczych (Industry Specification Groups - ISGs), otwartych na uczestników, nie będących członkami ETSI. Aktualnie działające grupy robocze zajmujące się problematyką przyszłych sieci to: AFI (Autonomic Network Engineering for a Selfmanaging Future Internet), INS (Identity and Access Management for Networks and Services) i MOI (Measurement Ontology for IP Traffic). Pojawiła się propozycja utworzenia nowej grupy roboczej, poświęconej zagadnieniom architektury Internetu Przyszłości (ISG FIA). Podczas sesji zaprezentowano także odmienne podejście do rozwoju Internetu Przyszłości, nie w oparciu o ustanawianie standardów, a poprzez coraz szersze stosowanie otwartego oprogramowania (Open Source). Możliwy jest także rozwój Internetu nowej generacji w wyniku otwartej konkurencji wielu różnych rozwiązań. Podczas sesji zauważono, że istnieje delikatna równowaga pomiędzy konkurencją i współpracą w procesach innowacji i standaryzacji. Z jednej strony konkurencja sprzyja rozwojowi, z drugiej - współpraca sprzyja wprowadzaniu lepszych, bardziej zaawansowanych rozwiązań. Mając na uwadze konkurencję, zaprezentowano nowo wdrożony system Turniej Internetu Przyszłości - do porównywania realizowanych architektur nowej wersji Internetu. Badacze, zachęcani do udziału w tym swoistym współzawodnictwie, będą mieli okazję do zbadania wydajności poszczególnych rozwiązań, a najlepsze w tej konkurencji projekty będą miał okazję zasłużyć na szerszą uwagę środowiska badawczego. Wyrażono nadzieję, że wyniki sesji i dyskusje doprowadzą do uzgodnienia wspólnego stanowiska oraz przyjęcia planu działań w celu wdrożenia europejskiej architektury odniesienia Internetu Przyszłości. Podczas konferencji poinformowano, że Komisja Europejska upoważniła grupę 5 edytorów, wspartą przez ekspertów, do zebrania uwag i opinii środowiska do wersji roboczej modelu architektury odniesienia, którego pierwsza wersja ma zostać ogłoszona we wrześniu 2010 r., a wersja druga ma być zaprezentowana podczas Konferencji FIA w Ghent w grudniu 2010 r. Nie tylko architektura: aplikacje i zagadnienia społeczno-ekonomiczne Internetu Przyszłości Równolegle do panelu poświęconemu zagadnieniom architektury, odbyło się kilka sesji mających na uwadze aplikacje oraz zagadnienia społeczno-ekonomiczne Internetu Przyszłości. Sesje te miały odpowiedzieć na pytanie, czego oczekujemy od Internetu Przyszłości. Delegaci uczestniczący w konferencji mogli usłyszeć na temat zastosowań Internetu Przyszłości w świecie rzeczywistym, i sposobów jego korzystania z jego usług i oferowanych możliwości na rzecz firm, obywateli i władz. Uwzględnienie problematyki aplikacji Internetu Przyszłości zachęca do wzajemnej wymiany poglądów pomiędzy inżynierami zajmującymi się architekturą i programistami. Jednym z celów FIA jest skłonienie wszystkich stron biorących udział w pracach nad Internetem Przyszłości do współdziałania, nie tracąc przy tym z oczu potrzeb użytkowników końcowych. Potrzebę udziału użytkowników w różnych aspektach prac nad Internetem Przyszłości podkreślano 48

49 wielokrotnie podczas trwania konferencji stwierdzając, że podejście bottom-up w pracach badawczo-rozwojowych nie może być w żadnym stopniu zaniedbane, gdyż może być ono jednym z czynników gwarantujących sukces koncepcji nowej wersji Internetu. Podczas konferencji zaprezentowano szereg rozwiązań dotyczących wybranych dziedzin życia, na które Internet Przyszłości może mieć wpływ, takich jak np.: zdrowie, energia, miasta, przedsiębiorstwa. Przedstawiono również zagadnienia związane z bezpieczeństwem i zaufaniem w Internecie, wyszukiwaniem i ekonomią informacji, jak też platformą badań i eksperymentów w zakresie Internetu Przyszłości. Energia (Smart Energy) W przyjętym w 2009 r. przez Unię Europejską pakiecie klimatycznym zaakceptowano zalecenia odnośnie ograniczenia emisji dwutlenku węgla do atmosfery, zwiększenia udziału energii odnawialnej oraz ograniczenia zużycia energii przez użytkowników. Internet Przyszłości może wspierać realizację tych założeń na dwóch polach, a mianowicie: w zakresie lepszego zarządzania siecią elektryczną oraz ograniczenia konsumpcji energii przez użytkowników, przez wdrożenie innowacyjnych usług, które będą to umożliwiały (inteligentne systemy pomiarowe, e-aplikacje, tele-usługi). Podczas sesji poświęconej energii zastanawiano się, w których obszarach badawczych Internet Przyszłości może przyczynić się do redukcji zużycia energii. Panorama zagadnień związanych z inteligentnym sieciami energetycznymi zaprezentowana została z kilku różnych punktów widzenia, także z perspektywy społeczno ekonomicznej ( Podczas ostatniej dekady, w związku z realizacją pakietu klimatycznego, wzrosła produkcja energii ze źródeł odnawialnych, co spowodowało m.in. znaczny wzrost liczby danych w centrach sterowania, powstały nowe narzędzia do przewidywania i zarządzania produkcją energii. Kolejna dekada stanowić będzie wyzwanie po stronie popytu i wymagać będzie m.in. zapewnienia konsumentom dostępu do informacji o ich konsumpcji (produkcji) energii i stosowania praktyk zrównoważonego zużycia energii. Rynek usług energetycznych jest bardzo dynamiczny i złożony. Pojawiają się nowi uczestnicy na rynku, zmieniają się ich role, odbiorcy energii np. stają się producentami (wirtualne elektrownie, dodatkowe usługi). Rozwój nowoczesnych sieci energetycznych wydaje się niemożliwy bez udziału Internetu Przyszłości. Dużym wyzwaniem jest np. opracowanie efektywnego systemu komunikowania się z milionami sensorów, niezbędnych do zaimplementowania w inteligentnej sieci. Innowacyjne rozwiązania teleinformatyczne powinny zapewniać niedrogie i niezawodne rozwiązania aplikacyjne. Udział użytkowników w sieci energetycznej nie powinien ograniczać się do możliwości odczytu danych (np. pomiary zużycia energii), ale powinien być w pełni automatyczny i zintegrowany z siecią. Oprócz zagadnienia produkcji energii istotna jest jej dystrybucja, która powinna być realizowana w sposób elastyczny i bezpieczny. Internet Przyszłości odgrywa kluczową rolę w rozwoju inteligentnych sieci i dynamicznym zarządzaniu energią. Zanim prototypowe sieci zostaną wdrożone do eksploatacji należy rozwiązać szereg problemów. Dotyczą one m.in.: integracji wielu sieci w jeden system, włączenia hybrydowych pojazdów elektrycznych jako węzłów sieci, rozwoju usług związanych z handlem energią trybie online, nowych modeli kontroli zużycia z uwzględnieniem interesów indywidualnych i grupowych, 49

50 doskonalenia modeli prognozowania podaży i popytu energii, skali nowych sieci z uwzględnieniem wielkości danych i węzłów, którymi trzeba będzie zarządzać, potrzeby współdziałania wielu sieci (także krajowych). Już obecnie można podać szereg zagadnień, których rozwiązanie może ułatwić Internet Przyszłości. Dotyczą one m.in. efektywnego wykorzystania w sieci ogniw słonecznych i pojazdów elektrycznych, mogących dostarczać energię w godzinach najwyższego zapotrzebowania, przyczyniając się do zrównoważonego jej zużycia. Inteligentna energia wymaga integracji różnych urządzeń i technologii, które muszą być zintegrowane i automatycznie kontrolowane. Wymaga to podjęcia szeregu działań standaryzacyjnych, przykładowo ETUI opracowuje takie zagadnienia, jak: interfejs maszyna-maszyna (M2M), inteligentne pomiary, transmisja danych bezprzewodowa i poprzez linie energetyczne, technologie radiowe. Te standardy przyczynić się mogą do budowy inteligentnych sieci energetycznych, jak również Internetu Przedmiotów. Jak zaznaczono, technologie nie działają w próżni, ich sukces albo porażka zależą ostatecznie od zachowań i postaw ludzi, którzy korzystają, lub mogą skorzystać z oferowanych przez nowe rozwiązania korzyści. Rozwój Internetu Przyszłości zależeć będzie m.in. od tempa wzrostu gospodarczego, inwestycji i badań w dziedzinie teleinformatyki, polityki realizowanej przez rządy. Sukces lub porażka zależeć będą od zdolności biznesu do wykorzystania nowych możliwości technologicznych i uwzględnienia innowacji w ich modelach biznesowych, oraz gotowości klientów do zaakceptowania nowych usług internetowych. Podczas sesji zapowiedziano uruchomienie projektu dotyczącego skutków społeczno-ekonomicznymi Internetu Przyszłości. Zbadane zostaną trendy w badanym zakresie o oparciu o kilka scenariuszy rozwoju. Wstępne prace sugerują, że inteligentna energia stanowi jeden z najbardziej obiecujących obszarów rozwoju Internetu nowej generacji. Teleinformatyka w dziedzinie energii przyczynić się może do wdrożenia niskoemisyjnej gospodarki, przyczyniając się do oszczędności w dziedzinie produkcji i dystrybucji, a wydatki na budowę inteligentnych sieci energetycznych mają wynieść w 2010 r. na obszarze Europy, Środkowego-Wschodu i Afryki 6,4 mld euro. Podczas dyskusji podkreślono, że priorytety badań w dziedzinie inteligentnych sieci energetycznych powinny obejmować m.in.: rozwijanie umiejętności teleinformatycznych użytkowników końcowych, by umieli korzystać z oferowanych przez nowe technologie możliwości kontroli zużycia energii, integrację sieci elektroenergetycznych z sieciami teleinformatycznymi, zapewnienie inteoperacyjności technologii, systemów, elementów w procesie standaryzacji, zarządzanie dużymi zbiorami danych w czasie rzeczywistym, zwiększanie efektywności energetycznej sieci teleinformatycznych, rozmieszczenie sensorów i zapewnienie komunikacji sieciowej w najbardziej opłacalny sposób. Na zakończenie sesji przedstawiono najbliższe plany Grupy roboczej FIA dotyczącej inteligentnej energii. Zapowiedziano przygotowanie na Konferencję w Ghent Białej księgi na temat aktualnego stanu prac badawczych w tej dziedzinie. Proszono też delegatów o zgłoszenie propozycji tematów, którymi warto byłoby się zająć w najbliższej przyszłości. 50

51 Zdrowie (Smart Health) Opieka zdrowotna musi się szybko dostosować do zmieniających się uwarunkowań. Zwiększone oczekiwania pacjentów odnośnie jakości świadczonych usług medycznych, starzenie się społeczeństwa, wzrost liczby osób cierpiących na choroby przewlekłe, brak odpowiednio wykwalifikowanego personelu służby zdrowia to realne wyzwania, jakie służba zdrowia ma przed sobą. Internet Przyszłości oferuje nowe podejście i możliwości, które pomogą przezwyciężyć rysujące się wyzwania. Internet Przyszłości może zrewolucjonizować usługi opieki zdrowotnej, począwszy od zdalnego monitorowania pacjentów, cierpiących na przewlekłe choroby, do wdrażania technologii wspierających osoby starsze w utrzymaniu aktywności i niezależności. Usługi medyczne oparte o Internet nowej generacji mają zapewnić lepsze wsparcie dla pacjentów, zlikwidują nierówności w dostępie do usług, ograniczą błędy ludzkie i niepotrzebne dublowanie pracy. Internet ułatwi także dostęp do informacji na temat zdrowia, umożliwi także dokształcanie się zarówno pacjentów, jak i ich opiekunów. Pozwoli to na ograniczenie nierówności w dostępie do służby zdrowia, nie tylko pomiędzy krajami, ale też między obszarami wiejskimi i miejskimi. Lepszy dostęp do informacji, może spowodować zmiany zachowań i postaw obywateli wobec zdrowia i praktykowanie bardziej zdrowego trybu życia, co będzie sprzyjało zapobieganiu chorobom. W czasie konferencji zaprezentowano szereg przykładów wdrażanych w tym zakresie rozwiązań i dyskutowano, jakie aspekty Internetu Przyszłości mogą być istotne w dziedzinie e-zdrowia. Od samego początku usługi e-zdrowia miały na celu ograniczenie barier, związanych z czasem i miejscem, które oddzielają dostawcę usługi medycznej od pacjenta. Wprowadzono szereg innowacji w dziedzinie opieki zdrowotnej, takich jak: komputerowe rekordy pacjenta, zdalne konsultacje, systemy informacji klinicznej, komputerowe systemy wspierania decyzji, nowe sposoby dystrybucji informacji zdrowotnej do lekarzy i pacjentów. Zwiększenie zakresu usług e-zdrowia wymaga pokonania barier technologicznych, prawnych i etycznych, zmniejszenia nieufności pacjentów i środowiska medycznego i większych środków inwestycyjnych. Jednym z głównych wyzwań stojących przez nowoczesną medycyną jest lepsze zrozumienie złożoności systemów biologicznych i wpływu zakłóceń tych systemów na rozwój chorób. Niezbędne jest całościowe podejście do pacjenta, zrozumienie zagrożeń i powiązań między przypadkami chorobowymi i indywidualnymi genotypami, i podjęcie indywidualnej terapii. Pacjent znajduje się w centralnym miejscu systemu inteligentnego zdrowia, co pokazano na rys. 24. Zastosowanie Internetu Przyszłości w obszarze zdrowia otwiera szeroką gamę możliwości zastosowania najnowocześniejszych rozwiązań teleinformatycznych w rozwiązywaniu wyzwań medycznych i poprawy życia obywateli w krajach europejskich. Wymaga to przedefiniowania procesów biznesowych i modeli funkcjonowania w sektorze służby zdrowia, jak również lepszego zrozumienia przez pacjentów, w jaki sposób system zdrowotny powinien spełniać ich oczekiwania w zakresie coraz lepszego standardu świadczonych usług. 51

52 Rys. 24. Smart Health Źródło: Podczas sesji poinformowano, że powstała grupa robocza do przedyskutowania zagadnień inteligentnego zdrowia i Internetu Przyszłości w kontekście wezwania do składania wniosków z tej dziedziny w ramach Partnerstwa publiczno-prywatnego. Podczas prezentacji zwrócono uwagę, że obszar zdrowia może stanowić istotny bodziec rozwoju Internetu Przyszłości i stymulować postęp w innych obszarach zastosowań. Sprecyzowano oczekiwania i pragnienia systemu Inteligentnego zdrowia z perspektywy końcowych użytkowników. Ich zdaniem należy łączyć zdrowie z technologią, by z jednej strony zwiększać liczbę pacjentów korzystających z opieki zdrowotnej za pośrednictwem Internetu, a z drugiej - liczbę i jakość oferowanych usług. Inteligentne Miasta (Smart Cities) Miasta mogą stanowić doskonałe środowisko do testowania aplikacji Internetu Przyszłości, które obiecują sprostanie pojawiającym się wyzwaniom. Zauważa się pewne różnice podejścia do tej problematyki pomiędzy dwoma grupami badaczy. Badania w zakresie inteligentnych miast przeprowadzane są na żywym organizmie miejskim poprzez wdrażanie projektów pilotowych, badania zaś w zakresie Internetu Przyszłości operują na platformach i środowiskach sieciowych (internetowych). Obie grupy badaczy miały podczas konferencji możliwość wymiany doświadczeń i określenia możliwych pól współpracy. Poszczególne prezentacje podczas sesji dotyczyły takich zagadnień, jak: życie w inteligentnym mieście, zarządzanie inteligentnym miastem i transport w inteligentnym mieście ( Podczas sesji zastanawiano się, co może oznaczać dla mieszkańców życie w inteligentnym mieście. Inteligencja miast oznacza coś więcej niż tylko możliwość mądrej koordynacji i sterowania usługami miejskimi. Badacze powinni zajmować się nie tylko 52

53 rozwiązywaniem poważnych problemów miasta, ale umożliwić mieszkańcom korzystanie z nowych technologii także w celu zabawy i wypoczynku. Należy dążyć do tego, by wizje inteligentnych miast były realistyczne, uwzględniały oczekiwania mieszkańców, umożliwiały interakcje społeczne, były otwarte dla nowych koncepcji (wyzwania, platformy), wdrażały trwałe rozwiązania, zmieniające standard i warunki życia w mieście. Koncepcja inteligentnych miast wymaga inteligencji od wszystkich uczestników życia miejskiego: mieszkańców, stowarzyszeń, firm, organizacji publicznych, władz miejskich. Internet Przyszłości może okazać się szczególnie przydatny dla zarządców miast. Wyzwania związane z zarządzaniem miastem wymagać będą dysponowania danymi na temat funkcjonowania usług miejskich w kontekście spełniania wymagań finansowych, ochrony środowiska, jakości i bezpieczeństwa. Zarządzanie miastem w czasie rzeczywistym wymagać będzie potężnej sieci sensorów i innych źródeł danych, począwszy od czujników przepływu w kanałach, natężenia ruchu komunikacyjnego, odbiorników telewizji przemysłowej, czy mierników zanieczyszczenia powietrza. Wymagane dane powinny być dostępne na różnym poziomie szczegółowości, począwszy od pojedynczych pokoi, poprzez budynki, ulice, czy dzielnice miast. Internet Przyszłości powinien przyczynić się do rozwiązania problemów związanych z przemieszczaniem się ludzi w mieście. Należy mieć na uwadze takie aspekty, jak: ekonomia, wydajność, jakość, bezpieczeństwo, prestiż, czy ochrona. Szacuje się np., że zatory komunikacyjne w mieście mogą przynosić wymierne straty ekonomiczne na poziomie 1% PKB. Miasta próbują rozwiązać problemy z zatorami komunikacyjnymi poprzez rozbudowę transportu publicznego, wdrażanie koncepcji park and ride, sterowanie ruchem, wprowadzanie czystego paliwa i pojazdów mniej zanieczyszczających środowisko, zachęcanie do wspólnego korzystania z pojazdów prywatnych, czy podnoszenie świadomości mieszkańców, ale nie rozwiązuje to problemów. Nowe podejście do zagadnienia komunikacji miejskiej wiąże się z upodmiotowieniem mieszkańców, i traktowaniem ich jako konsumentów (usługi) mobilności, a nie jako użytkowników samochodów, pociągów, czy autobusów osobno. Ludzie powinni mieć możliwość wyboru środka komunikacji, korzystając z dostępnych w czasie rzeczywistym informacji (rozkłady jazdy, natężenie ruchu, ceny biletów i koszty paliwa, objazdy, trasy alternatywne, zanieczyszczenie środowiska, pojemność systemu transportu publicznego). Proponowane z wykorzystaniem Internetu Przyszłości rozwiązania pozwolą uczynić mieszkańców konsumentami miejskiej mobilności w miejsce podejmowania podróży na własny rachunek. Podczas dyskusji podkreślono konieczność pogodzenia oczekiwań mieszkańców z wymaganiami technologicznymi podczas wdrażania koncepcji inteligentnych miast. Internet Przyszłości powinien umożliwiać udostępnianie różnych powierzchni miejskich jako interakcyjnych urządzeń wejścia-wejścia. Będą miały wszechobecne, w związku z czym pojawia się pytanie, czy nie będzie to uciążliwe dla mieszkańców, czy nie będą oni chcieli uciec od dobrodziejstwa ciągłego monitorowania i kontroli? Ludzie na ogół mają awersję do bycia monitorowanym, dużo zależy od kontekstu sytuacji. Należy zatem zawsze mieć na uwadze aspekt społeczny proponowanych rozwiązań. Podczas dyskusji zwracano też uwagę na złożoność systemów miejskich, zastanawiano się, czy należy projektować inteligentne miasta od podstaw, czy też w sposób ewolucyjny na bazie istniejących rozwiązań. Opowiadano się raczej za tym drugim rozwiązaniem. Dyskutując nad problemami zarządzania inteligentnym miastem, zastanawiano się, jak będą zapewniane zaufanie i chroniona prywatność danych. Zwrócono uwagę, że obecnie istnieje wiele osobnych systemów sektorowych, związanych z wodociągami, strażą pożarną, policją i innymi służbami, które posiadają własne formaty danych. Należy 53

54 umiejętnie włączyć je do jednego systemu, zwracając przy tym uwagę, jak wpłynie to np. na modele biznesowe i efekt finansowe. Zarządzanie inteligentnym miastem wymaga sprecyzowania roli zarządzających i mieszkańców, uwzględnienia oczekiwań społecznych, co do zakresu oferowanych w tym zakresie funkcji, by dawały one wszystkim wymierne korzyści. Podkreślono również, by podczas budowy inteligentnego miasta nie pomięto zagadnienia właściwego działania służb ratowniczych. Ożywioną dyskusję wywołała prezentacja na temat udziału Internetu Przyszłości w rozwiązywaniu problemów transportu miejskiego. Należy mieć na uwadze, by dane dotyczące transportu były zintegrowane, łatwo dostępne, aplikacje proste w obsłudze, by skłaniały do skorzystania z innych opcji podróżowania, niż jazda własnym samochodem. Nowe podejście do spraw transportu ma złagodzić ograniczenia wprowadzone przez poprzednie rewolucje komunikacyjne, tzn. wprowadzenie pociągów i samochodów. Należy przekonać mieszkańców do odnalezienia się w roli konsumentów usług mobilności w oparciu o wiarygodne dane o środkach komunikacji, dostępne w czasie rzeczywistym. Zastanawiano się też nad wykorzystaniem w transporcie miejskim samochodów o napędzie elektrycznym. Poruszono też zagadnienie możliwego wyeliminowania, czy ograniczenia transportu miejskiego, w sytuacji rozpowszechnienia usług telepracy. Założono, że mieszkańcy nie zrezygnują z mobilności i transportu miejski będzie zawsze potrzebny, ważne jest zatem, by usługi komunikacyjne świadczone były na jak najwyższym poziomie. W konkluzji zaważono, że mobilność może być traktowana jako prawo człowieka, a prowadzenie samochodu już niekoniecznie! Bezpieczeństwo i zaufanie Należy mieć na uwadze, że sieci teleinformatyczne i nowe technologie będą w jeszcze większym stopniu przenikać (prawie) wszystkie dziedziny życia. Sukces Internetu Przyszłości zależeć będzie w dużym stopniu od tego, czy jego użytkownicy będą mieli zaufanie do nowych rozwiązań. Podczas sesji przedstawiono problematykę zaufania i wiarygodności, z perspektywy technicznej, jak również społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem użytkowników końcowych. Podczas sesji przedstawiono podstawy zaufania w Internecie Przyszłości z perspektywy społecznej, jak również technicznej, mając na uwadze międzydyscyplinarne badania w tym zakresie ( Celem prac w tej dziedzinie powinno być zapewnienie bezpieczeństwa sieci w takim stopniu, by użytkownicy końcowi mieli (pełne) zaufanie do infrastruktury i usług Internetu Przyszłości, by chętnie brali udział w cyfrowym życiu i cyfrowym społeczeństwie. Wyzwania związane z bezpieczeństwem sieci są ogromne. Podejmowane przez hakerów ataki sieciowe są coraz bardziej wyrafinowane. Skutki ataków cybernetycznych na realne życie użytkowników Internetu jest coraz większe. Podejmowane są wysiłki badaczy, by sprostać wyzwaniom związanym z bezpieczeństwem sieci (ICT Coordination Action Forward). Tematy, które należałoby rozwiązać w pierwszej kolejności dotyczą m.in.: podziemnej ekonomii, sieci społecznych, zagrożeń ze względu na skalę, bezpieczeństwa urządzeń mobilnych. Nastąpiła zasadnicza zmiana podejścia w podejmowaniu sieciowych ataków. Hakerzy nie atakują w sieci dla zabawy, ale dla zysku. Powstała podziemna ekonomia, nieuczciwe sieci, rynki informacji dla celów przestępczych. Hakerzy korzystają coraz częściej z sieci społecznych, które ze względu na wielką liczbę użytkowników i zaufanie uczestników, stają się łatwym celem ataków. Przeciwdziałanie tym zagrożeniom wymaga lokalizacji przestępczego biznesu, przeciwdziałania nieuczciwym transakcjom, współpracy z dostawcami sieci społecznych. Podczas sesji przedstawiono przykład europejskiej sieci doskonałości (SysSec), który ma badać jak zarządzać zagrożeniami i 54

55 słabymi punktami. SysSec opowiada się za aktywnym działaniem, którego celem jest przeciwdziałanie atakom i ostrzeganie przed nimi. Pojawia się pytanie, skąd mamy wiedzieć, czy można zaufać informacji, która pojawia się w naszym komputerze. Bardzo pomocne są technologie zajmujące się pochodzeniem informacji. Informacja o pochodzeniu to rekord na temat źródła informacji, stanowiący dowód jej autentyczności. Informacja o pochodzeniu to bardzo cenna rzecz, ale trudna do zebrania i zweryfikowania. Informacje o tym, skąd pochodzą dane, kto je wyprodukował i w jakim celu dają przejrzysty budują zaufanie (albo jego brak) do informacji w sieci. Prace związane z bezpieczeństwem w sieci na bazie informacji dostawców pochodzenia są we wstępnej fazie rozwoju (np. W3C Provenance Group), ale już dziś należy zachęcać dostawców treści i usług internetowych, by generowali metadane dotyczące pochodzenia, a wyszukiwarki korzystały z tych danych, by np. poprawić (obniżyć) pozycję w rankingach wyszukiwanych obiektów. Przedsiębiorstwa często nie mają wiedzy na temat strategii inwestowania w technologie związane z bezpieczeństwem. Podczas sesji stwierdzono, że istnieją metody ekonomiczne, które mogą być pomocne w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych w obszarze zaufania i bezpieczeństwa. Inwestycje w tej dziedzinie mają wpływ na inne wyniki firmy, takie jak: budżet, poufność, integralność i dostępność, które są ze sobą powiązane luźno powiązane i ich zależność od inwestycji w bezpieczeństwo jest słabo rozumiana. Klasyczne biznesowe uzasadnienie inwestycji zwrot z inwestycji jest w tym kontekście niewłaściwie oceniany a związek między wynikami gospodarczymi i bezpieczeństwem wydaje się słaby, albo wcale nie występuje. Ekonomiści dysponują wieloma technikami i narzędziami do analizy tego typu zagadnień, które dostarczają wiedzy gdzie inwestować w środki bezpieczeństwa, by osiągnąć satysfakcjonujące poziomy np. kosztów. Pozwalają one porównać potencjalny wpływ w inwestycje dotyczące bezpieczeństwa (lub ich brak) na wyniki firmy. Równolegle do prac nad architekturą odniesienia i rozwiązywania problemów technicznych, Internet Przyszłości wymagać będzie określenia ram prawnych dotyczących np. pojęcia zaufania, pewności prawnej, czy otoczenia prawnego. Bez zaufania, określonego jako sposób umożliwienia współdziałania obywateli, konsumentów, rządów, czy stowarzyszeń mimo niepewności, co do złożoności struktury społeczno technicznej, ludzie mogą powstrzymywać się od podejmowania ryzyka i dodatkowa wartość oferowana prze zaufanie może zostać stracona. Potężnym instrumentem gwarancji zaufania jest pewność prawna, która stabilizuje oczekiwania społeczne, gwarantując wartości demokracji konstytucyjnej, takie jak prywatność, czy brak dyskryminacji. Przepisy prawa, by były efektywne, powinny być artykułowane na najniższym poziomie infrastruktury społeczno-technicznej. Prawo do prywatności i przejrzystość prawa powinny być wpisane w strukturę architektury Internetu Przyszłości. Jest to jedyny sposób, by nadać treść prawa do przejrzystości w Artykule 12 Europejskiej Dyrektywy Ochrony Danych (D 95/46/EC), który stanowi, że użytkownicy Internetu powinni być informowani o logice przetwarzania, która określa sposób ich sprofilowania. Uczestnicy sesji wyrazili zdanie, że bardzo ważne jest pojęcie odpowiedzialności w obecnym i przyszłym Internecie, a obecni i przyszli konsumenci usług internetowych powinni mieć prawo do informacji, w jaki sposób korzysta się z ich osobistych danych i powinni móc wyrażać zgodę na ich przetwarzanie. Istotną rolę powinno odegrać rozwiązanie kwestii pochodzenia danych. Ważną sprawą wysokiej jakości dane i metadane, które powinny być generowane w celu zapewnienia wysokiej wydajności sieci ukierunkowanej na treść. Techniki kompresji danych powinny sprzyjać minimalizowaniu rozmiaru rekordów pochodzenia i zmniejszenie efektu nadmiaru (przeciążenia) 55

56 metadanych. Firmy Internet Przyszłości doprowadzi do powstania Przedsiębiorstw Przyszłości, które będą się różniły od tych, które znamy obecnie. Podczas konferencji pokazano, w jaki sposób Internet Przyszłości może pomóc w kształtowaniu się nowych modeli biznesowych, wspieraniu innowacji i rozwoju w warunkach wychodzenia z kryzysu gospodarczego ostatnich lat ( Podczas prezentacji i dyskusji panelowej, która po nich miała miejsce, nawiązywano do wyników konferencji w Sztokholmie i zgłoszonych w międzyczasie uwag i opinii. Podczas panelu poświęconego wizji Internetu Przyszłości w kontekście przedsiębiorstw zastanawiano się nad takimi problemami, jak np.: czy i jak Internet nowej generacji może przyczynić się do wychodzenia z kryzysu, czy przedsiębiorstwa przyszłości będą musiały przedefiniować naturę prowadzonego biznesu, zmienić swoją rolę w gospodarce, opartej na nowym globalnym porządku, czy przewidywane są warianty awaryjne na wypadek wystąpienia globalnej awarii sieci, co w sytuacji, gdy wszystko jest online może przynieść opłakane skutki, jak przejść od obecnych do nowych rozwiązań, na drodze ewolucyjnej, czy rewolucyjnej, co z przedsiębiorstwami, które nie mogą sobie pozwolić na wdrożenie nowych technologii, czy będą zepchnięte na margines. Uczestnicy wyrazili opinię, że firmy mogą przejść z teraźniejszości do przyszłości na wiele sposobów, z jednej strony korzystne może być bazowanie na rozwiązaniach dotychczasowych, z drugiej kontekst działalności biznesowej bardzo się zmienił i można sądzić, że proces ten będzie dalej postępował. Istotne jest także, by uwzględniać nie tylko zagadnienia technologiczne, ale ważne jest również ponowne przeanalizowanie takich czynników, jak misja, organizacja, czy wartości niematerialne i prawne przedsiębiorstwa. Należy mieć również na uwadze, że już obecnie istnieje wiele narzędzi i aplikacji internetowych, które mogą być wykorzystane z korzyścią dla biznesu, szczególnie dla małych i średnich firm. Ważne w tym kontekście jest budowanie świadomości, jakie korzyści Internet Przyszłości może przynieść dla przedsiębiorstw. Podczas panelu poświęconego modelom biznesowym, poruszono takie zagadnienia, jak: główne czynniki modeli biznesowych w ekonomii internetowej (technologia, klienci, organizacje, sektor publiczny, przepisy prawne), elementy charakterystyczne modeli (wartości towarów i usług, procesy biznesowe, architektury przedsiębiorstw, kreacja nowych wartości, nowe formy innowacji i praw własności intelektualnej), przykłady nowych modeli biznesowych (Apple/Google Apps factory, SaaS-based models, Amazon Mechanical Turk, Ddaimler Car2do), bariery wdrażania (eksperymentowania) nowych modeli (opory kulturalne, inercja organizacyjna przedsiębiorstw, koszty, brak umiejętności). Analizując przykłady pojawiających się modeli biznesowych, zwrócono uwagę, że opierają się one często na modelach tradycyjnych, mając na względzie usprawnienie swojej działalności, niezależnie od tego czy korzystają (będą korzystać) z możliwości oferowanych przez Internet Przyszłości. Z drugiej strony podano przykłady szeregu firm 56

57 np. z branży samochodowej, które wprowadziły ogromne zmiany w modelach swego funkcjonowania. Zwrócono też uwagę na występujące różnice między firmami z USA i Europy, podkreślając, że te pierwsze już obecnie bazują na Internecie, podczas gdy firmy europejskie korzystają z Internetu, by usprawnić swoją działalność biznesową. Przykłady firm z branży telefonii komórkowej, wywodzących się z całkiem innych branż, potwierdzają tę regułę. Podczas panelu poświęconego systemom nowej generacji wspierającym innowacyjność przedsiębiorstw, poruszono takie kwestie, jak np.: jakie technologie Internetu Przyszłości mogą szczególnie zrewolucjonizować systemy dla przedsiębiorstw (sieci przyszłości, Internet Usług, Internet Przedmiotów, Internet (dla) Ludzi, Internet Treści/Wiedzy), w których fazach cyklu życia produktów Internet Przyszłości może zaoferować najlepsze rozwiązania dla małych i średnich firm (rozwój nowych produktów, zrównoważona produkcja, jednolity rynek europejski, usługi posprzedażne), czy Internet Przyszłości będzie wspierał innowacyjność małych firm (infrastruktura, platformy, usługi doradcze, aplikacje niszowe). Podczas dyskusji zwrócono uwagę, że należałoby stosować różne technologie Internetu Przyszłości, by przynosiły one wartość dodatkową dla firm, wykorzystać wyniki prac z innych dziedzin zastosowań Internetu nowej generacji, np. energii, mogące przynieść konkretne efekty dla biznesu. Duże nadzieje środowisko małych i średnich firm wiąże z uruchomieniem Partnerstwa publiczno-prywatnego. Zastanawiano się również, co oznaczać będzie dla firm zajmujących się produkcją większe zorientowanie na usługi i jak można będzie uzyskać w przyszłości dodatkową wartość z dostępnych w Internecie danych. Podano przykłady współpracy firm z formującego się Regionu Dunaju nad wykorzystaniem Internetu Przyszłości w celu kształtowania nowego, coraz lepszego biznesu. Podkreślono też występujący brak edukacji środowiska biznesowego w zakresie znajomości nowych technologii, który może ograniczać efektywne korzystanie z nowych rozwiązań. Ogólne wnioski z prezentacji i dyskusji podczas sesji dotyczącej firm były następujące: Możliwości oferowane dla firm przez Internet Przyszłości są ogromne, zarówno bezpośrednie, jak tez pośrednie, Pojawiające się obawy dotyczyły zaufania, alternatyw w przypadku awarii systemów, trudności użycia przez małe i średnie firmy, ewentualności wycieku własności intelektualnej, czy informacji biznesowej, Internet Przyszłości może być stosowany zarówno przez tradycyjne firmy, jak też w nowo tworzących się sektorach gospodarki, Głos środowiska biznesowego jest coraz silniejszy, co może przyczynić się do sukcesu nowych technologii, Ewolucyjne zmiany w dziedzinie technologii mogą skutkować w rewolucyjnych zmianach modeli biznesowych. Istnieje wiele poglądów na temat nowych modeli biznesowych, które mogą być kształtowane wraz z wdrażaniem nowych technologii. Wyrażano pogląd, że ten temat powinien być kontynuowany podczas Konferencji w Ghent, Przedsiębiorstwa powinny być przygotowane do tego, by się uczyć, ewoluować, zmieniać, czy transformować swoją działalność, zmieniać wizję działalności, wartości, czy procesy biznesowe. 57

58 Ekonomia informacji Internet spowodował duże zmiany społeczne, głównie z powodu bogactwa oferowanych przezeń informacji. Proces ten stale się pogłębia, a Internet Przyszłości będzie musiał sobie poradzić ze stale rosnącą liczbą wymienianych informacji. Nie wystarczy sam transfer danych cyfrowych, ale też właściwe ich wykorzystanie w celu uzyskania korzyści społecznych i ekonomicznych. Ważnym zagadnieniem będzie też efektywne zarządzanie informacjami, gdyż może ono poprawiać rentowność firm, a także czynić je np. bardziej energooszczędnymi. Podczas sesji przedstawiono zagadnienie wymiany informacji z perspektywy ekonomicznej, zastanawiając się nad tym, jak dodatkowa wartość z związana z informacją może być oszacowana i osiągnięta w Internecie Przyszłości. Poruszono takie zagadnienia, jak: informacja jako dobro ekonomiczne, przekształcanie informacji w wartość, asymetria i wartość informacji ( Wymiana informacji to złożony problem, mający odniesienia społeczne i ekonomiczne, obejmujący takie czynniki, jak np.: własność intelektualna i dobro wspólne, prywatność, wartość informacji, korzyści (indywidualne i wspólne) i ryzyko, otwartość i a (zamknięta) kultura, wolności społeczne, a jednocześnie nowa wielka wartość dla obywateli, stowarzyszeń, biznesu czy handlu. Informacja cyfrowa stanowi zasadniczy kapitał Internetu, a użytkownicy sieci coraz bardziej koncentrują się na produkowaniu, publikowaniu i wyszukiwaniu informacji. Szybki rozwój globalnej sieci wymaga ciągłej rozbudowy infrastruktury, która musi zapewniać niezliczone liczby wymian informacji. Przykłady wzbogaconej o inteligentne elementy infrastruktury, oferującej bogactwo przetwarzanych informacji, można znaleźć w takich dziedzinach, jak np.: energia, środowisko naturalne, zdrowie, czy transport. Informacja cyfrowa może powodować szereg pozytywnych skutków: zwiększa kreatywność, innowacyjność, ułatwia podejmowanie decyzji, poprawia wyniki gospodarcze, oferuje rozrywkę. Istnieje także niebezpieczeństwo, że Internet może stać się celem samym w sobie, grożąc uzależnieniem, z kolei nadmiar informacji może niekiedy czynić podejmowanie decyzji skomplikowanym zagadnieniem i zmniejszać skuteczność korzystania z sieci. Istotne jest zatem zrozumienie natury informacji cyfrowej oraz umiejętne korzystania z niej, by Internet Przyszłości mógł przynosić korzyści natury społeczno-ekonomicznej. Dla firm podejmowanie decyzji w warunkach cyfrowej ekonomii jest coraz bardziej uzależnione od informacji. Informacja cyfrowa jest wszechobecna i heterogeniczna i biznes musi dostosować swoje struktury, czy procesy produkcyjne do zarządzania informacją, by były one coraz bardziej innowacyjne i wydajne. Internet Przyszłości daje nadzieję na mądrzejszy świat i by to się ziściło należałoby infrastrukturę sieciową wzbogacić o inteligentne elementy Internet nowej generacji poprzez oferowanie bogactwa informacji może wnieść nową wartość dla obywateli, stowarzyszeń, biznesu czy handlu. Wyszukiwanie informacji Firmy, jak też osoby prywatne w coraz większym stopniu korzystają z możliwości wyszukiwania w Internecie informacji. Istotną sprawą jest zwiększenie efektywności wyszukiwarek, które powinny w coraz większym stopniu uwzględniać oczekiwania odbiorców informacji, uwzględniać ich preferencje i zachowania. Wyszukiwanie w dobie Internetu Przyszłości powinno brać pod uwagę treść, jak też kontekst informacji. Podczas 58

59 konferencji dokonano analizy wymagań w zakresie wyszukiwania informacji dla różnych grup użytkowników, określono zagrożenia, które mogą ograniczyć efektywność wyszukiwania informacji w przyszłości. Wyszukiwanie (search) oznacza jak najlepsze wykorzystanie dostępnej w Internecie wiedzy (generowanej przez człowieka lub maszynowo) w celu znalezienia poszukiwanej informacji nawet wtedy, gdy żądanie użytkownika jest sformułowane niezbyt precyzyjnie lub w sposób nieprzewidywalny przez system. Wartość wyszukiwarek zależy od efektywności zarządzania wiedzą, którą mają do swej dyspozycji (zdobywanie, wzbogacanie, strukturyzowanie, filtrowanie, odzyskiwanie, interpretowanie), a także od łatwości dostępu do informacji i jej zrozumienia przez użytkowników końcowych. Sesja na konferencji w Walencji stanowiła nawiązanie do konferencji w Sztokholmie, podczas której zastanawiano się, w jaki sposób powinno działać wyszukiwanie w przyszłych sieciach opartych o treść, z uwzględnieniem Internetu Przedmiotów i Internetu Usług. Podczas konferencji w Walencji przedyskutowano zagadnienie wyszukiwania w Internecie Przyszłości z perspektywy użytkowników prywatnych i firm (zwłaszcza małych i średnich). Zastanawiano się nad rolą technologii wyszukiwania w kształtowaniu aplikacji sieci nowej generacji, ze szczególnym uwzględnieniem takich dziedzin, jak: zdrowie, sieci energetyczne, zarządzanie miastem, media i informacje ( W czasie sesji przedstawiono stan wyszukiwania multimedialnego z perspektywy projektu QUAERO. Nowe funkcjonalności w prezentowanym projekcie obejmują przykładowo: szukanie obrazów zawierających twarz, odnajdowanie zdjęć o szczególnym odcieniu, czy szukanie fragmentów wideo pasujących do danej frazy. Różne rodzaje wyszukiwań znajdują swoje miejsce w nowych usługach i aplikacjach. Pojawiają się nowe wyzwania, związane z różnymi typami mediów, takie jak np. wysokiej jakości technologie konwersji mowa-tekst, czy technologie klasyfikacji obrazu. W wyszukiwaniu w multimedialnych rekordach (kartach) zdrowia wyróżnia się szereg podejść, takich jak np.: wyszukiwanie tekstu, semantyczne wyszukiwanie obrazu w oparciu o wiedzę, wyszukiwanie na bazie danych w oparciu o podobieństwo. Wyszukiwanie tekstowe jest już dobrze rozwinięte, ale użyteczne aplikacje muszą gwarantować bardzo wysoką jakość (odpowiednie i aktualne dane, potwierdzone, godne zaufania i spersonalizowane), odpowiednią zarówno dla profesjonalistów, jak też zainteresowanych swoim zdrowiem pacjentów. Wydobycie informacji z nieuporządkowanych danych multimedialnych nie jest łatwą sprawą, trudno w tej materii o jedno uniwersalne rozwiązanie i być może właściwe będzie opracowanie szeregu bardziej ukierunkowanych (indywidualnych) rozwiązań. Wyszukiwanie informacji w Internecie Przyszłości wprowadzi nową jakość w stosunku do obecnych rozwiązań, zwiększy szybkość i skalę wydobywania informacji. Podczas sesji zgłoszono sugestię stworzenia otwartego obserwatorium wirtualnego sieci na potrzeby badań europejskich, umożliwiającego indeksowanie danych sieciowych na wielką skalę, nie ograniczonych jedynie do tekstu. Warte rozważenia jest także przygotowanie bazy rozproszonych usług analitycznych, umożliwiających wydobycie danych z sieci, ich przetwarzanie i przechowywanie. Celowe wydaje się także stworzenie platformy do wyszukiwania multimedialnego, badań społecznych w dziedzinie mediów. Te nowe rozwiązania powinny być zgodne z oczekiwaniami społeczeństwa (poszanowanie prywatności, przezroczystość, prawa własności intelektualnej, itp.). Ciekawym wykorzystaniem Internetu Przyszłości może być wsparcie zrównoważonego rozwoju rolnictwa i ochrony różnorodności biologicznej. Działalność w tej dziedzinie 59

60 powinna bazować na precyzyjnej wiedzy w zakresie tożsamości, rozmieszczenia geograficznego, produkcji i wykorzystania roślin. Działania te wymagać będą sprostania wyzwaniom związanym, np. z wizyjną identyfikacją roślin na bazie obrazu, czy modelowaniem geograficznego rozmieszczenia gatunków roślin, czy zbiorowisk roślinnych. Wyszukiwanie znajduje się też w samym centrum koncepcji inteligentnych miast (Smart Cities). Inteligentne miasta obejmują inteligentnych mieszkańców, zarządców (władze) miasta, inteligentnych partnerów i inteligentne platformy (Internet Przedmiotów i Internet Usług). Wszechobecne sieci miejskie, zawierające wiele czujników i sensorów, telewizja przemysłowa, monitorowanie ruchu, bogactwo danych w różnych formatach multimedialnych które muszą być przechowywane i łatwo wyszukiwane, stanowią wyzwania w zakresie wyszukiwania informacji w inteligentnych miastach. Problemy, które należy rozwiązać wiążą się m.in. z zachowaniem prywatności w sieci i określeniem metod pomiaru zaufania. Proponowane rozwiązania powinny być szybkie i proste w działaniu, łatwe do opanowania zarówno przez władze, jak też obywateli. Wyszukiwane informacje powinny być istotne, przy czym należałoby zapewnić odpowiednie mechanizmy wizualizacji wyników. W ramach dyskusji stwierdzono, że należy mieć na uwadze konieczność zaspokojenia rosnących oczekiwań użytkowników w zakresie wyszukiwania informacji w sieciach nowej generacji. Korzystanie z Internetu stanowi element codziennego życia obywateli i ma wpływ na zaspokajanie ich potrzeb. Istotne jest, by informacje ściągane z sieci były jak najbardziej użyteczne, by łatwo było formułować i przeformułowywać zapytania, a sposoby prezentacji wyników wyszukiwania powinny sprzyjać łatwości ich zrozumienia. Wydaje się też pewne, że nie da się opracować jednej uniwersalnej metody wyszukiwania, potrzebne będą indywidualne rozwiązania, odpowiednie dla węższych dziedzin zastosowań. Stanowić to może pole do działania dla firm oferujących aplikacje w tych, często niszowych, dziedzinach. Wydaje się to możliwe np. w sektorze medycznym, gdzie na pewno da się wydzielić wiele szczegółowych obszarów wyszukiwania informacji. W podsumowaniu sesji stwierdzono, że wyszukiwanie nie powinno być rozpatrywane jedynie jako usługa, czy niezbędna funkcja Internetu Przyszłości, a raczej jako kluczowa platforma, na której można będzie budować aplikacje Internetu nowej generacji. Wymagania na tę platformę powinny uwzględniać takie zagadnienia, jak: zaufanie, szybkość, skalowalnośc, prostota, czy aktualność wyszukiwanych informacji. Badania i eksperymenty Internetu Przyszłości (FIRE) Wielkie plany i oczekiwane z wprowadzeniem Internetu nowej generacji wymagają, by umożliwiono testowanie nowych pomysłów w tym zakresie, np. odnośnie proponowanych architektur odniesienia. FIRE wychodzi naprzeciw tym oczekiwaniom i rozwija platformy, które pozwalają badaczom Internetu Przyszłości na przeprowadzenie eksperymentów. Podczas konferencji zaprezentowano szereg realizowanych przez FIRE projektów i omówiono rozwój społeczności badaczy w ramach współpracy międzynarodowej ( Aktualnie realizowane projekty skupiają się na podstawowej warstwie Internetu, projekty drugiej fali (FIRE 2.0) będą odnosiły się do wyższych warstw, np. do warstwy usług, czy warstwy transportowej (BonFIRE, TEFIS, OpenFlow). Trwają prace nad stworzeniem wspólnego interfejsu i portalu do realizacji usług eksperymentalnych w ramach FIRE, jak też federacyjnej platformy w oparciu o realizowane projekty. Niektóre z realizowanych 60

61 projektów (Federica, PlanetLab Europe) dadzą się wykorzystać w przyszłych badaniach. Podczas sesji przedstawiono koncepcję usług pośrednictwa w zakresie testowania rozwiązań (projekt Teagle), zakładającą rozwój badań w oparciu o dostępne (w ramach federacji) projekty. Zaproponowano też model współpracy środowiska badaczy w ramach FIRE, kładąc nacisk na potrzebę wsłuchiwania w oczekiwania użytkowników platformy testowej. Podczas sesji zwrócono uwagę, że FIRE nie jest inicjatywą wyłącznie europejską, ale otwiera się na współpracę z Ameryką (USA, Brazylia), czy Azją (Chiny). Partnerstwo publiczno-prywatne na rzecz Internetu Przyszłości (FI PPP) Na konferencji przedstawiono ideę Partnerstwa publiczno-prywatnego na rzecz Internetu Przyszłości. Ma ono koncentrować się na działaniach leżących pomiędzy długoterminowymi projektami badawczymi realizowanymi w ramach 7. Programu Ramowego a natychmiastowymi wdrożeniami przedkomercyjnych technologii i rozwiązań realizowanych w ramach Programu Wsparcia ICT (ICT Policy Support Programme PSP) w Programie Konkurencyjności i Innowacji (Competitiveness and Innovation Programme - CIP). Pierwsze zaproszenie do skłania wniosków miało nastąpić w lecie 2010 r. i miało obejmować badania w zakresie podstawowych technologii architektury Internetu Przyszłości. Głównym celem PPP ma być uzupełnienie badań w zakresie innowacji i ukierunkowanie na aplikacje, które rozwiązują rzeczywiste problemy. Prace nie mają się skupiać wyłącznie na elementach architektury, ale również na warstwie zastosowań, rozpatrując szereg scenariuszy rozwoju i uwzględniając aspekty społeczno-ekonomiczne proponowanych rozwiązań. Na rys. 25 przestawiono projekt programu prac w ramach FI PPP. Rys. 25. Program działań Partnerstwa publiczno-prywatnego na rzecz Internetu Przyszłości 61

62 Źródło: Kwestie do rozważenia Szereg ciekawych kwestii poruszono podczas sesji plenarnych na rozpoczęcie i zakończenie konferencji. Podczas prezentacji inauguracyjnej Van Jacobson z Palo Alto Research Centre, zaproponował ciekawe podejście do problemów związanych z przepustowością Internetu i zaufaniem do niego. Polityka związana z buforowaniem pamięci w ruterach ISP powinna się zmienić w tym kierunku, by nie przepuszczały one jedynie informacji, ale by buforowały treść, najbardziej poszukiwaną przez użytkownika. Użytkownik powinien mieć dostęp do interesującej go treści w jednym, lub dwu krokach w łańcuchu poszukiwań. Umiejscowienie informacji w pobliżu użytkownika powinno zadecydowanie ograniczyć problemy z natężeniem ruchu w sieci i przepustowością. Jacobson zaproponował przyjęcie modelu przetwarzania sieciowego opartego o treść (content-centric), który bazuje na nazywaniu treści a nie nazywaniu hostów. Problemy związane z bezpieczeństwem tej koncepcji powinny być rozwiązane w oparciu o bezpieczeństwo danych, a nie bezpieczeństwo kanałów komunikacyjnych. Bezpieczeństwo sieci opartych o treść, powinno być związane z treścią (integralność), nazwą (znaczenie, związek z tematem) oraz z wydawcą (pochodzenie). W kolejnych wystąpieniach podczas otwarcia konferencji poruszono zagadnienia związane z zarządzaniem treścią w Internecie (model wydawca/abonent), ekonomicznym zarządzaniem nadmiarowym ruchem, architekturą Internetu opartą o treść (nawiązanie do przemówienia inauguracyjnego) oraz z monitorowaniem usług internetowych zlokalizowanych w chmurze obliczeniowej (cloud computing). Podczas sesji końcowej dokonano podsumowania obrad w poszczególnych sesjach tematycznych. Zwrócono uwagę m.in. na to, że: Inteligentna energia będzie wymagała ogromnej liczby danych, które powinny być zintegrowane w sposób bezpieczny, jak również świadomych użytkowników, Rozwój inteligentnych miast będzie wymagał udziału i zaangażowania mieszkańców, by system był bezpieczny, wydajny i godny zaufania, System inteligentnego zdrowia jest stosunkowo dobrze zaawansowany i stanowi doskonały poligon doświadczalny dla rozwoju Internetu przyszłości w innych dziedzinach, Sektor przedsiębiorstw jest zainteresowany aplikacjami wprowadzającymi nową wartość do firm, bez nieszczelności, przez które mogą uciekać cenne informacje biznesowe, Wyszukiwanie informacji powinno opierać się na coraz lepszych interfejsach, dawać szybkie i wiarygodne rezultaty i powinno być traktowane nie tyle jako usługa, a platforma, na której będzie można budować aplikacje internetowe, Bogactwo zróżnicowanej informacji w Internecie powinno wnosić nową wartość w życie ludzi i społeczeństw i aspekty społeczno-ekonomiczne nowych rozwiązań powinny być brane pod uwagę, Internet Przyszłości jest pomyślany jako warstwa pośrednia między aplikacjami i technologiami telekomunikacyjnymi. Należy dojść do porozumienia i uzgodnić, które podstawowe elementy składowe architektury należy przyjąć oraz które zagadnienia mogą podlegać standaryzacji, a co można poddać technologicznej konkurencji. Internet Przyszłości wymaga nowych opracowań prawnych, dotyczących infrastruktury społeczno-technologicznej, które powinny powstać przy współdziałaniu prawników, projektantów, inżynierów i legislatorów, 62

63 Potrzeba wprowadzania nowych udogodnień i rozwiązań w zakresie możliwości eksperymentowania (FIRE 2.0), współpracy międzynarodowej i wymiany poglądów między eksperymentatorami i dostawcami narzędzi doświadczalnych. W dalszej części sesji końcowej zwrócono uwagę na finansowane przez Unię Europejską na szczególne działania wspierające (Specific Support Actions - SSA), które są włączone w różne dziedziny badań Internetu Przyszłości. Badania te realizowane są w ścisłej współpracy z FIA, mając na uwadze koordynowanie i wzajemne zapładnianie różnych prac naukowo-badawczych i budowanie międzynarodowych więzi w budowie Internetu nowej generacji. Na zakończenie stwierdzono, że nastąpił znaczący postęp w pracach Zgromadzenia na rzecz Internetu Przyszłości, w począwszy od konferencji w Bled. Powstała szeroka multidyscyplinarna społeczność fachowców, prowadzone są dyskusje, opracowywane stanowiska, publikowane Białe księgi i plany działań. Ciągle wiele pozostaje do zrobienia i dlatego planowane są kolejne konferencje Konferencja FIA w Ghent Kolejna konferencja FIA odbyła się w dniach grudnia 2010 r. w Ghent (Belgia) ( w ramach Tygodnia Konferencyjnego Internetu Przyszłości ( Było to największe do tej pory wydarzenie poświęcone Internetowi nowej generacji w Europie, z udziałem ponad 2,5 tys. delegatów. 3.3 Wybrane aspekty rozwoju Future Internet Internet jako źródło informacji treści internetowe (e-content) Internet dla ludzi to przede wszystkim baza wiedzy, której zawartość informacyjną budują treści stron WWW. Ten aspekt Internetu, wobec rosnącej roli informacji, ma i będzie znajdował coraz szersze zastosowanie od samoedukacji do zarządzania na najwyższym poziomie. Znaczenie Internetu jako źródła informacji wyraża się między innymi w tym, że często jego rozwój opisuje się ewolucją sieci WWW. 63

64 Rys. 26. Rozwój Internetu Źródło: Radar Networks & Nova Spivak, 2007, Przedstawiony na rys. 26 rozwój Internetu do 2030 roku, według wizji z 2007 roku, specyfikuje historyczne i zakładane etapy tego procesu: Początki technologii przełączania pakietów ( ), Sieci zastrzeżone i początki Internetu ( ), Okres popularyzacji Internetu ( ), Eksplozja Internetu, początki World Wide Web, Web 1.0 ( ), Web 2.0 wyróżnik: sieci społecznościowe ( ), Web 3.0 wyróżnik: sieci semantyczne ( , pierwsze pomysły 1999 rok), Web 4.0 bliżej nieokreślona wizja przyszłej sieci ( ). Chorologia ta wskazuje na to, że obecnie dominujący model kreacji treści internetowych to Web 2.0, a zbliżająca się przyszłość to Web 3.0. Należy przy tym podkreślić, że granice czasowe między generacjami sieci WWW są orientacyjne, a przejście na następny poziom jest procesem rozciągniętym w czasie, co oznacza, że w danym momencie w Internecie funkcjonują i będą funkcjonować strony zgodne z różnymi modelami sieci WWW. Obrazuje to rys

65 Rys. 27. Modele tworzenia rozwiązań w sieci (oś czasu) Źródło: D. Kaznowski, Definicja web 2.0, Networked Digital Age, kwiecień, 2010 Z punktu widzenia internauty, dominująca sieć: Web 1.0 to wyłącznie konsumpcja (czytanie) treści internetowych, Web 2.0 to konsumpcja (czytanie) i udział we współtworzeniu treści internetowych (pisanie), Web 3.0 to inteligentne usługi generowania nowej wiedzy na podstawie już istniejących treści internetowych, ze zrozumieniem intencji użytkownika i z uwzględnieniem kontekstu polecenia Web 2.0 Termin Web 2.0, autorstwa Tima O Reilly (2004), nie odnosi się do określonej techniki, lecz jest wspólnym mianownikiem dla przemian środowiska Internetu ze statycznego miejsca publikacji informacji czy materiałów przez grono specjalistów w dynamiczne, społeczne środowisko współtworzone przez użytkowników. W rzeczywistości nie istnieje dokładna definicja Web 2.0. Celem twórców serwisów w Web 2.0 jest to, by sieć WWW dawała użytkownikom jak największą możliwość interakcji i integracji dla internautów z całego świata. Autorzy stron WWW przygotowują serwis jako silnik, ale jądrem jego funkcjonowania są użytkownicy, którzy dostarczają zawartości (np. zdjęcia, pliki wideo, linki do ciekawych stron internetowych itp.) oraz tworzą społeczności, które zaczynają ze sobą współpracować i żyć własnym życiem. Web 2.0 bazuje na 5 podstawowych założeniach: Internet to platforma łącząca ludzi, Sieć to zestaw komponentów (otwarte standardy), Aplikacje nie są przywiązane do konkretnych urządzeń czy systemów operacyjnych, Aplikacje są rozwijane ewolucyjne, Do tworzenia aplikacji wykorzystywane są otwarte, lekkie technologie. Filozofia Web 2.0 zmienia w sposób zasadniczy paradygmat interakcji między właścicielami serwisu i jego użytkownikami, a podstawowa funkcjonalność Internetu w tym modelu to wyszukiwanie informacji, komunikacja, transfer w obie strony (downloand 65

66 i uploand), zarejestrowany użytkownik (login i hasło), a przede wszystkim Social Media. Z przeprowadzonej przez firmę doradczą Frost & Sullivan analizy wynika, że rozwiązania Web 2.0 znajdują coraz większe zastosowanie w przedsiębiorstwach, szczególnie tych, które poszukują nowych sposobów na utrzymanie wydajności przy jednoczesnym ograniczaniu kosztów. Innowacyjne tryby interakcji pomiędzy pracownikami pomagają w zespalaniu firm i utrzymaniu w nich pracowników. Personel pracujący zdalnie może szybko i łatwo nawiązywać współpracę, używając nie tylko poczty elektronicznej. Analitycy tez wskazują, że w Europie firmowy Web 2.0 przyjmuje się o wiele wolniej niż w USA. Dalszy rozwój i wzrastające znaczenie Web 2.0, w kontekście prywatnych, jak i firmowych zastosowań, wymaga zapewnienia odpowiednio dużej przepustowości Internetu, co wskazuje na pilność prac w zakresie protokołu IPv Social Media Social Media nie utożsamiają Web 2.0, lecz stanowią podstawowe narzędzie budowania treści i komunikacji społecznej w sieci. Przyczyniają się także do tego, Internet staje się znaczącym medium opiniotwórczym. Ogólny schemat zależności między założeniami Web 2.0 i Social Media prezentuje rys. 28. Rys. 28. Model zależności Web 2.0 i Social Media Źródło: Social Media charakteryzują się wyjątkowo szerokim wachlarzem multimedialnych środków przekazu. Wykorzystywanie wideo, audio, czy innych technik medialnych w przekazie treści nie jest bezpośrednio wynikiem narodzenia się idei Web 2.0, lecz 66

67 efektem rozwoju technologii (kompresji danych, przetwarzania obrazu, wzrost szybkości łączy) i będzie wzrastać wraz z dalszym postępem w tej dziedzinie. Te nowe możliwości w znaczący sposób wzbogacać będą społeczną interakcją, która jest podstawową cechą Social Media. Inne istotne atrybuty Social Media, to: Wolny dostęp do tworzenia i odbioru treści, możliwość modyfikowania pierwotnej informacji, Na finalną wartość informacji bezpośrednio wpływa aktywność grupy społecznej (społeczności), skupionej wokół omawianego tematu, Zainteresowani mają możliwość dostępu do treści własnych i innych współtwórców oraz odnoszenia się do nich w dowolnym momencie, Niewymuszony sposób powstawania treści. W literaturze spotkać można wiele klasyfikacji Social Media, często się różniących. Zawarta w tab. 8 specyfikacja ujmuje to zagadnienie z uwzględnieniem funkcji wyrażających potrzeby użytkowników. Funkcja wyróżniająca Publikacja (prezentacja opinii i poglądów) Współdzielenie zasobów Współtworzenie lub kooperacja Budowanie i podtrzymywanie relacji Charakterystyka kategorii Głównym zadaniem serwisów (aplikacji/usług) zaliczanych do tej kategorii jest umożliwienie wszystkim zainteresowanym wyrażania opinii i poglądów. Przykładami rozwiązań są blogi, mechanizmy wiki, serwisy dziennikarstwa obywatelskiego. Kategoria ta bardzo silnie urzeczywistnia postulat wolności dostępu do tworzenia i odbioru treści. To kategoria, która bardzo jednoznacznie bazuje na idei Web 2.0. Wszelkiego typu zasoby, które użytkownicy współdzielą w sieci (filmy wideo, zdjęcia, obrazy, prezentacje, aplikacje) są przechowywane i udostępniane z poziomu serwerów sieciowych. W odróżnieniu od modelu wiki, stosowane rozwiązania nie są nastawione na tworzenie bazy wiedzy, ale budowanie bazy zasobów przetwarzanych i przechowywanych w chmurze (ang. cloud). Typowe rozwiązanie z tej kategorii to YouTube. Są to rozwiązania, których główną rolą jest uzyskanie założonego z góry celu w postaci wyniku kooperacji uczestników. O ile w przypadku blogów, czy wiki użytkownicy z góry nie zakładają, że będą uczestniczyć w tworzeniu treści, to w przypadku rozwiązań takich jak np. Google Docs czy gier MMO (Massive Multiplayer Online Games) tak właśnie jest. Cechą tej kategorii Social Media jest tworzenie się społeczności ad hoc, zwykle na krótki czas, a jeśli istnieje dłużej, ma charakter zamknięty (społeczność nie dopuszcza nowych członków/uczestników). To chyba obecnie najszerzej zaadoptowana i najbardziej przystępna kategoria. Odnosi się to zwłaszcza do serwisów typu Social networking (sieci społecznościowe), których główną rolą jest budowanie i podtrzymywanie relacji pomiędzy ludźmi. Kategoria ta silnie realizuje jeden z pięciu głównych postulatów Web 2.0: Internet jako platforma łącząca ludzi. Główną rolą sieci społecznościowych (np. Nasza klasa, Facebook) nie jest tworzenie treści, ale budowanie relacji międzyludzkich. 67

68 Funkcja wyróżniająca Komunikacja, dyskusja Bieżące informowanie i odnoszenie się do aktualności Charakterystyka kategorii Kategoria, w której osią społecznej interakcji jest dyskusja i debata. Może się ona toczyć nawet w oderwaniu od treści będących przedmiotem dyskusji. Tego typu rozwiązania są jednym z najstarszych w sieci. Zaliczają się do niej przede wszystkim fora i komunikatory internetowe, a także czat. Obecnie są one coraz częściej integrowane z innymi typami serwisów Social media głównie Social networking. Jeśli tak nie jest, wykorzystywane są równolegle (np. czat podczas transmisji na żywo). To kategoria, która nastawiona jest na relacjonowanie i odnoszenie się do bieżących wydarzeń. Rozwiązania tworzone w ramach tej kategorii skupiają się na tym, co dzieje się obecnie. Przedstawicielami takich narzędzi są przede wszystkim mikroblogi, ale również serwisy alertowe (powiadomienia obywatelskie) czy mniej znane w Polsce serwisy typu livestream, które są pewnego rodzaju agregatorami najnowszych wydarzeń. Tab. 8. Podział Social Media ze względu na funkcje Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów W Social Media tkwi ogromny potencjał zaspokajania potrzeb więzi międzyludzkich, a także kreowania zawartości Internetu. Dalszy rozwój Social Media w środowisku nowego protokołu w zestawieniu z umacniającym się trendem migracji aplikacji internetowych do sieci komórkowych, rozwojem technik komunikacji bezprzewodowej i ich urządzeń końcowych doprowadzi do tego, że w przyszłości dostęp do informacji internetowej stanie się natychmiastowy, niezależny od miejsca przebywania i platformy. Zapotrzebowanie na to znajduje swoje potwierdzenie w statystykach wzrostu popularności mobilnych społeczności (jeszcze) na poziomie dzisiejszych możliwości technologicznych (rys. 29). Rys. 29. Użytkownicy mobilnych społeczności Źródło: B. Jaskowska, Coraz większa popularność mobilnych społeczności, wrzesień 68

69 2008 rok Dodatkowo, Social Media generują też nowe stanowiska pracy. Wg analizy polskiego portalu infopraca.pl w polskim Internecie pojawia się coraz ofert pracy związanych ze światem Social Media. W listopadzie w największych internetowych giełdach pracy zamieszczono ponad 160 takich propozycji. Poszukiwani są specjaliści ds. Social Media, Social Media marketerzy, Social Media managerowie, Community managerowie czy specjaliści ds. epr. W ciągu ostatnich dwóch lat odnotowano prawie 120-procentowy przyrost liczby tego typu ofert. Analitycy zwracają też uwagę na to, że wzrasta też zapotrzebowanie na specjalistów IT w zakresie programowania aplikacji społecznościowych. Jednak to, że zaledwie jedna dziesiąta to oferty pochodzące bezpośrednio od firm poszukujących wewnętrznych specjalistów w tej dziedzinie dowodzi, że w polskich warunkach firmowe zastosowanie Web 2.0 nie jest jeszcze częste Web 3.0 Web 3.0 jest umowną nazwą następnej po Web 2,0 generacji sieci WWW i symbolizuje dalszą ewolucję Internetu. Przyszłość ta charakteryzować się będzie dużą innowacyjnością 4, na którą złożą się wyniki prac badawczych, w tym już realizowanych. Stąd obecne opisy Web3 odnoszą się do różnego rodzaju działań, projektów i koncepcji, szczególnie tych, które prowadzą do konwersji istniejącego systemu przekazu informacji do modelu globalnej bazy wiedzy. Dwa wyróżniające się jego elementy to sieć semantyczna skoncentrowana na danych i usługi sieciowe skoncentrowane na wiadomościach (strumieniu danych). Web 3.0, najogólniej rzecz ujmując, jest to wizja sieci, w której dane przeznaczone są nie tylko dla ludzi, ale lecz także dla komputerów. Maszyny mają rozumieć znaczenie treści informacji zamieszczonych w Internecie. Strony Web 3.0 mają być zdolne do rozpoznania intencji internauty na podstawie kontekstu danych, co ułatwi i przyśpieszy uzyskanie potrzebnych informacji. Web 3.0 to także możliwość kreacji nowej wiedzy z istniejących już zasobów Internetu przy pomocy oprogramowania wyposażonego w mechanizmy wnioskowania. Dość często sieć Web 3.0 utożsamiana jest z opartą na znaczeniach i kontekście siecią semantyczną, z czym nie można się zgodzić. Eksperci wskazują oni, że będzie ona istotnym elementem Web 3.0, ale nie jedynym. Obok semantyki pojawią się inne, równie ważne cechy, będące wynikiem gwałtownych zmian w obszarach ICT, w tym przede wszystkim implementacji protokołu IPv6. Projekt sieci semantycznej ma się przyczynić się do utworzenia i rozpowszechnienia standardów opisywania treści w Internecie w sposób, który umożliwi maszynom i programom (np. tzw. agentom) przetwarzanie informacji odpowiednio do ich znaczenia. Autorem tej koncepcji jest Tim Bernersa-Lee (twórca standardu WWW, pierwszej przeglądarki internetowej, a także przewodniczący W3C), który zaprezentował ją (wraz z Jamesem Hendlerem i Orą Lassila) w 2001 roku w Scientific American. W świetle tej publikacji: 4 Wiążą się to z wprowadzeniem czegoś nowego, nowatorstwem, reformą, ulepszeniem. Dotyczy wszelkich dziedzin i sfer oddziaływań w różnych kierunkach. Innowacyjne są więc wszystkie ulepszenia maszyn i urządzeń, reformy systemów, jak i tworzenie zupełnie nowych rzeczy, zjawisk lub wartości. Innowacje mogą dotyczyć zarówno najwyższych technologii, jak i elementów życia codziennego. 69

70 Sieć semantyczna jest rozszerzeniem dzisiejszej sieci Web, w której informacja ma dobrze zdefiniowane znaczenie, przez co umożliwi lepszą współpracę komputerów i ludzi. Informacja będzie przedstawiona w postaci nie tylko do wyświetlania, ale także w postaci zrozumiałej dla maszyn. Sieć semantyczna jest rodzajem siatki połączonych informacji w taki sposób, aby informacja była wygodna do przetwarzania przez maszyny. Zrozumienie przez maszyny przekazu informacji w postaci ludzkiej mowy czy zawartości dokumentów, polegać ma nie na sztucznej inteligencji, a raczej na zdolności maszyn do tego, aby rozwiązać dobrze zdefiniowane problemy przez wykonywanie dobrze zdefiniowanych operacji na dobrze zdefiniowanych danych. W artykule zostały również opisane programy komputerowe (agenci), które krążą po sieci i załatwiają codzienne sprawy dla ich użytkowników. Rys. 30 przedstawia schemat działań agenta Łucji, który wyszukuje dla jej matki klinikę, która spełnia zadane kryteria i posiada wolne terminy, które nie kolidują z rozkładem zajęć Łucji i jej brata Piotra. 70

71 Rys. 30. Przykład możliwości programu-agenta sieci semantycznej Źródło: Sieć Semantyczna, Scientific American, Maj 2001 W założeniach sieć semantyczna ma korzystać z protokołu internetowego. Różnica miałaby polegać na tym, że przesyłane dane mogłyby być rozumiane także przez maszyny. Polegałoby to na tym, że dane przekazywane byłyby w postaci, w której można by powiązać ich znaczenia między sobą, a także w ramach odpowiedniego kontekstu. Informacje przekazywane w ramach sieci semantycznej wymagałyby nie tylko samych danych, ale także pewnych wskaźników (meta-dane) dotyczących relacji między danymi i praw logiki, które można do nich zastosować. Pozwoliłoby to: 71

72 Powiązywać ze sobą, w ramach wspólnych jednostek znaczeniowych, różne dane znajdujące się w Internecie (np. strony dotyczące filmów, dziedzin nauki). Wyszczególniać znaczenie danych, które mogą być dla maszyn nierozróżnialne ze względu na identyczny zapis tekstowy (zamek - urządzenie do zamykania drzwi, urządzenie do łączenia elementów ubrania, budowla). Przeprowadzać na tych danych wnioskowania, tzn. otrzymywać informacje na ich temat, które nie są zawarte wprost (np. na podstawie danej "Ewa jest żoną Adama", można się dowiedzieć się, że Ewa jest kobietą, Adam mężczyzną, Adam jest mężem Ewy, żaden inny mężczyzna nie jest mężem Ewy). Temat Web 3.0 w przestrzeni w społeczności internetowej wyzwala wiele emocji. Z ideą Internetu jako globalnej bazy wiedzy i inteligentnego dostarczania informacji wiążą oni szereg możliwości, z których patrząc na to z poziomu potencjału dzisiejszych technologii - jedne wydają się być dość łatwo, a inne trudno wyobrażalne. Wyobrazenia te są podmiotem gorących dyskusji w Social Media. Ogólnie przyjmowana wizja sieci Web 3.0 to inteligentne przeglądarki internetowe zainstalowane w: telefonach komórkowych, przestrzeniach z bezprzewodowym publicznym dostępem do Internetu, sieciach domowych dysponujących szybkim Internetem szerokopasmowym, infrastrukturze informatycznej firm, samochodach oraz innych urządzeniach z interfejsem sieciowym, a także umiejscowionych w środowisku naturalnym i łączących się z siecią czujnikach. Wyszukiwarki nie będą dostarczać treści (bardziej lub mniej) związanych z zapytaniem, ale wykonywać polecenia dostarczenia wiedzy na zadany temat, zgodnie z intencją żądającego i z uwzględnieniem kontekstu. Przewidywane rodzaje interakcji sieciowej to: wzrok, słuch, głos, a także dotyk. Podejmowane prace naukowo badawcze z zakresu różnych technologii (np. technika D3, RFID) rozszerzać będą obszar zastosowań Web 3.0. co w ostateczności doprowadzi do zmiany organizacji różnych aspektów życia. Spowoduje to, między innymi: zmianę modelu edukacji, poczynając od samokształcenia do kształcenia instytucjonalnego; rozwój telemedycyny 5, dostarczającej lekarzowi pełnej wiedzy na temat stanu zdrowia pacjenta (informacje medyczne o pacjencie od dnia urodzenia) i wspomagającej proces rejestracji; powstanie nowych modeli dla procesów podejmowania biznesowych decyzji i zarządzania firmą; wysoką usług publicznych. Rozkwit Web 3.0 to jeszcze dość odległa perspektywa (30 lat), lecz już pojawiają się pojedyncze implementacje wyszukiwania kontekstowego, np. usługa Google Product Search na urządzeniach mobilnych 6 (USA). Wyszukiwarka jest w stanie ustalać aktualne miejsce przebywania użytkownika (GPS) i przy szukaniu konkretnych produktów wskazywać, czy i w jakiej cenie znajdują się one w pobliskich sklepach. Przeszkody, które trzeba w pierwszej kolejności pokonać to - jak wskazują eksperci - jeszcze zbyt słabo rozwinięte narzędzia oraz brak odpowiedniej mocy obliczeniowej. 5 Sieci informatyczne dla zastosowań w opiece medycznej, tj. dostarczające lekarzom informacje związane ze zdrowiem pacjentów, dla pacjentów możliwość rejestracji 6 Za J. Sosnowska, Web 3.0 jest bliżej niż myślisz, 72

73 3.3.2 Cloud Computing Pomimo wielkiego postępu jaki dokonał się w zakresie mocy obliczeniowej, światowa infrastruktura informatyczna już dziś jest w ogromnym stopniu obciążona zadaniami obliczeniowymi, jakie jej zlecamy. Z łatwością może ona zostać przeciążona przez gwałtownie rosnącą złożoność i ilość danych generowanych przez niemal bilion oprzyrządowanych i połączonych ze sobą urządzeń, przedmiotów, procesów i osób. Odpowiedzią na to staje się model Cloud Computing (tłum. przetwarzanie w chmurze), w którym procesory, pamięci masowe, sieci oraz aplikacje są dostępne w formie usług w sieciach publicznych (sieci WWW) albo prywatnych (intranety). Idea ta, chociaż znana już od dłuższego czasu, dopiero niedawno zaczęła się urealniać. W odróżnieniu od tradycyjnych rozwiązań, w których każdy użytkownik posiada komputer, zestaw programów na twardym dysku i dzieli się wynikami pracy za pomocą elektronicznych narzędzi przekazu (np., ), tutaj oprogramowanie jest instalowane tylko na jednym serwerze. Użytkownicy pracują, łącząc się z serwerem i tworząc chmurę (ang. Cloud), od której pochodzi nazwa modelu. Dzięki połączeniu z "jednostką centralną" mogą pracować w nawet bardzo wyrafinowanych programach bez potrzeby ich instalowania. Dodatkowo zyskują możliwość łatwego dzielenia się wynikami pracy, publikowania ich, a nawet udostępniania do edycji innym osobom. Filozofię tego podejścia obrazuje rys. 31. Rys. 31. Filozofia pracy w chmurze Źródło: Ankiety i dyskusje przeprowadzonych przez InfoWorld wśród dostawców, analityków i użytkowników wyłoniły kilka kategorii usług dla dzisiejszego Cloud Computing ujmuje to tab. 9. Analitycy zwracają uwagę na to, że pełna integracja tych usług to jeszcze wciąż przyszłość. Nazwa kategorii SaaS Opis kategorii Dostarcza pojedynczą aplikację, za pośrednictwem przeglądarki, do tysięcy użytkowników korzystających z architektury "wielodzierżawnej". Po stronie użytkownika oznacza to brak konieczności inwestowania w serwery i licencje programowe. Po stronie dostawcy, który musi utrzymywać tylko pojedynczą aplikację, koszty są - w porównaniu z konwencjonalnym hostingiem niskie. 73

74 Nazwa kategorii Utility Computing Web services "in the cloud" Platforma jako usługa (PaaS) MSP (Managed Service Provider) Service commerce platform Opis kategorii Idea nienowa, ale nabrała nowej jakości dzięki takim dostawcom jak Amazon.com, Sun czy IBM, którzy oferują pamięć masową i serwery wirtualne, do których IT może mieć dostęp na żądanie. Pierwsi użytkownicy wykorzystywali Utility Computing głównie dla pomocniczych, a nie krytycznych zadań, ale pewnego dnia usługa taka może zastąpić część centrów danych W ścisłym powiązaniu z SaaS, dostawcy usługi oferują API, które pozwala programistom wykorzystywać funkcjonalność poprzez Internet zamiast dostarczać w tym celu kompletnych aplikacji. Ta forma Cloud Computing - kolejna odmiana SaaS - dostarcza środowisko projektowe w postaci usługi. Można tworzyć swojej własne aplikacje, które pracują w infrastrukturze dostawcy i są dostarczane użytkownikom za pośrednictwem Internetu z serwerów dostawcy usługi Usługa zarządzana, jedna z najstarszych form Cloud Computing, jest w zasadzie aplikacją udostępniana raczej IT niż użytkownikowi końcowemu. Są to m.in. usługi skanowania antywirusowego poczty elektronicznej czy usługi monitorowania aplikacji. Ta forma Cloud Computing - hybryda SaaS i MSP - oferuje centrum usługowe, z którym współdziała użytkownik. Można to uznać za zautomatyzowane biuro usług. Tab. 9. Kategorie usług Cloud Computing Źródło: IDG News Sernice, 2010 Obecnie korzystanie z usług Cloud Computing nie jest tak powszechne, jak wynikałoby to z dyskusji wokół tego tematu i mieści się raczej w kategorii innowacji, co pokazuje rys. 32. Rys. 32. Stan wdrożenia usług Cloud Computing w organizacjach Źródło: Cloud Computing: perspektywa CIO, Jednak prognozy Gartnera dla rynku IT, sformułowane na początku 2010 r., sygnalizują nadejście ogromnych zmian - do 2012 r. aż jedna na pięć firm nie będzie już miała 74

75 własnych zasobów IT. Inne badanie, przeprowadzone przez Pew Research Center s Internet & American Life Project pokazuje, że już za kilka lat zwykli użytkownicy Internetu będą żyli głównie w chmurze. Zdaniem przeważającej większości (71%) ankietowanych osób związanych zawodowo z IT, do 2020 roku użytkownicy Internetu pracować będą głównie z wykorzystaniem dostępnych w sieci mobilnych aplikacji, w mniejszym stopniu wykorzystując oprogramowanie zainstalowane na własnych komputerach. Niektórzy użytkownicy już się przyzwyczaili do korzystania z chmury w codziennym życiu, np. w urządzeniach mobilnych typu iphone. Dostawcy usług Cloud Computing i potencjalni klienci muszą się jeszcze wspólnie zastanowić się nad przyszłymi cechami modelu, tak, by usługi te były w stanie w pełni spełniać wszystkie oczekiwania. Do pokonania są jeszcze różnego rodzaju technologiczne przeszkody i problemy związane z ochroną prywatności i bezpieczeństwem. W chwili, gdy zagadnienia te znajdą swoje rozwiązania, rozdział między Cloud Computing a Computing, jaki jest znamy teraz, stanie się przeszłością. To, gdzie fizycznie będą znajdować się dane, nie będzie już leżało w obszarze zainteresowań końcowych użytkowników. Będą one dystrybuowane przez chmurę, gdzie będą dostępne w dowolnym czasie, z dowolnego miejsca, na dowolnym urządzeniu, dla wszystkich upoważnionych użytkowników. Przyczyni się to w znaczący sposób do rozwoju sieci WWW, w tym generacji Web 3.0. W przyszłości - według specjalistów - usługi Cloud Computing będą się różnić w zależności od zadań, za które będą odpowiadać. Będą optymalizowane dla tak różnych obciążeń, jak na przykład: tworzenie oprogramowania, wirtualne stacje robocze, inteligentne zarządzanie ruchem drogowym czy nowoczesny handel detaliczny. Niektóre zastosowania przysłużą się do zapewnienia bezpieczeństwa i stabilności usług publicznych oraz skutecznie usprawnią funkcjonowanie całych ekosystemów gospodarczych i społecznych. Za przykład tego ostatniego może posłużyć miasto Wuxi w południowo-wschodnich Chinach, w którym niedawno zaimplementowano projekt IBM miejskie zakłady przetwarzania w chmurze, które udostępniają zasoby obliczeniowe lokalnym przedsiębiorstwom. Twórcy oprogramowania mogą uzyskać dostęp do nowych zasobów w ciągu kilku minut. Zasoby dostępne są też od razu dla nowych przedsiębiorstw. Wuxi ma teraz warunki do świadczenia usług tego typu dla setek małych i średnich przedsiębiorstw, które są przyszłością miasta i motorem jego rozwoju. Badania przeprowadzone przez CA Technologies 7 wskazują, że ogółem 74% organizacji IT z wchodzących gospodarek regionu EMEA (Europa, Bliski Wschód, Azja) wdraża lub już wdrożyło wirtualizację serwerów w ramach całościowej strategii IT. Na ankietę Chmury obliczeniowe przyszłość IT we wschodzących gospodarkach regionu EMEA odpowiedziało ponad 600 szefów działów IT z dwunastu krajów. Z odpowiedzi wynika, że około jedna trzecia ankietowanych organizacji wyszła poza etap planowania wirtualizacji i poczyniła pierwsze kroki w celu jej wdrożenia u siebie. 43% przedsiębiorstw we wschodzących gospodarkach badanego jest w trakcie wdrażania wirtualizacji serwerów. Większość respondentów jednoznacznie uznaje chmury obliczeniowe za zjawisko o charakterze trwałym, a nie za przejściowy trend. Organizacje wykazały zainteresowanie publiczną architekturą chmurową, wysoce ceniąc modele SaaS i PaaS. Z badania jednoznacznie wynika, że organizacje z tego regionu powoli, lecz konsekwentnie 7 Za Ł. Szewczyk, Chmury obliczeniowe - przyszłość IT?, grudzień 2010, 75

76 przechodzą w kierunku chmur obliczeniowych, widząc w tym dla siebie takie korzyści, jak: zmniejszenie: kosztów i zużycia energii, większa sprawność biznesowa i informatyczna, skuteczne zarządzanie, zdolność do reakcji na oczekiwania rynku, a także udoskonalenie usług Inicjatywy UE w zakresie Cloud Computing Unia Europejska sfinansuje trzyletni program badawczy poświęcony zagadnieniom związanym z bezpieczeństwem usług Cloud Computing. Projekt ma na celu podniesienie wiarygodności modelu Cloud Computing w rzeczywistych zastosowaniach biznesowych. Założenia programu badawczego TClouds przewidują m.in. opracowanie szeregu technologii i założeń organizacyjnych umożliwiających zwiększenie stabilności i bezpieczeństwa środowisk obliczeniowych oraz aplikacji oferowanych w formie usług. Program ten ma również dotyczyć kwestii poufności danych osobowych i zgodności modelu Cloud Computing z unijnymi przepisami. Koszty realizacji projektu oszacowano na ok. 10,5 mln euro. Większą część tej kwoty - ok. 7,5 mln euro będzie pochodziła z budżetu wspólnotowego. Koszty w wysokości 3 mln euro mają pokryć firmy zaangażowane w realizację programu. W realizację projektu zaangażowani będą m.in. pracownicy koncernu IBM oraz firm Philips Electronics i Sirrix, a także pracownicy naukowi z europejskich uczelni, m.in. z Oxfordu. Koordynować badania będą przedstawiciele austriackiej firmy badawczej Technikon Research Z technicznego punktu widzenia prace badawcze mają koncentrować się na opracowaniu nowych, bezpiecznych protokołów wymiany informacji w ramach odmiennych środowisk. Plany zakładają również stworzenie modelowych, otwartych interfejsów programistycznych ułatwiających bezpieczną integracją działających w modelu chmury środowisk obliczeniowych opartych na usługach różnych dostawców. Docelowo zalecenia opracowane w ramach projektu TClouds mają znaleźć zastosowanie m.in. w biznesowych rozwiązaniach aplikacyjnych. Częścią projektu będzie również analiza możliwości przeniesienia do modelu Cloud Computing systemów wykorzystywanych dziś m.in. w zastosowaniach publicznych. W tym kontekście program badań przewiduje m.in. analizę możliwości przeniesienia do chmury systemu sterującego oświetleniem miast w Portugalii. W ramach projektu przeanalizowany ma zostać także potencjał zastosowania Cloud Computing w rozwiązaniach z zakresu telemedycyny. TClouds to już drugi, związany z modelem Cloud Computing projekt, którego finansowania w ostatnim czasie podjęła się Unia Europejska. W połowie listopada 2010 roku przedstawiciele UE zapowiedzieli zamiar sfinansowania prac badawczych skoncentrowanych na wirtualizacji środowisk składowania danych stworzonych pod kątem przyszłych potrzeb użytkowników Internetu. Zakładana wartość projektu, który otrzymał nazwę VISION Cloud, to 15,7 mln euro Internet Przedmiotów Termin Internet Przedmiotów (IoT Internet of Things) utworzony został w 2000 roku w środowisku naukowców zajmujących się RFID (Radio Frequency Identification), którzy dostrzegli możliwość pobierania/dodawania informacji z/do wyposażonych w elektroniczne znaczniki (tagi) obiektów, z wykorzystaniem ich adresów lub wpisów do baz 76

77 danych. Obecna wizja Internetu Przedmiotów to komunikujące się ze sobą bezprzewodowo w standardzie RFID różnego rodzaju rzeczy, podłączone do Internetu protokołem Ipv6 (rys. 33). RFID opiera się ona na niewielkich układach scalonych wyposażonych w antenę, które mają zdolność do przechowywania wielu informacji na temat przedmiotu lub urządzenia, w którym zostały umieszczone, i przekazywania tych informacji na niewielkie odległości. Rys. 33. Wizja Internetu Przedmiotów Źródło: Dr. Jorge Pereira, Towards the Internet of Smart Things, European Commission - DG INFSO, 2008 Internet Przedmiotów wychodzi poza dzisiejsze tradycyjne granice wirtualnego świata przenosząc go do rzeczywistego świata, świata obiektów fizycznych, które stanowić będą kontinuum adresowe komputerów i telefonów komórkowych. Prawie każdy obiekt otaczający człowieka, będący w zasięgu jego wzroku, będzie w stanie łączyć się z Internetem. Przedmioty codziennego użytku, ubrania, jedzenie, książki, samochody i wszystkie inne rzeczy oraz urządzenia związane z komercją i kulturą życia wchodzić będą w interakcje, a sieci czujników będą je monitorować (aktualny, stan, położenie i inne parametry). Wymagać to będzie zapewnienia ciągłej łączności, możliwości identyfikacji oraz integracji, co związane jest z postępem w dziedzinie miniaturyzacji urządzeń, energooszczędnego przetwarzania i mobilnej komunikacji. W świetle dzisiejszych założeń, w IoT występować będą dwa różne, dwukierunkowe tryby komunikacji: przedmiot-osoba (i osoba-przedmiot): obejmuje technologie i aplikacje pozwalające na współdziałanie przedmiotów z ludźmi i na odwrót (zdalny dostęp ludzi do przedmiotów), a także obiekty (tzw. "blogjects"), które w sposób ciągły raportują swój status, miejsce pobytu i dane z czujników. przedmiot-przedmiot: obejmuje technologie i aplikacje, w których przedmioty codziennego użytku i inne rzeczy współdziałają ze sobą bez udziału człowieka. Obiekty mogą monitorować inne, podejmować działania naprawcze oraz, o ile jest to konieczne, wysyłać ludziom powiadomienia lub polecenia. Częścią tego trybu jest komunikacja maszyna-maszyna, która odnosi się to dużych systemów IT. Każdy z tych podstawowych trybów, chociaż oparty o internetowy protokół, wymagać będzie specyficznych dla siebie rozwiązań. Internet Przedmiotów jest tym aspektem ewolucji Internetu, który gruntownie przedefiniuje jego pojmowanie i w sposób rewolucyjny przyczyni się do zmiany codziennego życia niemal w każdym obszarze, zapewni nową jakość usług i wprowadzi 77

78 nowe modele procesów biznesowych. W swoich zastosowaniach technologia Internetu Przedmiotów stworzy niezliczone możliwości walki ze zmianami klimatycznymi, poprawy zużycia energii i zarządzania transportem. Warunkiem urzeczywistnienia się tej wizji jest implementacja protokołu IPv6, dalszy postęp w zakresie technik RFID i bezprzewodowej komunikacji. Analitycy przewidują, ze pierwsze rozwiązania Internetu Przedmiotów znajdą zastosowanie już za 15 lat. Rozwój Internetu Przedmiotów uwidaczniać się będzie rosnącą obecnością: inteligentnych, komunikujących się różnego rodzaju przedmiotów, współdziałających ze sobą sieci urządzeń i czujników w celu poprawy jakości życia oraz redukcji negatywnych wpływów rozwoju cywilizacyjnego na naturalne środowisko, bezstykowych systemów identyfikacji osób. To, by wizja Internetu Przedmiotów w pełni się urealniła, istnieje potrzeba stworzenia norm zarządzania inteligentnymi przedmiotami, ich wzajemnej interakcji i komunikowania się z otoczeniem. Powinny powstać zapewniające globalne bezpieczeństwo protokoły komunikacyjne i standardy, umożliwiające skuteczną wymianę ogromnych ilości informacji między ludźmi i różnego rodzaju obiektami. Ważnym zagadnieniem jest też rozwiązanie problemu ich funkcjonowania w trudnych warunkach (zdolności adaptacyjne), a także czerpania energii z otoczenia. Inny ważny problem to zaufanie, ochrona prywatności i poczucie bezpieczeństwa, nie tylko w aspektach technicznych, ale i ludzkim. Koniecznością jest, aby w celu uzyskania szerokiej akceptacji przyjętego systemu identyfikacji obiektów, technicznie rozwiązania gwarantowały prywatność użytkowników i bezpieczeństwo informacji. Obecnie obiekty (sieci RFID) posiadają w wielu przypadkach zabezpieczenie jako funkcję dodatkową - dla społecznej akceptacji Internetu Przedmiotów decydujące będą rozwiązania dające stałe i silne poczucie bezpieczeństwa. Zagadnienia te powinny być wprowadzone do przyszłych przepisów IoT, które muszą dokładnie zdefiniować funkcje zabezpieczeń w obszarach poufności, integralności, a także dostępności usług. W celu zwiększenia zaufania ludzi do Internetu Przedmiotów, należy odpowiednio wcześnie zacząć ich do tego przygotowywać, np. poprzez szeroko pojętą społeczną edukację. Przyczyni się to do rozwiania obaw wynikających z już krążących czarnych scenariuszy totalnego nadzoru. Dla rozwoju Internetu Przedmiotów znaczące jest również uświadamianie społeczeństwu korzyści, jakie jego rozwiązania niosą. Powinny być one prezentowane w sposób przekonywujący dla różnych grup społecznych, jeszcze przed implementacją IoT Wszechobecność inteligentnych obiektów Rozpowszechniony Internet Przedmiotów wprowadzi jeszcze więcej rewolucyjnych zmian niż Internet i mobilne technologie, uznawane dzisiaj za główne siły napędowe rozwoju społeczeństwa informacyjne (SI). Przyszła wszechobecność IoT sprawi, że wszystkie otaczające nas obiekty (przedmioty codziennego użytku, urządzenia i inne rzeczy) będą w stanie wymieniać między sobą informacje i współdziałać, co w praktyce przełoży się na lepszą jakość życia. Przykładowo, wskazuje się na takie możliwości, jak: Inteligentne ubrania wykonane z inteligentnych materiałów, które komunikować się będą z urządzeniami kontroli pogody (termometry, hydrometry, barometry itd.) znajdującymi się w samochodach i mieszkaniach, co pozwoli ich użytkownikom ubrać się odpowiednie do aktualnie panujących warunków 78

79 atmosferycznych. Inteligentne książki przyszłości, jako wielowymiarowy multimedialny Hypertext, będą się odwoływać kontekstowo do modułów, wywołujących w czasie rzeczywistym telewizyjny przekaz poszerzonej informacji związanej z aktualnie czytanym wątkiem. Większość z takich obiektów będzie obdarzona inteligencją i zdolna do zachowań zgodnie z określonym schematem (algorytmem) działań, ze świadomością sytuacji (kontekstu). Będą one również w stanie współpracować i podejmować decyzje z uwzględnieniem dynamicznie zmieniających się preferencji użytkownika. Dobrym przykładem wydają się być inteligentne budynki i inteligentne samochody. Dom przyszłości jako inteligentny obiekt - będzie mógł np. automatycznie podejmować różnego rodzaju działania na rzecz zmniejszenia konsumpcji energii i zwiększenia komfortu zamieszkania. Czujniki i elementy samochodu będą ze sobą współpracować tak, aby zapewnić kierowcy bezpieczną i przyjemną podróż, z zachowaniem jak największej dbałości o środowisko. Nowa generacja inteligentnych urządzeń będzie mogła również współpracować ze sobą (przedmiot-przedmiot) w celu przekazywania ich właścicielowi wiadomości. Przykładowo, robot do czyszczenia kontaktuje się z samochodem, aby przekazał on kierowcy (w postaci komunikatu głosowego) informację o braku detergentu, a kierowca wykorzystując telefon komórkowy może odpowiednio uzupełnić listę zamówień złożoną w automatycznym magazynie. W celu osiągnięcia logicznej (spójnej) inter-operacyjności obiektów na skalę globalną, konieczne jest opracowanie odpowiednich protokołów. Niezbędne jest także wyposażenie uch we właściwości typu self, takie jak możliwość samo-konfiguracji i samozarządzania, co zapewni ich integrację z dowolnym środowiskiem pracy. Trudność tego zadania pokazują problemy z istniejącą dzisiaj technologią "Plug and Play". Problem prawidłowej instalacji nowego np. urządzenia znacznie się spotęguje, kiedy będzie ono wprowadzane w środowisko setek, jeśli nie tysięcy lub milionów innych przedmiotów, z dużym prawdopodobieństwem, ze część z nich jeszcze nie istniała, kiedy instalowane urządzenie było projektowane. Istniejące już inteligentne domy zostały starannie zaprojektowane dla optymalnej współpracy urządzeń w ramach ogólnej architektury systemowej, bez uwzględnienia przedmiotów znajdujących się w normalnych domach, gromadzonych przez mieszkańców latami. Bez wystarczającej standaryzacji protokołów i rozwiązania problemów związanych z mechanizmami zaangażowanych konfiguracji, zakładana powszechna inteligencja obiektów będzie niemożliwa. Kolejnym istotnym zagadnieniem jest zapewnienie wiarygodności wszechobecnej inteligencji. W sytuacji, gdy obiekty mają we współpracy podejmować inteligentne decyzje, powstaje problem zbieżności rozwiązań oraz czy i w jaki sposób globalne rozwiązanie może być stosowane lokalne. Z zagadnieniem tym wiąże się dodatkowo kwestia zabezpieczeń przed usterkami. Jak stwierdzić, że obiekt ma wady i jak zapobiegać rozprzestrzenianiu się tego na inne, co może doprowadzić do impasu całego systemu, nie wspominając już o sytuacji, w której różne przedmioty zaczynają celowo wysyłać fałszywe sygnały? Obszar zachowań inteligentnych obiektów skupia uwagę naukowców już od kilku lat i podlega badaniom (symulacje), lecz dopiero cała złożoność tego zagadnienia ujawni się, gdy inteligentne obiekty staną się wszechobecne. W tej chwili na wiele pytań jeszcze trudno znaleźć odpowiedź Wsparcie dla jakości życia opiekuńcze otoczenie: opieka zdrowotna, 79

80 inteligentne domy, transport Opieka zdrowotna W dzisiejszych społeczeństwach ludzie często odczuwają utrudniony dostęp do opieki zdrowotnej, a nieraz także ponoszą konsekwencję błędów lekarskich. Coraz większym wyzwaniem staje się zaprojektowanie systemów obsługiwanych przez pracowników służby zdrowia, zintegrowanych z łańcuchem dostaw świadczeń medycznych do pacjenta, jeszcze zanim zostanie on przyjęty do szpitala. Pełną gamę nowych możliwości dla metod leczenia i świadczenia usług da diagnostyka połączona z wykorzystywaniem nowych technologii, w tym techniki aktywnych chipów. Na przykład, wprowadzony do organizmu pacjenta jak najbliżej zagrożonego organu odpowiedni przedmiot pomoże w dawkowaniu leków ( In vivo ), zmniejszając tym samym ilość przyjętych odczynników chemicznych i ryzyko niepożądanych skutków. Podniesie to także efektywność leczenia chorób o podłożu genetycznym lub przeciwdziałania ich wystąpieniom (profilaktyka). Umieszczanie tymczasowych czujników i laboratoryjnych chipów na pacjencie lub wewnątrz jego organizmu stanie się możliwe dzięki zastosowaniu materiałów ulegających biodegradacji. Wprowadzone do organizmu inteligentne mikro-roboty będą mogły być wykorzystywane w zabiegach poprzez zdalne naprowadzanie (poza organizmem) do obszarów zakażonych, a także zdalnie dostarczać - na potrzeby diagnostyki - wartości życiowych parametrów. Ten nowy rodzaj osobistego wyposażenia medycznego pozwoli to ludziom z zagrożeniami zdrowotnymi bezpieczniej przebywać w domu, ponieważ w przypadku sytuacji kryzysowych to inteligentne urządzenie automatycznie wezwie medyczne służby ratownicze lub zaalarmuje szpital. Uwolni to pacjenta od konieczności poddawania się, dopóki nie dzieje się nic złego, rutynowym kontrolom. Konieczne medyczne konsultacje i związany z organizacją tego stres chorego zastąpi telemedycyna środowiska Web 3.0, która pozwoli pacjentowi na zdalną rejestrację z uwzględnieniem jego preferencji, a lekarzowi do dostęp do wszystkich informacji medycznych o pacjencie. Wiedza ta i osobiste wyposażenie medyczne chorego umożliwią lekarzowi efektywne zdiagnozowanie. Przewiduje się, ze w przyszłości badania naukowe z zakresu medycyny prowadzone będą w większości w oparciu o dane pacjentów przebywających we własnych mieszkaniach. Obserwowane tendencje demograficzne w Europie wyraźnie wskazują na postępujące starzenie się społeczeństwa i wzrost liczby osób wymagających stałej opieki medycznej. Inteligentne otoczenie i Internet Przedmiotów stworzą starszym osobom możliwość dłuższego i bezpiecznego życia w warunkach domowych, a także zmniejszą ryzyko nieprawidłowego dawkowania leków. Dostarczanie leków bezpośrednio do organizmu (tryb In vivo) umożliwi zautomatyzowanie ich porcjowania, co w innych okolicznościach wymagałyby wizyty pielęgniarki. W przypadku, gdy osoba będzie przebywać niepokojąco długo w zdefiniowanym pomieszczeniu (np. łazienka, toaleta), to zainstalowane w mieszkaniu inteligentne obiekty wezwą pomoc (służby ratownicze). Jednym z trudniejszych wyzwań w tym aspekcie opieki jest znalezienie sposobów dostarczania tego rodzaju korzyści i wzrost ich efektywności przy jednoczesnym zachowaniu naturalnej potrzeby ludzi do wzajemnych kontaktów - samotność i izolacja jest równie niebezpieczna jak wiele innych schorzeń. Kolejnym problemem jest to, że wprowadzanie do indywidualnej opieki czujników i innych inteligentnych urządzeń, a także zautomatyzowanego dawkowania leków może 80

81 budzić w niektórych obawy przed zagrożeniami, wynikającymi z technologicznego ryzyka. Ze względu na trendy demograficzne (starzenie się społeczeństw, ale i przypieczone tempo urbanizacji) pomoc życiowa staje się koniecznością, ale jak zapewnić, aby te inteligentne przedmioty naprawdę służyły pacjentom i poprawiały jakość ich życia? Jak zapobiec temu, by w inteligentnym domu możliwe stało się, by jego użytkownik umieścił przez przypadek w jednym opakowaniu różne, wzajemnie wykluczające się leki? Jak zapewnić, by automatyczny robot wspomagający prysznic gwarantował odpowiednią temperaturę wody, gdy czujnik temperatury ciepłej wody w kranie jest zepsuty? Statystycznie niskie prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożeń mogą nie być zadawalające dla pacjentów, a także innych osób korzystających z takiej formy opieki. Konieczne stanie się zaprojektowanie inteligentnych i stabilnych systemów, gwarantujących pełne bezpieczeństwo. Inteligentne domy (mieszkania) Wizja inteligentnych domów nie jest nowa i znajduje swoje odbicie w teraźniejszości. Inteligentne domy przyszłości korzystać będą w dużej mierze ze zdobytych doświadczeń dnia dzisiejszego. Obecne rozwiązania podporządkowane są potrzebom i każda rzecz w domu (mieszkaniu) jest starannie wybierana ze względu na jej możliwości współdziałania z pozostałymi inteligentnymi urządzeniami. Jest to kosztowne, co powoduje, że inteligentny dom dla większości ludzi pozostaje wciąż w sferze marzeń. Z chwilą, gdy każdy inteligentny obiekt zostanie wyposażony w wiedzę odnośnie protokołów wzajemnej współpracy, to dzisiejsze trudności, wynikające z powodu niezależnego rozwoju dedykowanych systemów, znikną. Na przykład, istnieją różne rozwiązania dla inteligentnego sterowania każdym gniazdkiem w domu, dotyczące prostych czynności (włączanie i wyłączanie światła) i bardziej złożonych (np. zarządzanie elektrycznymi grzejnikami w celu ustawienia żądanej temperatury otoczenia). Systemy kontroli takich działań są dzisiaj dość podstawowe i ograniczone do gniazdka - nie można z ich wykorzystaniem zarządzać urządzeniami podłączonymi do prądu, np. przez przedłużacze. W przyszłym Internecie Przedmiotów lampy, a nawet żarówki będą adresowalne oraz inteligentne, a globalny kontroler zarządzania domem będzie w stanie kontrolować każde pojedyncze inteligentne urządzenie. Utrzymywanie komfortowej temperatury i podgrzewanie wody należą do najbardziej energochłonnych czynności. Poddane kontroli silnie zmniejszają ogólną konsumpcję energii, co prowadzi do obniżenia ogólnych kosztów utrzymania mieszkania. Obecne inteligentne domy stwarzają już takie możliwości, a w przyszłości - dzięki Internetowi Przedmiotów udostępniać będą wiele nowych. Zagadnieniu temu poświecony będzie osobny ustęp pracy. W przyszłości o ogólny stan mieszkania dbać będą roboty, wykonujące takie czynności, jak np. czyszczenia lub konserwacje (naprawy). Będą one samodzielnie współpracować z domowymi czujnikami oraz zarządzać mieszkaniem (ogólna kontrola). Te inteligentne urządzenia będą współpracować z innymi domowymi urządzeniami np. w celu zapewnienia mniejszego zużycia energii, a także odbierania sygnałów zapotrzebowania na uzupełnienie zapasów żywności, środków czystości, itp. Część z sygnalizowanych potrzeb będą mogły być realizowane automatycznie przez robota konserwacyjnego. Spowoduje to odejście ludzi od konieczności wykonywania niektórych, często dość nudnych, domowych czynności. Domowe inteligentne urządzenia będą także wspólnie starać się zmaksymalizować komfort każdego z mieszkańców poprzez poznawanie (uczenie się) profili ich indywidualnych preferencji. Poranna kawa będzie przygotowana w odpowiednim czasie, 81

82 wanna zostanie napełniona wodą o odpowiedniej temperaturze, stosownie do obyczajów włączony zostanie odpowiedni system przekazu medialnego (telewizja, radio, CD, DVD, lub komputer), a w przypadku nieobecności użytkownika mieszkania nastąpi zapis przekazywanych treści. Mobilne roboty i bezprzewodowe inteligentne urządzenia będą mogły też bez problemu współpracować i komunikować się z otoczeniem, przyczyniając się do zapewnienia bezpieczeństwa. Osoby w podeszłym wieku i niepełnosprawne, które zamieszkają w inteligentnym domu, będą w stanie podejmować działania, które w dzisiejszych warunkach wymagają nadmiernego dla nich wysiłku lub pomocy (obecności) drugiego człowieka. Pewne wyobrażanie inteligentnego domu przyszłości daje już tzw. Dom Microsoftu, supernowoczesny budynek znajdujący się w Executive Briefing Center w Redmond, w stanie Waszyngton. Testowane są tam coraz to nowsze technologie mające szanse powszechnie zagościć w domach/mieszkaniach za lat. Swoją wizję domu przyszłości Microsoft tworzy od ponad 15 lat i co jakiś czas ją uaktualnia oraz przebudowuje dom tak, by stale obejmowała najnowszą (często jeszcze testowaną) myśl techniczną. Cechy, które stanowią o inteligencji Domu Microsoftu, to: Oszczędność energii: centralnie sterowane oświetlenie oparte na diodach LED, wykrywające obecność człowieka w pomieszczeniu. RFID w kuchni: np. położenie na blacie miksera i mąki spowoduje, że system zapyta czy o zamiar sporządzenia potrawy i analizując zawartość lodówki podpowie kilka przepisów. Komunikacja głosowa w kuchni i salonie (polecenia dla urządzeń). Wyświetlacze. Znajdują się wszędzie. Ściana w przedpokoju wyświetla listę obecnych w domu, blat w kuchni wyświetla przepisy, tapety w pokoju zmieniają się stosownie do okoliczności (łącznie z animacjami). Otwieranie drzwi wejściowych: karta inteligentna albo odcisk dłoni. Można także skanować tęczówkę. Dzwonek do drzwi - zamiast biec do wiszącego na ścianie domofonu, wystarczy sięgnąć komórkę, która wyświetla twarz osoby, która przed drzwiami czeka. I albo naciska się zielony przycisk wpuszczając gościa albo czerwony, włączając nagrany odgłos szczekania psa. Seria poniżej przedstawionych zdjęć (rys , autorstwa Shane O'Neill, opublikowanych przez Serwis PC Word) przedstawia wnętrza inteligentnego Domu Microsoftu. 82

83 Rys. 34. Wnętrze inteligentnego Domu Microsoftu (foto 1) Źródło: Shane O'Neill, PC Word Wejście do domu przyszłości. Z zewnątrz wygląda dość przeciętnie, lecz kryje w sobie niewyobrażalnie zaawansowaną elektronikę użytkową. Każdy niemal przedmiot zawiera dziesiątki czujników, każda płaska powierzchnia to interaktywny wyświetlacz dotykowy. Rys. 35. Wnętrze inteligentnego Domu Microsoftu (foto 2) Źródło: Shane O'Neill, PC Word Dane o stanie zdrowia właściciela zegarka przesyłane są do centralnej bazy i prezentowane na interaktywnym stole. 83

84 Rys. 36. Wnętrze inteligentnego Domu Microsoftu (foto 3) Źródło: Shane O'Neill, PC Word Kuchenne blaty przedstawią informacje na temat stanu spiżarni i lodówki, czym pomogą w przygotowaniu listy zakupów. Zasugerują także danie, które można przygotować z dostępnych składników i pokażą krok po kroku jak należy je wykonać. Rys. 37. Wnętrze inteligentnego Domu Microsoftu (foto 4) Źródło: Shane O'Neill, PC Word Dotykowy wyświetlacz w kuchni pełni rolę kalendarza przypominającego o ważnych datach i pozwala wysyłać wiadomości do pozostałych domowników. Zamiast wołania na 84

85 obiad - SMS z zaproszeniem :-) Rys. 38. Wnętrze inteligentnego Domu Microsoftu (foto 5) Źródło: Shane O'Neill, PC Word Poza tym pokaże bardziej szczegółowe (niż blat obok zegarka) informacje o zdrowiu domowników. Rys. 39. Wnętrze inteligentnego Domu Microsoftu (foto 6) 85

86 Źródło: Shane O'Neill, PC Word W salonie obraz oglądać można nie tylko na ogromnym telewizorze, ale także na... ławie. Rys. 40. Wnętrze inteligentnego Domu Microsoftu (foto 7) Źródło: Shane O'Neill, PC Word Stół w jadalni dopasuje swój wygląd do życzeń siedzących przy nim osób. Rys. 41. Wnętrze inteligentnego Domu Microsoftu (foto 8) Źródło: Shane O'Neill, PC Word 86

87 Ekrany w jadalni, dla każdego jedzącego, pokażą spożycie składników zawartych w pokarmach (tłuszcze, węglowodany) i ogólną wartość kaloryczną posiłku. Rys. 42. Wnętrze inteligentnego Domu Microsoftu (foto 9) Źródło: Shane O'Neill, PC Word Nie wychodząc z łóżka można porozmawiać z przyjaciółmi (video-konferencja), lub obejrzeć film na ścianie, zgodnie z poleceniem "zmiany tapety". Rys. 43. Wnętrze inteligentnego Domu Microsoftu (foto 10) Źródło: Shane O'Neill, PC Word Centrum dowodzenia domem przyszłości. Umożliwia wszystko. Od sterowania 87

88 oświetleniem i ogrzewaniem, przez bezpośrednią komunikację z domownikami lub lekarzem rodzinnym, po wybór utworów muzycznych odtwarzanych w centralnym systemie nagłaśniającym. Transport (przemieszczanie się) W nowoczesnych samochodach około 30% ich całkowitych kosztów stanowią zainstalowane elementy elektroniczne. Systemy te znacznie zwiększają bezpieczeństwo kierowców i przyczyniają się do mniejszego zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Dzięki nim, mimo rosnącego ruchu drogowego i wzrostu liczby wypadków drogowych, obserwuje się ciągłe zmniejszania skali obrażeń i zgonów. Można powiedzieć, ze wszystkie te udogodnienia (i ich pozytywne konsekwencje) w pewien sposób wynikają z potraktowania samochodu jako niezależnego systemu. Stanie się to bardziej widoczne z chwilą, gdy samochody będą mogły się komunikować i samodzielnie zbierać oraz analizować informacje o otoczeniu. Na przykład, w przypadku zatoru, samochody stojące z przodu będą mogły poinformować samochody stojące za nimi, co jest tego przyczyną (wypadek czy zbyt duży ruch), a inteligentne systemy nawigacji przeprogramowywać będą na bieżąco uprzednio zaplanowaną trasę przejazdu samochodu z uwzględnieniem opuszczenia lub ominięcia drogi o zbyt małej przepustowości. Ogólny schemat zakładanej współpracy samochodów pokazuje rys. 44. Rys. 44. Schemat współpracy samochodów Źródło: Dr. Jorge Pereira, Towards the Internet of Smart Things, European Commission - DG INFSO, 2008 Samochody będą wspomagać kierowcę w zachowaniu bezpiecznej odległości od pojazdu jadącego przed nim lub wręcz odmawiać wykonania niebezpiecznych, ze względu na aktualne warunki pogodowe lub inne okoliczności, manewrów (próbne aplikacje tego typu stosowane są już w niektórych luksusowych markach). Na autostradach funkcję prowadzenia samochodu będzie mógł przejąć autopilot, co przyczyni się do mniejszego zmęczenie kierowcy i obniży ryzyko wypadku. Zakłada się, że samochody będą także w pewien sposób dbać o siebie. Samochód w razie konieczności wzywać będzie odpowiednie służby (wysłanie sygnału), uprzednio sprawdzając czy w ich magazynie dostępne są potrzebne części. Samochód, by 88

89 zminimalizować stopień swojego zużycia, planować będzie zgodny z zaleceniami producenta harmonogram ogólnych przeglądów serwisowych i poszczególnych elementów (częściowo rozwiązania takie występują już w niektórych modelach BMW). W razie konieczności sprawdzi, czy firma dokonująca naprawy lub przeglądu udostępnia samochód zastępczy. Samochody również będą w stanie lepiej zarządzać swoimi energetycznymi potrzebami poprzez akumulowanie energii w znacznie większych ilościach, z wykorzystaniem nowych technologii jej przechowywania, a także przez jej wydajniejsze przetwarzanie dzięki silnikom, częściowo lub w całości opartym o nowe źródła energii. Optymalne planowanie trasy przejazdu spowoduje zmniejszenie liczby przejechanych kilometrów, a lepsze systemy kontrolne wymuszać będą jazdę bardziej energooszczędną. Wszystkie te czynniki przyczyniać się będą także do ograniczenia emisji zanieczyszczeń do atmosfery. Rynek transportu publicznego, gdy tylko inteligentne urządzenia i podróżni będą identyfikowalni, całkowicie się zmieni. Systemy biletowe oparte o technologie RFID są już dość często stosowane np. w Paryżu około 10 mln codziennie korzystających z transportu publicznego ma już dostęp do inteligentnego biletu elektronicznego (system navigo, ). Nietrudno sobie wyobrazić, ze w przyszłości taki system nie tylko pozwali użytkownikowi na dostęp do stacji, ale i - dzięki czytnikom umieszczonym w drzwiach pojazdów umożliwi prześledzenie wszystkich połączeń i trasy każdego z podróżujących. Dostarczy to operatorom dokładne informacje o ruchu, których analiza pozwoli im optymalizować działającą sieć i poziom usług, a także podejmować decyzje związane z jej rozszerzaniem. W sytuacjach krytycznych (wypadek, pożar, przetrzymywanie, itp.), służby ratownicze będą dokładnie znać liczbę podróżujących i nazwiska abonentów biletów wielokrotnego ładowania. Dużą korzyścią dla użytkownika przyszłych publicznych sieci transportowych może być, w przypadku konieczności zamknięcia stacji lub wystąpienia problemów operacyjnych, otrzymanie odpowiednio wcześniej powiadomienia z propozycją alternatywnych tras i połączeń Nowa jakość w obrocie towarowym handel detaliczny, logistyka, farmaceutyka, żywność Handel detaliczny Ważną możliwością zastosowania na dużą skalę Internetu Przedmiotów będzie handel detaliczny. Przyniesie to wiele korzyści zarówno sprzedawcom, jak i konsumentom. Detaliści będą mogli ustalać aktualną pozycję (miejsce przebywania) produktu, poczynając od producenta, poprzez etap magazynowania, halę sprzedaży, kasjera, a także stanowisko kontroli, co wzmocni ochronę przed kradzieżą. Znaczniki RFID przyczynią się do zmniejszenia kosztów obsługi, dzięki możliwości pobierania przez samych klientów informacji o produktach, bez konieczności stawiania zakupywanych towarów na taśmie transportera lub ladzie. Inteligentne półki będą automatycznie emitować do magazynów żądanie uzupełnienia zapasów, a przeznaczone do sprzedaży towary będą z hurtowni bezpośrednio dostarczane na półkę. Dodatkowo, historię pozycji dowolnego asortymentu, od produkcji do dostawy na półkę, można będzie przechowywać, co polepszy jakość zarządzania łańcuchem dostaw. Konsumentom da to możliwość uniknięcia długotrwałych procedur kontrolnych. Informacje związane z historią produktów mogą zmniejszyć niebezpieczeństwo np. spożywania przeterminowanych produktów i wzmóc ochronę praw konsumentów w przypadku nabycia niepełnowartościowych, wadliwych lub podrobionych produktów. 89

90 Jednak wprowadzenie RFID do handlu detalicznego budzi obawy konsumentów, chociaż w świetle opinii analityków tematu elektroniczny znacznik na opakowaniach towaru nie narusza prywatności bardziej niż kod kreskowy. Jedyna różnica tkwi w tym, że elektroniczny znacznik można odczytać po sprzedaży produktu i uzyskać informację np. co do miejsca i daty zakupu. Może być to wykorzystane przez nabywcę do udowodnienia praw własności lub w sporach dotyczących gwarancji. Ważnym elementem tego kontekstu jest przekonywanie konsumentów o przydatności elektronicznych znaczników i zwiększenie ogólnego poziomu ich akceptacji poprzez wprowadzanie różnego rodzaju zachęt. Podobnie jak zabezpieczenia w samochodzie (alarmy) dają niższe stawki ubezpieczeniowe, to elektroniczne identyfikatory, umieszczone na środkach trwałych gospodarstwa domowego, utrudniające nielegalną ich sprzedaż i ułatwiające ich odzyskiwanie, mogłyby stanowić podstawę do zniżek w ubezpieczeniu mieszkania przed kradzieżą. Większość obecnie sprzedawanych telefonów komórkowych jest wyposażonych w aplikacje łączności radiowej krótkiego zasięgu, taką jak np. Bluetooth, a dokładniej mówiąc NFC (ang. Near Field Communications, Komunikacja Bliskiego Pola), zaprojektowane do odczytu znaczników RFID. Prognozy wskazują, że już za 2 lata będzie około 2 bilionów aktywnych komórek z technologią NFC. Wkrótce konsument nie będzie musiał korzystać z czytnika sklepowego, aby poznać historię danego produktu. Wraz z możliwością bezpośredniego odczytu elektronicznych znaczników, w telefonach komórkowych będą mogły być przechowywane listy posiadanego dobytku. Ułatwi to podejmowanie roszczeń ubezpieczeniowych i prywatną sprzedaż dóbr, ponieważ scentralizowane rejestry przedmiotów (np. samochodów) nie będą już potrzebne. Logistyka Chociaż innowacja w logistyce sama w sobie zwykle nie zmienia przemysłu w sposób zasadniczy, to umożliwia zwiększenie wydajności procesów i wprowadza nowe funkcje lub wartości dodane. W przyszłości magazyny będą całkowicie zautomatyzowane i dotyczy to kontroli asortymentu, otrzymywania zleceń i realizacji dostaw. Pozwoli to na lepsze zarządzanie majątkiem (aktywami) i pro-aktywne (w sensie ulepszone) planowanie. Towary będą mogły być dostarczane odbiorcom bez interwencji człowieka, a producenci będą mieć bezpośredni dostęp do informacji na temat potrzeb rynku. W ten sposób produkcja i transport mogą być dynamicznie dostosowywane, co przyczyni się do oszczędności czasu, energii i ochrony środowiska. Oprogramowanie znacznika RFID pozwoli przedmiotom znajdującym się trakcie transportu (poruszającym się) podejmować inteligentne decyzje związane z przebiegiem trasy przemieszczania się. Przyczyni się to do optymalizacji dostawy danego przedmiotu i do zależności trasy przekazywania przedmiotu do odbiorcy od decyzji producenta lub klienta. Przedmiot mógłby, na przykład, sprawdzać u nadawcy, czy powinien on kontynuować trasę do planowanego odbiorcy, czy też przemieszczać się w pierwszej kolejności do innego odbiorcy, oferującego wyższą zapłatę za szybką dostawę. Logistyka dnia dzisiejszego opiera się o ustalone łańcuchy dostaw od producenta do konsumenta, zdefiniowane porozumieniami prawymi i określone w czasie. Można sobie wyobrazić, że przedmioty w ruchu (poruszające się, w tranzycie) współtworzą pewien rynek i, że konsument mógłby złożyć zapotrzebowanie na takiego rodzaju przedmiot, otrzymać i przyjąć ofertę na rzecz realizacji jego wniosku przez Internet, gdzie zestaw usług tego typu byłby automatycznie rozpoznawalny jako Internet Przedmiotów. Będzie miało to wpływ to zmianę sposobu działalności biznesowej, ponieważ klienci prawdopodobnie już rzadziej będą składać duże zamówienie na przedmioty określonego 90

91 rodzaju u jednego producenta, a zaczną je kupować na bieżąco, w miarę indywidualnych potrzeb i ewentualnie od konkurencyjnych producentów. Farmaceutyka Chociaż farmaceutyczne aplikacje mają związek z zastosowaniami Internetu Przedmiotów omówionymi wyżej, tzn. sprzedażą detaliczną i logistyką, to w tym przypadku istnieją jeszcze dodatkowo specyficzne korzyści, związane ze zdrowiem. Jedną z nich jest to, ze elektroniczny znacznik umieszczony na opakowaniu leków zawierać mógłby, obok informacji typowych dla każdego towaru, wszystkie informacje związane z zażywaniem leku, w tym jego optymalne dawkowanie i niepożądane skutki korzystania z leku. Inteligentne i ulęgające biodegradacji pyłki, osadzone wewnątrz pigułek mogłyby wchodzić w interakcje z inteligentnym znacznikiem umieszczonym na opakowaniu, co umożliwiłoby monitorowanie używania i w tym nadużywania leków, a także pozyskanie informacji o konieczności nowej dostawy. Taki nieszkodliwy pyłek w tabletkach mógłby być wyposażony w wiedzę na temat niezgodności leków i w razie konieczności mógłby spowodować dezaktywację substancji czynnych zawartych w pigułce. Taki sam mechanizm może być stosowany w celu zapobiegania przedawkowaniu. Jeśli już zdarzy się, że ktoś ucierpi z powodu przedawkowania leku, to ten inteligentny składnik tabletki mógłby ułatwić znalezienie antidotum i ustalenie odpowiedniej dawki. Żywność W Unii obowiązuje prawo chroniące oryginalność regionalnych produktów i wiążące miejsce ich produkcji z miejscową tradycją. Możliwość śledzenia miejsca pochodzenia danego produktu pomoże konsumentom sprawdzać jego oryginalność, a także pośrednio przyczynić się do zachowania w Europie różnorodności rolnictwa. Szczególną uwagę opinii publicznej na bezpieczeństwo żywności w ostatnich latach zwróciło zjawisko wystąpienia BSE9 lub "zgony szalonych krów". Znane są również przypadki, w których i inne czynniki zakaźne zostały wykryte w niektórych partiach żywności. Często takie zagrożenia mogą być stwierdzone tylko poprzez wykonanie testów laboratoryjnych na próbkach pobranych z partii, a wyniki są dostępne dopiero po jej wprowadzeniu na rynek, co prowadzi do niezbyt precyzyjnych ostrzeżeń. Wiedza na temat pochodzenie produktów żywnościowych - w celu ograniczenia dostępu do zarażonej żywności - staje się zatem koniecznością. Internet Przedmiotów umocni przekonanie konsumentów, że żywność, którą kupują, jest sprawdzona i spowoduje, że kontrola jej jakości rozciągać się będzie od gospodarstw (wytwórców), poprzez sklepy do nabywców. Możliwość śledzenia drogi produktów sprawi szybsze wykrycie źródła zakażenia żywności i ograniczy zakres wynikających z tego zagrożeń. Elektroniczne znakowanie towaru stwarza możliwość uzyskiwanie określonych informacji rynkowych. W branży żywnościowej produkcja - szczególnie w odniesieniu do niektórych produktów - jest często planowana z dużym wyprzedzeniem i zgodnie z przewidywaniami hurtowników, a elastyczność producentów bywa ograniczona przez długoterminowe umowy i politycznie decyzje związane np. z dotacjami do produkcji. Coraz częściej staje się widoczne, że mechanizm informacji zwrotnej na rynku żywności nie działa tak, jak na innych rynkach towarowych i dostępność żywności oscyluje między okresami nadprodukcji i niedoboru. Producenci żywności mogliby regulować swoją produkcję, gdyby tylko wcześniej, z wykorzystaniem Internetu Przedmiotów, znali aktualne zapotrzebowanie na określone produkty. Znajomość tego może pozwolić na przygotowywanie oferty z uwzględnieniem wahań popytu rynkowego. Z punktu widzenia społecznego poprawiona stabilność produkcji i dostaw żywności jest bardzo pożądana. 91

92 Gospodarka zasobami z wykorzystaniem informacji sensorowej oszczędność energii elektrycznej, zapobieganie katastrofom i zanieczyszczeniom Oszczędność energii elektrycznej Oszczędność energii jest warunkiem wstępnym (założeniem) dla Internetu Przedmiotów. Dlatego badania generujące nową wiedzę na temat sposobów rozwijania coraz bardziej energooszczędnych technologii będą mieć wpływ na projektowanie wszystkich elektronik. Idea zbierania (magazynowania) energii pozwoli na to, by coraz większa część konsumowanej energii była generowana przez otaczające, odnawialne źródła, dostępie lokalnie, zmniejszając tym samym straty w długodystansowej jej dystrybucji. Na zoptymalizowanie kontroli konsumpcji energii pozwoli duża liczba informacji sensorowej. W nowoczesnych budynkach do jednych z najbardziej energochłonnych działań należy zarządzanie temperaturą otoczenia (w tym klimatyzacja). W poszczególnych mieszkaniach można regulować temperaturę zgodnie z osobistymi preferencjami osób przebywających w pokoju i unikać nadmiernego ogrzewania lub chłodzenia pomieszczeń, lecz bez korzyści finansowych dla wszystkich mieszkańców budynku. Ponadto, poważnym problemem dla sieci energetycznych staje się sytuacja, w której grzejniki lub urządzenia klimatyzacyjne włączą się jednocześnie z pełną mocą, tworząc szczyty zużycia energii. Wymiarowanie sieci do badania tych szczytów jest kosztowne i można tego uniknąć stosując inne metody sterowania temperaturą w budynkach. Jeśli budynek będzie znać spodziewane warunki meteorologiczne, dzięki wymianie informacji sensorycznej z innymi budynkami wokół niego, będzie mógł dostosowywać swój wewnętrzny klimat z mniejszym zużyciem energii i zastosowaniem predykcyjnego sterowania temperaturą zamiast jej biernej kontroli. Dodatkowo, pozwoli to w określonym stopniu zmniejszyć potrzebę inwestowania w modernizację działających sieci. Zapobieganie katastrofom i zanieczyszczeniom Połączenie informacji sensorowej pozwoli na wczesne ostrzeganie i zapobieganie katastrofom. Otwarty zawór gazu w piecu grzewczym może być wykryty przez zestawienie pomiaru przepływu gazu z brakiem wzrostu temperatury w pomieszczeniu. Przypadkowy wypływ zanieczyszczający wodę może zostać zatrzymany dzięki czujnikom, wykrywającym emisję zanieczyszczeń i komunikujących się z następnym zaworem w kanale w celu zablokowania tego procesu. Korzyści z takich rozwiązań, w porównaniu do dzisiejszej sytuacji, polegają na tym, ze kontrola jest rozproszona, co pociąga za sobą szybszą i efektywniejszą (w tym finansowo) reakcję niż w przypadku scentralizowanego monitorowania i kontroli. Przyszłe mobilne roboty i mikro-roboty, a także sieci czujników używające inteligentnych systemów łączności będą także wykorzystywane do rozwoju efektywnych, wszechstronnych hybrydowych i heterogenicznych systemów sieciowych, które można zastosować w niedostępnych lub oddalonych lokalizacjach, takich jak np. platformy wiertnicze, kopalnie, las, tunele lub rury. Rozwiązania takie mogą pomóc w zapobieganiu i wykrywaniu niebezpiecznych sytuacji oraz neutralizowaniu ich skutków; systemy będą mogły być instalowane na stałe bądź w nagłych przypadkach, jak np. pożarach Aspekty społecznej akceptacji IoT Nowe technologie wprowadzają wiele nowych możliwości, ale i odciskają swoje piętno na 92

93 zachowaniach i świadomości użytkowników. Na obecnym poziomie rozwoju cywilizacyjnego wyraża się to - między innymi ich oczekiwaniami na coraz szybszą reakcję w zakresie zaspokajania różnych potrzeb, na natychmiastowy dostęp do informacji i na zapewnienie pełnego bezpieczeństwa w korzystaniu z technologii. W przyszłości, powszechne używanie inteligentnych urządzeń wprowadzi wiele korzystnych zmian prawie we wszystkich obszarach codziennego życia. Dzięki możliwości rejestrowania i odczytywania informacji umieszczonych na każdym produkcie, dokonywane przez ludzi wybory będą bardziej świadome; sieci czujników i inteligentnych urządzeń będą monitorować środowisko i udostępniać parametry otoczenia, uwalniając ludzi od często denerwujących i zabierających im czas czynności, np. wyszukiwania informacji. Wszyscy i wszystko będzie podłączone do sieci. W przyszłości w końcu każdy człowiek, niezależnie od miejsca zamieszkania, będzie miał dostęp do Internetu czy to poprzez komputery czy komórki. W podobny sposób każde coś z elektronicznym identyfikatorem będzie podłączone do Internetu Przedmiotów. Wynikający z tego ruch w sieci wymagać będzie niezawodnych systemów, dużej przestrzeni adresowej i rozwiązań inżynieryjnych, nad czym intensywnie pracują już ośrodki badawcze (np. Instytut Łączności). Z drugiej strony, jak wskazują analitycy tematu, dla społecznej akceptacji Internetu Przedmiotów największe znaczenie ma kwestia zaufania. Obecnie technologia RFID uznawana jest jako silnie naruszająca prywatność i chociaż opinia publiczna wydaje się być ogólnie przyzwyczajona do bardziej inwazyjnych sposobów kontroli (wszechobecne kamery), to RFID postrzegana jest często jako ostatni krok na drodze do przejęcia całkowitej kontroli nad osobistą wolnością. Jedną z przyczyn takich odczuć jest jeszcze stosunkowo niska znajomość korzyści, jakie niesie ta technologia. Dobrym przykładem może być telefonia komórkowa, gdzie na podstawie lokalizacji mobilnego telefonu można (z dużym prawdopodobieństwem) stwierdzić miejsce przebywania jego właściciela, a mimo to użytkownicy postrzegają w niej ogromne korzyści dla siebie i powszechnie z niej korzystają. Jednocześnie, mimo szerokiego i niemal bezwarunkowego zaakceptowania telefonów komórkowych, pozostaje jeszcze wiele otwartych pytań, np. w wpływ używania komórek na zdrowie. W odniesieniu do elektronicznych znaczników widać wyraźnie, że dla opinii publicznej kwestie prywatności i bezpieczeństwa są bardziej emocjonujące niż potencjalne korzyści. Pokonać można to nie tylko przez opracowanie dla tych technik skutecznych rozwiązań poszanowania prywatności, ale i przez szeroką propagację korzyści z zastosowań tych technik oraz wyjaśnianie społeczeństwu ich istoty. Przypuszcza się, ze w wielu sytuacjach ludzie będą skłonni udostępniać swoje dane osobowe, co pokazują następujące (hipotetyczne) przykłady: Gdy podróżujący przybywa do inteligentnego hotelowego pokoju, mógłby chcieć, aby pomieszczenie to mogło sprawdzić w jego inteligentnym mieszkaniu preferencje dotyczące temperatury, oświetlenia czy konfiguracji telewizora z odpowiednim zestawem kanałów. Kiedy zdarzy się wypadek, ofiary mogłyby chcieć, w celu zapewnienia optymalnego leczenia, by ich karty medyczne były dostępne dla przebywającej karetki. Dlatego ważne jest, by każdy człowiek miał pewność, że informacje zapisane w dowolnym urządzeniu będą obsługiwane prawidłowo, w sposób zachowujący jego prywatność. 93

94 Ważnym zagadnieniem jest jednoznaczne ustalenie, kto jest właścicielem danych w systemach sieciowych. Nawet w przypadku, gdy ktoś wyrazi zgodę na podejmowanie działań z wykorzystaniem swoich danych osobowych ze względu na czasowe potrzeby, musi mieć pewność, że nie będzie to nadużywane. Szukanie rozwiązań zapewniających prywatność nie jest jednak czymś, co należy brać pod uwagę jedynie po wprowadzeniu innowacyjnych technologii. Jest to także wymóg teraźniejszości. Ważną rolę w budowaniu publicznego stosunku do nowych technologii i Internetu Przedmiotów odgrywają kulturowe aspekty. W USA występuje dość szeroka publiczna akceptacja organów nadzoru i kontroli w celu zwiększenia osobistego i narodowego bezpieczeństwa, podczas gdy społeczeństwa europejskie koncentrują się bardziej na gwarancji zachowania prywatności i większość mieszkańców Europy raczej odrzuci technologie, które mogłyby umożliwiać nadzór lub kontrolę. Dlatego ważne jest, by Internet Przedmiotów był w stanie spełnić oczekiwania społeczeństw. W związku z tym istnieje potrzeba przeprowadzania badań, które by ujawniły te oczekiwania i wskazały sytuacje, w których wrażliwość społeczna oraz troska o prywatność informacji mogłyby zablokować rozwój aplikacji. W przypadku, gdy ludzie nawiązują między sobą kontakty, mogą wymieniać pewne informacje, które pośrednio bądź bezpośrednio ich identyfikują. Możliwość taka musi być również zaimplementowana w zastosowaniach IoT. Dla niektórych aplikacji i przedmiotów wymagany będzie całkowity brak anonimowości (stan zwany "verinymity"), a dla innych dopuszczalna kompletna lub częściowa anonimowość. Stopnie anonimowości mogłyby określać normy i regulacje odnoszące się do konkretnych aplikacji czy przedmiotów. Stosunek do technologii pierwotnie postrzeganych jako uciążliwe zmienić mogą zmiany demograficzne. Starzenie się społeczeństwa może, dla większej pomocy w ich codziennym życiu, spowodować wzrost akceptacji mniejszej prywatności. Konieczne jest więc, aby przedsiębiorstwa i rządy były w stanie uchwycić te trendy i określić najlepszy moment dla wprowadzenia Internetu Przedmiotów, co zaowocuje tym, że będzie on odbierany jako użyteczny Polityki na rzecz IoT Ważnym czynnikiem dla powodzenia nadchodzącego Internetu Przedmiotów jest informacja i edukacja. Obecnie obawy związane z kwestiami nadużycia prywatnych informacji są dominujące i potencjalni użytkownicy tej technologii nie postrzegają wyraźnie korzyści wynikających z jej wprowadzenia. Dlatego też konieczne jest pokazywanie możliwych zastosowań Internetu Przedmiotów oraz korzyści, jakie może to ludziom przynieść. Taka społeczna edukacja powinna być przeprowadzana jeszcze upowszechnieniem Internetu Przedmiotów, a także innych rozwiązań Internetu Przyszłości. Równie ważne jest, by kierowane do użytkowników informacje o obecności etykiet RFID, zasięgu odczytu, rodzaju przechowywanych danych w urządzeniach i podtrzymujących systemach i korzystaniu z tego, były łatwo dostępne i zrozumiałe. Równolegle z rozwojem zastosowań różnych nowych technologii konieczne jest ustanawianie przepisów prawnych, tak, by interesy ludzi były zabezpieczone i wszelkie rozstrzygnięcia sytuacji spornych, wynikających z ich użytkowania, odbywały się w zgodzie z prawem. Wzmocni to zaufanie do Internetu Przedmiotów i uwiarygodni korzyści wypływające z korzystania z Internetu Przedmiotów, co przyczyni się w sposób znaczący do jego upowszechnienia. Wymaga to, oprócz rozważań teoretycznych związanych z sygnalizowanymi obawami w wąskim gronie specjalistów, zaangażowania w debacie i dialogu na temat Internetu Przedmiotów szerszej publiczności. Stworzy to możliwość 94

95 budowania prawa z uwzględnieniem różnych kontekstów Perspektywa rozwoju IoT ( ) Dzisiejszy stan najnowszych technologii wyraźnie zarysowuje ścieżkę rozwoju Internetu Przedmiotów na poziomie uniwersalnym w najbliższych latach, a także wskazuje ważne aspekty, które powinny stać się przedmiotem badań. Istnieje silna potrzeba szukania rozwiązań w dziedzinie zarządzania, co oznacza (między innymi) opracowanie ujednoliconych norm dla systemów identyfikacji, a także komunikacji między elektronicznymi znacznikami. W najbliższych latach technologie konieczne do osiągnięcia stanu powszechnego społeczeństwa informacyjnego osiągną już etap praktycznych zastosowań. Istnieje ogólna opinia, że RFID stanie się popularnym nurtem w branży detalicznej już w najbliższych latach. Wraz z tym ogromna liczba obiektów stanie się adresowalna i będzie mogła być podłączona do Internetu protokołem IP, stanowiąc zalążek Internetu Przedmiotów. W celu zapewnienia tego należy rozwiązać w pierwszej kolejności dwa problemy; pierwszy odnosi się do tego, że dzisiaj współistnieją różne sieci (telefonii komórkowej, stacjonarnej, nadawcze i zamknięte sieci IP transmisji danych), a drugi ma związek z rozmiarem IoT (brak doświadczenia w tworzeniu systemu, w którym setki milionów obiektów podłączonych jest do sieci IP). Inne zagadnienia, takie jak: przestrzeń adresowa, problem automatycznej konfiguracji adresów, bezpieczeństwo (uwierzytelnianie i szyfrowanie) oraz wysoka skuteczność dostarczania sygnałów głosowych lub video najprawdopodobniej znajdą swoje rozwiązanie w postępie technicznym, w tym w rozwiązaniach inżynieryjnych dla Future Internet. Bardzo ważnym aspektem, które powinno stać się przedmiotem badań na wczesnym etapie upowszechniania RFID są zagadnienia związane z ustawodawstwem. Muszą być globalnie wdrożone jednakowe i wyraziste ustanowienia, zabezpieczające prawo do prywatności i gwarantujące oczekiwany przez użytkowników poziom ochrony ich danych osobowych. Równolegle powinno się organizować stałą edukację społeczną w zakresie Internetu Przedmiotów. Handel i logistyka w zasadzie wymagają stosunkowo tanich znaczników z ograniczoną liczbą cech, takich jak swój numer ID (numer identyfikacyjny danych) i niektóre dodatkowych obszarów pamięci. Istnieją jednak pewne zastosowania i gałęzie przemysłu, które wymagać będą elektronicznych znaczników zawierających znacznie większą ilość informacji i wyposażonych w bardziej interaktywne oraz inteligentne funkcje. Dana (ID) może być, w tym kontekście, postrzegana jako obiekt i w takim ujęciu znacznik nie tylko posiada swoje właściwości, ale i zestaw czynności, które może obsłużyć. Inteligencja, które obiekty w IoT będą musiały posiadać oraz to czy, jak i w których przypadkach będzie to inteligencja rozproszona bądź scentralizowana jest kluczowym czynnikiem rozwoju w przyszłości. W miarę, jak poziom inteligencji przedmiotów będzie wzrastać, coraz powszechniejsze staną się badania (behawioralne) nad ich wymaganymi zachowaniami tak, by mogły spójnie i bezkonfliktowo współistnieć w swoich środowiskach. Powinno to doprowadzić do standardów interaktywności przedmiotów, uwzględniających normy behawioralne. Znaczniki będą zawierać w sobie różne możliwości funkcyjne i między nimi a otoczeniem, w którym zostały umieszczone, zachodzić będą wzajemne interakcje. Jednym z takich przykładów może być interaktywne urządzenie umieszczone w organizmie człowieka w celu dostarczania odpowiedniego leku, do odpowiedniego miejsca i o odpowiednim czasie. 95

96 Inteligentna węzły zostaną zintegrowane w sieciach bezprzewodowych i znajdą zastosowanie w takich aplikacjach jak: monitoring otoczenia budynków, monitoring środowiska, automatyka domowa, personalizacja, lokalizacja, pozycjonowanie. Inne ważne tematy badawcze dotyczą wprowadzenia elektronicznych identyfikatorów do materiałów, takich jak ceramika, metale szlachetne, czy papier. Dodatkowo, w przyszłym IoT wykorzystywane będą odnawialne, łatwo dostępne surowce i trzeba również uwzględnić w badaniach wszelkie przyjazne środowisku materiały. Uwzględnić trzeba także to, że przyszłe inteligentne przedmioty muszą posiadać zdolność auto-zasilania, pobierając energię z otoczenia, w którym działają. Wreszcie, trzeba szukać rozwiązań, które by zapewniły wymóg odporności inteligentnych obiektów na bardzo trudne i ekstremalne warunki, w tym: temperaturę, wibracje, wilgotność i nieprzyjazne środowisko. Przewidywany rozwój Internetu Przedmiotów do roku, na podstawie trendów rozwoju technologicznego i przedstawiony w raporcie Internet of Things in 2020, ujmują tabele (tab ). Pierwsza z nich koncentruje się na zmianach, które mogą być przewidziane w ramach obecnych priorytetów badawczych i mogą być postrzegane jako ewolucja dzisiejszego postępu technicznego, druga zaś skupia się na bardziej radykalnych i przełomowych zmianach rozwojowych, wymagających nowych badań lub intensyfikacji już podjętych. Obszar (aspekt) Później (po 2020) Ogólna wizja Rozpowszechniona technologia RFID Wzajemne oddziaływania obiektów Zindywidualizowane obiekty Społeczeństwo, ludzie (społeczny) Zmiany biznesowe (procesy, modele, sposób pracy) Inteligentne aplikacje Wszechobecność czytników Prawa dostępu Nowy sposób prowadzenia handlu detalicznego i nowa logistyka Zintegrowane aplikacje Inteligentny transport Ochrona zasobów i energii Inteligentnie zarządzane otoczeniem Wzajemne oddziaływanie fizycznych i wirtualnych światów Szukanie w świecie fizycznym (google przedmiotów) Światy wirtualne Polityki, taktyki i zarządzanie (administracyjny) Przyjęta polityka dla krajów UE Zarządzanie widmem częstotliwościowym Wytyczne dla zrównoważonego zużycia energii. Wypracowanie założeń dla Future Internet Procedury uwierzytelniania, weryfikacji, wzrost zaufania. Bezpieczeństwo, poprawa jakości życia społecznego Procedury uwierzytelniania, weryfikacji, wzrost zaufania. Bezpieczeństwo, poprawa jakości życia społecznego Standardy Standardy sektorowe Standardy interakcji Normy zachowań 96

97 Obszar (aspekt) Później (po 2020) Rozwiązania inżynierskie (ogólna wizja) Sieci obiektów Programowalne obiekty / półinteligentne obiekty Inteligentne obiekty Wykorzystanie możliwości technologicznych RFID w logistyce, handlu detalicznym i opiece zdrowotnej Zwiększone współdziałanie obiektów Zdecentralizowane szyfrowanie Globalne zastosowania obiektów Ogólna sieć (Internet), która łączy ludzi, przedmioty i usługi Integracja przemysłów Urządzenia (elektronika) Tagi, sensory i aktywne układy małe i tanie Zwiększona pamięć i zdolności wykrywania Super wysoka prędkość Tańsze materiały Nowe fizyczne właściwości Energia Lepsze zarządzanie energią Lepsza jakość akumulatorów, baterii Odnawialna energia Wielorakie (różnorodne) źródła Pobieranie energii z siły żywiołu (huragan, trąba powietrzna, Tab. 10. Ekstrapolacja trendów (obecnych) technologii i badań w toku Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Internet of Things in 2020, Alessandro Bassi, Hitachi Europe i Geir Horn, SINTEF, KE, Bruksela 2008 Obszar (aspekt) Później (po 2020) Ogólna wizja Integracja obiektów Internet Przedmiotów Pełny potencjał Internetu Przedmiotów Społeczeństwo, ludzie (społeczny) Otoczenie wspomagające życie Biometryczne identyfikatory Ekosystemy dla przemysłu Dobra jakość życia (smart) Metody in-vivo w opiece zdrowotnej Wysoki poziom bezpieczeństwa życia W pełni kontrolowane rozszerzanie się sieci osób, komputerów i przedmiotów Automatyzacja opieki zdrowotnej Polityki, taktyki i zarządzanie (administracyjny) Ogólne taktyki zarządzania obiektami Polityki Uwierzytelniania, zaufania i weryfikacji Taktyki zarządzania Internetem Przedmiotów Standardy Protokoły wzajemnej współpracy i częstotliwości Protokoły utrzymywania energii i naprawy usterek Zasady współpracy inteligentnych przedmiotów Normy bezpieczeństwa zdrowotne 97

98 Obszar (aspekt) Później (po 2020) Rozwiązania inżynierskie (ogólna wizja) Wszechobecna integracja tagów i sieci czujników Zakodowane znaczniki i obiekty Wszechobecność inteligentnych obiektów Wykorzystanie Urządzenia (elektronika) Energia Rozproszona kontrola i bazy danych Sieci hybrydowe Zanieczyszczone środowiska Rozszerzony zakres tagów i czytników, wyższe częstotliwości Szybka transmisja Wbudowane anteny Integracja z rożnymi materiałami Zbieranie i przekształcanie energii Drukowalne baterie Bardzo niskie zasilanie mikroukładów Globalne zastosowania Samoprzystosowujące się systemy Rozproszone przetwarzanie Inteligentne, samorządne, współpracujące tagi Nowe materiały, tworzywa Energia z otoczenia (biologiczna, chemiczna, indukcyjna) Wytwarzanie energii w trudnych warunkach Recykling energii Heterogeniczne systemy Biodegradowalne urządzenia Nanotechnologia Biodegradowalne baterie Bezprzewodowe sterowanie energią Tab. 11. Kwestie wymagające nowych lub zintensyfikowanych badań (radykalne i przełomowe zmiany rozwojowe) Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Internet of Things in 2020, Alessandro Bassi, Hitachi Europe i Geir Horn, SINTEF, KE, Bruksela

99 4. Zagadnienia społeczno-ekonomiczne Future Internet W ostatnich dekadach Internet rozrósł się w stopniu trudnym do przewidzenia, nastąpiły ogromne zmiany, zarówno co do jego rozmiaru jak i sposobów korzystania z niego. Oprócz korzystania w środowisku akademickim, Internet jest obecnie również używany jako platforma biznesowa i stał się centralną częścią życia społecznego. Wraz ze wzrostem liczby użytkowników, dostawców i usług, Internet Przyszłości staje w obliczu wielu problemów, nie ograniczających się jedynie do skalowalności, czy ograniczeń przestrzeni adresowej. W obliczu pojawiających się problemów podejmowane są na całym świecie liczne inicjatywy, począwszy od ewolucyjnych do bardziej rewolucyjnych. Jednakże, daleko idące innowacje technologiczne mogą zostać wdrożone, jeśli będą uwzględniały aspekty nietechniczne, czy biznesowe. Nowe technologie mogą się przyjąć tylko wtedy, jeśli w zrównoważony sposób będą spełniać potrzeby aktualnych i przyszłych użytkowników Internetu. 4.1 Społeczne aspekty Internetu Wpływ Internetu na różne dziedziny życia społecznego W ostatnich latach technologie informacyjne i komunikacyjne (ICT) szeroko przeniknęły europejskie społeczeństwo i gospodarkę w stopniu, którego nie można było przedtem przewidzieć. Wielu obserwatorów wierzyło, że szybkie rozprzestrzenienie nowych technologii spowoduje daleko idące skutki, a nawet transformację społeczeństwa europejskiego. Większość związanych oczekiwań związanych ze społecznymi skutkami ICT wynikała raczej z domysłów, czy zdrowego rozsądku i nie opierała się na badaniach. W związku z powyższym Komisja Europejska zleciła badanie na temat społecznych skutków ICT w różnych dziedzinach życia, w oparciu o dane empiryczne. Komisja Europejska realizuje politykę mającą na celu umożliwienie wszystkim obywatelom udziału w społeczeństwie opartym na wiedzy, zgodnie z ich potrzebami i możliwościami. W ramach uchwalonej w 2000 r. Agendy lizbońskiej przyjęto, że głównymi celami Unii Europejskiej są konkurencyjność, wzrost gospodarczy i zatrudnienie, w połączeniu z promocją integracji społecznej i jakości życia wszystkich mieszkańców Unii. W odniesieniu do polityki dotyczącej rozwoju społeczeństwa informacyjnego w 2005 r. przyjęto strategiczny projekt i2010, który podkreślał potrzebę rozwoju europejskiego społeczeństwa informacyjnego, które wspiera wzrost gospodarczy i zatrudnienie, zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju oraz kładzie nacisk na lepsze usługi publiczne oraz wyższą jakość życia. Zamierzeniem było, by cele zarówno Agendy lizbońskiej, jak i projektu i2010, zostały osiągnięte na w pierwszej dekadzie XXI wieku. Określenie realnych możliwości rozwoju Europy w najbliższej dekadzie, wymaga krytycznej oceny dotychczasowych działań, w tym także oceny społecznych skutków wdrażania ICT. Ocenie tych ostatnich służy raport Social Impact of ICT. Podejście do zagadnienia W ostatnich latach wzrosła świadomość potencjalnego wpływu ICT na strukturę i dynamikę społeczeństwa europejskiego. Wdrożenie nowych technologii może inicjować, umożliwiać ewentualnie przyspieszać procesy zmian społecznych. Podczas, gdy w latach 99

100 80-tych i 90-tych XX wieku pojawiało się szereg utopijnych i dystopijnych scenariuszy rozwoju, obecnie istnieje wiele dobrze uzasadnionych podejść, zarówno empirycznych i teoretycznych, odnośnie realnych skutków społecznych ICT w Europie. Przykłady popularnych koncepcji na temat wpływu nowych technologii na życie społeczne: naprawa technologiczna (technological fix), koncepcja oparta na wierze, że technologia stanowić może proste rozwiązanie fundamentalnych problemów i konfliktów społecznych, rewolucja totalna, oparta na założeniu, że nowe technologie całkowicie zmienią, lub przewrócą podstawowe struktury społeczne (np. koncepcja nowej ekonomii). Nie spełniło się szereg przewidywań na temat koniecznych skutków społecznych wdrażania nowych technologii. Występują np. istotne różnice, co do zakresu stosowania, jak też sposobów wykorzystywania ICT pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi, jak również wynikających z tego skutków. Występują również różnice, co do skutków społecznych ICT pomiędzy różnymi grupami społecznymi, co rodzi niebezpieczeństwo, ze istniejące wzorce wyłączenia społecznego mogą być powielane, a samo rozpowszechnienie ICT może być źródłem nowego wykluczenia. Analiza trendów społecznych, które można zaobserwować na przestrzeni ostatnich 25 lat w społeczeństwie europejskim, prowadzi do ogólnego wniosku, że transformacyjny potencjał ICT na kształtowanie stosunków społecznych ma raczej charakter ewolucyjny, niż rewolucyjny. ICT odgrywa rolę czynnika umożliwiającego głównie w już uformowanych społecznie środowiskach. Oznacza to, że ICT nie determinuje historii, ale przeciwnie historia silnie oddziaływuje na rozwój ICT, i to nie zawsze w tym kierunku, który byłby najbardziej pożądany z punktu widzenia społeczeństwa. Przykładów dostarcza obserwacja głównych trendów występujących we współczesnym społeczeństwie, i roli ICT w tych procesach. Przykładowo, obserwowane przyspieszenie procesów społecznych, zwiększenie mobilności i globalizacja gospodarcza, wspierane były przez równoległy rozwój ICT. Obserwowane trendy zaczęły jednak występować, zanim komputery i sieci komputerowe zaczęły się rozpowszechniać w najbardziej zaawansowanych pod względem technologicznym krajach. To samo dotyczy innych trendów występujących w społeczeństwach europejskich w ostatnich dekadach, takich jak indywidualizm, czy nierówności społeczne. Wpływ ICT na różne dziedziny życia Nie można jednak wykluczyć, że niektóre istotne transformacje społeczne nastąpiły ze względu na ICT, dlatego w raporcie Social Impact of ICT przedstawiono wpływ nowych technologii na 7 wybranych dziedzin życia, a mianowicie: udział w polityce, edukacja, praca, konsumpcja, zdrowie, społeczność i rodzina, twórczość (innowacyjność). Dziedziny te poddano analizie pod kątem takich zagadnień, jak: racjonalizacja, sieć i kapitał społeczny, upodmiotowienie i udział, informacje i kształcenie ustawiczne. Schemat analizy przedstawiono na rys

101 Rys. 45. Schemat analizy: dziedziny życia i badane aspekty społeczne Źródło: Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April 2010 Te wspólne tematy reprezentują podstawowe społeczne cechy strukturalne, jak również cele współczesnych społeczeństw europejskich. Stanowią narzędzia analityczne do prezentacji wpływu ICT na każdą z badanych dziedzin życia, a mianowicie: Racjonalizacja, co oznacza wpływy na cechy organizacyjne w zakresie skuteczności, efektywności i innowacyjności. Główny nacisk położono na takie zagadnienia, jak: szybkość, zasięg, zakres i elastyczność oddziaływań pomiędzy uczestnikami życia społecznego. Sieci i kapitał społeczny zakres unikalnych zdolności ICT w celu umożliwienia budowy sieci. Obejmuje również ilości i jakości relacji międzyludzkich, w kontekście kapitału społecznego. Upodmiotowienie i uczestnictwo czy aplikacje ICT zmieniają stosunki władzy pomiędzy uczestnikami życia społecznego? Czy są dowody na wzmocnienie pozycji osób w różnych sytuacjach życiowych (np. mieszkańcy, konsumenci, pacjenci, twórcy) i jak ICT wpływa na uczestnictwo w życiu społecznym? Informacje i kształcenie ustawiczne dotyczy natury społeczeństwa informacyjnego. W jakim stopniu aplikacje ICT wpływają na możliwości ludzi do wykorzystywania informacji w procesie kształcenia ustawicznego (przez całe życie)? W tabelach (tab ) zestawiono sumarycznie społeczny wpływ ICT na poszczególne dziedziny życia. Udział w polityce Aplikacje ICT w tym zakresie dotyczą różnych faz realizacji polityki, a mianowicie: ustalanie harmonogramu, przygotowanie polityki, podejmowanie decyzji, realizacja polityki i jej ocena. E-udział (udział za pośrednictwem Internetu) występuje głównie w pierwszych fazach, tj. w ustalaniu harmonogramu i przygotowywaniu polityki. Niekiedy pojedynczy obywatele, czy organizacje społeczeństwa obywatelskiego podejmują inicjatywy w zakresie oceny polityki. Władze i administracja publiczna rzadko umożliwia 101

102 udział obywateli w fazach podejmowania decyzji i realizacji polityki. W przeciwieństwie do umiarkowanego udziału społeczeństwa w realizacji polityki, dostępne aplikacje z obszaru usług publicznych dla obywateli prezentują się znacznie lepiej. Odsetek mieszkańców Unii Europejskiej, którzy korzystali z Internetu do komunikowania się z władzami publicznymi wzrósł od 23% w 2005 r. do 30% w 2009 r. Aspekt społeczny Udział w polityce Racjonalizacja Jak dotąd, e-udział nie przyczynił się do tańszej i szybszej realizacji polityki. Nie zanotowano prawie żadnego wpływu e-udziału na politykę instytucjonalną. Większy udział w ustalaniu harmonogramu i fazie przygotowywaniu polityki. W przeciwieństwie, usługi e-government są bardzo popluwane i skuteczne, ułatwiając interakcje z administracją. Powszechny brak celów i założeń oznacza, że skuteczność skuteczność-udziału jest trudna do oceny Sieci i kapitał społeczny Upodmiotowienie i współuczestnictwo Sieciowe możliwości ICT otwierają taką możliwość, że zbiorowa inteligencja może być tworzona i stosowana do większej efektywności e-udziału. Są przykłady pojawiania się takiej zbiorowej inteligencji, ale potrzeba określenia właściwych mechanizmów i zasad. Obecnie, częściej można znaleźć przykłady sieci peerto-peer i zbiorowej inteligencji w ramach społeczeństwa obywatelskiego i pomiędzy poszczególnymi obywatelami (a nie pomiędzy obywatelami i władzami), z ograniczonym wpływem na proces kształtowania polityki. Bariery związane z e-udziałem wynikają z potrzeby posiadania, oprócz zdolności w zakresie nowych technologii, tradycyjnej wiedzy obywatelskiej, umiejętności społecznych, czy wiedzy w zakresie procesu podejmowania decyzji. Nie ma dowodów na ogólny wpływ e-udziału na postrzegany rozdźwięk pomiędzy władzami i obywatelami. Przykłady pokazują, że obywatele są przygotowani do podjęcia e-udziału wtedy, gdy są przekonani, że ich głos będzie słyszany. Oddolne inicjatywy w zakresie e-udziału mają większe szanse na sukces, niż inicjatywy odgórne, inicjowane przez władze. Większość administracji nie dysponuje mechanizmami i zdolnościami, by poradzić sobie ze znaczącym wzrostem udziału obywateli. E-udział nie rozciągnął się (jeszcze) na grupę osób, które uczestniczą w kształtowaniu polityki publicznej. Osoby, które są już zaangażowane w tradycyjne formy udziału w życiu politycznym, są (będą) najbardziej skłonne do e-udziału. Oznaczać to może nadreprezentację dobrze wykształconych i zamożnych obywateli, a w niektórych przypadkach również mężczyzn. 102

103 Aspekt społeczny Kształcenie ustawiczne Udział w polityce e-udział okazuje się skuteczny w uczeniu się uczestników, przyczyniając się w ten sposób do wzbogacania informacji obywatelskiej. Projekty z dziedziny e-udziału powiększają świadomość na temat zdolności ludności do wnoszenia wkładu na rzecz wiedzy i innowacyjnosci do radzenia sobie z wyzwaniami społecznymi. Tab. 12. Społeczny wpływ ICT w dziedzinie udziału w polityce Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April ) Edukacja i kształcenie ustawiczne Większość użytkowników Internetu uznaje, że korzystanie z globalnej sieci znacząco zwiększyło ich możliwości uczenia się (rys. 46). 36% Europejczyków zdecydowanie się zgadza z tą opinią, również 36% raczej się zgadza. W wielu przypadkach nauczanie odbywa się incydentalnie, często w ramach wspólnoty interesów, a nie np. w ramach formalnych szkoleń online. W 2009 r. 70% studentów korzystało z Internetu do celów związanych z edukacją, ale jedynie 8% brało udział w kursach online. Rys. 46. Czy zgadzasz się z opinią, że Internet wpływa na możliwość uczenia się? Źródło: Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April 2010 By móc w pełni uczestniczyć w życiu społecznym, w którym nauczanie odbywa się w środowisku opartym o ICT, wymagane jest posiadanie umiejętności z zakresu nowych technologii. Wyzwanie stanowi np. fakt, że w 2009 r. 52% Europejczyków w wieku lat nigdy nie używało komputera, a 59% nie korzystało z Internetu. Analogiczne dane z 2005 r., odpowiednio: 61% i 73%, wskazują na poprawę sytuacji, tym niemniej brak doświadczenia w zakresie nawet technologii jest raczej normą niż wyjątkiem w tej grupie osób. 103

104 Aspekt społeczny Edukacja i kształcenie ustawiczne Racjonalizacja Systemy e-learningu pierwszej generacji w niewielkim stopniu przyczyniły się do optymalizacji nauczania, czy organizacji kształcenia. Większość badaczy jest zgodna, że implementacja ICT do systemu edukacyjnego, wyłącznie jako środka do uzasadnionych cięć budżetowych, skutkuje obniżeniem jakości kształcenia. Teorie kształcenia wskazują na niewykorzystany potencjał ICT do promowania kreatywności użytkowników, np. w koncepcji wspieranego komputerowo uczenia opartego na współpracy (Computer-Supported Collaborative Learning). Sieci i kapitał społeczny Upodmiotowienie i współuczestnictwo Wiele obecnego nauczania się odbywa się poza systemem edukacji formalnej. Wraz z szybkim rozwojem społeczeństwa, kontakty z rówieśnikami odgrywają coraz większą rolę w nauczaniu. Jednym z przykładów nieformalnego kształcenia w sieci są Wspólnoty Praktyki (Community of Practice), które opierają się o wspólne przedsiębiorstwo, wspólny słownik i praktyki. Nadają się one najlepiej do nauczania w złożonych, zmieniających się środowiskach, w których dotychczasowe formy kształcenia nie wystarczają. Innymi formami zdobywania wiedzy, wspierającymi proces kształcenia osób są np. Sieci praktyk (Networks of Practice). ICT odgrywa coraz większą rolę w komunikowaniu się i koordynacji zarówno uczniów, jak również nauczycieli. Implementacja ICT może skutkować ograniczeniem kwalifikacji osób, które nie posiadają umiejętności w zakresie nowych technologii. Osoby te narażają się na niebezpieczeństwo, że będą wyłączone w procesie pozyskiwania informacji, komunikowania się, współpracy i podejmowania decyzji. Użytkownicy ICT będą mogli korzystać z nowych form edukacji. Przykładowo, telenauczanie może być korzystne dla osób, które nie mają dość czasu na inne formy kształcenia. Platformy e-learningu pozwalają np. studentom z obszarów wiejskich lepiej organizować proces studiowania. ICT może przyczyniać się do tego, by edukacja była bardziej zorientowana na praktykę, wykorzystując za jej pośrednictwem np. praktyczne doświadczenie byłych studentów. ICT może wspierać nauczanie osób niepełnosprawnych, np. niewidzących, czy niesłyszących. 104

105 Aspekt społeczny Kształcenie ustawiczne Edukacja i kształcenie ustawiczne Rozprzestrzenianie ICT wprowadza konieczność nabycia nowych umiejętności, które umożliwią efektywne korzystanie z nowych aplikacji. W tym samym czasie postęp w zakresie ICT zwiększa efektywność systemów kształcenia i szkolenia, jak również możliwości e-learningu. Jest szereg wymagań, które należy spełnić, by nie być wykluczonym z czerpania korzyści z uczestnictwa w społeczeństwie informacyjnym. Należy posiąść szereg umiejętności, np. operacyjnych, które pozwolą korzystać z komputerów i Internetu, jak też strategicznych umożliwiających efektywne pozyskiwanie informacji i komunikowanie się w celu jak najlepszej realizacji swoich celów. Pozyskiwanie informacji z różnych mediów wymaga ciągłego dokształcania się i krytycznego podejścia, gdyż umiejętności w zakresie mediów szybko się dezaktualizują. Tab. 13. Społeczny wpływ ICT w dziedzinie edukacji i kształcenia ustawicznego Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April ) Praca W ostatnich dekadach nastąpiły gwałtowne zmiany technologiczne w dziedzinie pracy. Oprócz rozpowszechnienia ICT w obszarach silnie związanych z informacją i wiedzą, nowe technologie zyskały znaczenie w sferach gospodarki mniej zależnych od nowych technologii, takich jak np. rolnictwo, rybołówstwo, górnictwo, czy budownictwo. Obecnie trudno znaleźć taki obszar pracy, w którym ICT nie miałoby jakiegokolwiek znaczenia. Dodatkowo, gwałtownie rozwinął się sektor teleinformatyczny i usługi na bazie nowych technologii, które przedtem nie występowały. Rola ICT w dziedzinie pracy jest czasami pośrednia i trudna do przewidzenia. ICT może przyczyniać się np. do zmniejszenia potrzeb w zakresie podróży do pracy (np. telepraca). Oferty pracy w Internecie mogą zwiększać z kolei świadomość o możliwościach zatrudnienia w innych regionach, motywując do większej mobilności siły roboczej. Obraz nie jest jednoznaczny i z jednej strony implementacja nowych technologii przyczyniać się może do wzbogacenia pracy i zwiększenia satysfakcji, szczególnie w zawodach o pewnym stopniu samoorganizacji. Z drugiej strony, nowe technologie prowadzić mogą do zastępowania pracy ludzkiej przez automaty, lub do neotaylorowskich form pracy, takich jak call centers. 105

106 Aspekt społeczny Praca Racjonalizacja Próby wyizolowania bezpośredniego wpływu ICT na wydajność pracy nie przyniosły powodzenia, wpływ ten może być duży, mały, albo żaden. Efekt wpływu wdrożenia ICT na wydajność pracy może być bardzo pozytywny tylko wtedy, gdy jest wsparty zmianami organizacyjnymi, skutkującymi zwiększeniem udziału i odpowiedzialności Sieci i kapitał społeczny pracowników, czy autonomii pracy. ICT odgrywa istotną rolę w tworzeniu neotaylorystycznych rodzajów pracy, np. w call centers. W takich przypadkach pracodawcy korzystają ze zmniejszonego zapotrzebowania na wykwalifikowanych pracowników. Wszechobecne i rozpowszechnione technologie komputerowe, np. RFID, będą w dalszym ciągu wpływać na pracę robotników. Racjonalizacja może przyjmować różne formy w dziedzinie pracy. Może bazować jedynie na automatyzacji, przyczyniając się do redukcji kosztów, może też być zorientowana na wykorzystanie kompetencji siły roboczej w celu zwiększenia innowacyjności. Niektóre dane wskazują na to, że racjonalizacja w Europie nie musi koniecznie wymagać wielkiego sektora ICT, ale stosowania najbardziej wydajnych technologii ICT. ICT umożliwia rosnący poziom powiązań sieciowych zarówno wewnątrz, jak i pomiędzy organizacjami. Obejmuje to organizacje wirtualne, które składają z sieci i społeczności, których członkowie są oddzieleni przestrzennie, ale współpracują ze sobą online. Czystych organizacji wirtualnych jest w Europie mało, ale szereg przedsiębiorstw przejmuje niektóre z ich cech. Otwarta innowacyjność silnie korzysta z sieci ICT w celu pozyskiwania globalnej, silnie zdecentralizowanej wiedzy. Produkcja partnerska wyłania się jako nowy sposób organizacji pracy. Przykładowo projekty w dziedzinie oprogramowania Open source, opierają się na wymianie umiejętności, wiedzy eksperckiej i zaangażowania we wspólnym działaniu w celu tworzenia oprogramowania. 106

107 Aspekt społeczny Upodmiotowienie i współuczestnictwo Kształcenie ustawiczne Praca Udział użytkowników w rozwoju systemów ICT dotyczących pracy, zwiększa motywację pracowników. Tego typu aktywność jest bardziej skuteczna, gdy jest wspierana przez budowanie społeczności, w której użytkownicy mogą wymieniać wiedzę i dzielić się doświadczeniem w tym zakresie. Szerzenie się ICT w obszarze pracy przyczynia się do tego, że pojawiają się nowe role, które muszą spełniać pracownicy i przykładowo jedna osoba musi realizować funkcje operacyjne i menedżerskie. Telepraca stanowi szansę, ale również zagrożenie dla równowagi między życiem zawodowym i prywatnym. Jest ona postrzegana pozytywnie przez tych, dla których nie jest jedyną formą pracy. Dalej pozostaje ona zjawiskiem peryferyjnym Zacieranie różnic między producentami i konsumentami może wpływać na ich wzajemne relacje. W niektórych przypadkach konsumenci mogą mieć wkład do rozwoju produktów, które następnie będą konsumować. Wdrożenie ICT zwiększa zapotrzebowanie na wyższe kwalifikacje pracowników, przy czym ciągle brakuje wskaźników pomiaru tych kwalifikacji. Nauczanie odbywa się często we Wspólnotach praktyki (CoPs), czy Sieciach praktyki, których członkowie mogą wymieniać wiedzę i doświadczenie online, wspierając w ten sposób proces kształcenia indywidualnego i zbiorowego. ICT jest często stosowane do wspierania wymiany informacji i zarządzania wiedzą w ramach organizacji, co odbywa się kosztem formalnego kształcenia zawodowego. Uczenie się poprzez działanie i kształcenie nieformalne są istotne w dziedzinie pracy. Osoby nie pracujące są zatem nie tylko pozbawione środków finansowych, ale również możliwości podnoszenia kwalifikacji. Pomocne byłoby tworzenie gminnych centrów z dostępem do sieci na bazie ICT. Nieformalne uczenie się nie musi oznaczać kształcenia nie instytucjonalnego. Może być ono wspierane przez uzyskiwanie stosownych certyfikatów. Tab. 14. Społeczny wpływ ICT w dziedzinie pracy Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April ) Konsumpcja Odsetek Europejczyków, którzy zamawiali w Internecie towary i usługi wzrósł z 15% w 2004 r. do 28% w 2009 r. Podobny odsetek ludzi korzysta regularnie z bankowości elektronicznej (odpowiednio: 16% i 32%). Znacząco więcej osób używa Internetu do wyszukiwania informacji o produktach i usługach, przed ich nabyciem (24% w 2004 r., 51% - w 2009 r.). Nie podlega zatem wątpliwości, że Internet stał się w pełni zintegrowany z konsumpcyjnym stylem życia znacznej części Europejczyków. Osoby nie korzystające z Internetu, w opinii 2/3 badanych, tracą okazję do znalezienia 107

108 dobrych okazji zakupu produktów, które są dostępne w sieci (rys. 47). Rys. 47. Czy zgadzasz się z opinią, że osoby które nie korzystają z Internetu tracą możliwość znalezienia dobrych okazji dostępnych online? Źródło: Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April 2010 Trudno o jednoznaczną opinię co do roli ICT w uzupełnianiu, czy zastępowaniu istniejących form konsumpcji. Indywidualni sprzedawcy w sieci stali się głównymi graczami na rynku. Nie ma dowodów na to, by nowe technologie zmieniły w fundamentalny sposób zachowania konsumentów. Istotne zmiany dotyczą fazy przed i po zakupie, gdyż konsumenci mogą być lepiej poinformowani i wymieniać swoje doświadczenia z innymi na temat produktów i usług. Internet spowodował zmniejszenie kosztów wielu rodzajów transakcji. Przykładowo drastycznie spadły koszty wyszukiwania informacji, co ułatwiło np. podejmowanie decyzji związanych z zakupami, a także otwarcie nowych rynków, które z powodu zaporowych cen poprzednio nie występowały. Występujące niekiedy problemy z dostawą produktów, czy usługami po sprzedaży, powodują, że wielu konsumentów ma więcej zaufania do handlu twarzą w twarz. Aspekt społeczny Konsumpcja Racjonalizacja W czasie, gdy wzrasta rola indywidualnych sprzedawców online, niewiele jest dowodów na to, że ICT zmieniła w sposób zasadniczy zachowania konsumentów. Niektóre obszary konsumpcji zanotowały zdecydowany przesunięcie w kierunki transakcji online. Znaczący wzrost konsumpcji emocjonalnej ma miejsce w domu, co wiąże się z szerokim dostępem do usług szerokopasmowych. Tradycyjne czynniki, takie jak np. zaufanie do kontaktów twarzą w twarz, mają wpływ na model konsumpcji, poza takimi czynnikami, jak efektywność, czy niższe ceny. 108

109 Aspekt społeczny Sieci i kapitał społeczny Upodmiotowienie i współuczestnictwo Kształcenie ustawiczne Konsumpcja Aplikacje sieciowe oraz cechy portali, takie jak zamieszczane na stronach rankingi użytkowników, czy rekomendacje konsumentów, znacząco zwiększają przezroczystość rynku dla użytkowników. Odsetek osób, które angażują się na rzecz wytwarzana wiedzy związanej z konsumpcją, jest prawdopodobnie o wiele wyższy, niż miało to miejsce offline przed rozpowszechnieniem Internetu. Producenci i dostawcy szeroko korzystają z Internetu do celów marketingowych, starając się zagrozić produkowanej przez konsumentów niezależnej wiedzy na temat produktów. Przykładem takich praktyk jest marketing wirusowy, który udaje niezależne opinie użytkowników, które rozprzestrzeniane są np. przez sieci społecznościowe. Handel elektroniczny i inne usług online otworzyły szereg nowych możliwości dla osób, którzy z powodów ograniczeń funkcjonalnych, lokalizacji geograficznej, czy braku czasu nie mogły należycie zadbać użytkowników swoje interesy i potrzeby. Usługi specjalistyczne, takie jak strony porównujące ceny produktów, łącznie z lepszą informacją od (i na temat) dostawców i produktów, znacząco zwiększyły możliwość uzyskania informacji przed zakupem. Nowe technologie sieciowe dały konsumentom niezwykle możliwości do włączenia się we wspólnoty interesów, tworzenia własnych treści na temat produktów, czy nawet wspólnego tworzenia nowych produktów, co uprzednio było domeną ekspertów. Podczas gdy na niektórych rynkach, tradycyjni pośrednicy internetowi, np. biura podróży, znikli prawie całkowicie, na innych pojawili się nowi pośrednicy, jak np. porównywarki cen, czy wyszukiwarki internetowe. Rozpowszechnienie Internetu oznacza, że dostęp do treści, które mogą wspierać samodzielne uczenie się jest dużo łatwiejszy. Dane empiryczne potwierdzają, że użytkownicy postrzegają Internet, jako narzędzie wspierające kształcenie nieformalne. Bycie poinformowanym konsumentem online wymaga nowych umiejętności, np. mających na celu ustrzeżenie się przed potencjalnymi oszustwami w sieci. Tab. 15. Społeczny wpływ ICT w dziedzinie konsumpcji Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April ) Zdrowie 2/3 Europejczyków przyznaje, że Internet usprawnił uzyskiwanie informacji dotyczących zdrowia (rys. 48). Odsetek osób, które w ostatnich 3 miesiącach korzystali z Internetu do szukania informacji na temat urazów, chorób, czy odżywania wzrósł z 17% w 2004 r. do 33% w 2009 r. 109

110 Rys. 48. Czy zgadzasz się z opinią, że Internet poprawił sposób uzyskiwania informacji dotyczących zdrowia? Źródło: Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April 2010 Dzięki Internetowi pacjenci (użytkownicy) mają możliwość wymiany doświadczeń z osobami, które mają podobne choroby, czy dolegliwości, uzyskując rodzaj potrzebnego w leczeniu wsparcia. Wiele osób szuka informacji na temat zdrowia przed i po konsultacji ze swoim lekarzem. Sporo nadziei, szczególnie dla osób starszych, niesie możliwość teleopieki i telezdrowia w domu. Szereg prób w tym zakresie jest obiecujących, ale ciągle pozostaje wiele wyzwań dotyczących aspektów społecznych, organizacyjnych, czy etycznych. Aspekt społeczny Zdrowie Racjonalizacja Usługi sieciowe związane ze zdrowiem spowodowały, że o wiele więcej informacji na ten temat jest dostępnych w sieci i są one łatwiej dostępne dla konsumentów (pacjentów). Należy mieć na uwadze, że jakość informacji może być różna, informacje mogą być nadmiarowe, by móc zatem w pełni skorzystać z oferowanych możliwości Sieci i kapitał społeczny wymagane są umiejętności związane z e-zdrowiem. Usługi telezdrowia i teleopieki w domu niosą duży potencjał, poprzez lepszą opiekę, większą niezależność dla pacjentów (np. starszych ludzi), ograniczenie kosztów w perspektywie długoterminowej, jak też szersze możliwości rynkowe dla przemysłu ICT. Są pewne czynniki ograniczające stosowanie usług e- zdrowia, takie jak bariery organizacyjne i systemowe, jak też nierozwiązane kwestie etyczne. Internet stworzył bezprecedensowe możliwości dla pacjentów w celu nawiązania kontaktu i wymiany doświadczeń z osobami cierpiącymi na podobne schorzenia, nawet bardzo rzadko występujące. Zwiększony dostęp do kapitału społecznego może stanowić istotne wsparcie dla pacjentów, mogąc przyczynić się do poprawy ich zdrowia. Potrzebne są dalsze badania porównawcze efektywności usług dostępnych online wobec usług świadczonych w sposób tradycyjny. Internet umożliwia wspólne generowanie wiedzy dotyczącej zdrowia, np. oceny dostawców wystawiane przez użytkowników. 110

111 Aspekt społeczny Upodmiotowienie i współuczestnictwo Kształcenie ustawiczne Zdrowie Większość konsumentów (pacjentów) szukających w sieci informacji na temat zdrowia uważa, że jest lepiej poinformowana w tym zakresie, co może być wykorzystane przy podejmowaniu decyzji dotyczących zdrowia oraz w kontaktach z lekarzami. Nie jest jasne, w jakim stopniu fakt, że pacjenci są coraz lepiej poinformowani na temat swojego zdrowia, mogą wpłynąć na ich relacje z lekarzami, by stały się one bardziej równoprawne. Większa liberalizacja rynku powoduje, że Internet zwiększa dostęp do usług medycyny alternatywnej. Istnieje ryzyko, że pacjenci online stać się mogą celem związanej ze zdrowiem reklamy i zabiegów marketingowych, występuje też zjawisko szarej strefy w obszarze sprzedaży leków. Podczas gdy niektóre osoby chcą być bardziej upodmiotowione poprzez możliwość wyboru i wpływu na kształtowanie swego zdrowia, inne nie chcą brać odpowiedzialności, innym z kolei brakuje stosownej wiedzy i kompetencji. Osoby będące w niekorzystnej sytuacji zdrowotnej, nie korzystające z sieci, są narażone na podwójne wykluczenie, zarówno cyfrowe, jak tez zdrowotne, przez co problemy mogą się pogłębiać. Sieciowe usługi związane ze zdrowiem dostarczają konsumentom (pacjentom) ogromną ilość możliwości wspomagania ustawicznego kształcenia na temat zdrowia, ukierunkowanego pod swoim kątem. Pełne wykorzystanie możliwości zarządzania własnym zdrowiem wymaga umiejętności w zakresie e-zdrowia. Takie aplikacje, jak rozsyłanie informacji i z ukierunkowanymi na pacjenta wiadomościami, mogą służyć rozpowszechnianiu edukacji zdrowotnej. W niektórych przypadkach aplikacje związane z e- zdrowiem sieciowe mogą łatwiej dotrzeć do różnych grup społecznych, przełamując wykluczenie w zakresie zdrowia. Tab. 16. Społeczny wpływ ICT w dziedzinie zdrowia Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April ) Społeczność i rodzina Są niezbite dowody na to, że Internet sprzyja rozwojowi kapitału społecznego, sprawia, że zaangażowanie w działalność wszelkiego rodzaju społeczności jest łatwiejsze. Odnosi się to zarówno do społeczności online (tradycyjnych społeczności na bazie kontaktów twarzą w twarz, w których ICT stanowi dodatkowe narzędzie komunikacji i interakcji), jak też społeczności internetowych, w których prawie cała komunikacja w grupie odbywa się za pomocą środków elektronicznych i które z reguły powstały w rzeczywistości wirtualnej. Jak wynika z rys. 49, w 2009 r. co trzeci Europejczyk aktywnie uczestniczył w portalach społecznościowych, i co ciekawe, Polska znalazła się w tym zestawieniu na 1. pozycji (ponad połowa Polaków korzysta z tej możliwości). 111

112 Rys. 49. Korzystanie z portali społecznościowych (posiadanie profilu i wysyłanie wiadomości) Źródło: Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April 2010 Jeśli chodzi o różne typy więzi społecznych, to wpływ na nie ze strony ICT może być różny. Silne więzi, które występują w przypadku rodzin, czy grup przyjaciół, wydają się być wzmocnione dzięki korzystaniu z Internetu. Jeszcze silniejszy efekt wzmocnienia występuje w przypadku luźnych więzi osób, które przedtem nie znały się wcale, albo słabo, a które połączyły wspólne zainteresowania, czy korzenie. Wpływ Internetu na relacje z osobami, które różnią się od innych, mające słabe więzi społeczne, nie jest jednoznaczny. W sieci łatwiejsze staje się obejście niechcianych kontaktów społecznych, na czym mogą cierpieć osoby mające problemy z nawiązywaniem więzi. Aspekt społeczny Społeczność i rodzina Racjonalizacja ICT, a w szczególności Internet, umożliwia łatwiejszy udział w społeczności, oferując skuteczne narzędzia do komunikowania się w ramach sieci kontaktów oraz zmniejszając wysiłek związany z uczestnictwem w zdecentralizowanym systemie podejmowania decyzji. ICT, a w szczególności telefony komórkowe, umożliwia rodzinom i dobrze zintegrowanym grupom radzenie sobie z pojawiającymi się konfliktami, i zapewnia ciągłą koordynację, monitorowanie i wsparcie w ramach rodziny i przyjaciół. ICT zmniejsza wysiłek związany z utrzymywaniem kontaktów z odległymi osobami, ograniczając wpływ odległości na zmniejszenie relacji społecznych. Generalnie młodsze pokolenie ( cyfrowi tubylcy ) z większym przekonaniem korzysta ze społecznych możliwości Internetu i włącza nowe możliwości do swoich wzorców zachowań. Powoduje to, że w większym stopniu są oni narażeni na ewentualne negatywne skutki społeczne korzystania z sieci. Sieci i kapitał społeczny Rozprzestrzenianie się sieci społecznych może przynieść niebezpieczne konsekwencje ze względu zagrożenie prywatności danych, narażenie na odbiór niechcianych treści i kontaktów oraz na zachowania przestępcze. ICT może być stosowna przez osoby ze skłonnościami antyspołecznymi, co rodzi wyzwania związane z zapewnieniem utrzymania równowagi pomiędzy indywidualna wolnością i bezpieczeństwem publicznym. 112

113 Aspekt społeczny Upodmiotowienie i współuczestnictwo Kształcenie ustawiczne Społeczność i rodzina Wykazano, że ICT ma istotny wpływ na zdolność ludzi do angażowania się w życie towarzyskie. Udział w społecznościach wirtualnych prowadzi do nawiązania nowych kontaktów, jak również wzmocnienia więzi istniejących, co zapewnia użytkownikom dostęp do zasobów pozwalających na radzenie sobie z wyzwaniami życia rzeczywistego. Dotyczy to głównie telefonii komórkowej, która zrodziła powstanie nowych praktyk społecznych, które opierają się na uzyskaniu przez osoby prywatne wysokiego poziomu autonomii komunikacji w ramach sieci społecznych. W odniesieniu do życia rodzinnego ICT dał nowe możliwości, w szczególności osobom starszym, zapewniając równolegle środki koordynacji i kontroli. ICT może także przynieść korzyści osobom mającym zahamowania w nawiązywaniu kontaktów społecznych (nieśmiałym), umożliwiając włączenie do sieciowej społeczności w takim stopniu, jakiego sobie życzą. Sieci społeczne odgrywają istotną rolę w edukacji formalnej, ale ich wkład do kształcenia ustawicznego jest największy poprzez uczenie się incydentalne (jako efekt uboczny uczestnictwa w sieci). Sieciowe aplikacje wykorzystywane w życiu towarzyskim wymagają nowych umiejętności w zakresie ochrony wrażliwych części społeczeństwa przed wyzyskiem i innymi szkodami. Większość użytkowników Internetu w sposób aktywny przekazuje swoje umiejętności związane z nowymi technologiami swoim kolegom, rodzinie i przyjaciołom. Wzajemne uczenie się za pomocą Internetu i sieci społecznych, odgrywa bardzo ważną rolę w podnoszeniu kwalifikacji informatycznych użytkowników. Tab. 17. Społeczny wpływ ICT w dziedzinie społeczności i rodziny Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April ) Twórczość i innowacyjność Internet umożliwił większej liczbie osób tworzenie treści, likwidując uprzednio istniejące bariery w tym względzie, udostępniając np. interfejsy do takich portali jak YouTube, MySpace, czy Facebook. Odsetek Europejczyków, którzy korzystają z Internetu do przesyłania generowanych przez siebie treści, wyniósł w 2009 r. 20% (wobec 11% w 2008 r.). Tworzenie treści wydaje się szczególnie młodym ludziom czymś normalnym, co może skutkować tym, że będą oni z większym prawdopodobieństwem uczestniczyć w życiu kulturalnym i artystycznym przez całe swoje życie. Zamazaniu uległa granica między twórczością amatorską i profesjonalną. Niektóre tradycyjne rynki twórczości artystycznej wydają się wysychać, ze względu m.in. na to że powszechny dostęp do bezpłatnie udostępnianych treści zmniejszył chęć do wnoszenia opłat za pracę twórców. Stosowane do pracy artystycznej nowe technologie sprzyjają ograniczeniu kosztów twórczości, co odbija się niekiedy na jakości dzieł. 113

114 Aspekt społeczny Twórczość i innowacyjność Racjonalizacja ICT spowodował, że zdecydowanie zmniejszyły się bariery przy wprowadzaniu do sieci kreatywnych treści i usług. Internet spowodował, że nastąpiło zatarcie granic pomiędzy amatorami i twórcami, z korzyścią dla tych pierwszych, którzy łatwiej mogą się angażować w twórczość artystyczną, wymieniać tworzone przez siebie treści z innymi a także angażować we wspólne przedsięwzięcia w tym zakresie. Przesunięcia na rynku twórców prowadzą do napięć i zmian relacji pomiędzy profesjonalnymi producentami, pośrednikami i dystrybutorami treści twórczych. Niektórzy specjaliści wskazują na problemy z uzyskaniem dochodu z ich działalności twórczej. Sieci i kapitał społeczny Upodmiotowienie i współuczestnictwo Kształcenie ustawiczne Większość obszarów w dziedzinie twórczości w coraz większym stopniu korzysta z sieci, jako wynik wdrożenia ICT. Takimi dziedzinami są np. muzyka, wideo, fotografia, literatura, wymiana informacji. Prowadzi to niejednokrotnie do zmian w strukturach organizacyjnych tych branż. Duża liczba osób, które tworzą, wymieniają i zastanawiają się online nad treściami twórczymi zwiększa ogólny poziom oddziaływań społecznych, chociaż uzyskany kapitał społeczny jest często nieuchwytny i pośredni, w porównaniu z innymi dziedzinami. ICT umożliwia użytkownikom nawiązanie więzi z osobami o podobnych zainteresowaniach, ale często odległymi od siebie geograficznie, w sposób który przedtem nie był możliwy. Znaczny odsetek internautów korzysta z tej możliwości. Aplikacje internetowe znacznie zwiększyły zdolność obywateli do brania udziału w tworzeniu treści, wiedzy, jak również idei. Bariery techniczne związane z udziałem zostały znacznie zmniejszone. Użytkownicy mogą tworzyć blogi, strony do wymiany zdjęć, portale muzyczne i inne nieraz bardzo zaawansowane usługi, bez specjalistycznej wiedzy informatycznej. W wyniku udział użytkowników w tworzeniu nowych treści gwałtownie rośnie. Dodatkowo, użytkownicy Internetu wykazują większą satysfakcję ze stopnia, w jakim mogą uczestniczyć w życiu społecznym. Uczenie się w dziedzinie twórczości odbywa się w większości tradycyjnie, w sposób nieformalny, w oparciu o samodzielną naukę i wsparcie kolegów. Internet znacząco zwiększył możliwości tego typu uczenia się, poprzez ułatwienie dostępu do materiałów do samodzielnego kształcenia i uzyskania kontaktu z osobami, które mogą podzielić się swoją wiedzą i doświadczeniem w dziedzinie sztuki. Tab. 18. Społeczny wpływ ICT w dziedzinie twórczości i innowacyjności Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April

115 Wnioski ogólne Analizy, oparte o dane empiryczne, wskazują na to, że wcześniejsze oczekiwania odnośnie wpływu ICT na różne dziedziny życia społecznego nie spełniły się. Nowe technologie miały zrewolucjonizować sposoby ludzkiego życia, pracy i nauki. Tymczasem nowe zwyczaje, bazujące na stosowaniu ICT, miały z reguły efekt uzupełniający, wzmacniający czy wysubtelniający istniejące wzorce i trendy społeczne. Oczywiście zmiany spowodowane wprowadzeniem ICT miały istotny i trwały wpływ na społeczeństwo europejskie, ale proces zmian był złożony i nie następował zgodnie z założoną logiką technologicznego determinizmu. Społeczny wpływ nowych technologii silnie zależy od wzajemnych powiązań pomiędzy charakterystykami poszczególnych aplikacji i długotrwałymi trendami społecznymi, występującymi w krajach, do których nowe technologie są wprowadzane. Często jest tak, że wpływ technologii może okazać się zdecydowanie różny od zamierzonych celów. Oczekiwania i założenia w zakresie nowych technologii zmieniają się w czasie, i historyczna analiza tych zmian może się przydać w budowaniu planów na przyszłość. We wszystkich badanych dziedzinach, ICT wniósł znaczący potencjał racjonalizacji, m.in. poprzez zwiększenie wydajności procesów i systemów, głównie przez wykorzystanie ogromnych możliwości w zakresie zbierania, przetwarzania i dystrybucji danych. W wielu przypadkach Internet znacznie poprawił dostęp ludzi do informacji, którzy mogli czerpać korzystać z większej przejrzystości, np. w sferze konsumpcji, edukacji, twórczości, społeczności, czy rodziny. Z kolei w obszarze udziału obywateli w tworzeniu polityki zanotowano jedynie niewielki (lub żaden) postęp. Dane przedstawione na rys. 50 wskazują, że w Europie istniej niemal powszechna zgoda co do tego, że Internet poprawił możliwości uzyskania informacji a Polska znajduje się w czołówce rankingu państw europejskich pod w tym względem. (94% Polaków przychyla się do tej opinii, przy średniej europejskiej 86%). Rys. 50. Czy zgadzasz się z opinią, że Internet poprawił możliwość uzyskania informacji? Źródło: Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April 2010 Internet zdecydowanie obniżył koszty transakcji (np. koszty wyszukiwania) w dziedzinie konsumpcji, umożliwił bezpośredni kontakt między dostawcami i konsumentami, ograniczając rolę pośredników. Oczekiwania, że globalizacji zastąpi w pełni wymianę na szczeblu lokalnym, nie spełniły się a prognozowane społeczeństwo post-industrialne okazuje się raczej zmodernizowanym społeczeństwem przemysłowym. Efekt wydajnościowy nowych technologii jest zagrożony w pewnym stopniu przez 115

116 wyzwania, jakie z sobą niesie komunikacja internetowa. Przykładem jest rozpowszechniana za pomocą spamu niechciana korespondencja. Wpływ Internetu na tworzenie sieci i kapitału społecznego jest trudny do przecenienia. Zmniejszenie barier spowodowało, że znacznie wzrósł odsetek ludności angażującej się regularnie we wspólną działalność w sieci. Wydaje się, że internauci nawiązują z reguły kontakty sieciowe z osobami, które już znają, albo z nieznajomymi, którzy mają podobne zainteresowania. Pewne dane wskazują na problemy, które mogą mieć w nawiązywaniu społecznych więzi przez Internet osoby nieco różniące się od przeciętnej. Kapitał społeczny wydaje się raczej warunkiem wstępnym, a nie konsekwencją, komunikacji na bazie nowych technologii. Możliwość wyboru społeczności internetowej może mieć efekt uboczny, powodujący tworzenie zamkniętych grup, i technologia ułatwiająca dostęp do przestrzeni publicznej, może pośrednio przyczyniać się do jej fragmentacji. Rozpowszechnienie nowych technologii w coraz większym obszarze zastosowań miało pozytywny wpływ na poczucie upodmiotowienia i współuczestnictwa. Większość użytkowników Internetu wyraża się np. pozytywnie o możliwości uzyskiwania informacji na temat zdrowia, wymiany doświadczeń na ten temat z innymi osobami. Konsumenci z kolei korzystają z niezależnych informacji o produktach, np. ze stron porównujących ceny. Osoby twórcze oraz utalentowane pod względem artystycznym łatwo wymieniać tworzone przez siebie treści oraz angażować do realizacji wspólnych przedsięwzięć. Upodmiotowienie poprzez sieć jest potencjalnie zagrożone np. przez silną zależność od indywidualnych dostawców usług, którym zależeć może raczej na interesie własnym niż na wnoszeniu wkładu do dobra publicznego. Korzystanie z nowych technologii przez pracowników może przynosić im korzyści, z drugiej strony, możliwe jest również ciągłe monitorowanie ich pracy ze strony przełożonych. Zagrożeniem jest również łatwy dostęp do Internetu ze strony przestępców, którzy korzystają z sieci do celów niezgodnych z prawem (przygotowanie ataków terrorystycznych, kradzież tożsamości, pornografia dziecięca, itp.). Duże zagrożenie dla systemów komputerowych stanowią wirusy. Kluczowym elementem życia w społeczeństwie informacyjnym jest potrzeba kształcenia ustawicznego w celu nadążenia za zmianami niezbędnej wiedzy praktycznej. Rozpowszechnienie Internetu oznacza powszechny dostęp do treści, które wspierają uczenie się we własnym zakresie. Internet umożliwia głównie nabywanie wiedzy nieformalnej, do czego przyczyniają się w dużym stopniu sieci społeczne. Globalna sieć przyczynia się też do zbiorowego generowania wiedzy, czego przykładem są oceny produktów przez użytkowników, publikowanie własnych treści, grupy samopomocowe. Aplikacje internetowe ułatwiają proces kształcenia, ale wymagają one nowych kompetencji, wymaganych do pełnego udziału w społeczeństwie i korzystania z możliwości oferowanych przez nowe technologie. Konsument posiadający odpowiednie umiejętności łatwiej ustrzeże się np. zagrożeń związanych z sieciowymi oszustwami i innymi niebezpieczeństwami wynikającymi z nieuczciwości handlowców, czy zwykłej nieżyczliwości Społeczne skutki korzystania z Internetu w ocenie obywateli Badanie Flash Eurobarometer 241 Information Society as seen by the EU citizens rzuca światło na to, jak ludzie postrzegają pozytywne i negatywne skutki nowych technologii na ich codzienne życie. Zgodnie z danymi na rys. 51, 82% Europejczyków w wieku 15 i więcej lat ma dostęp do Internetu, a 68% także korzysta z niego. Pozostałe 14% ma dostęp do Internetu, ale nie korzysta z niego w sposób aktywny. W 23 spośród 27 krajów Unii Europejskiej ponad ¾ mieszkańców ma dostęp do sieci. 116

117 Rys. 51. Dostęp do Internetu i korzystanie z sieci w Unii Europejskiej Źródło: Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April 2010 (na podstawie Flash Eurobarometer 241) W jakim stopniu użytkownicy Internetu postrzegają pozytywne, ewentualnie negatywne skutki korzystania z Internetu. Rys.52 odpowiada po części na te pytania, wskazując jaki odsetek użytkowników Internetu w Unii Europejskiej zgadza się z opinią, że Internet miał pozytywny wpływ na wybrane dziedziny ich życia. Rys. 52. Odsetek użytkowników Internetu podzielających opinie, że Internet miał pozytywny wpływ na wybrane dziedziny ich życia Źródło: Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April 2010 (na podstawie Flash Eurobarometer 241) Większość użytkowników Internetu pozytywnie ocenia wpływ sieci na ich codzienne życie, a w szczególności na zwiększenie możliwości pozyskiwania zasobów. Ponad połowa użytkowników skłania się do opinii, że Internet poprawił ich więzi z rodziną i przyjaciółmi, podczas gdy mniej niż połowa uważa, że Internet zwiększył możliwości spotkania nowych 117

118 ludzi oraz poprawił warunki komunikowania się z administracją publiczną. Zgodnie z opiniami użytkowników Internet przyczynił się do poprawy ich życia szczególnie w czterech dziedzinach: uzyskiwanie informacji (informowanie o bieżących sprawach 87% potwierdzeń, uzyskiwanie informacji związanych ze zdrowiem 67%), uczenie się (74%), dostęp i wymiana poglądów na temat kultury (70%), praca (66%). Z drugiej strony, poniżej połowy użytkowników Internetu uważa, że sieć stwarza okazje do poznania nowych ludzi (43%) oraz umożliwia kontaktowanie się z władzami publicznymi (48%). Podobne wskaźniki dotyczą postrzegania pozytywnego wpływu Internetu na robienie zakupów (50%), czy realizację swojego hobby (51%). Dane powyższe wskazują na to, że o ile Internet jest postrzegany przez znaczącą mniejszość jako pomocny do interakcji z innymi ludźmi, o tyle znacznie większa grupa użytkowników postrzega pozytywne skutki związane z wyszukiwaniem informacji, a także nauczaniem, pracą oraz komunikowaniem się na temat treści kulturalnych. Ostatnie z wymienionych formy aktywności zawierają pewien element towarzyskości, co zdawałoby się potwierdzać tezę, że korzystanie z Internetu i towarzyskość idą ręka w rękę. Odsetek użytkowników Internetu, które skorzystały z wymienionych funkcji sieciowych (rys. 53), jest z reguły zbliżony do procentu tych, którzy doświadczyli pozytywnego wpływu sieci na ich życie. Największa różnica występuje pomiędzy tymi, którzy stwierdzili poprawę życia w dziedzinie nauczania oraz tymi, którzy potwierdzili uczestnictwo w kursach realizowanych online. Świadczyć to może o tym, że pozytywny efekt nauczania w sieci nie wiąże się jedynie z nowymi technikami (takimi jak nauczanie online), ale również z korzystaniem z Internetu do tradycyjnych celów edukacyjnych. Nauczanie (i kursy) online należą do funkcji, z których Internauci korzystają najrzadziej (35% potwierdzeń), nieznacznie jedynie wyprzedzając korzystanie ze stron sieci społecznościowych (32%). Najpopularniejszymi możliwościami, z których korzysta ponad 90% internautów, jest korzystanie z wyszukiwarek (94%) oraz wysyłanie poczty elektronicznej (93%). Nieco ponad ¾ użytkowników Internetu czyta, słucha i ogląda w sieci wiadomości. 118

119 Rys. 53. Odsetek użytkowników Internetu, którzy przynajmniej raz skorzystali z oferowanych przez sieć funkcji Źródło: Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April 2010 (na podstawie Flash Eurobarometer 241) Większość użytkowników Internetu uważa, że osoby nie korzystające z sieci są mniej osiągalne pod względem profesjonalnym, są w niekorzystnej sytuacji w realizowaniu swojej kariery i ponoszą ryzyko nie korzystania np. z korzystnych cenowo ofert robienia sieciowo zakupów. Z kolei osoby nie korzystające z Internetu czują się mniej zagrożone z tytułu np. sieciowych oszustw, czy ujawnienia danych osobistych. Co ciekawe, starsi Europejczycy w większym stopniu niż młodzi (o zbliżonym poziomie społecznym i kulturalnym) zdają sobie sprawę z tracenia oferowanych przez sieć możliwości, co zdaje się potwierdzać wyższą świadomość starszych ludzi w tym zakresie. Większość osób, za wyjątkiem użytkowników korzystających z globalnej sieci często, nie zgadza się z twierdzeniem, że osoby nie korzystające z Internetu przegapiają okazję spotkań z przyjaciółmi i rodziną. Występuje także generalna niezgoda co do opinii, że osoby nie korzystające z Internetu są mniej otwarte i mniej poinformowane, niż użytkownicy sieci, ale i tym razem osoby często korzystające z Internetu nieco rzadziej przychylają się do ogólnej opinii. Z kolei osoby nie korzystające z Internetu znacznie częściej podkreślają, że mogą unikać frustracji powodowanych z tytułu użytkowania skomplikowanych technologii, podejmują mniejsze ryzyko i maja więcej czasu dla rodziny, przyjaciół i samych siebie. Użytkownicy Internetu i osoby nie korzystające z niego generalnie zgadzali się, lub nie, z opiniami na temat implikacji braku korzystania z sieci. W szczególności zgadzali się, w różnym stopniu, z opiniami, że nie korzystanie z Internetu oznacza mniej szans znalezienia korzystnych okazji oraz stawia w niedobrej sytuacji na rynku pracy. W jednej kwestii opinie użytkowników i osób nie korzystających z Internetu wyraźnie się rozchodzą. Użytkownicy Internetu uważają, że osoby nie korzystające z globalnej sieci ryzykują, że stają się osobami staromodnymi. Przegląd statystyk różnych grup użytkowników sieci na powyższy temat prezentuje tab

120 Częstotliwość korzystania z Internetu Zgadzam się z opinią, że Osoby nie korzystające z Internetu Brak dostępu Wcale, lub rzadziej niż raz w miesiącu Raz dziennie, lub raz w tygodniu Kilka razy dziennie Przegapiają okazję do częstszych kontaktów z przyjaciółmi i rodziną Są w niekorzystnej sytuacji w rozwoju ich kariery zawodowej Ryzykują, że staną się staromodne Tracą możliwość znalezienia dobrych okazji w sieci (włącznie z biletami lotniczymi, czy podróżami) Są mniej otwarte na świat zewnętrzny Wiedzą mniej i nie są tak dobrze poinformowane, jak inni ludzie Mają więcej czasu dla rodziny, przyjaciół i samych siebie Mniej ryzykują, gdyż nie są narażone na oszustwa w sieci Mniej ryzykują, gdyż nie grozi im wyszukiwanie informacji o nich ze strony innych osób Są mniej dostępne ze względów zawodowych Unikają frustracji związanych z korzystaniem ze skomplikowanymi technologiami 42,1% 35,1% 43,7% 53,5% 57,1% 56,2% 60,7% 64,5% 42,7% 41,5% 53,4% 56,1% 59,1% 58,9% 74,8% 80,1% 39,6% 36,6% 42,7% 44,8% 41,7% 42,0% 43,7% 47,0% 73,6% 74,3% 59,2% 54,8% 77,2% 76,0% 68,9% 62,9% 69,6% 68,1% 62,0% 57,0% 63,2% 59,0% 65,7% 70,1% 57,1% 55,3% 55,6% 53,2% Tab. 19. Postrzeganie implikacji braku korzystania z Internetu w zależności od częstości korzystania z sieci Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report Volume 1: Annual Information Society Report Internet a kapitał społeczny Kapitał społeczny odnosi się do norm i relacji społecznych, wbudowanych w strukturę społeczeństw, które umożliwiają ludziom skoordynowane działania w celu osiągnięcia zamierzonych celów. Kapitał społeczny jest rozumiany jako wzajemna pomoc, 120

121 wsparcie, zaufanie, wspólnie podzielane normy i oczekiwania pomiędzy ludźmi, które pomagają członkom społeczności osiągać swoje cele. Wpływ Internetu na kapitał społeczny jest szeroko dyskutowany wśród naukowców. Niektórzy wskazują na to, że czas spędzany przy Internecie, zastępuje (ogranicza) czas poświęcany na relacje społeczne twarzą w twarz. Inni z kolei sugerują, że Internet tworzy kapitał społeczny online, a także ułatwia podtrzymywanie istniejących kontaktów społecznych. Istnieją też wątpliwości, co do natury wzajemnych relacji pomiędzy Internetem i kapitałem społecznym, przyczyny i skutków tych powiązań. Aktualne jest pytanie, czy Internet wpływa pozytywnie na kapitał społeczny, czy może kapitał społeczny pozytywne wpływa na korzystanie z ICT. Tym niemniej pewne wnioski z danych statystycznych można wyciągnąć. Kapitał społeczny można charakteryzować przez poziomy zaufania i aktywności obywatelskiej. Aktywność obywatelska przejawia się uczestnictwem w klubach sportowych, organizacjach religijnych i pomocowych (charytatywnych), w wolontariacie, związkach zawodowych, udziałem w kampaniach społecznych itp. Niektórzy naukowcy zwracają uwagę na potencjalny efekt erozji Internetu na relacje typu twarzą w twarz. Tymczasem dane Eurobarometru wskazują na to, że użytkownicy Internetu z większym prawdopodobieństwem angażują się w działalność obywatelską. Dane z 2008 r. (tab. 20) sugerują, że korzystanie z Internetu łączy się z większym prawdopodobieństwem zaangażowania na rzecz działalności obywatelskiej (udział w organizacjach społecznych) w ramach zbliżonych środowisk społecznych. Podczas gdy ponad połowa użytkowników Internetu deklaruje, że bierze udział w działalności społecznej, jedynie około 1/3 potwierdza takie zaangażowanie. Rzadziej niż raz w tygodniu Co najmniej raz w tygodniu Razem Korzystają z Internetu 21,7% 26,6% 48,3% Mają dostęp, ale nie korzystają z Internetu 13,5% 19,8% 33,3% Brak dostępu 15,0% 18,9% 33,9% Tab. 20. Udział w organizacjach społecznych w zależności od korzystania z Internetu Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Europe s Digital Competitiveness Report Volume 1: Annual Information Society Report 2009 Podobnie, częste korzystanie z Internetu wiąże się z większym poziomem zaufania do ludzi 8 (tab. 21). Średni poziom zaufania Wysoki poziom zaufania Razem Korzystają z Internetu Mają dostęp, ale nie korzystają z Internetu 45,9% 36,2% 82,1% 45,5% 28,2% 73,7% 8 W skali 0-10, począwszy od ostrożności w kontaktach z ludźmi, do opinii, że większości ludzi można zaufać; średni poziom zaufania mieści się w przedziale 4-6, wysoki - od 7 do

122 Średni poziom zaufania Wysoki poziom zaufania Razem Brak dostępu 44,7% 27,5% 72,2% Tab. 21. Zaufanie do ludzi w zależności od korzystania z Internetu Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Europe s Digital Competitiveness Report Volume 1: Annual Information Society Report 2009 Jak wynika z rys. 54, prawdopodobieństwo zaangażowania użytkowników Internetu w działalność obywatelską jest ponad półtora razy większe niż osób bez dostępu do sieci. Nie ma przy tym istotnego znaczenia częstotliwość korzystania z Internetu, zjawisko przejawia się podobnie zarówno wśród osób korzystających z sieci często (przynajmniej raz dziennie), jak też okazjonalnie (rzadziej niż raz dziennie). Podobne zjawisko występują w odniesieniu do poziomu zaufania do ludzi. Użytkownicy Internetu wykazują wyższe wskaźniki ogólnego zaufania do ludzi niż osoby bez dostępu do sieci, przy czym, podobnie jak w przypadku udziału w działalności obywatelskiej, nie ma istotnej różnicy między korzystającymi z sieci często, czy też okazjonalnie. Badania przekrojowe nie pozwalają stwierdzić, że Internet wykazuje jedynie efekt wzmacniania zasobów społecznych, może również działać w przeciwną stronę. Użytkownicy o mniejszych zasobach społecznych mogą mieć mniej motywacji i możliwości do korzystania z Internetu, a ci którzy są bogaci w zasoby społeczne, mogą być zmotywowani do częstszego korzystania z Internetu. Rys. 54. Wpływ dostępu do Internetu (i częstości dostępu do sieci) na aktywność obywatelską Bazą odniesienia są osoby bez dostępu do Internetu. Źródło: Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April 2010 (na podstawie Flash Eurobarometer 241) Przytoczone powyżej dane wskazują na wpływ korzystania z Internetu na przyrost kapitału społecznego. Powstaje pytanie, czy sposób korzystania z Internetu ma znaczenie w tym kontekście. W literaturze socjologicznej wyróżnia się trzy typy korzystania z Internetu, a mianowicie: rozrywka (np. pobieranie i granie w gry, korzystanie z multimediów), 122

123 powiększanie zasobów (np. nauka online, portale społecznościowe, sięganie po wiadomości, praca), instrumentalne (np. e-bankowość, kupno i sprzedaż, e-government). Przyjmuje się, że dana osoba jest użytkownikiem Internetu: rekreacyjnym, powiększającym zasoby, czy korzystającym z sieci instrumentalnie, jeżeli korzysta z danych rodzajów aktywności częściej niż przeciętny użytkownik Internetu. Jak widać na rys. 55 poszczególne typy korzystania z Internetu mogą zachodzić na siebie. Prawie ¼ użytkowników Internetu w Unii Europejskiej można sklasyfikować jako wszechstronnych użytkowników sieci, którzy korzystają powyżej przeciętnej zarówno z funkcji rekreacyjnych, powiększających zasoby, jak tez instrumentalnych. Na drugim biegunie znajduje się prawie 1/5 sieciowej populacji, użytkowników prowizorycznych, niepewnych (tentative users), którzy korzystają głównie z poczty elektronicznej i wyszukiwarek, nie angażując się w bardziej zaawansowane aplikacje. Analiza danych przedstawionych na rys. 56 wskazuje na to, że rodzaje aktywności internetowej są prawie tak samo istotne na wzrost kapitału społecznego, jak sam fakt korzystania z sieci, czy też nie. Podczas gdy korzystanie z sieci w celu powiększania zasobów, czy też instrumentalne pokrywa się z istotnym wzrostem aktywności obywatelskiej, fakt ten nie występuje w przypadku rekreacyjnego wykorzystywania Internetu. Podobne tendencje zaobserwowano w przypadku poziomu zaufania do ludzi: użytkownicy instrumentalni i powiększający zasoby wykazują wyższe poziomy zaufania. Przeciwnie, rekreacyjne korzystanie z Internetu nie wiążę się w żadne sposób z kapitałem społecznym. Rys. 55. Odsetek użytkowników Internetu w zależności od rodzaju jego użytkowania Źródło: Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April 2010 (na podstawie Flash Eurobarometer 241) Badania Eurobarometru wskazują na to, że pozytywny związek pomiędzy korzystaniem z Internetu dla zwiększania zasobów i kapitałem społecznym jest silniejszy w krajach, w których penetracja Internetu jest niska, podczas gdy relacja pomiędzy instrumentalnym korzystaniem z Internetu i kapitałem społecznym jest silniejsza w krajach o wyższych poziomach penetracji. 123

124 Rys. 56. Odsetek użytkowników Internetu, którzy przynajmniej raz skorzystali z wymienionych funkcji Bazą odniesienia są prowizoryczni użytkownicy Internetu. Źródło: Social Impact of ICT, University of Siegen, 30 April 2010 (na podstawie Flash Eurobarometer 241) Użytkownicy Internetu są także dużo bardziej aktywni w podejmowaniu różnych form spędzania wolnego czasu, niż inne osoby (tab. 22). Są oni bardziej skłonni do uprawiania sportu (64% internautów przynajmniej raz w tygodniu uprawia sport, wobec 40% wśród osób nie korzystających z sieci). Użytkownicy Internetu ponad 2 razy częściej niż pozostali chodzą do kina (teatru, na inne imprezy), jak też wychodzą na miasto, by coś zjeść (restauracja, kawiarnia, pub, bar, klub). Oni także częściej mają chęć spotykania się z przyjaciółmi. Korzystanie z Internetu pozytywnie wpływa na aktywność w zakresie spędzania wolnego czasu niezależnie od grupy społeczno-demograficznej. Sport Wyjście do kina, teatru, na imprezę kulturalną Jedzenie poza domem Spotkania z przyjaciółmi Korzystają z Internetu 64,1% 13,6% 45,2% 84,8% Mają dostęp, ale 41,8% 6,4% 25,4% 70,6% nie korzystają z Internetu Brak dostępu 39,2% 5,4% 20,4% 69,2% Tab. 22. Spędzanie wolnego czasu (przynajmniej raz w tygodniu) w zależności od korzystania z Internetu Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Europe s Digital Competitiveness Report Volume 1: Annual Information Society Report 2009 Uważa się, że korzystanie z Internetu wiąże się ze spadkiem oglądalności telewizji. Oglądanie telewizji występuje częściej wśród osób starszych i mniej wykształconych, 124

125 które z reguły nie korzystają z Internetu. Okazuje się jednak, że jeśli porówna się użytkowników Internetu i osoby nie korzystające z niego w podobnych grupach społecznych, nie stwierdza się różnic w częstotliwości oglądania telewizji. Wnioski Wbrew uprzednim prognozom korzystanie z Internetu pozytywnie wiąże się z kapitałem społecznym. Generalnie internauci chętniej działają w organizacjach społecznych i w sposób bardziej aktywny spędzają czas wolny. Wykazują oni również wyższy poziom zaufania do innych osób. Ogólne postrzeganie internautów jest takie, że Internet ma pozytywny wpływ na ich codzienne życie, szczególnie w odniesieniu do możności powiększania zasobów. Uważają oni również, że osoby nie korzystające z Internetu ponoszą koszty związane z mniejszymi szansami znalezienia okazji oraz są one w niekorzystnej sytuacji z punktu widzenia ich kariery zawodowej. Wiele z tych opinii podzielają osoby nie będące użytkownikami sieci. Podkreślają one z kolei obawy co do bezpieczeństwa, frustrację związana z korzystaniem z sieci oraz stratę czasu, który wolą lepiej wykorzystać na zajęcie się sobą, rodziną i przyjaciółmi. Przytoczone powyżej dane świadczą o tym, że korzystanie z Internetu oferuje wiele korzyści społecznych (i ekonomicznych), z których nie mogą skorzystają osoby nie korzystające z sieci. Osoby nie korzystające z Internetu mają pewne obawy co do społecznych skutków korzystania z globalnej sieci, których internauci nie podzielają. Wiązać się to może z brakiem znajomości Internetu. Istotnym zagadnieniem wydaje się zatem, również w kontekście likwidowania wykluczenia cyfrowego, podniesienie świadomości korzyści i możliwości związanych z użytkowaniem Internetu Społeczne cele Pośredników internetowych Szereg społecznych aspektów Internetu poruszono się w raporcie Social and economic purposes of Internet Intermediaries, opracowanym przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Przedstawiono w nim m.in. zagadnienia związane z zaufaniem i prywatnością, wzmocnieniem pozycji użytkownika (konsumenta), indywidualnością, wyrażaniem siebie, demokracją stosunkami społecznymi w kontekście korzystania z Pośredników internetowych. Pośrednicy internetowi, zgodnie z definicją OECD, umożliwiają nawiązanie połączeń lub ułatwiają transakcje pomiędzy osobami trzecimi w Internecie. Umożliwiają dostęp, przechowują, przekazują lub indeksują treści, produkty i usługi pochodzące od osób trzecich w Internecie lub dostarczają usługi internetowe dla osób trzecich. Wśród Pośredników internetowych wyróżnia się takie grupy zastosowań, jak np.: dostęp do Internetu i usługi sieciowe, przetwarzanie danych, web hosting, rejestracja domen, wyszukiwarki i portale internetowe, handel elektroniczny, systemy płatności internetowych, sieci partycypacyjne, tworzenie treści, sieci społecznościowe. Zaufanie i prywatność Jednym z głównych zadań (Pośredników) Internetu jest gwarantowanie zaufania. W przypadku handlu elektronicznego zaufanie jest kluczową sprawą, gdyż sprzedawca i 125

126 kupujący mogą nigdy się nie spotkać i odpowiedzialność stron może być niska. Platformy handlu detalicznego realizują zaufanie poprzez nazwę marki, znajomość konsumentów, czy zabezpieczenie ochrony konsumenta. Zabezpieczenia mogą obejmować wgląd do wcześniejszych ocen konsumentów (zaufanie), jak też niekiedy gwarancję zwrotu gotówki. Platformy handlu elektronicznego odgrywają istotną rolę, ze względu na łatwość zostania sprzedawcą, co skutkuje bogactwem ofert. Sprzedający wolą też korzystać z handlowych platform pośredniczących, niż tworzyć własne platformy i reklamować je, gdyż to pierwsze rozwiązanie może być tańsze. Internetowe systemy płatności, takie jak MasterCard i Visa korzystają z certyfikatów cyfrowych, w celu zabezpieczenia korzystania z kart kredytowych do realizacji transakcji w e-handlu. Stosuje się w tych systemach uwierzytelnianie użytkowników, by mieć pewność, że druga strona jest tym, za kogo się podaje, a także rozwiązuje problemy związane z nieautoryzowanym dostępem do danych osobistych, kradzieżą tożsamości, czy naruszeniem bezpieczeństwa danych. Przykładem kraju, w którym wdraża się metody biznesu elektronicznego, oparte na bazie dokumentów cyfrowych jest Korea. W 2002 roku wprowadzono tam podpis elektroniczny do korzystania z bankowości elektronicznej, a w lipcu 2009 r. było tam ponad 20 mln użytkowników akredytowanych certyfikatów, co stanowi 40% populacji kraju. Pośrednicy internetowi stanowią dobre miejsce do zapewnienia mechanizmów ochrony prywatności użytkowników, mogą też umożliwiać im kontrolę nad swoimi danymi osobowymi. W niektórych modelach biznesowych, np. w sieciach społecznościowych bazuje się z kolei na użytkownikach, którzy skłonni są dzielić się swoimi danymi osobowymi. Marketing do docelowych grup konsumentów opiera się na m.in. na takich danych, jak: czego szukał użytkownik w Internecie, jakie są jego nawyki, co wiązać się może z dostępem do danych osobowych. Niektóre modele biznesowe, takie jak np. płacenie za obejrzenie (pay per view), są bardziej inwazyjne ze względu na prywatność danych, niż takie modele, w których obowiązuje abonament miesięczny, bez wglądu do rodzaju informacji, do których sięga konkretny użytkownik Internetu. Zapewne wskazana jest równowaga między różnymi rodzajami zachęt biznesowych, mając cały czas na uwadze potrzebę ochrony prywatności użytkowników. Wzmocnienie pozycji użytkownika (konsumenta) Podczas ostatniej dekady zwiększona konkurencja i rozwój wielu nowych produktów przyczyniły się do przekształcenia sektora usług komunikacyjnych. Przyniosły one znaczące korzyści dla konsumentów i innych użytkowników, mając wpływ np. na: spadające ceny, wyższą jakość usług, szerszy wybór dostawców usług, czy dostęp do nowych usług. Wydaje się, że te trendy będą kontynuowane, a nawet nastąpi ich intensyfikacja, gdy nowa generacja infrastruktur komunikacyjnych i usług będzie wprowadzana w życie. Zmiany te rodzą też nowe wyzwania, gdyż przykładowo, jeśli usługi komunikacyjne stają się bardziej złożone, coraz trudniej przychodzi konsumentom ocenianie i porównywanie alternatywnych rozwiązań, czy produktów. Niejasne struktury cen, czy umowy mogą ograniczać możliwości konsumentów w zakresie zmiany dostawców usług, czy łatwego wypowiedzenia umowy. Coraz bardziej docenia się rolę konsumentów, którzy mogą poprzez dokonywanie świadomego wyboru, wspierać konkurencję cenową, innowacyjność i wpływać na poprawę jakości oferowanych usług i produktów. Świadomy wybór pośród dostawców, konsumentów i użytkowników, sprzyja uzyskiwaniu korzyści z konkurencji, a także stymuluje jej rozwój. Wzmocnienie pozycji użytkownika i możliwość wyboru przynoszą korzyści społeczne, związane z dostępem do informacji. Przykładowo wyszukiwarki internetowe, czy 126

127 platformy handlu elektronicznego wnoszą nową wartość dla konsumentów poprzez: szczegółową informację o oferowanych usługach i produktach, czy zmniejszenie kosztów transakcji związanych z aktywnością społeczną i ekonomiczną, w takich obszarach, jak np.: Koszty wyszukiwania, oznaczające czas i wysiłek spędzony na określeniu, czy dany produkt jest obecny na rynku, jaki jest poziom cen i jacy dostawcy oferują ten produkt na rynku. Internet zmniejsza znaczenie czasu jako czynnika, który determinuje strukturę aktywności społecznej i ekonomicznej, przyczyniając się do znajdowania informacji w sposób bardziej efektywny. Istnieje ryzyko, że na stronach porównujących ceny produktów mogą pojawiać się zniekształcenia, zależnie od tego, kto płaci a na stronach wyszukiwarek, na czołowych miejscach wyników wyszukiwania znajdować się mogą sponsorowane linki. Koszty negocjacji, oznaczają koszty dochodzenia do uzgodnień pomiędzy stronami. Konsumenci są w tym przypadku wzmocnieni poprzez większy dostęp do informacji oraz platform, umożliwiających np. porównanie cen. Przyczyniają się oni w ten sposób do zwiększenia konkurencyjności oraz tworzą oddolny nacisk na ceny. Koszty polityki, oznaczające koszty nadzorowania, czy druga strona spełnia warunki uzgodnionej umowy. Oceny konsumentów i ich opinie na temat produktów pomagają klientom podejmować świadome decyzje w e-handlu. Należy mieć też na uwadze, że opinie innych mogą wprowadzać w błąd, nie ujawniając np. informacji o bonifikatach, prezentach w ramach zakupu itp. Koszty egzekwowania, oznaczające koszty działań prawnych w przypadku, gdy druga strona nie spełnia wymogów umowy w kontekście platform handlu elektronicznego. Szczególną rolę mają w tym przypadku do odegrania dostawcy płatności internetowych. Indywidualność, wyrażanie siebie, demokracja i stosunki społeczne Sieci partycypacyjne łączą w sobie takie cechy, jak np.: dziennikarstwo obywatelskie, twórczość kulturalno-artystyczna, czy tworzenie rankingów przez użytkowników Internetu. Znaczenie sieci partycypacyjnych jest jasne i oczywiste, gdyż nigdy przedtem tak wielu ludzi nie miało dostępu do tak wielu rodzajów treści, na tak szeroką skalę, mogących mieć wpływ na wiele dziedzin życia. Zmiana sposobów, w jaki użytkownicy mogą tworzyć, rozprowadzać, czy ponownie wykorzystywać informacje, wiedzę, czy rozrywkę prawdopodobnie dalej będzie miała miejsce i będzie miała strukturalny wpływ na społeczne, kulturalne, czy polityczne sfery życia. Uważa się, że np. w Korei sieci partycypacyjne mają wpływ na procesy demokratyczne i debatę polityczną, przynosząc rzeczywiste skutki. Niektórzy specjaliści wyrażają opinię, że platformy partycypacyjne miały wpływ na wyniki wyborów prezydenckich w tym kraju w 2002 r. Interesującym przykładem nowych możliwości udziału obywateli w życiu publicznym, swobodnego przepływu informacji i wolności słowa, jest gazeta internetowa OhmyNews. OhmyNews umożliwia osobom prywatnym, nie tylko profesjonalistom, przyczynianie się do tworzenia gazety, edycji i publikacji nowych artykułów. Gazeta powstała w 2000 r. i była pierwszą tego typu inicjatywą, mając za motto hasło: każdy obywatel jest reporterem. Każdy może posłać artykuł na dowolny temat, a jego treść jest monitorowana przez innych użytkowników platformy. Mówiąc bardziej generalnie, zmieniające się struktury społeczne można porównać do nowych form organizacji, które odwołują się do takich wartości jak indywidualność, czy 127

128 wyrażanie siebie. Niektórzy specjaliści podkreślają w związku z tym konieczność monitorowania możliwych zagrożeń wolności słowa, czy dialogu demokratycznego. Większość użytkowników Internetu postrzega pozytywnie wpływ sieci na ich życie codzienne, w szczególności na możliwość zwiększenia zasobów (informacji) w takich dziedzinach, jak np.: nauczanie, kultura, zdrowie, czy praca. W Europie, ponad połowa użytkowników uważa, że Internet poprawił ich relacje z rodziną i znajomymi, a nieco mniej niż połowa, że stworzył możliwość poznania nowych ludzi (tab. 23). Aspekty życia Procent użytkowników Możliwość bycia informowanym o bieżących problemach (zagadnieniach) 87% Możliwość nauki 74% Możliwość wymiany poglądów/dostępu do kultury 70% Możliwość otrzymania informacji dotyczących zdrowia 67% Sposób wykonywania pracy 66% Utrzymywanie relacji z rodziną i przyjaciółmi 57% Wpływ na zarządzanie finansami 51% Sposób realizowania hobby 51% Sposób dokonywania zakupów 50% Sposób kontaktowania się z władzami 48% Możliwość spotkania nowych ludzi 44% Tab. 23. Wpływ Internetu na różne aspekty życia użytkowników Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ekonomiczne aspekty Internetu Teoria ekonomiczna przypisuje ważną rolę stosowania technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT) przez przedsiębiorstwa na zwiększenie efektywności, wzrost wydajności pracy oraz innowacyjności, co przekłada się na wzrost gospodarczy. Wdrażanie nowych technologii wzmacnia jednolity rynek wewnętrzny, zwiększa przejrzystość i elastyczność gospodarowania, redukując koszty transakcji, wyszukiwania i dystrybucji, obniżając fizyczne bariery do wejścia na rynek. Dostępność handlu elektronicznego umożliwia mniejszym firmom dostęp do globalnego rynku przy niższych kosztach, co stanowi silny bodziec rozwoju firm. Ciągle istniejące bariery odnośnie szerszego korzystania przez firmy z nowych technologii wiążą się z ochroną prywatności i zaufaniem, a także brakiem świadomości potencjalnych korzyści korzystania z handlu elektronicznego Wykorzystanie Internetu przez firmy europejskie Wskaźniki wyposażenia firm europejskich w nowe technologie a także korzystania przez firmy z ebiznesu, czy handlu elektronicznego, znacznie się różnią wśród państw członkowskich Unii Europejskiej. Takie kraje, jak Wielka Brytania, Szwecja, czy Dania mają wysoki poziom pod tym względem, z kolei kraje z Europy Południowej i Wschodniej, wypadają zdecydowanie gorzej. Czołowe kraje europejskie mają wskaźniki porównywalne, lub nawet lepsze, od głównych partnerów handlowych, takich jak: Kanada, Australia, Japonia, Korea, czy USA. 128

129 Wykorzystanie ICT przez firmy europejskie ma kluczowe znaczenie dla podnoszenia wydajności przedsiębiorstw naszego kontynentu oraz na perspektywy przyszłego wzrostu gospodarczego Europy. W ostatnich latach znacznie wzrósł odsetek firm posiadających dostęp do szerokopasmowego Internetu (od 62% w 2005 r., do 83% w 2009 r.). W niemal wszystkich krajach europejskich ponad ¾ przedsiębiorstw korzysta z szerokopasmowego Internetu (poza Rumunią, Bułgarią, Polską, Litwą i Łotwą). Generalnie odsetek osób korzystających w pracy z komputerów jest w miarę stabilny (48% w 2005 r., przy 51% w 2009 r.), przy czym większość korzysta z komputerów podłączonych do globalnej sieci (72% w 2005 r., 79% w 2009 r.). Jak wynika z rys. 57 występują pod tym względem znaczne różnice pomiędzy państwami europejskimi. W takich państwach, jak: Dania, Holandia, Szwecja i Holandia ponad 55% pracowników korzysta z szerokopasmowego Internetu, z kolei wskaźnik ten nie przekracza 30% w Portugalii, Rumunii, Bułgarii oraz na Węgrzech, Litwie i Łotwie. Rys. 57. Odsetek pracowników korzystających w pracy z komputerów (sieci) (przynajmniej raz w tygodniu), styczeń 2009 r. Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 Handel elektroniczny W ostatnich latach nastąpiła konsolidacja liczby przedsiębiorstw dokonujących sprzedaży i zakupów za pośrednictwem Internetu. W 2009 r. nastąpiło zmniejszenie odsetka firm korzystających z handlu elektronicznego (z 15% do 12% dla sprzedaży, z 28% do 24% w przypadku zakupów), ale spadek dotyczył firm, dla których obroty z tytułu ecommerce były znikome. W 2008 r. udział obrotów z tytułu handlu elektronicznego w Unii Europejskiej wynosił 13% i wzrósł o 1% w stosunku do 2007 r. Z rys. 58 wynika, że z zakupów w Internecie korzystają najczęściej firmy (ponad 40%) z Irlandii, Szwecji, Danii i Niemiec, a z możliwości sprzedaży (ponad 20%) przedsiębiorstwa z Holandii, Irlandii oraz Szwecji. Na końcu stawki państw europejskich pod względem dokonywania sprzedaży poprzez sieć (poniżej 5% firm) znajdują się Rumunia, Bułgaria, Włochy, Łotwa oraz Polska. 129

130 Rys. 58. Odsetek pracowników korzystających w pracy z komputerów (sieci) (przynajmniej raz w tygodniu), styczeń 2009 r. Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 W 2009 r. więcej firm dokonywało zakupów online, niż sprzedaży za pośrednictwem sieci, i dotyczyło to zarówno małych i dużych firm (tych ostatnich w mniejszym stopniu). Można to wyjaśnić w ten sposób, że sprzedaż online wymaga posiadania odpowiedniej infrastruktury telekomunikacyjnej, podczas gdy do zakupów wystarczy dostęp do Internetu. Aplikacje e-biznes Wdrożenie aplikacji biznesu elektronicznego jest istotne do zapewnienia wzrostu wydajności firm. Inwestycjom w nowe technologie musi towarzyszyć reorganizacja wewnętrznych procesów w przedsiębiorstwie. Automatyzacja procesów biznesowych sprzyja innowacyjnym praktykom pracy oraz nabywaniu coraz wyższych umiejętności. Pomimo ekonomicznego znaczenia aplikacji biznesowych postęp w zakresie ich wdrażania jest powolny. Wiąże się to z pewnością ze złożonymi wyzwaniami organizacyjnymi, które towarzyszą wprowadzaniu aplikacji biznesowych na bazie nowych technologii. W 2009 r. 40% firm korzystało z aplikacji do wymiany informacji elektronicznej wewnątrz przedsiębiorstw (71% dużych firm, przy1/3 małych). Aplikacje te służą głównie do wymiany informacji księgowych, zarządzania zapasami, procesami produkcyjnymi oraz dystrybucją. 16% firm korzysta z aplikacji do zarządzania zasobami (ERP), a 25% - z aplikacji do zarządzania informacjami o klientach (CRM) (głównie w sektorze finansów oraz informacyjno-komunikacyjnym). Szereg aplikacji automatyzuje relacje z partnerami biznesowymi, przyczyniając się do oszczędności czasu i papieru. W Unii Europejskiej 41% firm (reprezentujących 61% zatrudnionych) realizuje wymianę danych z innymi. Większość firm zaangażowanych w zewnętrzną wymianę danych czyni to z partnerami biznesowymi (86%), instytucjami finansowymi (72%), czy władzami publicznymi (68%). Szczególne znaczenie ma wysyłanie i odbieranie e-faktur, z której to możliwości korzystało w 2009 r. 23% przedsiębiorstw (wobec 18% w 2007 r.). Jak wynika z rys. 59, na Litwie, w Danii i Estonii korzysta z tej możliwości ponad 30% firm, podczas gdy w takich krajach, jak: Węgry, Cypr, Wielka Brytania i Słowenia firmy stosują faktury elektroniczne najrzadziej (poniżej 10% firm). Różnice, co do stopnia korzystania z tej funkcji wynikają także z 130

131 uwarunkowań prawnych w poszczególnych krajach. Rys. 59. Odsetek przedsiębiorstw korzystających z automatycznej wymiany danych do wysyłania/odbierania e-faktur, 2009 r. Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010) 627 Wspieranie innowacyjności Wraz z aplikacjami ułatwiającymi wewnętrzną reorganizację procesów biznesowych wprowadzane do firm są takie urządzenia, jak RFID, które powinny przynieść zyski ekonomiczne. Technologia ta korzysta ze znaczników do rejestrowania i przechowywania informacji i może być stosowana do różnych rodzajów towarów i produktów, identyfikacji personelu, czy bezstykowych płatności. W 2009 r. z technologii tej korzystało 3% przedsiębiorstw, reprezentujących 14% siły roboczej. Z rys. 60 wynika, że najwięcej, bo ponad 8% firm korzystało z nowej technologii w Holandii i Finlandii, najmniej (poniżej 1%) w Rumunii. Rys. 60. Odsetek przedsiębiorstw korzystających z technologii RFID, 2009 r. Źródło: Europe s Digital Competitiveness Report 2010, Vol. I, SEC (2010)

132 Tendencje W tab. 24 przedstawiono dane na temat korzystania przez firmy europejskie z różnych funkcji oferowanych przez Internet w latach , pozwalające na zaobserwowanie występujących tendencji. Funkcja 2005 r r. Korzystanie z bankowości elektronicznej 70% 78% Własna strona internetowa 61% 64% Korzystanie z publicznych usług 33% 50% elektronicznych (wysyłanie wypełnionych formularzy) Zakupy online 24% 28% Sprzedaż online 12% 16% Udział obrotów online w obrotach całkowitych 10% 12% Tab. 24. Korzystanie z ICT w firmach europejskich (średnia dla UE ) Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Europe s Digital Competitiveness Report Volume 1: Annual Information Society Report 2009 W latach zanotowano postęp w zakresie korzystania przez firmy z bankowości elektronicznej (prawie 80% przedsiębiorstw korzystało w 2008 r. z tej możliwości, wzrost o 8%). Znaczący przyrost zanotowano w zakresie korzystania z publicznych usług elektronicznych i w 2008 r. połowa firm przesyłała za pośrednictwem Internetu wypełnione formularze skierowane do administracji publicznej (wzrost o 17%). Ten gwałtowny wzrost odzwierciedla podjęte w ostatnich latach wysiłki sektora publicznego, mające na celu szerokie udostępnienie usług publicznych w drodze elektronicznej. Mniejsze postępy odnotowano w dziedzinie transakcji elektronicznych. W 2008 r. jedynie 12% obrotów zrealizowano online, co oznacza wzrost o 2% w stosunku do 2005 r. Można zauważyć, że o ile dostęp do Internetu szerokopasmowego jest na wysokim poziomie, to wykorzystanie ICT do procesów biznesowych, obejmujących relacje z klientami i dostawcami, pozostaje ograniczone. Potwierdzeniem tej tezy mogą być dane dotyczące funkcjonalności serwisów internetowych firm, przedstawione w tab. 25. O ile posiadanie własnej strony internetowej jest dość powszechnym zjawiskiem (w 2008 r. prawie 2/3 przedsiębiorstw deklarowało jej posiadanie), to dostępność oferowanych przez Internet usług jest ograniczona, co dotyczy szczególnie usług oferujących wysoką wartość dodaną dla klientów. W szczególności, podczas gdy 57% stron zawiera katalogi produktów i/lub cenniki, wyraźnie mniej, bo 26% umożliwia składanie zamówień (dokonywanie rezerwacji) online, to zaledwie 10% - dokonanie płatności elektronicznej. Funkcja oferowana przez stronę www Katalogi produktów, cenniki 57% Reklama dostępnych miejsc pracy lub możliwość złożenia podania o pracę online 26% Zamawianie online, rezerwacja, bukowanie 26% Możliwość dostosowywania lub projektowania produktów 13% Personalizacja treści 11% 132

133 Funkcja oferowana przez stronę www Płatności online 10% Tab. 25. Funkcjonalność stron internetowych przedsiębiorstw (UE, 2008 r.) Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Europe s Digital Competitiveness Report Volume 1: Annual Information Society Report 2009 Występują oczywiście różnice w zakresie funkcjonalności serwisów internetowych firm, odzwierciedlające dziedziny ich działalności. Przykładowo, w branży hotelowej 75% stron internetowych umożliwia dokonywanie zamówień (bukowanie), podczas gdy w dziedzinie handlu i przemysłu odsetki te wynoszą odpowiednio 33% i 19%. Możliwość personalizowania treści jest względnie wysoka wśród stron oferujących usługi finansowe (28%) i występuje bardzo rzadko w sektorze produkcyjnym (8%). W tab. 26 przedstawiono statystyki dotyczące wykorzystania zaawansowanych aplikacji mających na celu wsparcie procesów biznesowych przedsiębiorstw. Aplikacja Przedsiębiorstwa Małe i średnie (min. 10 pracowników) Duże (min. 250 pracowników) Analityczne CRM (zarządzanie relacjami z klientem) Automatyczne łączenie procesów wewnętrznych 17% 37% 40% 70% Automatyzacja łańcucha dostaw 15% 32% Przesyłanie faktur elektronicznych 9% 27% Zarządzanie zasobami ludzkimi 11% 43% Tab. 26. Korzystanie z aplikacji ebiznes w przedsiębiorstwach (UE, 2008 r.) Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Europe s Digital Competitiveness Report Volume 1: Annual Information Society Report 2009 Korzystanie przez europejskie firmy z ICT do automatyzacji wewnętrznych procesów biznesowych poprzez automatyczną wymianę informacji i do zarządzania zasobami ludzkimi jest dość powszechne, szczególnie wśród dużych firm. Aplikacje ebiznesu umożliwiające automatyczne powiązania z partnerami biznesowymi, uwzględniające automatyzację łańcucha dostaw i przesyłanie e-faktur, są stosowane ciągle przez mniejszość firm z Unii Europejskiej. W rzeczywistości, gdy technologie ICT są stosowane do integracji z klientami i dostawcami, szeroki zakres zagadnień technicznych, biznesowych i prawnych, które muszą być uwzględnione, powiększa złożoność zagadnienia i utrudnia jego powszechną implementację. Wielkość firmy pozostaje istotnym czynnikiem, jeśli wziąć pod uwagę korzystanie z aplikacji ebiznesu. Korzystanie z nich wymaga dużych inwestycji oraz wysokich umiejętności w zakresie nowych technologii i aplikacji biznesowych, dla których ważną rolę odgrywa ekonomia skali. Korzyści Z reguły oczekuje się korzyści dla biznesu z tytułu ICT ujawnić się mogą w efektywności 133

134 procesów, innowacyjności oraz potencjale rynkowym. Dowody wskazują na to (tab. 27), że przedsiębiorstwa dostrzegają nowe technologie raczej jako narzędzie pobudzania produktywności oraz redukcji kosztów, aniżeli jako instrument zwiększenia liczby klientów oraz obrotów przedsiębiorstwa. Jest to zgodne z danymi dotyczącymi korzystania z ICT, które pokazują, że najbardziej popularne jest stosowanie aplikacji ebiznesu do zwiększania wewnętrznej efektywności firm. Bardzo mało firm traktuje ICT jako czynnik umożliwiający wprowadzenie na rynek nowych produktów oraz usług. Duże firmy zdecydowanie bardziej pozytywnie niż małe i średnie oceniają wpływ wprowadzenia nowych technologii do przedsiębiorstw. Rodzaj korzyści Przedsiębiorstwa Małe i średnie (min. 10 pracowników) Duże (min. 250 pracowników) Reorganizacja lub uproszczenie procedur pracy 20% 41% Uwolnienie środków 11% 18% Rozwój nowych produktów i usług 8% 15% Wyższe zyski 6% 15% Tab. 27. Postrzeganie korzyści z wdrożenia ICT przez przedsiębiorstwa (UE, 2008 r.) Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu Europe s Digital Competitiveness Report Volume 1: Annual Information Society Report 2009 Inne badania realizowane w tym zakresie (m.in. projekt Eurostatu, obejmujący 9 krajów UE), wskazują na pozytywny wpływ łączności szerokopasmowej na wydajność firm, nawet jeśli występują pewne niezgodności wśród badanych państw i sektorów gospodarki. Dane te potwierdzają, że wpływ ICT na produktywność firmy zależy nie tyle od tego, ile ICT posiada przedsiębiorstwo, ale od tego, w jaki sposób z nowych możliwości korzysta. Istotna jest zatem dostępność ICT oraz umiejętności w zakresie korzystania z aplikacji Biznesu. Wdrożenie ICT znacząco wpłynęło na jakość pracy. Praca uległa wzbogaceniu, wzrosła satysfakcja z jej wykonywania, a z drugiej strony wykonywaniu pracy towarzyszy często ściślejsza kontrola, czy mniejsze upodmiotowienie pracowników. Efekty wdrożenia ICT są największe w tych firmach, w których implementacji nowych technologii towarzyszą wewnętrzne procesy reorganizacyjne, w których wykorzystywane są kompetencje i umiejętności pracowników. Wielość i dojrzałość technologii teleinformatycznych oferuje bogactwo możliwości dla wielu różnych modeli biznesowych. Firmy mogą kłaść główny nacisk na różne aspekty wykorzystania ICT, takich jak: automatyzacja, otwarcie nowych rynków prowadzenia handlu elektronicznego, zwiększenie wartości dodanej towarów (za pomocą usług, czy personalizacji), redukcja kosztów, zmniejszenie konsumpcji energii, ułatwienie procesów restrukturyzacyjnych i integracyjnych przedsiębiorstw, np. w ramach sektorów Ekonomiczny wpływ Internetu: teoria i praktyka Wpływ ICT na produktywność i wzrost gospodarczy W kontekście kryzysu ekonomicznego i finansowego należy zwrócić uwagę na kluczową rolę odgrywaną poprzez produkcję oraz wykorzystanie ICT w promocji innowacji, 134

135 produktywności oraz wzrostu gospodarczego. Po pierwsze, firmy produkujące ICT przyczyniają się do wzrostu produkcyjności i wzrostu poprzez własny szybki postęp technologiczny. Po drugie, korzystanie z ICT poprawia wydajność innych czynników produkcji, a szerzenie nowych technologii prowadzi do innowacji i wzrostu wydajności w innych sektorach gospodarki. Głównym impulsem do podjęcia badań na temat gospodarczego wpływu technologii teleinformatycznych był cud gospodarczy odnotowany po roku 1995 w USA. Gospodarka amerykańska doznała w tym czasie przyspieszenia, co wiązało się m.in. z wkładem technologii ICT do intensyfikacji kapitału oraz wzrostu wydajności czynników produkcji. W tym samym okresie gospodarka europejska nie zanotowała takiego przyspieszenia, czego potwierdzeniem jest fakt, że o ile w 1995 r. różnica między wydajnością pracownika w USA i Unii Europejskiej wynosiła 1,8%, o tyle w 2004 r. wzrosła do 9,8%. Większość literatury ekonomicznej przypisuje te różnice wolniejszemu wdrażaniu gospodarki opartej na wiedzy w Europie, w przeciwieństwie do USA. Spadek wzrostu wydajności w Europie wynikał z przestarzałej i nieelastycznej struktury przemysłowej, słabego dostosowywania się do potrzeb globalizacji i oporów wobec wdrażania szybkich zmian technologicznych. Opór wobec zmian powodował powolne włączanie ICT do integracji europejskich procesów biznesowych. Z kolei w połowie lat 90- tych XX wieku USA przeżywały silny wzrost gospodarczy generowany przez sektor ICT i wdrażanie nowych technologii w całej gospodarce. W Unii Europejskiej udział sektora ICT w gospodarce był zdecydowanie niższy, co skutkowało m.in. tym, że inwestowanie w nowe technologie było na zdecydowanie niższym poziomie. Odzwierciedla to wskaźnik Wzrost produktywności wieloczynnikowej (Multifactor productivity growth), który mierzy wspólne wpływy na wzrost gospodarczy takich czynników, jak zmiany technologiczne, poprawa efektywności, korzyści skali itp. Wskaźnik ten zwiększył się w USA od 0,5% w latach do 1,4% w latach , a w Unii Europejskiej spadł w tych samych okresach z 0,9% do 0,3%. Istotną część tej różnicy stanowił silniejszy wzrost wydajności gospodarki amerykańskiej w sektorze produkcji technologii ICT i usługach rynkowych, takich jak handel, finanse i usługi biznesowe. Gospodarka europejska, podobnie jak amerykańska, również doświadczyła znacznych spadków cen towarów teleinformatycznych, które stymulowały inwestycje teleinformatyczne i wzrost wydajności w USA. Różnice wydajności ekonomicznej w Unii Europejskiej wynikać muszą zatem z istniejących barier, które nie pozwalają pełne wykorzystanie nowych technologii. Większość analiz na poziomie firm potwierdza pozytywną i silną relację pomiędzy ICT i wydajnością. Jest to godne odnotowania w kontekście tzw. Paradoksu Solowa, który stwierdzał, że nie występuje żaden wpływ ICT na wydajność ( You can see the computer age everywhere but in the productivity statistics ). Okazuje się, że rozmiar wpływu technologii teleinformatycznych na rozwój gospodarczy jest większy niż oczekiwano, bazując na wynikach uprzednich badań, realizowanych w oparciu o metodykę rachunkowości wzrostu. Głównym wyjaśnieniem ponadnormatywnego znaczenia ICT jest obecność dodatkowego kapitału organizacyjnego. Efekt ICT jest wzmacniany przez wprowadzanie nowych struktur organizacyjnych, wydajniejsze praktyki w zakresie zarządzania, czy wprowadzanie innych technologii produkcji. Szereg badań wskazuje na istotną rolę kapitału organizacyjnego, jak również decentralizacji w ramach firm. Inne prace z tej dziedziny wskazują na lepsze zyski z tytułu wdrażania nowych technologii w amerykańskich firmach międzynarodowych w stosunku do firm europejskich. Stwierdzono silny efekt interakcji między ICT a aspektami organizacyjnymi firm, takimi jak praktyki zarządzania ludźmi, w zakresie systemów zwalniania, zatrudniania, promowania i nagradzania pracowników. Firmy 135

136 amerykańskie dokonują transplantacji swoich praktyk w tym zakresie do oddziałów zagranicznych (europejskich), co skutkuje wyższymi zyskami z tytułu wdrażania nowych technologii, niż ma to miejsce w przypadku firm europejskich. W wielu pracach starano się oszacować wpływ ICT na poziom produkcji. Stiroh (2004) dokonał porównania wyników wielu badań i przyjął, że średni wpływ wynosi 0,05, co oznacza, że 10% wzrostu nakładów na ICT przynosi 0,5% wzrostu produkcji. Szacunki różniły się znacznie, począwszy od -6% do ponad 25%. Znaczne różnice po części wynikają z różnic metodologicznych, z drugiej strony dysproporcje zależeć mogą od kraju, dziedziny gospodarki, czy rodzaju firmy. Raport Ekonomiczny wpływ ICT dostarcza szereg danych na temat roli nowych technologii w zakresie wydajności, innowacyjności i globalizacji gospodarki. Raport prezentuje podejście micro-to-macro, bazując na obserwacji mikroekonomicznych decyzji podejmowanych na poziomie firm (baza danych AMATECH obejmowała informacje z 19 tys. firm z 13 krajów, z lat ), które rzutują na poziom całej gospodarki Unii Europejskiej i poszczególnych państw członkowskich. W zakresie wydajności stwierdzono, że: Funkcja produkcji 9 dla Europy, wskazuje na to, że 10% wzrostu kapitału ICT powoduje 0,23% wzrost wydajności, podczas gdy teoria ekonomiczna wskazuje, że wskaźnik ten powinien wynosić 0,16%. Występują zatem niemierzalne czynniki uzupełniające, które rzutują na całkowity wpływ ICT. Występują różnice pomiędzy Wielką Brytanią i innymi krajami europejskimi odnośnie wpływu ICT na wydajność. Wskaźnik ICT dla firm brytyjskich jest dwa razy wyższy niż dla innych państw. 1/3 tej różnicy wynika z różnej struktury gospodarki, pozostała część nie daje się zaobserwować na poziomie firm. Potwierdza to hipotezę o niemierzalnych czynnikach mających wpływ na ekonomiczny efekt ICT. Szacunki dla firm wskazują na to, że na różnice pomiędzy poszczególnymi państwami odnośnie wpływu ICT na gospodarkę, mogą wynikać z regulacji na rynku pracy (LMR) i na rynku produktów (PMR). Wysokie wskaźniki regulacji na rynku pracy i produktów zmniejszają wpływ ICT na wydajność, przy czym negatywny wpływ regulacji na rynku pracy jest większy (-45%). ICT odgrywa znaczącą rolę w procesie realokacji. Firmy mające wyższe wskaźniki ICT szybciej się rozwijają (zwiększają zatrudnienie), rzadziej kończą swoją działalność. Stwierdzono, że firmy z dwóch górnych kwintali pod względem wskaźnika ICT rozwijają się o 25-30% szybciej niż pozostałe, a o 4% rzadziej kończą działalność. Zauważono, że regulacja na rynku pracy i produktów pozwala złagodzić ten efekt w krajach o wyższym poziomie regulacji. Co do zasady, firmy mogą korzystać z wykorzystywania ICT przez sąsiednie firmy. Testy co do transferu ICT w firmach z regionu i branży nie potwierdzają wpływu na wydajność. Stosowanie ICT przez sąsiednie firmy może jednak sprzyjać zdobywaniu wiedzy i poprawie kwalifikacji personelu. 9 Funkcja produkcji to (ogólnie) funkcja matematyczna, za pomocą której bada się, jakie zależności zachodzą pomiędzy nakładami i zasobami produkcyjnymi a efektami produkcji. W przyjętym modelu: (1) Y = AF(X) = AF(L, K, C, M), gdzie: L robocizna, K kapitał nie związany z ICT, C kapitał ICT, M materiały. Zakładając, że funkcja produkcji może być zapisana jako funkcja Cobba-Douglasa, to równanie może przyjąć postać: (2) y = a + a ll + a kk + a cc+ a mm, w którym małe litery oznaczają algorytmy naturalne odpowiednich zmiennych (np. k=lnk). Funkcja Cobba-Douglasa to funkcyjne przedstawienie zależności produkcji od zasobów pracy i kapitału, często stosowane w ekonomii jako funkcja produkcji. 136

137 Firmy z Europy Zachodniej mają o 20% wyższe nasycenie komputerami, niż firmy z Europy Wschodniej, a wielonarodowy status firmy wiąże się z wyższym o 10% nasyceniem komputerami. Stosowanie nowych technologii przez firmy wiąże się z wyższym poziomem płac (1% wyższy wskaźnik komputerów skutkuje 10% wzrostem płac). W zakresie innowacyjności stwierdzono, że: ICT nie wiąże się ściśle ze zwiększoną innowacyjnością, mierzoną pod względem liczby patentów, jednakże nowe technologie są systematycznie stosowane przez firmy w ramach strategii innowacyjności produktów i procesów. ICT przyczynia się do wzrostu kapitału wartości niematerialnych i prawnych. Zauważono, że własne oprogramowanie ściśle wiąże się z wydajnością firm, podczas gdy zakupione wykazuje słabszy związek. Istnieje silny związek między zdecentralizowaną strukturą firmy a wpływem ICT na jej wydajność, decentralizacja poprawia o 1/3 efekt inwestycji w ICT. W zakresie globalizacji stwierdzono, że: Firmy międzynarodowe systematycznie dzielą swoją aktywność pomiędzy poszczególnymi krajami zależnie od poziomu rozwoju technologicznego. Działalność low-tech z prawdopodobieństwem o 11% wyższym jest lokowana w Chinach (największy rynek taniej siły roboczej), działalność z zakresu high-tech o 6% częściej w kraju będącym siedzibą firmy międzynarodowej. Ważnym czynnikiem innowacyjności i wdrażania nowych technologii jest rozwój handlu. Dane z lat wskazują na to, że 15% wzrostu nasycenia nowymi technologiami wynika ze wzrostu wymiany handlowej z krajami o taniej sile roboczej (Chiny). Firmy międzynarodowe w zdecydowanie większym stopniu korzystają z nowych technologii niż ma to miejsce w firmach zlokalizowanych tylko w jednym kraju, podobna sytuacja występuje w zagranicznych oddziałach firm amerykańskich w stosunku od ich europejskich odpowiedników. Dane z amerykańskich firm międzynarodowych działających w Europie pokazują, że około 50% różnicy wydajności pomiędzy USA i Unią Europejską w latach można wyjaśnić przez kapitał organizacyjny. Firmy amerykańskie wykazują lepsze praktyki w dziedzinie zarządzania, szczególnie w zakresie zarządzania ludźmi (przyjmowanie do pracy, zwalnianie, awansowanie, polityka płacowa). Na pozostałą połowę różnicy składają się wyższe wskaźniki penetracji ICT w firmach amerykańskich (25%) oraz wyższe wskaźniki firmowe, takie jak umiejętności (25%). W raporcie poruszono też zagadnienia, związane z cenami, koncentracją przestrzenną i równowagą między pracą i życiem prywatnym. Pokazano m.in., że: Inwestycje w ICT, zarówno w Europie, jak też w USA, spowodowały spadki cen producenta, co przełożyło się na niższe ceny detaliczne. Spadki cen zanotowano nie tylko w sektorach produkujących sprzęt ICT, ale też w innych dziedzinach przemysłu. Stwierdzono, że inwestowanie w ICT w Europie wiąże się ze spadkiem cen producenta o 0,3% rocznie. W Wielkiej Brytanii stwierdzono występowanie pozytywnego sprzężenia pomiędzy rozwojem ICT a koncentracją przestrzenną w zakresie usług, i negatywnego - w zakresie produkcji. Korzystanie z firmowego sprzętu ICT do celów prywatnych w godzinach pracy jest 137

138 pozytywnie postrzegane w kontekście równowagi praca-życie prywatne. Korzystanie z firmowych komputerów po godzinach pracy odbierane jest negatywnie. Stwierdzono, że najlepsze efekty na wydajność firmy z tytułu wdrożenia ICT przynoszą rodzinnokoleżeńskie praktyki panującymi w przedsiębiorstwie. Przyszłe scenariusze odnośnie ekonomicznego wpływu ICT zależą od dwóch uwarunkowań: rozwoju sektora ICT, uzależnionego w dużej mierze od przyszłych zmian cen sprzętu oraz obecności dodatkowych czynników, takich jak kapitał organizacyjny, czy poziom umiejętności. Rolą polityki powinna być poprawa w zakresie czynników uzupełniających w tym celu, by Unia Europejska mogła w pełni wykorzystać dawne i przyszłe inwestycje w rozwój nowych technologii. Jest szeroki konsensus co do tego, że korzystanie z ICT, uwzględniając wydatki przedsiębiorstw na sprzęt, oprogramowanie i środki komunikacji, prowadzi do wzrostu wydajności, zarówno bezpośrednio przez podwyższenie kapitału na pracownika, jak też pośrednio dzięki poprawie efektywności. Wpływ Internetu na zatrudnienie Nie występuje taki konsensus w przypadku oceny wpływu ICT na zatrudnienie. Jedna linia rozumowania podkreśla, że postęp technologiczny pozwala firmom uzyskiwać te same wyniki, przy mniejszym wkładzie pracy, co skutkować może technologicznym bezrobociem. Raport The Impact of ICT in employment wskazuje na to, że zgodnie z teorią ekonomiczną, długoterminowy wpływ ICT na zatrudnienie jest prawdopodobnie znikomy, lub nawet pozytywny, podczas gdy efekt negatywny może występować jedynie na bardzo krótką metę. Dodatkowo wpływ ICT na zatrudnienie może się różnić w zależności od sektora gospodarki, czy kraju, na co może np. mieć wpływ prawodawstwo dotyczące rynku pracy. Dane empiryczne dotyczące przemysłu w krajach Unii Europejskiej, USA i Japonii (EU KLEMS projekt) nie potwierdzają hipotezy o trwałym pozytywnym, albo negatywnym wpływie ICT na zatrudnienie w dłuższej perspektywie czasowej. Szacunki ekonometryczne wpływu ICT na zatrudnienie w poszczególnych krajach i branżach są bardzo rozproszone. Stwierdzono negatywny wpływ w małej liczbie przypadków, w większości zaś wpływ ten jest statystycznie nieistotny. Nie ma zatem dowodów na to, że ICT w systematycznie wpływa w jednolity sposób na ogólny poziom zatrudnienia we wszystkich krajach i sektorach gospodarki. Wpływ ten zróżnicowany i zależy od poszczególnych krajów, sektorów, w tym od sytuacji na rynku pracy. Wnioski W okresie od 2005 do 2008 r. nastąpił postęp w zakresie korzystania przez firmy europejskie z ICT. Postęp ten jest znaczący w zakresie łączności szerokopasmowej, bankowości elektronicznej, czy korzystania z elektronicznych usług publicznych. Mniejsze postępy zanotowano w zakresie e-handlu. Korzystanie z ICT w celu automatyzacji wewnętrznych procesów biznesowych przedsiębiorstw, poprzez automatyczną wymianę informacji i zarządzanie zasobami ludzkimi, jest dość powszechne, szczególnie wśród dużych firm. Jednakże aplikacje e- Biznesowe umożliwiające automatyczne powiązanie partnerów biznesowych, automatyzację łańcuchów dostaw, czy przesyłanie faktur są stosowane ciągle przez mniejszość firm europejskich. Słaby popyt na rozwiązania z zakresu ICT, szczególnie ze strony małych i średnich firm, 138

139 budzi obawy. W związku z tym należy zintensyfikować wysiłki w zakresie podnoszenia świadomości i ułatwienia dostępu do rozwiązań z zakresu ICT Gospodarcze cele Pośredników internetowych Sporo ciekawych spostrzeżeń dotyczących ekonomicznych aspektów Internetu znalazło się we wspomnianym w p raporcie OECD Social and economic purposes of Internet Intermediaries. Poruszono w nim takie zagadnienia, jak: wzrost gospodarczy i wydajność branż związanych z teleinformatyką, inwestycje w infrastrukturę, przedsiębiorczość i zatrudnienie, czy innowacyjność w kontekście Pośredników internetowych. Szerszy wzrost gospodarczy i wydajność branż gospodarki związanych z teleinformatyką Rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych jest korzystny ekonomicznie, zwiększając wydajność firm i przyczyniając do wzrostu gospodarczego. Przykłady: Firmy z sektora teleinformatycznego notują szybki postęp technologiczny, przez co same przyczyniają się do poprawy wydajności i zwiększenia produkcji. Przykładowo w 2008 r. w USA, sektor pośredników internetowych wytworzył 1,4% PKB, Wykorzystanie technologii teleinformatycznych poprawia wydajność innych czynników produkcji, Zwiększanie wykorzystania technologii teleinformatycznych prowadzi do innowacji i wzrostu wydajności innych sektorów gospodarki, Internet zmienił jakościowo zarówno ilość, jak też rodzaj dostępnych przez użytkowników informacji, zmniejszył również koszty dostępu do informacji. W gospodarce coraz bardziej opartej na wiedzy ma to zdecydowanie pozytywny wpływ. Pośrednicy internetowi zwiększają efektywność rynku poprzez zbliżenie do siebie dostawców i odbiorców, zmniejszając koszty transakcji związane np. z poszukiwaniem sprzedawcy lub kupca. Zapewniają oni lepsze działanie rynku, sprzyjają większej konkurencji i internacjonalizacji. Dzięki nim handel się rozwija, następuję globalizacja rynków oraz dostosowywanie towarów i usług. Inwestowanie w infrastrukturę Internet jest szeroko rozumiany jako infrastruktura krytyczna sama w sobie i jako kluczowy element innych form krytycznej infrastruktury, leżąca u podstaw aktywności gospodarczej społecznej na poziomie światowym. Takie firmy, jak dostawcy Internetu, czy przedsiębiorstwa hostingowe pełnią istotną rolę w zarządzaniu tej infrastruktury, zapewniając do niej dostęp dla użytkowników końcowych i wspierając dalszy jej rozwój w celu sprostania coraz wyższym wymaganiom odnośnie pojemności sieci przez nowe aplikacje i rosnącą bazę użytkowników. Rozwój infrastruktury jest napędzany głównie przez sektor prywatny, który buduje ją, utrzymuje w działaniu i nadzoruje. Sektor prywatny ma również duży udział w opracowywaniu przejrzystych i przewidywalnych zasad użytkowania infrastruktury. Rozwijany w konkurencyjnym środowisku Internet jest bodźcem do prowadzenia badań i innowacji w zakresie aplikacji, technologii oraz usług. Te innowacje, z kolei, dostarczają operatorom sieciowym, dostawcom sprzętu i usług nowe, wyrafinowane rozwiązania, o wysokiej jakości, po przystępnej cenie, które 139

140 pozwalają na wzbogacenie ich oferty. Dla biznesu i konsumentów, innowacje i konkurencyjność pomiędzy dostawcami sprzyja rozbudowie oferty oraz przystępności i dostępności Internetu. Rynek wpiera spełnienie tradycyjnego celu interesu publicznego, jakim jest powszechny dostęp. Potrzebne są zrównoważone modele biznesowe, które będą wspierały rozwój infrastruktury z stronę sieci nowych generacji i szerokopasmowej telefonii komórkowej. Środowisko internetowe podlega szybkim zmianom i często jest niemożliwe np. określić tożsamość odbiorcy usług, czy beneficjenta wartości, nie wiadomo zatem, do kogo wysłać rachunek. Odkrywane są nowe synergie pomiędzy operatorami usług telekomunikacyjnych, producentami sprzętu i dostawcami treści. Nie ma też pełnej substytucyjności udogodnień komunikacyjnych sieci naziemnych i bezprzewodowych, przy czym ta druga tworzy coraz to nowe możliwości. Dostawcy Internetu odgrywają ważną rolę w rozbudowę infrastruktury, poprzez inwestycje w sieci dostępowe nowej generacji (w oparciu o światłowody i transmisję pakietową). Rozwój infrastruktury telekomunikacyjnej dla komunikacji stacjonarnej i mobilnej jest zasadniczo finansowany przez operatorów sieciowych. Firmy często współpracują ze sobą w zakresie podziału kosztów inwestycyjnych, korzystania z sieci oraz wzajemnej pomocy w zakresie marketingu produktów. Ma to istotne znaczenie w okresie kryzysu, czego przykładem może być współpraca operatorów Telefonia i Vodafone, które zgodziły się dzielić swoje infrastruktury telefonii komórkowej 3G na terenie Niemiec, Hiszpanii, Irlandii i Wielkiej Brytanii. Pozwoli to na dalszy rozwój i zwiększanie pokrycia, przy jednoczesnym ograniczeniu wydatki np. na nowe maszty telefonii komórkowej. Możliwa jest również współpraca pomiędzy operatorami sieci i producentami sprzętu. Przykładowo w Niemczech szwedzki producent sprzętu Ericsson nabył łącza radiowe od Deutsche Telecom. Ericcson, który z kolei leasinguje je innym, w tym także Deutsche Telecom. Pojawił się również trend wśród operatorów sieciowych, którzy w coraz większym stopniu korzystają z wyników badań prowadzonych przez dostawców sprzętu. Przedsiębiorczość i zatrudnienie Sektor pośredników internetowych jest znaczącym pracodawcą, szczególnie w sektorze informacyjnym, który zatrudniał w 2008 r. USA 47,6 mln osób. Oprócz tego, że pośrednicy internetowi sami są pracodawcami, przyczyniają się oni do zmniejszenia barier przy zakładaniu i prowadzeniu działalności gospodarczej, zwłaszcza przez małe i średnie firmy, jak też pomagają pobudzać innowacyjność tych przedsiębiorstw. Przykłady: Pośrednicy internetowi zapewniają małym i średnim firmom usługi związane np. z internetową rachunkowością, które są niedrogie i łatwe w obsłudze, umożliwiają też dostęp do usług na platformach chmury obliczeniowej. Usługi chmury obliczeniowej wprowadzają nowe możliwości w zakresie efektywności przedsiębiorstw, pojawiają się przy tym nowe wyzwania związane z bezpieczeństwem i prywatnością. Firma Google szacuje, że korzystanie z usług chmury obliczeniowej na platformie Google daje oszczędności rzędu 50-70% w stosunku do rozwiązań tradycyjnych. Niektórzy specjaliści prognozują, że za 5-10 lat ponad połowa mocy obliczeniowej i zbiorów danych znajdować się będzie w chmurze. Serwery ogłoszeniowe, wyszukiwarki internetowe oraz portale umożliwiają małym i średnim firmom reklamę swoich produktów w Internecie, nawet przy niskich 140

141 budżetach na reklamę. Pośrednicy internetowi, w szczególności platformy e-handlu i wyszukiwarki internetowe, stanowią bodziec do zakładania mikrofirm. Raport Interactive Advertising Bureau stwierdza, że w połowie 2009 r. w USA prowadziło 1-osobowe firmy online. Raport szacuje, że 120 tys. osób przez cały dzień sprzedaje w ebay, 500 tys. robi to w niepełnym wymiarze godzin, a 500 tys. ma przychody reklamowe z blogów, czy platform reklamowych. Ułatwienie w wejściu na rynek i działalności małych i średnich firm ma kluczowe znaczenie dla gospodarki, gdyż te firmy stanowią znaczące źródło nowych miejsc pracy i wzrostu gospodarczego. Zdolność nowopowstających małych firm do wykorzystania nowych możliwości handlowych i technologicznych wprowadzania innowacji sprzyja ich długotrwałemu i zrównoważonemu rozwojowi. Dane empiryczne wskazują, że przedsiębiorczość, w tym proces wchodzenia na rynek, sprzyja wzrostowi gospodarczemu poprzez zwiększenie wydajności w alokacji zasobów. Platformy handlu elektronicznego w Internecie stwarzają wiele możliwości transakcji, które nie są możliwe na tradycyjnych rynkach. Przykładowo, w tzw. modelu ekonomicznym long-tail, przedstawionym przez Chrisa Andersona w 1999 r., produkty z dziedziny rozrywki, na które jest niski popyt, lub mają niski wolumen sprzedaży mają szanse wspólnie zwiększyć swój udział w rynku i rywalizować z niewielką liczbą bestsellerów i hitów, pod warunkiem oczywiście, że sklep dysponuje odpowiednio dużym kanałem dystrybucyjnym. Dzieje się tak, gdyż platformy online lepiej dostosowują strukturę podaży i popytu niż ich odpowiedniki offline. Potrafią one śledzić wzorce zachowań klientów, sugerować zakup towarów, które mogą być interesujące, stwarzać praktycznie nieograniczone możliwości selekcji i umożliwiać indywidualną komunikację punkt-punkt, eliminując np. potrzebę organizowania wielkiej widowni do transmisji rozrywki. Warte uwagi jest to, że osoby prywatne nie tylko kupują online, ale coraz częściej dokonują przez sieć sprzedaży. Przykładowo, w Holandii w 2008 r., 55% osób dokonało zakupów w ciągu ostatnich 23 miesięcy, a 25% sprzedało coś przez sieć. Innowacje Innowacja wprowadzenie nowego lub znacząco ulepszonego produktu (towar, usługa), procesu, lub metody od dawna jest uważana za centralny czynnik, mający wpływ na wyniki gospodarcze i opiekę społeczną. Innowacja wymaga platform, które umożliwiają tworzenie oraz szerzenie się wiedzy. Taką platformą jest Internet, który sam jest innowacyjny z natury, umożliwia przy tym dalszą innowacyjność, sprzyja kreatywności i nawiązywaniu współpracy. Takie narzędzia, jak wyszukiwarki informacji wprowadzają innowacje poprzez umowy handlowe i instytucjonalne, które pozwalają na eksperymentowanie i oryginalne wykorzystanie tych platform przez innych. Tempo wprowadzania innowacyjności jest coraz szybsze i może pochodzić z dowolnego miejsca w świecie. Należy podkreślić wagę interoperacyjności, która umożliwia połączenie wielkiej liczby heterogenicznych maszyn i sieci, umożliwiając wzajemną wymianę i wsparcie w procesie wdrażania innowacyjnych rozwiązań. Przykładem bardzo kreatywnej firmy, która stale wprowadza nowe innowacje jest Google (przykłady innowacji: Fast Flip do przewijania treści gazet internetowych, Google Wave narzędzie do pracy grupowej). Firma Google zanotowała w latach wzrost wydatków na prace badawczo-rozwojowe w wysokości 113,5%, podczas gdy inne znane firmy internetowe: Yahoo i e-bay zwiększyły wydatki w tej sferze odpowiednio o 38,5% i 141

142 35,2%. W ostatnim czasie powstaje wiele sieci społecznościowych, które dostarczają dodatkową wartość za darmo, albo za bardzo niską cenę. Niskie bariery udziału powodują, że pojawiają się możliwości wspólnej pracy, zarówno komercyjnej, jak i niekomercyjnej. Przykładem takiej inicjatywy jest Wikipedia, encyklopedia tworzona przez użytkowników, wykorzystująca zbiorową mądrość uczestników tego przedsięwzięcia. Użytkownicy Internetu w coraz większym stopniu stanowią część twórczego przepływu treści i procesów, które dają nadzieję na powstanie bardziej aktywnego, partycypacyjnego i innowacyjnego społeczeństwa treści (content society). Firmy coraz częściej korzystają z sieci partycypacyjnych, by za ich pośrednictwem dotrzeć do konsumentów i partnerów, w celu doskonalenia wyrobów i cyklu innowacji (user-centric innovation). Niektórzy określają ten biznesowy i gospodarczy trend terminem Enterprise 2.0, podkreślając jego znaczenie w podnoszeniu standardów życia, wzroście dobrobytu i konkurencyjności na globalnych rynkach. Użytkownicy i konsumenci, którzy odgrywają coraz bardziej rosnącą rolę w procesie innowacyjnym, pobudzają powstawanie nowych produktów i pojawianie się nowych usług, pomagając przeorientować wysiłki innowacyjne na zaspokojenie oczekiwań społecznych. Internet pozwala na szybkie uzyskanie opinii konsumentów na temat nowych produktów na rynku, umożliwiając szybkie dostosowywanie ich jakości do oczekiwań użytkowników. 4.3 Grupa Robocza do spraw społeczno-ekonomicznych Future Internet Grupa Robocza do spraw zagadnień społeczno-ekonomicznych Internetu Przyszłości (FISE, jest grupą roboczą klastra Internetu Przyszłości w ramach 7. Programu Ramowego. Celem działań grupy jest stworzenie sieci osób, które są aktywne w obszarze spraw społeczno-ekonomicznych w kontekście Internetu Przyszłości. Jedną z form aktywności jest udział w dedykowanej liście dyskusyjnej. Tematy zainteresowania Grupy Roboczej, w podziale na sieci, usługi oraz treść, ujęto w tab. 28. Sieci Usługi Treść Ceny, łańcuchy wartości, modele biznesowe Neutralność sieci Zagadnienia regulacyjne i zarządzanie Tożsamość użytkownika i prywatność Zaufanie i reputacja Modele dystrybucji treści w systemach P2P Rynki usług szerokopasmowych Zachowanie klienta, dostosowywanie do jego potrzeb Powszechna usługa internetowa Prawa autorskie Tab. 28. Zakres zainteresowania Grupy Roboczej ds. społeczno-ekonomicznych Internetu Przyszłości 142

143 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ogólne aspekty społeczno-ekonomiczne w warunkach globalnej sieci obejmują takie zagadnienia, jak m.in.: Badania na temat relacji między różnymi rodzajami aktywności ekonomicznej w sieci (komunikowanie się, telekomunikacja, usługi sieciowe) a społecznym życiem użytkowników (głównie prywatni użytkownicy Internetu oraz dostawcy usług), Rynek dostawców usług internetowych (ISP) oraz usług telekomunikacyjnych (Telcom), Umowy między dostawcami usług internetowych i umowy tranzytowe, Zachowania klientów usług sieciowych i dokonywanie wyboru treści, Badanie nowych technologii i technologii uciążliwych, pod kątem relacji między ich dostawcami a użytkownikami (klientami), Badanie zagadnień regulacyjnych dla rynku usług elektronicznych oraz przepisów w zakresie bezpieczeństwa, Badanie fizycznego środowiska dla e-usług w kontekście dostępności, powszechności (np. wieś kontra miasto) oraz rzetelności usług komercyjnych, Określanie, jeśli to możliwe, przyrostu PKB, dochodów dostawców, korzyści klientów. Grupa Robocza do spraw zagadnień społeczno-ekonomicznych Internetu Przyszłości brała m.in. udział w opracowaniu Białej Księgi na temat społeczno-ekonomicznych aspektów Internetu Przyszłości. 4.4 Biała Księga na temat społeczno-ekonomicznych wyzwań Future Internet Biała Księga na temat społeczno-ekonomicznych aspektów Internetu Przyszłości ( Future Internet Socio-Economics. Challenges and Perspectives ) powstała w wyniku pracy panelu społeczno-ekonomicznego podczas Konferencji w Bled, stanowiąc m.in. podstawę dalszych dyskusji na konferencjach FIA w Madrycie i w Pradze. W Białej Księdze dokonano analizy wyzwań społeczno-ekonomicznych i perspektyw związanych z Internetem Przyszłości. Aspekt społeczno-ekonomiczny w ogólnym wymiarze jest bardzo ważny i może w sposób znaczący przyczynić się do sukcesu lub niepowodzenia Internetu Przyszłości. Kontekst społeczno-ekonomiczny obejmuje m.in. takie zagadnienia jak: zmianę stopień mobilności w stylu życia, równowagę między prywatnością i współdzieleniem, potrzebę bezpieczeństwa, wagę zagadnień dotyczących zdrowia, podział dóbr. Wpływ nowych technologii na różne części społeczeństwa, np. na ludzi młodych, czy w starszym wieku, musi być oceniany pod kątem maksymalizowania korzyści dla użytkowników. Aspekty ogólne Analizy społeczno-gospodarcze Internetu Przyszłości dotyczyć mogą każdego rodzaju aktywności ekonomicznej i życia społecznego użytkowników. Dotyczyć mogą one mogą np. rynku dostawców usług internetowych, czy telekomunikacyjnych, zachowań konsumenckich klientów, czy wyboru treści. Pojawienie się nowych, często przełomowych technologii, rzutuje na relacje między klientami i dostawcami, regulacje dotyczące rynku usług elektronicznych, przepisy bezpieczeństwa. Uwzględnienie różnych czynników pozwoli na określenie, jeśli to będzie możliwe, poziomu wzrostu gospodarczego, 143

144 maksymalizację dochodów dostawców i korzyści dla klientów. W przeciwieństwie do Internetu dziedzina telekomunikacji jest ściśle regulowana. Łączenie sieci telekomunikacyjnych i internetowych, w ramach budowy sieci przyszłości, wymaga przyjęcia minimalnego zestawu ograniczeń prawnych (np. związanych z zapewnieniem prywatności, neutralności). W celu stworzenia podstawy nowych możliwości społeczno-ekonomicznych, wymagane jest skuteczne rozwiązanie takich problemów jak bezpieczeństwo, mobilność, jakość usług, czy efektywne wykorzystanie energii. Wymagania te domagają się nowych rozwiązań w warstwie sieciowej, z naciskiem na takie zagadnienia, jak wirtualizacja sieci, wbudowane funkcje zarządzania siecią, bogactwo ścieżek komunikacyjnych, czy sieci informacyjne. W ciągu 30 lat działania Internetu zaobserwowano szereg trendów. Podmioty odpowiedzialne za zarządzanie siecią, to nie rządy, czy ośrodki akademickie, jak było przedtem, a przedsiębiorstwa, które są nastawione na zysk. Dodatkowo spadło zaufanie między użytkownikami sieci, gdyż nie wszyscy wiedzą jak zagwarantować swoje bezpieczeństwo. Kiedyś programiści kładli nacisk na szybkie likwidowanie awarii systemu, teraz stoją w obliczu różnych zagrożeń i ataków, które muszą uwzględniać, mając na uwadze względy społeczne i prawne stron uczestniczących w połączeniu. Rys. 61. Wzajemne relacje czynników technicznych i nietechnicznych mających wpływ na rozwój Internetu Przyszłości Źródło: Pracując nad Internetem Przyszłości należy wyciągać wnioski, wynikające z wzajemnych relacji pomiędzy aspektami technicznymi i społeczno-ekonomicznymi (rys. 61) nowych rozwiązań technologicznych. Relacje te wzajemnie się zazębiają i ich uwzględnienie w złożonym systemie oddziaływań nie będzie łatwe. Podobnie, ocena wkładu poszczególnych czynników na sukces, czy niepowodzenie wprowadzanych innowacji będzie zagadnieniem skomplikowanym. Wyzwania społeczno-ekonomiczne Wyzwania społeczno-ekonomiczne mogą pojawić się we wszystkich dziedzinach Internetu Przyszłości, uwzględniając sieci, usługi oraz treść. Aspekty ekonomiczne dotyczą takich zagadnień, jak koszty, opłaty, korzyści. Wyzwania społeczne odnoszą się powszechnej i 144