Szkoła w polskim obrazie językowym

Transkrypt

1 1 Szkoła w polskim obrazie językowym Stanisław Krawczyk Przeszłość i teraźniejszość Polskie słownictwo szkolne 1, tak jak i cały nasz język, wraz z upływem lat ulegało stopniowym przekształceniom, w naturalny sposób dostosowując się do zmiennej rzeczywistości. Dzięki prześledzeniu tych procesów można wyciągnąć ciekawe i ważne wnioski o przemianach polskiego społeczeństwa i zjawiskach w nim zachodzących zarówno dawniej, jak i dziś. Językoznawstwo przychodzi tutaj z pomocą historii, socjologii i psychologii, współdziałając w tworzeniu syntetycznego spojrzenia nauk na dzieje i teraźniejszość Polaków. Takich właśnie syntetycznych związków i zależności będę się starał ukazać jak najwięcej. Pierwszym procesem, który trzeba tu wziąć pod uwagę, są zmiany znaczenia wyrazów ze sfery szkolnictwa. Niekiedy ewolucja semantyczna zatacza koło i po wielu stuleciach przemian pierwotne znaczenie słowa powraca do powszechnego użytku. Wyraz bakałarz oznaczał najpierw posiadacza średniowiecznego bakalaureatu, następnie nauczyciela szkoły elementarnej lub nauczyciela w ogóle. Dzisiaj zaś znowu używa się go dla określenia niższych uniwersyteckich stopni naukowych choć rzadko i tylko w odniesieniu do systemów edukacyjnych niektórych krajów (np. Anglii i Francji). Podobnie potoczyły się losy słowa magister od tytułu urzędniczego w starożytnym Rzymie, przez stopień wykładowcy sztuk wyzwolonych i potoczne określenie aptekarza (magister farmacji), aż do tytułu uzyskiwanego po ukończeniu pełnych studiów wyższych. Przykłady te mogą być ilustracją powtarzalności pewnych zjawisk w naszej historii zjawisk, które kiedyś zanikły, potem jednak nie tylko znowu się pojawiały, ale i mówić o nich zaczynaliśmy tak samo. W inny sposób zmieniały swój sens słowa mentor, metr i tutor. Ich dawne znaczenia, związane ze szkołą i nauczaniem, od dawna już właściwie nie funkcjonują. Metr jako nauczyciel tańca, języków, śpiewu to archaizm, będący przykładem wzorowanego na francuskim sposobu życia zamożnych Polaków w XVIII i XIX wieku (sam wyraz zapożyczyliśmy właśnie z Francji). Mentor nie jest już opiekunem, wychowawcą, 1 Będziemy tu mówić głównie o słownictwie, ponieważ w sferze języka ogólnego trudno dostrzec jakąkolwiek odrębność składniową polszczyzny szkolnej. Czasami jednak słowo język, bardziej ogólne, będzie metonimicznie użyte jako synonim słownictwa (leksyki).

2 nauczycielem, ale osobą lubującą się w pouczaniu innych. Tę zmianę z kolei można powiązać ze słabnięciem języków klasycznych. Tylko wyraz tutor zachował związek semantyczny ze szkolnictwem, a może raczej go odzyskał jednak nie dzięki roli łaciny czy greki, lecz rozpowszechniającej się coraz bardziej angielszczyzny. (Trzeba tu wszakże dodać, że akurat na słownictwo szkolne języki klasyczne nadal mają dość silny wpływ; powiemy o tym nieco więcej przy omawianiu słowotwórstwa). Bywa i tak, że pewne wyrazy w ogóle zanikają, pozostając w użyciu co najwyżej wśród ludzi starszego pokolenia, w wąskiej grupie znawców języka czy też w literaturze fachowej. Taki los spotkał słowo konwikt, którego desygnatów w dzisiejszej rzeczywistości prawie już nie ma a zatem nie ma także potrzeby ich nazywania. Zanikł również pokrewny mu wyraz konwiktor oraz spora grupa derywatów słów rzadkich i dawnych (bakalarka, bakalarnia, bakałarzowy, bakałarzówna, preceptorski, szkolarski). Czasami z pary synonimów o zbliżonej pisowni pozostaje tylko jeden np. bakalariat został wyparty przez bakalaureat, szkolar przez scholara, czasownik belferować ustąpił miejsca słowu belfrować (podobnie: bakałarzyć i bakałarzować), a przymiotnik bakałarski wyrazowi bakalarski. Interesujący jest także zanik czasowników odrzeczownikowych (guwernerować, guwernerzyć, guwernantkować, magistrować, profesorować) oraz niektórych postaci ekspresywnych (bakałarzyna, guwernancica, guwernerzyna). Język zmienia się tutaj zgodnie z kryterium wystarczalności i samoistnie usuwa zbędne formy wyrazowe. Kolejnym ważnym działem polskiej leksyki szkolnej są neologizmy. Możemy je podzielić na trzy główne grupy zapożyczenia z języków obcych, rodzime konstrukcje słowotwórcze oraz neosemantyzmy (neologizmy frazeologiczne są dość rzadkie, dlatego podamy tylko parę przykładów). Zajmijmy się najpierw zapożyczeniami. Na pierwszy rzut oka można by powiedzieć, iż ich pojawianie się w języku najprościej zobrazować przykładami z polszczyzny współczesnej. Okazuje się jednak, że wiele słów, które na pierwszy rzut oka mogą się wydać nowe (zwłaszcza młodszemu pokoleniu Polaków), wcale takimi nie jest. Abiturient, adiunkt i adiunktura, alumn, docent, ekstern lub eksternista, prorektor, tutor wszystkie te wyrazy są notowane w słownikach przynajmniej od półwiecza. Jak się wydaje, język ogólny, gdy mowa o szkole, jest pod względem słowotwórczym dość stabilny. Zjawisko to, ciekawe w dobie rosnącego wpływu angielszczyzny, można wytłumaczyć znaczną rolą tradycji w polskim systemie edukacyjnym (tradycja ta nadaje chyba szkolnej leksyce pewien brak podatności na zmiany) oraz wielusetletnimi wpływami łaciny. Ona bowiem dała wielu współczesnym wyrazom ich podstawy etymologiczne (w wielu wypadkach przejąwszy je wcześniej z greki takie korzenie ma choćby samo słowo szkoła), przez wieki była w polskich szkołach językiem wykładowym, potem zaś jednym z przedmiotów obowiązkowych. Dzięki temu ogromna część

3 słownictwa polskiej szkoły (akademia, docent, doktor, dydaktyk, konwiktor, korepetytor, liceum, profesor, rektor...) ma klasyczne korzenie. Liczne są średniowieczne zapożyczenia z łaciny: bakalaureat, magister, tutor, uniwersytet i inne. Nierzadko trafiały one do nas przez Niemcy i Czechy stąd nawet tak różne od pierwowzoru wyrazy, jak mistrz, mają swe korzenie w języku łacińskim. Jakiż to martwy język, jeśli nawet więdnąc, przetrwał tysiąclecia tak moglibyśmy w tym miejscu sparafrazować Juliana Tuwima. Mniej trwałe wydaje się oddziaływanie francuszczyzny guwerner czy metr to już słowa przestarzałe, które pewnie niedługo w ogóle wyjdą z użytku. Kolejna grupa wyrazów to neologizmy słowotwórcze. Tworzone są one zarówno od rdzeni rodzimych (nauczycielstwo, przeuczyć się, wykładowca), jak i obcych, ale dobrze już przez polszczyznę przyswojonych (akademicki, magisterka, profesorostwo). Wielość form przedrostkowych wyrazu uczyć (pojawiają się tutaj prefiksy: do-, na-, pod-, prze-, wy-) oraz rozległość rodzin słów magister czy profesor [magisterium, magisterski, magistrant, magistrować (się); profesorek, profesorka, profesorować, profesorostwo, profesorski, profesorstwo, profesura] to tylko mała część bogactwa polskiego słowotwórstwa w leksyce szkolnej. Ta zasobność słowotwórcza ukazuje, jak często mówimy o szkole i nauczaniu, a to z kolei jak ważną rolę pełnią one w naszej rzeczywistości. A trzeba pamiętać o tym, że są to tylko przykłady z języka ogólnego; gwara uczniowska 2, którą będziemy się zajmować nieco później, takich neologizmów dostarcza nam jeszcze więcej. Polszczyznę wzbogacają także neosemantyzmy. Czasami ewolucja semantyczna zachodzi stopniowo; tak właśnie działo się ze słowem kadet, powoli zmieniającym swoje odcienie znaczeniowe wraz z ewolucją systemu edukacyjnego. Częstsze jednak są chyba zmiany skokowe, zachodzące w ciągu kilku, może kilkunastu lat. W wyraźny sposób pojawiają się tutaj zapożyczenia semantyczne z języka angielskiego, który nadał nowe znaczenia istniejącym od dawna w polszczyźnie słowom lektor czy tutor. Z angielszczyzny wywodzi się również frazeologizm native speaker. Inne ciekawe związki frazeologiczne to rosyjski kandydat nauk i siła nauczycielska, nieobecne już w obiegu językowym, oraz pochodzące z łaciny doktor honoris causa i doktor habilitowany. Ale jak już stwierdziliśmy, frazeologizmów w polszczyźnie szkolnej nie ma zbyt wiele. W omawianym słownictwie zauważalne są również zmiany zabarwienia emocjonalnego wielu wyrazów. I tak słowo bakałarz, wraz z wyrazem nauczyciel, zostało w Słowniku etymologicznym Aleksandra Brücknera podane jako synonim wyrazu belfer (bez żadnych uwag czy kwalifikatorów), co może świadczyć o tym, iż na początku XX wieku 2 O języku, którym posługują się sami uczniowie, będziemy opowiadać przy użyciu słowa uczniowski. Natomiast do polszczyzny ogólnej odnosi się w pracy wyraz szkolny. To rozróżnienie powinno pozwolić na uniknięcie nieporozumień.

4 było ono w pełni równoważne nauczycielowi (a zatem i dość powszechne, i neutralne emocjonalnie). W połowie minionego stulecia, jak wynika ze Słownika języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego, wyraz ten miał już odcień lekceważący. Natomiast Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny pod redakcją Haliny Zgółkowej określa słowo bakałarz jako rzadkie i żartobliwe. W zbliżony sposób można by pewnie przedstawić dzieje wyrazu belfer, choć pejoratywność tego leksemu jest z pewnością silniejsza niż bakałarza. Również słowo mentor z pewnością nie od początku oznaczało osobę, która lubi pouczać innych i prawić im morały. Warto tutaj zwrócić uwagę na to, że określenia nauczycieli w polszczyźnie prawie w ogóle nie przyjmują pozytywnego zabarwienia emocjonalnego. Wyjątkiem może tu być słowo mistrz, którym określa się ludzi będących wielkimi autorytetami w jakiejś dziedzinie ale jego związek ze szkolnictwem jest już chyba czysto etymologiczny, wywodzący się z nauczania czeladnika przez mistrza cechowego oraz z tradycyjnej, wysokiej pozycji społecznej nauczyciela w dawnej Polsce. Natomiast wyrazy: bakałarz, belfer i ogromna liczba słów z języka uczniowskiego to w najlepszym wypadku określenia żartobliwe, często zaś pogardliwe i szydercze. Można stąd wysnuć niewesoły wniosek o tym, jak bardzo obniżył się status społeczny nauczyciela w nowożytnej Polsce. Tę obserwację warto wesprzeć spojrzeniem na wizerunek nauczycieli, który wyłania się z przysłów związanych ze sferą nauczania. Z lektury Nowej księgi przysłów polskich można wynieść prostą konkluzję: im dalej przesuwamy się w przeszłość, tym większy ujawnia się szacunek dla zajęcia nauczyciela. A im bliżej czasów obecnych tym więcej ironii i sarkazmu. XVI i XVII stulecie to między innymi takie przysłowia, jak Dobry nauczyciel, a uczeń sowizdrzał, Dobry nauczyciel godzien jest dobrych suchedni oraz Dobrą naukę nauczyciela złe sprawy niszczą. Dopiero w XIX wieku można dostrzec negatywny stosunek do nauczania, na przykład we Fredrowskim Nauka nie rozum, rozum nie nauka czy też w powiedzeniu I nauka czasem głupim człowieka czyni. Natomiast frazeologię czasów współczesnych zilustrujmy jednym tylko przewrotnym uczniowskim uzupełnieniem przysłowia Nauka to potęgi klucz:...gdy wszystkie klucze posiądziesz, zostaniesz sprzątaczką (lub: woźnym). Ten krótki przegląd historycznego rozwoju naszej leksyki szkolnej wskazuje na to, że kierunek jej przemian jest zgodny z ogólną ewolucją współczesnej polszczyzny. Rośnie znaczenie komunikacyjnej funkcji języka; w opisywanym słownictwie przykładem tego procesu są neologizmy, które służą do zwięzłego określania osób, rzeczy i zjawisk nie mających jeszcze własnej nazwy. Wiele nowych wyrazów to zapożyczenia kolejny fundament polskiego zasobu leksykalnego. (Aleksander Brückner żartował, rzecz jasna, gdy mówił, że jedynym rdzennie polskim wyrazem jest kołacz, ale za tym dowcipem lingwistycznym kryje się sporo prawdy). Niektóre z dawnych słów i znaczeń zanikają, ale na ich miejscu pojawiają się nowe, dokładniej

5 określające obecną rzeczywistość lub z innych powodów bardziej potrzebne w języku. Słabnie natomiast poetycka i ekspresywna funkcja języka (funkcje te zachowały się raczej w dialektach i gwarach także w gwarze uczniowskiej), o czym świadczy malejąca liczba frazeologizmów i rzadkie używanie określeń ekspresywnych (na co nakłada się także tak zwana poprawność polityczna, kładąca przesadny nacisk na unikanie słów, które mogą kogoś urazić). Nie może to jednak dziwić w końcu polszczyzna szkolna nie jest jakąś daleką odnogą całego języka ogólnego, ale jego naturalną i nieodłączną częścią. Na pograniczu kultur Materiał leksykalny polskiego systemu nauczania nigdy nie był odizolowany od realiów społeczno-kulturowych. Po pierwsze oddziaływały nań słowa i wyrażenia ze sfery szkolnictwa w innych językach europejskich. Działo się tak zwłaszcza wtedy, gdy przejmowaliśmy elementy systemu edukacyjnego innych państw Europy, wówczas bowiem z danego języka obcego przychodziły do nas wyrazy potrzebne do określania zupełnie nowych desygnatów szkolnych. Po drugie zaś leksemy omawianej części polszczyzny przenikały (i przenikają) do innych jej odmian i dziedzin, przez co tworzą się liczne związki oparte na metaforze i metonimii. W ten sposób różne kultury i różne rodzaje języka, graniczące z polskim słownictwem szkolnym, wzbogacają je i urozmaicają same również mogąc się przy tym rozwijać. Najistotniejszym przejawem zapożyczania wzorców instytucjonalnych z innych kultur są słowa, które wskazują na to, jak urządzenie systemu kształcenia w Polsce przypomina jego organizację w innych krajach. Za przykład niech nam posłużą dwa wielkie obszary cywilizacyjne, z pewnością bardziej ekspansywne od naszego: średniowiecznej kultury łacińskiej i nowożytnej kultury francuskiej. Najpierw rozpatrzmy rolę tej pierwszej. Oto podczas wieków średnich, poczynając od wieku XI, szkolnictwo wyższe w całej Europie przybrało bardzo podobny kształt. Łacina była nośnikiem tej kultury tak w całej Europie, jak i w Polsce, a echa tego pobrzmiewają w naszym języku w słowach: magister, mistrz, profesor, uniwersytet i wielu innych. Z kolei osiemnastowieczna Francja stała się ojczyzną oświecenia i stamtąd właśnie zaczerpnęliśmy wówczas pewien model edukacji, polegający na nauczaniu prywatnym w domach zamożnych rodzin, oraz pewną leksykę z nim związaną (chociaż znacznie mniej obszerną niż łacińska). Głównym śladem tego systemu jest słowo guwerner wraz z całą rodziną wyrazową. Interesujące jest zachowane do dziś (choć nie we wszystkich słownikach) rozgraniczenie znaczeniowe słów guwerner i guwernantka; wiemy z niego, że mężczyźni uczyli chłopców, a kobiety dziewczęta i małe dzieci. Daje nam to pewne

6 wiadomości o tym, jak omawiany sposób nauczania wyglądał nie tylko w Polsce, ale i w samej Francji (ponieważ wydaje się mało prawdopodobne, aby owo rozgraniczenie zostało wprowadzone dopiero w naszym kraju). Rozważmy teraz kierunek odwrotny proces zapożyczania przez inne odmiany języka słów będących częścią leksyki szkolnej. Spośród wielu nowych dziedzin zastosowań wyrazów ze sfery szkolnictwa wskażemy jedynie dwa nurty. Po pierwsze, określenia edukacyjne używane są także w kontekstach związanych z nauką pozaszkolną, mającą niewiele wspólnego z tradycyjnym kształceniem. I tak na przykład zamiast kursu historii w szkole średniej (lub wyższej) mamy intensywny kurs języka angielskiego albo korespondencyjny kurs podstaw ekonomii. Często mówi się również o dokształcaniu czy wręcz doszkalaniu się (tu wyraźnie widoczny, choć przekształcony morfem -szkol- w środku wyrazu) pracowników, którzy powinni zdobyć nowe umiejętności (zwane powszechniej kwalifikacjami). Po drugie, wyrażenia szkolne funkcjonują także w specyficznym języku ludzi biznesu. Ktoś, kto w tej odmianie polszczyzny powtarza klasę, ma poważne problemy z pracą lub szefem (tak jak znaczne trudności będzie miał uczeń, który musi powtarzać rok), a klasówka jest niezapowiedzianą wizytą w firmie ważnego człowieka spoza niej (co przypomina szkolną kartkówkę niespodziewaną kontrolę wiadomości uczniów w formie krótkiego sprawdzianu pisemnego). Wspomnijmy tu jeszcze o przysłowiu Jaki uczeń, taki zeszyt oraz o powszechnym, lecz nieprawidłowym użyciu przymiotnika koedukacyjny w znaczeniu dotyczący obu płci ; zgodnie z normą nie można go jeszcze stosować do określania desygnatów spoza obszaru szkolnictwa. Ale możemy przypuszczać, że lingwiści w końcu będą zmuszeni ustąpić przed zwyczajem językowym. Trzeba jeszcze powiedzieć kilka zdań o przepływie określeń z gwary uczniowskiej do języka ogólnego. Kujon czy belfer to słowa, którym czasami nadaje się miano uczniowskich, a czasami uznaje się je za część języka ogólnego (opatrując je wtedy kwalifikatorem potoczności). Gwara wpływa tutaj na język ogólny, nadając pewnym wycinkom leksyki szkolnej odcień żartobliwy, ironiczny albo pejoratywny. Obecność negatywnie nacechowanych synonimów słów nauczyciel i uczeń jest dość niepokojącym zjawiskiem, zwłaszcza że w samym słownictwie uczniowskim również ich nie brakuje (co daje bogaty materiał do rozważań psychologom i socjologom). I chociaż nic nie wskazuje na to, aby w najbliższej przyszłości miało się to zmienić, warto przynajmniej zadbać o to, byśmy wszyscy jak najlepiej zrozumieli podobne zjawiska, ich skutki i przyczyny. Mówiąc o graniczeniu języków i kultur, nie sposób nie porównać różnych obrazów szkolnej rzeczywistości, wyłaniających się z gwary uczniowskiej i języka ogólnego. Ten ostatni jest przy opisie szkoły znacznie bardziej obiektywny i stonowany. Zawiera o wiele mniej ekspresywizmów, wyrazów potocznych i stałych związków frazeologicznych, których

7 różnorodność jest typowa dla środowiskowych odmian polszczyzny. Można w nim również dostrzec pewne pozytywne podkreślenie społecznej roli szkoły i nauczyciela choć jest to głównie zasługa wyrazów dawnych. (Współczesne słownictwo sfery nauczania wykazuje tu raczej tendencję odwrotną, deprecjonującą; była już o tym mowa). Natomiast język uczniów ma zupełnie inne cechy charakterystyczne i warto mu się przyjrzeć bliżej. Gwara uczniowska 3 cały czas się rozwija tak jak wiele innych współczesnych gwar środowiskowych, na przykład żołnierska czy młodzieżowa 4. Jej podstawową funkcją jest konsolidacja uczniów jako grupy oraz wyodrębnienie ich z reszty społeczeństwa. Stąd powszechność wyrazów ekspresywnych, które nie są określeniami desygnatów pozbawionych dotychczas nazwy, lecz nazywają na nowo ważne dla uczniów osoby i rzeczy. Uczniowski język cechuje się wielością synonimów i szybkimi zmianami słownictwa (na przykład leksyka zebrana przed kilkunastu laty przez autorki Słownika gwary uczniowskiej, obejmująca takie określenia, jak korbol woźny i gras narkotyk, jest już w znacznej mierze nieaktualna). Jego wyrazy (donald jedynka, kembrycz szkoła zawodowa, leba lekcja i inne) są także często niezrozumiałe dla ludzi spoza grupy. Bywa zresztą, że etymologia określeń gwarowych jest tak zawikłana, iż sami uczniowie nie potrafią wyjaśnić, skąd wzięła się dana nazwa. (Bo też i jak mieliby wytłumaczyć, dlaczego głupi człowiek to dla nich jastrząb, zaduch ancisław, a wódka hara?). Bardzo wiele uczniowskich wyrażeń pochodzi z języka młodzieżowego, tak że często trudno jest poprowadzić granicę między tymi odmianami polszczyzny. Liczne słowa przejmowane są z języka angielskiego (np. barbie atrakcyjna, ale niemądra dziewczyna, discovery channel lekcja geografii ), który przyczynia się też do tworzenia takich hybryd jak click na maskę dobra, udana zabawa. Zwiększa się także liczba wulgaryzmów, rozrasta słownictwo zapożyczone z kręgów narkomańskich i przestępczych oraz związane z ostrą zabawą, seksem, erotyką i alkoholem co musi budzić niepokój. Pozytywnie natomiast zaskakuje inwencja uczniów, połączona z twórczym humorem. Wyróżnijmy tu tylko trzy powiedzenia: z czego hi? z czego się śmiejesz, pozdrów sznurowadło Marka odejdź i śmierć przeszła koło mnie nie zostałem wywołany do odpowiedzi. Ogólnie możemy powiedzieć, że słownictwo uczniów jest obrazem ich młodości. Wielkie pole do popisu znajduje w nim młodzieńcza spontaniczność, pozwalająca malować świat barwami pełnymi kreatywności, niepospolitości i ekspresji. Niekiedy jednak wśród tych 3 Termin ten bywa w pracy używany zamiennie z wyrażeniami słownictwo uczniowskie i leksyka uczniowska. Środowiskowe odmiany polszczyzny nie są bowiem zazwyczaj odrębne składniowo od polszczyzny ogólnej, różnią się od niej natomiast zasobem słów. Ze względu na ten brak różnic gramatycznych niektórzy językoznawcy zalecają niestosowanie określeń gwara środowiskowa czy gwara uczniowska ale mają już one długą tradycję i są powszechne w pracach językoznawczych, dlatego nie ma potrzeby z nich rezygnować. (D. Bartol, O warszawskiej gwarze studenckiej, [w:] Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień, red. H. Kurkowska, Warszawa 1986, s. 321). 4 Ogólne cechy języka uczniów podaję za opisem gwar środowiskowych z Nowego słownika poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego, Warszawa 2003, s

8 barw uwypukla się kolor czarny: złośliwość, sarkazm i gorzka ironia. Uczniowie bezlitośnie wytykają wszystkie słabości i nonsensy polskiej szkoły. Piętnują jej przesadne przywiązanie do tradycji oraz irracjonalny lęk przed nowoczesnością (świadczy o tym np. pogardliwe nazywanie nauczyciela dziadem czy skorupiakiem albo lekceważące określanie tarczy szkolnej mianem znaczka). Zwracają uwagę na powszechność niskich ocen i rzadkość wysokich (w Słowniku gwary uczniowskiej określeń oceny niedostatecznej jest kilkakrotnie więcej niż bardzo dobrej; gdyby rzeczywiste proporcje nie były zachwiane, również między liczbami nazw nie byłoby tak wyraźnej nierówności), często przy tym obracając jedynki w żart (wizerunek chudego łabędzia) lub podchodząc do nich bardzo ironicznie (piątka, generał). I wreszcie buntują się przeciw wciąż zbyt znaczącej (ich zdaniem) roli nauczycieli, nadając im nazwy wręcz obraźliwe (wiedźma, stara ropucha czy stare prześcieradło to wcale nie najdrastyczniejsze przykłady). Taka wizja szkolnictwa w Polsce jest z pewnością przerysowana, ale i tak daje dużo do myślenia. Obraz polskiej szkoły, który wyłania się z analiz języka ogólnego i gwary uczniowskiej, jest obrazem niejednolitym i dość złożonym. Można jednak sformułować jedną myśl, która będzie podsumowaniem całości moich rozważań. Otóż zarówno w języku, jak i w samej rzeczywistości edukacyjnej naszego kraju silnie zaznacza się dzisiaj walka nowoczesności z tradycją. I jak się zdaje nowoczesność bierze górę. Jedni będą się z tego powodu martwić, drudzy cieszyć. Jedni podejmą różne działania, aby spowolnić ten proces, drudzy zaś żeby spowodować jego przyspieszenie. Jeszcze inni pozostaną obojętni. Wszyscy jednak, jak sądzę (lub prawie wszyscy), będą zgodni co do jego istnienia. Walka nowego ze starym jest bowiem dzisiaj prawdziwym signum temporis. Nie tylko w szkole.

9 Aneks W Aneksie znajduje się wykaz wszystkich ważnych słów i związków wyrazowych polskiej leksyki szkolnej, które zebrałem z wymienionych w bibliografii słowników. Aneks dzieli się na dwie części: Język ogólny i Gwara uczniowska. Zebrane słownictwo pogrupowałem według określanych desygnatów na nazwy nauczycieli, uczniów itd. Przy opisie wyrazów hasłowych podaję kolejno: informacje etymologiczne (oznaczone skrótem ETYM.), listę słów pokrewnych (POKR.), wiadomości o frazeologii (FRAZ.) i przysłowia (wypisane głównie z Nowej księgi przysłów polskich pod redakcją Juliana Krzyżanowskiego. Przy każdym z przysłów, o ile to możliwe, podaję datę pierwszego zanotowania czasami w nieco innej postaci niż obecnie). W wypadku wyrazów dawnych starałem się podać przypuszczalny okres użycia i nazwiska znanych pisarzy, którzy posługiwali się danymi jednostkami leksykalnymi. Korzystałem przy tym głównie ze Słownika języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego. Wyrazy, które pojawiają się tylko w tym właśnie słowniku albo w Słowniku etymologicznym Aleksandra Brücknera (są to najstarsze zbiory leksyki, do których miałem dostęp), a nie są obecne w słownikach nowszych (co wskazuje, że wyszły już z obiegu), zaznaczyłem gwiazdką*. Wszystkie te wyrazy są już dzisiaj słowami dawnymi, przestarzałymi lub archaizmami, nie oznaczałem więc tego odrębnym kwalifikatorem. Dawne formy wyrazowe, słowa pokrewne wyrazowi hasłowemu (także w językach obcych) oraz przysłowia zapisałem kursywą. Aby nie zwiększać niepotrzebnie objętości pracy, postanowiłem dokonać następujących skróceń: wyrazy hasłowe powtarzające się w swym opisie zastępuję jednoliterowym skrótem (np. dla hasła nauczyciel n. matematyki ); gdy wyraz hasłowy jest dawny czy przestarzały, pomijam odpowiedni kwalifikator przed słowami należącymi do jego rodziny (jest tak m.in. w przypadku wyrazu guwerner); spośród wielu znaczeń oraz licznych słów pokrewnych podaję zwykle tylko te, które pełnią (lub mogłyby pełnić) istotną rolę w poprzedzającej Aneks rozprawie 5 [nie ma więc np. derywatu mistrzowski, niezwiązanego bezpośrednio z edukacją ale są słowa doszkolić czy przeszkolić, pozwalające na zauważenie wielości przedrostków czasownika szkolić i wyciągnięcie odpowiedniego wniosku (vide opis rodziny słowa 5 Choć oczywiście nie każdy wyraz z Aneksu został wykorzystany czy omówiony we właściwym tekście pracy.

10 uczyć na s.3)]; nie opisuję znaczeń wyrazów pokrewnych (dotyczy to w szczególności wszelkich form afiksowych), chyba że są one nieoczywiste albo szczególnie ważne i interesujące. Zrezygnowałem także z opisu niektórych frazeologizmów współczesnych (takich jak pokój nauczycielski czy wychowanie fizyczne); słowa często używane, które mogłyby się pojawić wielokrotnie (np. uczeń), podaję tylko w jednym miejscu Aneksu; zasadniczo nie definiuję wyrazów gwarowych. W wielu wypadkach byłoby to zresztą zadanie bezcelowe ze względu na ich rozmycie znaczeniowe (właściwe wszystkim ekspresywizmom) oraz wspomnianą już w pracy niejasność pochodzenia. Jedynie przy niektórych słowach podaję krótkie informacje z zakresu semantyki lub etymologii. KWALIFIKATORY SKRÓTY hist. historyczny czes. czeski iron. ironiczny fr. francuski p. patrz goc. gocki pogard. pogardliwy gr. grecki por. porównaj ind. indyjski pot. potoczny lit. litewski przest. wyraz przestarzały, dawny lub archaizm 6 łac. łaciński łuż. łużycki rzad. rzadki pol. polski środ. środowiskowy ros. rosyjski prus. pruski wł. włoski Język ogólny Nauczanie i nauka edukacja ETYM. z łac. educatio od educare wychowywać, kształcić. POKR. edukacyjny, edukować. FRAZ. system edukacyjny. kształcenie ETYM. z niem. Gestalt kształt, postać, forma. POKR. dokształcić się, kształcić (się), kształcenie, samokształcenie, wykształcenie, wykształcić (się), wykształcony. studia nauka samodzielna, na wyższej uczelni; badania naukowe. ETYM. z łac. studium usiłowanie; skłonność; zajęcie; nauka przez wł. studio nauka; studium; studia. POKR. studium, studiować. 6 Szczegółowe ustalenie nazewnictwa nie wydaje się tutaj konieczne. Byłoby ono zresztą bardzo trudne, ponieważ słowniki często nie są zgodne i tym samym słowom przyporządkowują różne kwalifikatory.

11 szkolić (się) ETYM. p. szkoła. POKR. szkolenie, szkoleniowiec, szkoleniowy, szkolić (oraz doszkolić, podszkolić, przeszkolić, wyszkolić; także w formie zwrotnej). uczenie (się) ETYM. p. nauczyciel. POKR. nauczanie, nauka, nauczyć się, przeuczyć się, uczony, uczenie, uczeniec* iron. uczony ; uczyć (się), wyuczyć (się). FRAZ. mówić, pisać uczenie; uczone wywody, rozprawy; uczeni w piśmie o osobach wykształconych, oczytanych, (czasem fałszywych) intelektualistach i erudytach ; pot. uczyć kogoś rozumu; uczyć się rozumu; uczyć się na kogoś; wyuczyć się czegoś na pamięć; zawód wyuczony. U nauk korzenie gorzkie, ale owoce słodkie (ok. 1580). Nauka skarb drogi (1637). Drugim bardziej nauczenia potrzeba jak łajania (1658). Przez naukę niejeden przyszedł do sławy (1702). Żaden uczony z nieba nie spadnie (1858). Nauka nie rozum, rozum nie nauka (1876). Nauki woda nie zabierze, a ogień nie spali (1894). W nauce końca nie ma (1956). Nauczyciele adiunkt, adjunkt* najwyższy stopień pomocniczego pracownika naukowego, wyższy od starszego asystenta. ETYM. z łac. adiunctus od adiungere zaprzęgać; przyłączyć, przydać. POKR. adiunktura, adjunktura* stanowisko a.. aspirant pracownik zakładu naukowego przygotowujący się do samodzielnej pracy naukowej (zwłaszcza w Rosji ubiegający się o stopień kandydata nauk). ETYM. z łac. aspirans od aspirare dmuchać; natchnąć. POKR. aspirancki, aspirantka, aspirantura 1. forma kształcenia kadr naukowych na wyższych uczelniach, 2. stanowisko a.. bakalarz*, bakałarz 1. rzad. żartobliwie o nauczycielu, 2. hist. osoba, która uzyskała bakalaureat 3. przest. nauczyciel szkoły elementarnej. ETYM. z łac. baccalarius. POKR. bakalarka*, bakałarka* 1. uczennica bakalarni, 2. nauczycielka szkoły elementarnej 3. żona b. 4. zawód b. ; bakalarnia* pogardliwie o szkole elementarnej, podstawowej ; bakalarski, bakałarski*, bakałarzowy*; bakalarstwo, bakałarstwo*; bakalariat*, bakalaureat 1. najniższy stopień naukowy nadawany od XIII wieku przez uniwersytety; dyplom b., 2. dyplom nadawany w niektórych krajach absolwentom niższych szkół akademickich, uprawniający do podjęcia studiów magisterskich ; bakałarzować, bakałarzyć* (słowo używane już przez Adama Mickiewicza), bakałarzowanie, bakalarzówna*, bakałarzyna* pogard. To mi bakałarz! nawet kicha nauką (1806). belfer 1. pot. iron. żartobliwie lub pogardliwie o nauczycielu, 2. więzienny więzień wyróżniający

12 się wykształceniem i doświadczeniem. ETYM. z niem. Behelfer przez jidysz belfer. Wyraz użyty przez Stefana Żeromskiego w Syzyfowych pracach i Witolda Gombrowicza w Ferdydurke (tam też niespotykane gdzie indziej formy belfrzyć, zbelfrzenie). POKR. belferia rzad. pogardliwie lub żartobliwie o grupie, zgromadzeniu nauczycieli ; belferka, belferować*, belfrować; belferski, belferstwo, belferzyna*, belfrowanie. docent stanowisko samodzielnego pracownika naukowego, niższe od stanowiska profesora. ETYM. z łac. docens od docēre uczyć. POKR. docentura stanowisko d.. doktor stopień naukowy przyznawany przez wyższe uczelnie i instytuty naukowe. ETYM. z łac. doctor nauczyciel; mistrz. W staropolszczyźnie w postaci dochtór. POKR. doktorant, doktorat, doktoryzować się. FRAZ. doktor habilitowany, doktor honoris causa. dydaktyk 1. specjalista w dziedzinie dydaktyki, wykładowca dydaktyki, 2. człowiek posiadający wyjątkowe, często wrodzone zdolności pedagogiczne; dobry nauczyciel. ETYM. z gr. didaktikόs umiejący uczyć. POKR. dydaktyka, dydaktyczność, dydaktyczny, dydaktyzm (z niem. Didaktismus). guwerner przest. nauczyciel, wychowawca młodych chłopców w zamożnych domach. ETYM. z fr. gouverner. POKR. guwernantka (z fr. gouvernante) nauczycielka, wychowawczyni młodych dzieci i starszych dziewcząt w zamożnych domach ; guwernancica* pogardliwie, uszczypliwie o guwernantce ; guwernerka 1. zajęcia g. lub guwernantki, 2. rzad. guwernantka ; guwernerstwo zawód g. ; guwernerować*, guwernerzyć*, guwernantkować*, guwernerzyna* pogard. kandydat nauk wyższy stopień naukowy w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, zbliżony do stopnia doktora. ETYM. Frazeologizm wprowadzony w Polsce przez władze radzieckie na wzór rosyjski na początku lat 50. XX wieku; dość szybko wyszedł z obiegu. W Rosji stosowany do dziś. korepetytor prywatny nauczyciel. ETYM. z łac. com-, con- współ- i repeto powtarzam przez niem. Korrepetitor. W dzisiejszym znaczeniu już w Syzyfowych pracach Stefana Żeromskiego (1897 r.). POKR. korepetycje, korepetytorski, korepetytorstwo. magister 1. stopień naukowy otrzymywany po ukończeniu pełnych studiów wyższych, 2. pot. aptekarz, magister farmacji, 3. hist. w średniowieczu: wykładowca sztuk wyzwolonych (Magister Artium), 4. hist. w starożytnym Rzymie: tytuł niektórych urzędników. ETYM. z łac. magister wyższy; przełożony, zwierzchnik; mistrz, nauczyciel. POKR. magisterka, magisterski, magisterium, magistralny główny, podstawowy ; magistrant, magistrowa, magistrować* nadawać stopień m. ; magistrować się* otrzymywać ten stopień. FRAZ. praca magisterska. mentor 1. przest. nauczyciel, doradca, wychowawca, 2. iron. osoba, która stale poucza innych, lubi prawić morały i mądrzyć się. ETYM. od gr. imienia Mentora bohatera mitologicznego,

13 przyjaciela Odyseusza. POKR. mentorka, mentorować przest.; mentorowanie; mentorski; mentorstwo. FRAZ. mentorski ton, powaga, sposób mówienia. metr przest. nauczyciel, zwłaszcza tańca, muzyki, języków. ETYM. z fr. maǐtre. P. także mistrz. mistrz hist. w średniowiecznej Polsce stopień naukowy wyższy od bakałarza. ETYM. z łac. magister przez niem. Meister i czes. mistř. Podobnie fr. maǐtre pan (domu); nauczyciel, mistrz, ros. master. Zbliżone korzenie mają także słowa majster i misterny, które nabrały ostatecznie innego znaczenia. P. także magister. FRAZ. m. nauk (sztuk) wyzwolonych absolwent wydziału sztuk wyzwolonych na uniwersytetach średniowiecznych. Bez mistrza nie masz sztuki, bez przykładu nauki (1895). native speaker cudzoziemiec nauczający swego języka ojczystego w tym właśnie języku (a nie w rodzimym języku uczniów). ETYM. z ang. native speaker. nauczyciel osoba trudniąca się zawodowo przekazywaniem innym jakiejś wiedzy lub umiejętności. ETYM. dawniej uczyciel (XVI w.), ze zmiękczonym rdzeniem uk (por. współczesne nieuk, niedouk), dziś już tylko w formie przedrostkowej. Rdzeń obecny w wielu językach indoeuropejskich (m.in. prus. jaukint ćwiczyć ; lit. junkti przyzwyczajać się, ind. uczjati ma nawyk, okas mieszkanie, siedziba ; goc. biūhts przywykły. Prawdopodobnie pokrewne także pol. nawyk, zwyczaj). POKR. nauczycielski, nauczycielstwo, nauczycielina przest. rzad. FRAZ. n. matematyki, nauczania początkowego; n. domowy, prywatny; n. akademicki; n. do dzieci. Pokój nauczycielski, grono nauczycielskie; rada nauczycielska zebranie nauczycieli ; seminarium nauczycielskie szkoła kształcąca nauczycieli. Dobry nauczyciel godzien jest dobrych suchedni (1558). (Suchedni rodzaj wynagrodzenia za pracę w dawnej Polsce). Dobrą naukę nauczyciela złe sprawy niszczą (1632). Dobry nauczyciel, a uczeń sowizdrzał (1696). pedagog 1. nauczyciel, wychowawca, 2. teoretyk nauczania i wychowania, 3. przest. prywatny nauczyciel, guwerner. ETYM. z gr. paidagōgos niewolnik opiekujący się dziećmi swego pana i odprowadzający je do szkoły. W Sposobie na Alcybiadesa Edmunda Niziurskiego (1964 r.) przekręcone na gog. POKR. rzad. pedagoga* p., pedagogia, pedagogiczka* rzad. forma ż. od p. ; pedagogicznie, pedagogiczny, pedagogika, pedagogizacja; apedagogiczny. FRAZ. Ciało (grono) pedagogiczne ogół nauczycieli danej szkoły (w Sposobie na Alcybiadesa żartobliwie skrócone do słowa ciało) Pedagogika nowoczesna, tradycyjna; pedagogika specjalna, pedagogika społeczna. preceptor przest. nauczyciel, wychowawca. ETYM. z łac. praeceptor. POKR. preceptorski (wyraz w powszechnym obiegu do początków XX w., odnotowany już w XVIII w. u Ignacego Krasickiego).

14 profesor 1. najwyższy tytuł samodzielnego pracownika naukowego szkoły wyższej lub instytutu naukowego, 2. nauczyciel szkoły średniej mający stopień naukowy; tytuł przyznawany zwyczajowo każdemu nauczycielowi szkoły średniej. ETYM. z łac. professor, powszechne także w językach współczesnych (np. ang. professor, niem. Professor). POKR. profesorek, profesorka pot.; profesorować*, profesorostwo p. wraz ze swoją żoną ; profesorski, profesorstwo rzad. zespół profesorów w danej uczelni lub nauczycieli w szkole średniej ; profesura (z niem. Professur). FRAZ. p. filologii, prawa; p. uniwersytetu, politechniki; p. zwyczajny, nadzwyczajny; p. honorowy; p. belwederski środ. osoba posiadająca tytuł p. wręczany przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (wcześniej przez Przewodniczącego Rady Państwa), wręczany kiedyś w Belwederze. Grono profesorskie. Prędzej złodziej przyzna się, że ukradł, niż profesor, że głupstwo powiedział (1876). siła nauczycielska nauczyciel przest. ETYM. frazeologizm używany po r oraz w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, prawdopodobnie dla podkreślenia roli zawodu nauczycielskiego. Obecny w Nocach i dniach Marii Dąbrowskiej (1934). Dziś już raczej niestosowany. tutor 1. pracownik naukowy uniwersytetu lub kolegium, indywidualnie kierujący studiami przydzielonej mu grupy studentów 2. przest. prywatny nauczyciel, korepetytor 3. przest. wychowawca, opiekun. ETYM. z łac. tutor obrońca; opiekun małoletnich przez ang. tutor. Na początku XX w. Antoni Prochaska pisał o tutorach dzieci królewskich na dworze Władysława Jagiełły (Król Władysław Jagiełło, Kraków 1908). uczebność przest. grono nauczycielskie. ETYM. z ros. uczebnost. wychowawca nauczyciel opiekujący się klasą w szkole. ETYM. dawniej (rzadziej współcześnie) chować (por. chów). Czes. chuowa piastunka, czes. chowati, łuż. chowaś. POKR. wychować, wychowanek, wychowanica, wychowanka, wychowanie, wychowawczy, wychowawstwo. FRAZ. wychowanie fizyczne. wykładowca ten, kto prowadzi wykłady, uczy na wyższej uczelni, w szkole, na kursie itd.. ETYM. od staropolskiego kład skarb (por. nakład, przykład, przykładny, zakład). POKR. wykład, wykładać, wykładowy. FRAZ. wykład filozofii średniowiecznej; wykładać na uniwersytecie; język wykładowy. Szkoła akademia nazwa niektórych uczelni wyższych. ETYM. z gr. Akadēmeia najstarsza ateńska szkoła filozoficzna, założona przez Platona w gaju Akademos. akademik pot. dom akademicki, dom studencki (DS), bursa studencka. ETYM. p. akademia. Alma Mater podniosła, średniowieczna nazwa wyższej uczelni, zwłaszcza uniwersytetu. ETYM. łac. matka karmicielka.

15 freblówka przest. przedszkole. ETYM. od nazwiska Fryderyka Fröbla ( ), pedagoga niem. zajmującego się głównie dziećmi w wieku przedszkolnym. POKR. freblanka przedszkolanka, freblowski. gimnazjum nazwa szkół średnich różnych typów (w Polsce do 1948 r. i od 1999 r.). ETYM. z gr. gymnásion plac lub budynek przeznaczony na ćwiczenia gimnastyczne przez łac. gymnasium. POKR. gimnazjalny, gimnazjalista. internat uczelnia, zakład wychowawczy, wspólne mieszkanie dla uczniów. ETYM. z łac. internus wewnętrzny. konwikt przest. szkoła z internatem, zwłaszcza przyklasztorna; internat przy takiej szkole. ETYM. z łac. convictus współżycie; zażyłość; biesiada; wspólnie żyjący od convivere współmieszkać. Wyraz przedwojenny, stosowany już przez Jędrzeja Kitowicza w XVIII w. POKR. konwiktowy. liceum nazwa wielu szkół średnich. ETYM. z gr. Lýkeion święty gaj Apollina pod Atenami, siedziba perypatetycznej szkoły Arystotelesa przez łac. Liceum. POKR. licealista, licealny. technikum średnia szkoła zawodowa, której absolwenci uzyskują tytuł technika. ETYM. z gr. technikós kunsztowny, artystyczny; biegły. szkoła 1. instytucja zajmująca się kształceniem i wychowaniem; budynek takiej instytucji. ETYM. z gr. scholē wolny czas; odpoczynek; studium; szkoła przez łac. schola i niem. Schule. Dawniej także skula, szola lub szula. Z tego samego pnia wywodzi się słowo schemat (od gr. echō, eschon trzymam ). POKR. szkolarski zgodny z uproszczonymi, szkolnymi formułami ; szkolarsko, szkolarstwo*, szkolny, szkolnictwo, szkółka. FRAZ. s. podstawowa (podstawówka; przest. s. powszechna; hist. s. elementarna, ludowa, normalna), zawodowa, średnia, ponadgimnazjalna; szkolarski wywód, styl (wykładowcy); po szkolarsku; s. korespondencyjna, zaoczna, wieczorowa. W szkole się tego uczyć trzeba, co w pospolitym żywocie potrzeba (1702). uczelnia zakład naukowy, szkoła (zwykle wyższego stopnia). ETYM. p. nauczyciel. POKR. uczelniany. FRAZ. u. państwowa, niepaństwowa. uniwersytet najstarszy typ wyższej uczelni (od XI w. we Włoszech). ETYM. z łac. universitas od universalis powszechny i universus cały, wszystek. POKR. uniwersytecki, uniwersjada międzynarodowe zawody sportowe drużyn uniwersyteckich. wszechnica książkowy uniwersytet, szkoła wyższa. ETYM. obecność morfemu wszech- cały, wszystek wskazuje, że w. może być kalką łac. universitas. Uczniowie abiturient uczeń kończący szkołę (zwykle o uczniach szkoły średniej przystępujących

16 do egzaminu dojrzałości, maturzystach). ETYM. z łac. abiturient mający odejść. Por. niem. Abitur egzamin dojrzałości. POKR. abiturientka. alumn 1. kleryk, uczeń seminarium duchownego, 2. przest. w XVI-XVIII w.: wychowanek, uczeń bezpłatnie utrzymywany i kształcony przez szkołę. ETYM. z łac. alumnus wychowanek. POKR. alumnat* szkoła z darmową opieką i utrzymaniem (nazwa w użyciu do XIX w.; pojawia się w wieku XVIII u Hugona Kołłątaja). elew 1. uczeń szkoły wojskowej, 2. przest. uczeń, wychowanek. ETYM. z fr. élève uczeń; sadzonka. ekstern, eksternista 1. osoba ucząca się indywidualnie, ale zdająca egzaminy w jakiejś szkole lub przed specjalną komisją 2. przest. uczeń przychodni, mieszkający nie w internacie, lecz poza szkołą. ETYM. z łac. exter(nus) zewnętrzny; powierzchowny. POKR. eksternat przest. zakład naukowy dla uczniów przychodzących, przeciwieństwo internatu. eksternistycznie, eksternistyczny. FRAZ. egzamin eksternistyczny, matura eksternistyczna; studia eksternistyczne studia odbywane poza szkołą, metodą samokształcenia ; zdawać maturę na prawach e., jako e. kadet 1. uczeń średniej szkoły wojskowej 2. aspirant oficerski. ETYM. z fr. kadet młodszy; kadet; młodzik od łac. caput głowa. Podobnie wł. cadetto. POKR. kadecki. FRAZ. korpus, szkoła kadetów szkoła kształcąca przyszłych wojskowych ; Korpus kadetów uczelnia wojskowa, początkowo szkoła oficerska, potem średnia szkoła ogólnokształcąca, przygotowująca kandydatów do szkół oficerskich; w Polsce do r ; mundur, korpus kadecki. konwiktor przest. uczeń mieszkający w konwikcie. ETYM. p. konwikt. POKR. konwiktorski odnoszący się do k. lub konwiktu. kujon pot. pogardliwie o uczniu, który uczy się pilnie, ale na pamięć, mechanicznie, bez zrozumienia. ETYM. od czasownika kuć uczyć się dużo, lecz bezmyślnie, na pamięć. Inaczej kowal (źródłosłów ten sam). P. wkuwać. piątkowicz pot. uczeń mający bardzo dobre, piątkowe oceny. ETYM. piątka ocena bardzo dobra w szkole (jeszcze przed kilkunastu laty najwyższa z możliwych; dziś w szkołach podstawowych, gimnazjach, liceach itp. druga po szóstce, a w szkolnictwie akademickim nadal najwyższa). POKR. piątkowy. FRAZ. piątkowy uczeń bardzo dobry uczeń. prymus uczeń wyróżniający się, odznaczający się najlepszymi postępami w nauce, najlepszy w klasie lub w szkole. ETYM. z łac. prymus pierwszy POKR. żart. iron. prymusik. scholar, scholar* hist. w średniowieczu: student, żak. ETYM. P. szkoła. Wyrazy rozpowszechnione w 1. połowie XX w. POKR. scholarski*, szkolarz* 1. rzad. człowiek opierający się w swych sądach i postępowaniu na uproszczonych, szkolnych formułach, 2. przest. uczeń, student, żak (słowo obecne w XIX w. u Bolesława Prusa, a potem na początku

17 wieku XX). student ten, kto kształci się na wyższej uczelni. ETYM. p. studia. POKR. studencki. sztubak pot. przest. uczeń, uczniak. ETYM. z niem. Stube izba [szkolna]. Słowo w użyciu od końca XIX do połowy XX w. POKR. sztubacki, sztubactwo. FRAZ. sztubacki żart, gwara. uczeń ten, kto się uczy. ETYM. p. nauczyciel. POKR. uczennica forma ż. od u. ; uczniowski. FRAZ. Dobry, zły u. U. pierwszej klasy. Uczniowie starszych klas. Jaki nauczyciel, taki uczeń. Jaki uczeń, taki zeszyt właściwości produktu są zależne od producenta. Kto nigdy uczniem nie był, też mistrzem nie będzie. uczniak lekceważąco o uczniu. ETYM. deminutywny formant -ak, właściwy istotom młodym oraz nadający słowu odcień ironiczny i ujemny. żak hist. w średniowieczu: uczeń lub student uniwersytetu. ETYM. z diakon (gdyż do szkoły wstępowano często po to, by zostać księdzem) od gr. diakonos, diakos sługa (kościelny) przez niem. jaguno, jachono i czes. jahen. POKR. żaczek zdrobniale o ż. (deminutywny formant -ek); żakowski. FRAZ. żakowskie figle, zwyczaje. Woźny bedel, pedel przest. woźny w zakładzie naukowym. ETYM. z łac. bedellus przez niem. Pedell. Formy zbliżone: fr. bedeau, niem. Büttel. woźny pracownik obsługi szkoły, wykonujący czynności administracyjne i pomocnicze. Gwara uczniowska Słownictwo języka uczniów jest tak obszerne, że nie sposób omówić wszystkie jego leksemy. W pracy zawarłem więc głównie te określenia, które uznałem za najbardziej wyraziste, a także najlepiej obrazujące pewne prawidłowości, jakie wyłoniły się podczas pracy nad całym dostępnym polem leksykalnym. Nie przytaczam wyzwisk ani nazw szczególnie obraźliwych. Nie mogłem jednak pominąć pewnych określeń pejoratywnych, gdyż ich eliminacja mogłaby w istotny sposób zafałszować obraz języka uczniów. Dyrekcja same chamy, wojskowe biuro śledcze (cała dyrekcja); hrabia Montechristo, Terminator, Terminator II (dyrektor)

18 Nauczanie i nauka kuć, obkuć się, obkuty, obryć się, wkuwać, wkuwanie Nauczyciele alibaba i czterdziestu rozbójników, banda UPA, belfry, ciało, czarne koszule, gogowie, mafia, matki, żony i kochanki, niewyklęte mordy, sadyści (ogół nauczycieli); anielica (anglistka), francuzica (nauczycielka języka francuskiego), histeryczka (nauczycielka historii), tiket (anglista); barman, czarny, gargamel, hose armado, lucyfer (ksiądz katecheta); pingwina, kreda (siostra zakonna); as wywiadu, dręczyciel, dziad, dziczał (o nauczycielu, który pytał całą godzinę), gnębiciel, gog, goguś (zapewne od słowa pedagog), lis, prof, psor (skrócone profesor), Rambo, skorupiak, wampirz (nauczyciel); baba jaga, blada, Boston, faceta, stara ropucha, stare prześcieradło, wiedźma (nauczycielka) Oceny adinka (z ros. odin jeden ), chudy łabędź, donald, ein, einc (z niem. eins jeden ), gała, generał, laczek, pała, państwówka, piątka, shocking, smuta, szeregowiec, to jest irytujące i niemoralne, victoria, wizerunek chudego łabędzia, wyróżnienie (ocena niedostateczna); ani widu ani słychu, główna wygrana na świecie, piątencja,raj na ziemi, samotny żagiel na oceanie, sigma, spełnienie marzeń (ocena bardzo dobra) Pokój nauczycielski dom wampirów, dom wariatów, gdzie diabeł mówi dobranoc, harem Przedmioty szkolne leba, lejta (lekcja); discovery channel (lekcja geografii); dotyk anioła, opowieści z krypty (religia); anglik, biola, chema, fiza, gegra, matma, polak (skrócone nazwy języka angielskiego, biologii, chemii itd.) Szkoła alkatraz, bagno, dom szatana, dom tortur, kembrydż (ironiczne, od ang. Cambridge nazwy słynnego uniwersytetu), klatka na szczury, kujownia, nuda, sanatorium, smutna konieczność, sorbona, szkoła złamanych serc, uczelniak, ul, wariatkowo, wesoły pensjonat wariatów

19 Uczniowie dzieci wątłe (uczniowie szkół średnich), kocica, kocur, kot (uczniowie pierwszej klasy w danej szkole, zwłaszcza średniej), mosiądz (uczeń, który ociężale myśli), nieuk, trup, żółtko (określenia ogólne); Dżunior, Wampirek (od imienia Mirek ; przydomki); dziobak, dziobas, kujonista, mol (o uczniach, którzy pilnie się uczą); osama bin laden (uczeń, który szpieguje i donosi na kolegów) Woźny James Bond, kobieta interesu, korbol (zapewne z niem.), strażnik Teksasu

20 Bibliografia Artykuły, opracowania i szkice E. Albrzykowska, Moje lekcje języka polskiego, Kraków 2002 D. Bartol, O warszawskiej gwarze studenckiej, [w:] Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień, red. H. Kurkowska, Warszawa 1986 G. Kamiński, Nowy słownik gwary uczniowskiej, czyli: Psy Kaptura i Babkę wywlekły z bebechów, Angora 2003, nr 48 I. Steczko, Nowy słownik gwary uczniowskiej, Nowa Polszczyzna 2004, nr 4 D. Wesołowska, Nauka o języku polskim w szkole średniej, Warszawa 1977 Słowniki S. Bąba, J. Liberek, Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny Warszawa 2002 A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1985 W. Cienkowski, Praktyczny słownik wyrazów bliskoznacznych, Warszawa 1999 K. Czarnecka, H. Zgółkowa, Słownik gwary uczniowskiej, Poznań 1991 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 2000 Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, red. J. Krzyżanowski, Warszawa Nowy słownik języka polskiego PWN, red. E. Sobol, Warszawa 2002 Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski, Warszawa 2003 Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. Halina Zgółkowa, Poznań Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, Warszawa Słownik języka polskiego PWN, red. M. Szymczak, Warszawa i (wydanie ze strony internetowej Państwowych Wydawnictw Naukowych: Słownik wyrazów bliskoznacznych, red. S. Skorupka, Warszawa 1984 W. Gombrowicz, Ferdydurke E. Niziurski, Sposób na Alcybiadesa Literatura piękna