Projekt Narodowego Planu Rozwoju

Transkrypt

1 Projekt Narodowego Planu Rozwoju Warszawa, wrzesie 2005

2 Spis tre ci Wprowadzenie...3 T o spo eczno-gospodarcze...9 Aksjologia, misja, cele i priorytety strategiczne...28 Dzia ania s u ce realizacji priorytetów strategicznych...34 Mi dzynarodowy, przygraniczny i s siedzki wymiar NPR...61 System realizacyjny...72 Propozycje zmian instytucjonalnych warunkuj cych realizacj NPR...79 Monitoring i ewaluacja NPR...92 Polityka spójno ci Unii Europejskiej w latach Aneksy 1. Zarys programów operacyjnych Instrumenty finansowe Ocena NPR na lata Nota metodologiczna dotycz ca charakterystyki i definicji wska ników monitorowania NPR oraz programów operacyjnych

3 Czym jest NPR? Wprowadzenie 1. Obecno w Unii Europejskiej stwarza Polsce ogromn szans zmniejszenia dystansu do najwy ej rozwini tych spo ecze stw. Do wiadczenie Unii i wsparcie finansowe oraz mo liwo integracji gospodarczej, naukowej i kulturalnej z krajami cz onkowskimi otwieraj przed nami now perspektyw rozwojow.. Narodowy Plan Rozwoju NPR) jest niezb dny, aby Polska mog a w a ciwie zagospodarowa swoje cz onkostwo w Unii Europejskiej i dobrze rozdysponowa rodki oferowane przez Uni. Obecnie realizujemy Plan na lata ), który by tworzony g ównie po to, aby przedstawi Unii Europejskiej dokument opisuj cy dzia ania, które zostan sfinansowane ze rodków funduszy strukturalnych. Natomiast NPR na lata , czyli na kolejny okres bud etowy UE, spaja wszystkie przedsi wzi cia i dzia ania o charakterze rozwojowym podejmowane w kraju. To kompleksowy program rozwoju spo eczno-gospodarczego, finansowany przy wspó udziale rodków unijnych oraz ze rodków krajowych. Takie podej cie wynika z przepisów Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 o Narodowym Planie Rozwoju Tz.U. Nr 116, poz oraz z 2005 Nr 90, poz. 759) zwanej dalej ustaw o Narodowym Planie Rozwoju. NPR ma sprzyja realizowaniu interesów ró nych grup ludno ci, ukierunkowywa i stabilizowa dzia anie instytucji publicznych i spo ecznych, zapobiega napi ciom i rozczarowaniu pa stwem, tworzy podstawy do trwa ego i zrównowa onego gospodarowania zasobami przyrodniczymi w interesie przysz ych pokole. W ten sposób stanie si narz dziem programowania i koordynowania dzia a podmiotów publicznych, prywatnych i spo ecznych, szerokiego partnerstwa dla rozwoju Polski. Podstawy rozwoju spo eczno-gospodarczego 2. Fundamentem rozwoju spo eczno-gospodarczego Polski w perspektywie kilkunastu lat musi by wysokie tempo wzrostu gospodarczego rz du 5% PKB rocznie. Wysoki wzrost gospodarczy stwarza podstaw dla stopniowego usuwania barier rozwoju wynikaj cych z negatywnych cech strukturalnych gospodarki oraz z deficytu kapita u ludzkiego i spo ecznego, ale nie eliminuje wszystkich tych problemów. Wysoka dynamika gospodarcza wywo uje efekty mno nikowe oraz z pewnym opó nieniem efekty dyfuzyjne, ale mimo to samoczynnie nie spowoduje pozytywnych skutków rozwojowych w ca ej gospodarce, odczuwanych przez wszystkie grupy spo eczne. By wyeliminowa bariery rozwojowe, niezb dne s interwencyjne dzia ania pa stwa, skoncentrowane na stymulowaniu i utrwalaniu tendencji rozwojowych. Powinny one wzmocni konkurencyjno gospodarki i zapewni niezb dny poziom spójno ci spo ecze stwa. Wzrost-konkurencyjno spójno ta triada wyznacza o rozwoju przyj t w NPR. Wielowymiarowo dzia a 3. Osi gni cie tak uj tych celów rozwojowych jest warunkowane harmonizacj dzia a podejmowanych równocze nie w trzech wymiarach: strukturalnym oddzia ywanie na cechy strukturalne gospodarki, przestrzennym oddzia ywanie na zagospodarowanie przestrzeni kraju, regionalnym oddzia ywanie na rozwój i konkurencyjno regionów województw). Ich wyró nienie wynika z odr bnych, specyficznych funkcji. 4. Kwesti, której trzeba podo a, konstruuj c i wdra aj c NPR, jest stworzenie instytucjonalnego uk adu organów w adzy pa stwowej i samorz dowej, który zapewni efektywne wype nianie tych funkcji i wynikaj cych z nich zada przez ró ne podmioty w adzy publicznej. 3

4 Cele rozwojowe a uk ad instytucjonalny 5. Do tej pory, mimo wysi ków reformatorskich, nie uda o si w Polsce ustanowi takiego uk adu instytucjonalnego. Nasza zdolno do skutecznych dzia a rozwojowych jest ograniczona. Chaotycznie miotamy si mi dzy centralizacj i decentralizacj, podej ciem sektorowym i horyzontalnym, naciskiem na resortowo i samorz dno. W ród obywateli wywo uje to przekonanie o biurokratycznej anarchii. Pa stwo zgodnie z tym odczuciem sta o si ród em nie adu i rozk adu wi zi spo ecznych. Gwa townie obni a to zaufanie do instytucji publicznych, przy jednoczesnym rozbudzeniu roszczeniowych postaw w stosunku do pa stwa. A w rezultacie ro nie demokratyczny deficyt. Przyczyny tego stanu s z o one, ale cz z nich tkwi korzeniami w systemie pa stwowego socjalizmu. Przejawia si to zw aszcza si oddzia ywania bran owych korporacyjnych interesów, które determinuj funkcjonowanie takich sektorów jak: górnictwo, energetyka, kolejnictwo, drogownictwo, s u ba zdrowia czy o wiata. Bran owe struktury korporacyjne przetrwa y tam, gdzie nadal dopuszczona jest jedynie lub pozostaje dominuj c w asno publiczna, a centralna administracja rz dowa ci le reguluje i reglamentuje funkcjonowanie organizacji wchodz cych w sk ad danego sektora. Prowadzi to do zachowania resortowego bran owego i hierarchicznego) uk adu zarz dzania. Na pozór umacnia to centralne organy pa stwa i sprzyja realizacji strategicznych przedsi wzi. W rzeczywisto ci jest inaczej. Struktury resortowo-korporacyjne d do utrzymania i poszerzania swych domen, wykorzystuj c w tym celu presj spo eczn protesty) i polityczne naciski. Sprzyjaj partyjnej penetracji administracji publicznej i zaw aszczaniu pa stwa przez partyjno-administracyjno-biznesowe koterie, które skutecznie rozmi kczaj finanse publiczne, ami bud etow dyscyplin i utrwalaj korupcj. To stanowi g ówny mechanizm kszta towania si syndromu mi kkiego pa stwa. Dialog spo eczny nazbyt cz sto sta si fasad, za któr ukrywa si korporatystyczna walka o grupowe interesy. Przy czym promowane s interesy tylko wybranych, najsilniejszych i politycznie wp ywowych grup. Pa stwo zamiast by arbitrem staje si stron tych sporów. W tej sytuacji konieczne jest rozwijanie otwartego dialogu obywatelskiego zapewniaj cego mo liwo wyra ania swych d e i racji tak e grupom dotychczas izolowanym. Debata nad NPR by a dobrym tego przyk adem. 6. Niezb dne jest konsekwentne skonstruowanie takiego systemu organizacji pa stwa, który pozwoli na przezwyci enie syndromu mi kkiego pa stwa. Sedno tkwi w urzeczywistnieniu konstytucyjnej zasady pomocniczo ci pa stwa, zgodnie z któr organy w adzy pa stwowej tworz warunki dla aktywno ci innych aktorów sceny publicznej, a nie przejmuj ich ról i zada. Pa stwo respektuje autonomi i wspó dzia anie trzech sektorów: pa stwa, rynku oraz spo ecze stwa obywatelskiego. Nie wypiera prywatnej dzia alno ci gospodarczej i obywatelskiej aktywno ci spo ecznej. Ma wyznaczon, a tym samym ograniczon domen. 7. Z tego wynika, i nie da si oddzieli dwóch procesów: okre lenia celów rozwoju spo eczno-gospodarczego i zmian w uk adzie instytucjonalnym w adzy. St d Narodowy Plan Rozwoju na lata musi by tak e programem niezb dnych zmian instytucjonalnych. W szczególno ci zmiany te maj prowadzi do: rozwoju instytucji demokratycznych i konsolidacji systemu demokracji parlamentarnej, wzmocnienia zdolno ci pa stwa do wype niania swych podstawowych zada i zobowi za wobec obywateli oraz realizacji strategicznych przedsi wzi rozwojowych, podniesienia sprawno ci administracji publicznej i jako ci wiadczonych oraz organizowanych przez ni us ug, 4

5 poszerzania domeny spo ecze stwa obywatelskiego i aktywno ci sektora organizacji pozarz dowych, ugruntowania pozycji Polski w ramach UE. 8. Podstawow kwesti w takim modelu jest wyznaczenie pozycji i roli województwa oraz jego samorz dowych w adz. Tym samym jednym z kluczowych zagadnie dotycz cych przysz o ci Polski jest odpowied na pytanie: Co dalej z polskimi regionami? 9. Wzmocnienia wymagaj instytucje spo ecze stwa obywatelskiego. Dostarczaj one istotnych dóbr publicznych, zapewniaj wy sz jako standardów ycia publicznego, dyscyplinuj c instytucje publiczne i patrz c im na r ce, wzbogacaj debat publiczn, dbaj c o ró norodno prezentowanych w niej opinii, wreszcie tworz podstawy solidarno ci spo ecznej, kapita u spo ecznego oraz rozwijaj postaw odpowiedzialno ci za siebie i swoje otoczenie, a tak e wyst puj w interesie przysz ych pokole, chroni dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze naszego kraju. Bez nich nie jest mo liwe umocnienie spójno ci spo ecznej. 10. Konieczne staje si uporz dkowanie zasad i mechanizmów udzielania pomocy publicznej. Zapisy NPR b d stanowi podstaw okre lania priorytetów i operacyjnych celów pomocy publicznej. Programy pomocowe maj wynika z programów operacyjnych konkretyzuj cych zapisy NPR. Programy operacyjne b d budowane przy przyj ciu zasady niedyskryminacji adnego rodzaju podmiotów ubiegaj cych si o uczestnictwo w ich implementacji. Tym samym spe niona b dzie regu a równego dost pu do pomocy publicznej wszystkich podmiotów prawnie si do niej kwalifikuj cych. NPR a strategia integracji z UE Stan prac nad NPR 11. Narodowy Plan Rozwoju na lata , wykre laj c o rozwoju spo eczno-gospodarczego Polski, jest zarazem odzwierciedleniem strategicznego podej cia do integracji Polski ze Wspólnot Europejsk. Plan okre la pozycj, jak Polska ma uzyska w ramach Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz cele polityki gospodarczej. Wyznacza równie rodki s u ce osi gni ciu tej pozycji. 12. Polska strategia integracyjna w pe ni respektuje kierunki rozwoju Unii wyznaczane przez dokumenty programowe, zw aszcza odnowion Strategi Lizbo sk i powi zan z ni koncepcj zrównowa onego rozwoju zawart w Strategii Goeteborskiej. Dzi ki przyj ciu i konsekwentnej realizacji w asnej strategii Polska b dzie aktywnym, wykazuj cym inicjatyw, wiarygodnym i szanowanym partnerem krajów cz onkowskich i organów Unii Europejskiej, co powinno jej stopniowo zapewnia trwa pozycj w grupie krajów nadaj cych kierunek i tempo rozwoju Unii. 13. W okresie realizacji NPR Polska powinna wej do Unii Gospodarczej i Walutowej, czyli do strefy euro. Sama kwestia konwergencji oraz spe nienia okre laj cych jej poziom kryteriów monetarnych i fiskalnych nie le y w zakresie NPR. Odnosz si do niej szczegó owo inne dokumenty rz dowe. Jednak e powodzenie planu wprowadzenia Polski do strefy euro zale y od skutecznego wdro enia NPR. O ile bowiem spe nienie kryteriów konwergencji nominalnej determinuje to, czy do strefy euro zostaniemy przyj ci, to korzy ci z tego posuni cia i stopie zagro e z tym zwi zanych b d warunkowane dynamizmem i konkurencyjno ci polskiej gospodarki. A w a nie NPR jest naszym programem zmian strukturalnych w gospodarce i umacniania jej konkurencyjno ci. 14. Prace nad Planem zosta y zainicjowane powo aniem przez Prezesa Rady Ministrów w dniu 6 lutego 2004 r. Mi dzyresortowego Zespo u do spraw przygotowania Narodowego Planu Rozwoju na lata Zespo owi przewodniczy Wicepremier Minister Gospodarki i Pracy. Cz onkami Zespo u byli przedstawiciele: Rz dowego Centrum Studiów Strategicznych, Ministra Finansów, Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministra 5

6 Spraw Wewn trznych i Administracji, Ministra Infrastruktury, Ministra rodowiska, Ministra Nauki i Informatyzacji, Ministra Kultury, Ministra Edukacji Narodowej i Sportu, Ministra Polityki Spo ecznej, Ministra Zdrowia, Ministra Spraw Zagranicznych, Ministra Obrony Narodowej, Pe nomocnika Rz du do Spraw Równego Statusu Kobiet i M czyzn, Sekretarza Komitetu Integracji Europejskiej, Prezesa G ównego Urz du Statystycznego, Konwentu Marsza ków Województw oraz Komisji Wspólnej Rz du i Samorz du Terytorialnego. Ponadto w pracach Zespo u uczestniczyli przedstawiciele partnerów spo ecznych, m.in. Rady Dzia alno ci Po ytku Publicznego oraz Rady Przedsi biorczo ci. 15. Wst pnym etapem prac nad tym dokumentem by o zlecenie i wykonanie w ostatnim kwartale 2003 roku kilkudziesi ciu ekspertyz. Sta y si one podstaw do dyskusji w Mi dzyresortowym Zespole na temat najwa niejszych problemów spo eczno-gospodarczych Polski. Po to by diagnoza by a wiarygodna, przygotowano szczegó owe prognozy oraz strategiczne za o enia makroekonomiczne. Tak powsta y Za o enia do Narodowego Planu Rozwoju na lata Zosta y one przyj te przez Rad Ministrów 27 kwietnia 2004 r. Sta y si one nast pnie przedmiotem wielomiesi cznych konsultacji regionalnych od maja do lipca 2004 r.) oraz sektorowych od wrze nia do grudnia 2004 r.). Przeprowadzono tak e konsultacje z przedstawicielami Komisji Europejskiej. 16. Zaktualizowane jesieni 2004 roku wersje prognoz 1 oraz strategii horyzontalnych i sektorowych stanowi y podstaw przygotowania Wst pnego projektu NPR. Równocze nie samorz dy wojewódzkie podj y prace nad aktualizacj strategii regionalnych; wszystkie przygotowa y Za o enia aktualizacji strategii wojewódzkich do roku Wst pny projekt Narodowego Planu Rozwoju na lata zosta zatwierdzony przez Rad Ministrów w dniu 11 stycznia 2005 i skierowany do ogólnonarodowej debaty. Zasady i harmonogram tej debaty oraz sposób uwzgl dnienia jej wyników okre li o rozporz dzenie Prezesa Rady Ministrów Konsultacje wst pnego projektu NPR by y prowadzone od stycznia do maja 2005 zgodnie z nast puj cymi zasadami: kompleksowo ci mia y charakter ogólnopolski, sektorowy i regionalny; dokumentacji poszczególne idee i stanowiska by y dokumentowane; ci g o ci prowadzone by y systematycznie i zmierza y do sformu owania spo ecznie legitymizowanego projektu NPR; sprz enia zwrotnego uczestnicy uzyskiwali odpowiedzi na swoje propozycje i stanowiska; przejrzysto ci powszechnie dost pne by y wszystkie rz dowe dokumenty dotycz ce projektu oraz opinie wyra ane przez uczestników konsultacji; równo ci w konsultacjach mogli wzi udzia wszyscy zainteresowani. 1 Wst pny Projekt Prognozy, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Departament Polityki Strukturalnej, Warszawa W sk ad publikacji wchodz nast puj ce opracowania: Prognoza ludno ci na lata i analiza Ruch ludno ci w latach oraz prognoza na lata , opracowane przez G ówny Urz d Statystyczny; Prognoza makroekonomiczna na lata , obejmuj ca za o enia Programu Konwergencji przygotowanego przez Ministerstwo Finansów w odniesieniu do lat oraz prognoz przygotowan w Departamencie Analiz i Prognoz Ekonomicznych Ministerstwa Gospodarki i Pracy dla okresu ; Projekcja rynku pracy na lata , opracowana w Departamencie Analiz i Prognoz Ekonomicznych Ministerstwa Gospodarki i Pracy; Projekcja wydatków spo ecznych w latach , opracowana w Departamencie Analiz Ekonomicznych i Prognoz Ministerstwa Polityki Spo ecznej oraz analiza Zaopatrzenie kraju w surowce energetyczne i energi w perspektywie d ugookresowej, b d ca efektem pracy ekspertów z Rz dowego Centrum Studiów Strategicznych. 2 Rozporz dzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 13 stycznia 2005 r. w sprawie trybu i terminów konsultacji, wspó dzia ania i wspó pracy przy opracowywaniu Narodowego Planu Rozwoju, programów operacyjnych i strategii wykorzystania Funduszu Spójno ci Tz.U. Nr 10, poz. 74). 6

7 Struktura dokumentu: 19. Celem konsultacji nie by o uzyskanie akceptacji dla rz dowych propozycji, lecz wywo anie szerokiej debaty o przysz o ci kraju. Chodzi o o w czenie si do niej mo liwie szerokiej reprezentacji grup spo ecznych i rodowisk zawodowych. 20. Konsultacje Wst pnego Projektu NPR rozpocz y si w styczniu i trwa y do ko ca maja 2005 r. W tym okresie odby o si ok. 130 du ych konferencji. Niejednokrotnie mia y one form spotka podsumowuj cych konsultacje w okre lonych rodowiskach. Organizowane spotkania mia y charakter ogólnokrajowy, regionalny i lokalny. Konsultacjami spo ecznymi zosta y obj te ró ne rodowiska: zwi zki zawodowe, organizacje pracodawców, spo eczno-zawodowe organizacje rolników i samorz d rolny, organizacje przedsi biorców, samorz d terytorialny, organizacje pozarz dowe, uczelnie i jednostki naukowe. W konsultacjach uczestniczyli przedstawiciele ró nych struktur administracji pa stwowej, jak równie osoby prywatne. W rodowisku przedsi biorców udzia w konsultacjach wzi o ok. 150 podmiotów o ró nej formie organizacyjnej, niejednokrotnie zrzeszaj cych po kilka, kilkana cie czy te kilkadziesi t przedsi biorstw. Przedstawiciele organizacji pozarz dowych szacuj, e w ramach przeprowadzanych w ich rodowisku konsultacji wzi o udzia ok organizacji. W rodowisku akademickim i naukowym uczestniczy o w konsultacjach ok. 90 podmiotów, za w rodowisku kultury ok Prace nad ko cow wersj projektu by y prowadzone równolegle z pracami nad opracowaniem i przyj ciem kilkunastu strategii sektorowych i horyzontalnych, Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego, aktualizacj 16 strategii regionalnych oraz koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju. Równocze nie podj te zosta y prace nad przygotowaniem ustalonych w projekcie NPR programów operacyjnych. 22. Zgodnie z obowi zuj c Ustaw o Narodowym Planie Rozwoju zewn trzni eksperci opracowali szereg prognoz i ocen oddzia ywania lub wp ywu Planu na rodowisko przyrodnicze, rynek pracy, konkurencyjno gospodarki i innowacyjno przedsi biorstw oraz ocen przewidywanego makroekonomicznego efektu jego realizacji. Synteza ewaluacji ex-ante wst pnego projektu NPR zawarta jest w aneksie 3. Tam te zosta y opisane zmiany dokonane w projekcie w zwi zku z raportami ewaluacyjnymi. 23. We wszystkich pracach na bie co wykorzystywano wyniki monitoringu i oceny wdra ania Narodowego Planu Rozwoju na lata i wynikaj ce z tego rekomendacje. 24. Wst pny projekt NPR by konsultowany z partnerami zagranicznymi, w tym z Komisj Europejsk i jej dyrekcjami generalnymi, rz dami pa stw cz onkowskich oraz pa stw s siednich nienale cych do UE. W tym celu przygotowano jego angielsk i rosyjsk wersj j zykow. Wyniki tych konsultacji s szczególnie przydatne dla opracowania projektów programów operacyjnych. 25. Ostateczna wersja NPR zostanie zatwierdzona do ko ca 2005 roku przez rz d wy oniony przez parlament nast pnej kadencji. Rok 2006 zostanie wykorzystany na przeprowadzenie wszystkich przygotowa instytucjonalnych i logistycznych warunkuj cych kompleksowe podj cie realizacji Planu od pocz tku 2007 r. 26. Na podstawie NPR oraz innych programów przygotowane zostan dokumenty, które rz d jest zobowi zany przed o y Komisji Europejskiej, a mianowicie: Narodowy Program Reform, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia, Narodowa Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich, Narodowy Plan Strategiczny dla Rybo ówstwa. 27. Dokument zosta zbudowany w nast puj cy sposób: najpierw przedstawiono spo eczno-gospodarcze t o tworzenia NPR, opracowane na podstawie wcze niej przygotowanej diagnozy i szeregu prognoz. Ta cz dokumentu definiuje g ówne problemy oraz pokazuje 7

8 projekcj przysz o ci na podstawie dost pnej dzisiaj wiedzy. Plan ma by wi c reakcj na ten opis i projekcj ; w kolejnej cz ci przedstawiono podstawy aksjologiczne, misj, cele i priorytety strategiczne NPR. Podstawowe warto ci i zasady maj wyznaczy po dan wizj rozwoju spo eczno-gospodarczego Polski, misja jest syntetycznym uj ciem g ównych celów, które nast pnie zostaj skonkretyzowane cele), a z nich wynika wyznaczenie obszarów priorytety), w których maj by skoncentrowane dzia ania, maj ce zapewni osi gni cie celów, przy respektowaniu podstawowych warto ci i zasad. Nast pnie przewidywane dzia ania zostaj opisane i pogrupowane, w taki sposób by wykaza ich zwi zek z ustalonymi wcze niej priorytetami. Przy czym poszczególne dzia ania mog i maj s u y ró nym priorytetom. Tak wi c konstrukcja wykonawcza planu ma uk ad macierzowy, a nie linearny, co wzmacnia b dzie skuteczno podejmowanych dzia a ; nast pny rozdzia jest po wi cony mi dzynarodowemu, s siedzkiemu i przygranicznemu wymiarowi realizacji NPR. Omówiono w nim cele i podstawowe dzia ania w zakresie wspó pracy Polski z s siadami w zakresie szeroko rozumianego rozwoju spo eczno-gospodarczego i potrzeb ochrony wspólnego rodowiska przyrodniczego; to umo liwia w kolejnym rozdziale przedstawienie propozycji systemu wdro eniowego NPR, który b dzie realizowany poprzez programy operacyjne. W tej cz ci zawarty zosta uk ad programów operacyjnych, czyli ich zestawienie wraz z podaniem instytucji koordynuj cych i zarz dzaj cych oraz róde i mo liwej skali finansowania programów; rozdzia nast pny jest przedstawieniem propozycji niezb dnych zmian instytucjonalnych, których uprzednie wprowadzenie warunkuje uruchomienie i powodzenie NPR; w kolejnym rozdziale zestawione zosta y wska niki, które b d stosowane dla monitorowania i oceny realizacji celów NPR; natomiast w cz ci ostatniej przedstawione zosta o stanowisko Polski prezentowane w negocjacjach dotycz cych perspektywy finansowej i polityki spójno ci Unii Europejskiej w latach oraz realizacji odnowionej Strategii Lizbo skiej; dokument g ówny uzupe niaj cztery aneksy przedstawiaj ce: - zarys programów operacyjnych cele i priorytety poszczególnych programów operacyjnych; - instrumenty finansowe, którymi b dzie mo na si pos u y, wdra aj c programy; - syntez wyników oceny ex-ante wst pnego projektu NPR na lata ; - not metodologiczn. 8

9 Zmiany kontekstu spo eczno-gospodarczego T o spo eczno-gospodarcze 28. Prace nad NPR prowadzone by y w 2002 roku, a ich finalizacja przypada a na pocz tek roku 2003, a wi c bezpo rednio po kilku kwarta ach spowolnienia gospodarczego, w tym spadku nak adów inwestycyjnych oraz ni szej konsumpcji. 29. Obserwowano wtedy ju symptomy poprawy koniunktury, ale nadal niepewna by a skala o ywienia gospodarczego oraz jego trwa o. 30. Dzisiaj po owa 2005 r.) mo na potwierdzi, e optymistyczne zapowiedzi by y trafne. W 2004 r. polska gospodarka rozwija a si w tempie przekraczaj cym 5% PKB rocznie. Nale y jednocze nie podkre li, e ród a wzrostu w latach odbiegaj nieco od za o e prezentowanych w NPR Wbrew oczekiwaniom wzrost PKB w znacznym stopniu jest odzwierciedleniem poprawy popytu zewn trznego, a w mniejszym stopniowej odbudowy popytu wewn trznego. 31. G ównym wyzwaniem stoj cym przed polityk gospodarcz jest podniesienie potencjalnego tempa wzrostu gospodarczego, tak aby rednie roczne tempo wzrostu w d ugim okresie przekracza o 5% z uwzgl dnieniem waha cyklicznych), za tempo konwergencji realnej z innymi krajami EU-25 zbli one by o do 2,5-3% rocznie. 32. Drugim wa nym wyzwaniem dla polityki spo eczno-gospodarczej pozostaje trudna sytuacja na rynku pracy. Wysoka stopa bezrobocia oraz niski poziom wska ników aktywno ci zawodowej i zatrudnienia znajduj si daleko od poziomów wyznaczonych w Strategii Lizbo skiej. Bardzo niekorzystne s wska niki dotycz ce m odych ludzi wkraczaj cych na rynek pracy oraz osób starszych pracowników ze znacznym do wiadczeniem. 33. Analiza sektora finansów publicznych wskazuje, e deficyt ma charakter trwa y i strukturalny, co uniemo liwia jego automatyczne wyeliminowanie nawet w sytuacji szybkiego wzrostu gospodarczego. Jest on rezultatem wadliwej struktury wydatków pa stwa, gdzie dominuj wydatki prawnie zdeterminowane, w tym transfery socjalne. Przy ograniczonych zasobach pieni nych sektora prowadzi to do permanentnego niedoinwestowania wa nych funkcji pa stwa oraz sektorów prorozwojowych. Dlatego te jednym z priorytetów polityki gospodarczej jest kontynuacja naprawy finansów publicznych. Dopiero to oraz trwa a, stabilna i wysoka stopa wzrostu gospodarczego b d g ównym ród em pomy lno ci ekonomicznej oraz bezpiecze stwa socjalnego obywateli. Otoczenie zewn trzne 34. Rozwój Polski odbywa si w warunkach rosn cych wspó zale no ci mi dzynarodowych. Gospodark wiatow cechuj przemiany o du ej intensywno ci i fundamentalnym znaczeniu dla przysz ej sytuacji gospodarczej naszego kraju. O jej rozwoju decyduj zarówno wewn trzne wybory polskiej polityki, jak i, w coraz wi kszym stopniu, niezale ne czynniki zewn trzne koniunktura gospodarcza u najwa niejszych partnerów handlowych Polski, przep yw inwestycji bezpo rednich i portfelowych, ceny surowców na rynkach wiatowych, szczególnie ropy naftowej, kszta towanie si kursów walut). 35. Mo na zak ada, e gospodarka wiatowa b dzie podlega a post puj cej integracji gospodarczej, a zasi g rynków dóbr, us ug, informacji i pracy b dzie stale si poszerza. Procesy globalizacyjne zwi ksz rol obrotów wewn trz poszczególnych uk adów gospodarczych znacznie silniej ni mi dzy nimi w konsekwencji polskie relacje handlowe i kapita owe b d koncentrowa si przede wszystkim w obr bie Unii Europejskiej co oczywi cie nie znaczy, i inne rynki nie b d dla polskiej gospodarki istotne. W tym kontek cie niepokoj cy dla perspektyw rozwoju Polski jest 9

10 niski wzrost gospodarczy w krajach UE-15, zw aszcza w krajach strefy euro w tym w Niemczech i Francji b d cych g ównymi polskimi partnerami handlowymi w Europie. 36. Optymalizacja skutków procesów globalizacyjnych z punktu widzenia polskich interesów wymaga sta ego monitorowania i przewidywania trendów gospodarki wiatowej. Polska musi by zdolna do wczesnego rozpoznawania i wykorzystywania korzystnych tendencji, jak równie do amortyzowania szoków zewn trznych, tak aby w maksymalnym stopniu zniwelowa ich negatywne skutki. Niew tpliwie taki amortyzator stanowi cz onkostwo w Unii Europejskiej, a pozytywny bilans pierwszego roku cz onkostwa Polski w Unii Europejskiej jest dowodem na to, e integracja jest podstawowym czynnikiem zapewniaj cym osi gni cie bie cych i d ugookresowych celów rozwojowych i realizacj aspiracji polskiego spo ecze stwa. Aktywne uczestnictwo we wspó pracy mi dzynarodowej i cz onkostwo w organizacjach mi dzynarodowych nie tylko w UE b d traktowane jako czynnik warunkuj cy stabilny wzrost na zak adanym poziomie 5%. Uwarunkowania demograficzne 37. Pod wzgl dem liczby ludno ci Polska znajduje si na 30. miejscu na wiecie i na 8. miejscu w Europie. Trend w rozwoju demograficznym Polski ustabilizowa si od drugiej po owy lat 90., a w 2004 r. by ju szóstym z kolei rokiem, w którym odnotowano rzeczywisty ubytek ludno ci, a jednocze nie trzecim, w którym wyst pi ujemny przyrost naturalny. W latach w wyniku niskiego przyrostu naturalnego oraz ujemnego salda migracji zagranicznych liczba ludno ci Polski zmniejszy a si o ponad 80 tys. i w ko cu 2004 roku wynosi a ok. 38,2 mln osób. W ród innych krajów europejskich ludno Polski jest nadal m oda w sensie demograficznym, jednak e mediana wieku zwi ksza si w 2003 r. wynios a 36,2 wobec 34,0 w 1995 r.). 38. Polskie spo ecze stwo starzeje si. W latach udzia dzieci i m odzie y 0-17 lat) obni y si o 8,5 punktu procentowego do ok. 21,2% wszystkich Polaków. O ponad 2,2 mln zwi kszy a si natomiast liczba ludzi w wieku produkcyjnym, którzy stanowi 63,5% mieszka ców kraju. Ro nie liczba osób w wieku emerytalnym m czy ni 65 lat i wi cej, kobiety 60 lat i wi cej). W porównaniu z 1990 r. jest ich wi cej o ponad 940 tys. W ko cu 2004 r. odsetek tej grupy ludno ci w ogólnej populacji wyniós ok. 15,3%, tzn. o 2,5 punktu procentowego wi cej ni w roku W zwi zku z osi ganiem wieku produkcyjnego 15-64) przez kolejne roczniki wy u demograficznego prze omu lat 70. i 80. od 1996 r. obserwuje si szybki wzrost liczby ludno ci w wieku produkcyjnym i szacuje si, e cznie w latach wzro nie ona o 2,15 mln osób. Liczba ludno ci w wieku produkcyjnym b dzie zwi ksza si do 2010 r., kiedy to osi gnie maksimum na poziomie oko o 27,3 mln osób obecnie 26,7 mln). 40. Po roku 2010 liczba ludno ci w wieku produkcyjnym b dzie si zmniejsza i w 2020 r. osi gnie ok. 25,1 mln osób 22,9 mln w 2030 r.). Przyczyn takiego stanu b dzie niski poziom dzietno ci. Jednocze nie liczba osób w wieku 65 lat i wi cej wzro nie do 7,1 mln w 2020 r. 8,5 miliona w 2030 r.). W wyniku tych procesów ludno Polski do 2030 r. zmniejszy si w stosunku do 2000 r. o ok. 2,5 mln osób, przeci tny wiek obywatela Polski wzro nie do 45,5 lat, a wspó czynnik obci enia demograficznego, tj. stosunek liczby osób w wieku emerytalnym do liczby osób w wieku produkcyjnym, wyniesie niemal dwukrotnie wi cej ni w tej chwili tzn. 37% obecnie 19%). Warto równie zauwa y, e w ród wzrastaj cej liczby osób starszych znajd si osoby, które nie b d w stanie samodzielnie funkcjonowa, w tym osoby niepe nosprawne i wymagaj ce opieki. Stanowi to b dzie wyzwanie dla systemu ochrony zdrowia i polityki spo ecznej. Migracje wewn trzne i zewn trzne 41. W latach 90. zmala a znacznie liczba osób zmieniaj cych na sta e swoje miejsce zamieszkania, co niew tpliwie mia o bezpo redni zwi zek z trudn sytuacj na rynku pracy. Na tle ogólnego spadku mobilno ci ludno ci odmienn tendencj wyró nia si 10

11 kierunek migracji z miast na wie. Wzrost sk onno ci do przemieszczania si ludno ci miejskiej na wie, który zarysowa si w po owie lat 90., to cz ciowo fala powrotów wymuszonych przez niekorzystn zmian sytuacji rodzinnej lub zawodowej, a cz ciowo coraz bardziej po dany styl ycia polegaj cy na zamieszkaniu w bardziej komfortowych warunkach pod miastem, dost pny dla lepiej zarabiaj cych. Nale y s dzi, e tendencje zwi zane z preferencjami co do stylu ycia oraz zak adania rodzin raczej nie ulegn odwróceniu i migracje wewn trzne pozostan przez najbli sze lata na obecnym niskim poziomie. Nowy impuls mo e nada cz onkostwo w Unii Europejskiej. Mo na oczekiwa, e zwi zany z tym wzrost mobilno ci przestrzennej ludno ci nast pi oko o 2010 r. i w ci gu nast pnych 10 lat wska nik migracji powróci do wielko ci z pocz tku lat 90. W migracjach mi dzy miastem i wsi kontynuowana b dzie wyst puj ca od kilku lat przewaga przemieszcze na wie. 42. W zwi zku z przyst pieniem Polski do UE cz ciowo zmieni a si sytuacja Polaków podejmuj cych zatrudnienie w pa stwach cz onkowskich. Ze wzgl du na rozwi zania przej ciowe zawarte w Traktacie Akcesyjnym sytuacja ta b dzie stopniowo ulega a zmianie. Najpó niej od 1 maja 2011 r. wspólnotowa zasada swobodnego przep ywu pracowników b dzie obowi zywa w odniesieniu do obywateli polskich bez ogranicze we wszystkich pa stwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego. 43. Pierwszy rok cz onkostwa w UE nie spowodowa masowej fali migracji Polaków za granic. W 2004 r. prac za granic podj o ok. 500 tys., tj. nieznacznie wi cej ni w latach poprzednich. Nie zmieni y si tradycyjne kierunki i specyfika migracji zarobkowych Polaków; dominuj migracje sezonowe ponad 80%), przede wszystkim do Niemiec ok. 324 tys.). Rozszerzenie UE nie spowodowa o jak dot d wzmo onego nap ywu cudzoziemców na polski rynek pracy. Polska stosuj c zasad wzajemno ci z u yciem rodków równowa nych utrzymuje ograniczenia w zakresie dost pu do polskiego rynku pracy obywateli wi kszo ci krajów UE. Przepisy dotycz ce dost pu obywateli innych pa stw pozosta y niezmienione. Wzrost gospodarczy i jego ród a 44. G ównym ród em wzrostu PKB po roku 1998 by o zwi kszenie si wydajno ci czynników produkcji. Czysta akumulacja kapita u przyczyni a si do wzrostu w niewielkim stopniu, a rola nak adu pracy w wytwarzaniu PKB zmala a przez znaczny spadek liczby pracuj cych. Wysoki wzrost wydajno ci wi e si z ogromnym zakresem jako ciowych zmian, jakie zasz y w strukturze polskiej gospodarki od pocz tku lat 90. Olbrzymiej poprawie uleg a przeci tna jako kapita u, poziom zarz dzania oraz kultura i efektywno pracy. 45. Poszczególne sk adniki zagregowanego popytu mia y zró nicowany wp yw na wzrost PKB w latach Przez ca y czas ros o spo ycie, które nawet w okresie spowolnienia gospodarczego mia o dodatni wp yw. Rola akumulacji brutto i eksportu netto we wzro cie PKB by a zmienna. Inwestycje przyczynia y si do wzrostu do ko ca roku W okresie stagnacji gospodarczej z lat ich wk ad by silnie ujemny i nie da o si tego zrekompensowa dodatnim wk adem konsumpcji indywidualnej. W sposób niemal lustrzany do inwestycji zachowywa si eksport netto. Do ko ca roku 1999 jego wk ad we wzrost by ujemny, a w roku 2000 sytuacja ta uleg a zmianie i eksport netto sta si g ównym popytowym czynnikiem wzrostu. 46. Wed ug prognozy makroekonomicznej obejmuj cej okres rednie tempo wzrostu gospodarczego wyniesie 5,0%. Oznacza to podniesienie rocznego tempa konwergencji realnej z poziomu 2,2% obecnie do 2,5%. Wzrost PKB, konsumpcji oraz inwestycji nast pi wskutek nap ywu transferów unijnych. 47. Od strony poda owej podniesienie si d ugookresowej stopy wzrostu mo liwe b dzie przede wszystkim dzi ki integracji z Uni Europejsk dodatkowe 0,4 punktu procentowego wzrostu), dodatniemu wp ywowi kapita u ludzkiego który zwi kszy wzrost potencjalny o 0,3 punktu procentowego) i poprawie koordynacji polityk makroekonomicznych wk ad 0,1 punktu procentowego do wzrostu). 11

12 Tabela 1. Prognoza wzrostu PKB w %) Wzrost PKB 3,9 5,3 5,0 ród o: Prognoza makroekonomiczna DAE MGiP. 48. Podstawowym ród em wzrostu gospodarczego po stronie popytowej stan si inwestycje i spo ycie krajowe. Tempo wzrostu konsumpcji prywatnej b dzie nieco wolniejsze od wzrostu produktu krajowego brutto, wynosz c rednio 2,9% w latach i 5,0% w okresach i W latach inwestycje b d ros y redniorocznie w tempie 6,8%, w latach ,2%, za w okresie ich wzrost ustabilizuje si na poziomie 4,7%. Tabela 2. Prognoza wzrostu konsumpcji i inwestycji w %) Konsumpcja 2,9 5,0 5,0 Inwestycje 6,8 8,2 4,7 ród o: Prognoza makroekonomiczna DAE MGiP. 49. Gospodarka polska jest gospodark otwart. Relacja eksportu i importu do PKB przekracza jedn trzeci. Mimo e jest to niemal dwukrotnie mniej ni w Czechach czy na W grzech, poziom ten nale y uzna za wysoki, je li we miemy pod uwag, e Polska jest krajem stosunkowo du ym i ludnym, zdolnym do wytworzenia dostatecznie wysokiej ró norodno ci dóbr i us ug zezwalaj cej na zaspokojenie istotnej cz ci popytu wewn trznego. Dynamika wymiany handlowej przekraczaj ca w ostatnich latach znacznie tempo wzrostu PKB wskazuje, e potencja rozszerzenia stopnia otwarto ci gospodarki polskiej nadal istnieje, jego skala nie b dzie jednak du a. 50. O ywienie eksportowe w latach wynika o zarówno z uwarunkowa kursowych, jak równie by o efektem dzia a restrukturyzacyjnych podj tych przez firmy w okresie stagnacji gospodarczej z lat W roku 2003 wzrost produktywno ci, zwi zany ze spadkiem jednostkowych kosztów pracy w przemy le o oko o 9%), pozwoli na znaczne zwi kszenie konkurencyjno ci polskich ofert. Nale y podkre li rol firm z udzia em kapita u zagranicznego. Charakteryzuj si one ponadprzeci tnym udzia em eksportu w swej dzia alno ci, a wiele z nich nale y do najwi kszych eksporterów w naszym kraju. 51. W kolejnych latach mo na przewidywa powi kszaj ce si zapotrzebowanie na dobra inwestycyjne i zaopatrzeniowe przej ciowo dynamika importu b dzie wy sza od dynamiki eksportu. Od 2012 powinno doj do zmiany tendencji i ponownie wy szy b dzie wzrost eksportu. Tabela 3. Prognoza wzrostu eksportu i importu w %) Eksport 5,7 7,1 6,6 Import 3,6 7,5 6,4 ród o: Prognoza makroekonomiczna DAE MGiP. 52. Oszcz dno ci zagraniczne w postaci inwestycji bezpo rednich wahaj ce si od oko o 2% do 6% PKB rocznie s istotnym ród em finansowania inwestycji w Polsce, szczególnie wobec stosunkowo niskich oszcz dno ci krajowych. Kapita zagraniczny pe ni wa n rol w podnoszeniu jako ci, a tak e ró norodno ci produktów i us ug polskich firm. Wobec niskich nak adów krajowych na dzia alno badawczo-rozwojow, inwestycje zagraniczne by y wa nym ród em transferu innowacji do polskiego przemys u. Nie wypiera y wi c one inwestycji krajowych, lecz by y wobec nich komplementarne. Akcesja Polski do UE otworzy a szans na zwi kszenie strumienia bezpo rednich inwestycji zagranicznych do Polski. 1 Prognoza PKB i jego sk adowych dla okresu zosta a zweryfikowana w oparciu o prognozy zaprezentowane w Za o eniach do ustawy bud etowej na

13 53. Maksymalizacja szans wynikaj cych z przyst pienia Polski do UE wi e si z konieczno ci zmiany struktury i wysoko ci wydatków sektora finansów publicznych. Podniesienie stopy inwestycji publicznych wspó finansowanych przez fundusze wspólnotowe nast pi w ramach polityk spójno ci i wspierania konkurencyjno ci. Jednak b dzie to mo liwe pod warunkiem dokonania naprawy finansów publicznych. Rezygnacja z tego sprawi, e nieprzekraczaln barier dla wykorzystania funduszy strukturalnych stanie si niemo no zgromadzenia dostatecznych rodków publicznych na projekty inwestycyjne wspó finansowane ze rodków UE. Zró nicowanie regionalne wzrostu gospodarczego Finanse publiczne 54. W ci gu ostatnich kilkunastu lat ma miejsce stopniowe narastanie zró nicowa poziomu rozwoju regionalnego. Zjawisko to jest efektem szybkiej poprawy sytuacji regionów zwi zanych z najwi kszymi aglomeracjami miejskimi przy jednoczesnym wolnym rozwoju tych obszarów, gdzie przedtem skoncentrowane by y pa stwowe gospodarstwa rolne i rolnicze spó dzielnie produkcyjne. Ni szym poziomem rozwoju charakteryzuj si równie obszary z dominuj c do niedawna rol przemys u obronnego, a tak e regiony historycznie ubogie, o s abo rozwini tych pozarolniczych dzia ach gospodarki. 55. Oznacza to, e regiony zamo ne staj si wzgl dnie jeszcze zamo niejsze, a regiony biedne, wzgl dnie biedniejsze. Szczególnie szybkim tempem wzrostu od pozosta ych województw wyró nia o si województwo mazowieckie, przy czym g ównym ród em tego zjawiska by a Warszawa. Wyzwaniem stoj cym przed NPR na lata jest zmniejszenie tych ró nic dzi ki podnoszeniu konkurencyjno ci regionów ubo szych w sposób nienaruszaj cy jednak fundamentów wzrostu dotychczasowych liderów. 56. Osi gni ciu wysokiego i trwa ego wzrostu gospodarczego sprzyja prowadzenie polityki makroekonomicznej tworz cej stabilne i przewidywalne podstawy prawne dla dzia alno ci gospodarczej, w sposób zmniejszaj cy, a nie pot guj cy rozmiary waha cyklicznych. Niestety stosowana w ostatnich latach w Polsce kombinacja polityki fiskalnej i pieni nej nie jest z tego punktu widzenia optymalna. 57. Od rozpocz cia transformacji wydatki sektora finansów publicznych w Polsce przekraczaj poziom dochodów. Nawet w okresie szybkiego wzrostu gospodarczego, tj. w latach , gdy gospodarka rozwija a si w tempie 6-7% rocznie, utrzymywa si deficyt na do wysokim poziomie, co oznacza, e polityka fiskalna mia a charakter procykliczny. W rezultacie w momencie spowolnienia wzrostu gospodarczego, tj. w latach dosz o do szybkiego wzrostu deficytu i d ugu publicznego. 58. Efektem pogarszaj cej si sytuacji makroekonomicznej w latach by wzrastaj cy deficyt sektora finansów publicznych. Jego relacja do PKB w okresie od roku 2000 do roku 2003 zwi kszy a si z 3,0% do 5,5% Rezultatem wysokiego deficytu jest wzrastaj cy poziom d ugu sektora finansów publicznych. Najwi kszy przyrost wyst puje w sektorze centralnym w konsekwencji wysokich potrzeb po yczkowych i równocze nie zmniejszonych wp ywów z prywatyzacji. Utrzymuje si równie rosn ca tendencja w zakresie zaci gania zobowi za przez pozosta e podsektory. W strukturze d ugu dominuj zobowi zania o pierwotnym terminie zapadalno ci powy ej roku ok % ca o ci d ugu). 60. Narastanie deficytu sektora finansów publicznych w ostatnich latach i zwi zana z nim eksplozja d ugu publicznego jest w du ej mierze konsekwencj istniej cej struktury wydatków bud etowych skutecznie ograniczaj cych swobod kreowania polityki 2 Metodologia krajowa. 13

14 gospodarczej w obszarze fiskalnym. Oko o 40% bud etu pa stwa ogó em i po ow jego wydatków zdeterminowanych stanowi transfery socjalne. Co wi cej w latach , kiedy gospodarka stopniowo zwalnia a, ten udzia rós szybko, co oznacza wypieranie wydatków o charakterze prorozwojowym. W Polsce wydatki spo eczne znacznie bardziej ni w innych krajach OECD skoncentrowane s na wydatkach o charakterze transferowym emerytury, renty inwalidzkie i rodzinne, zasi ki chorobowe), kosztem mi dzy innymi wydatków na ochron zdrowia czy wydatków na aktywne programy rynku pracy. 61. Ten stan rzeczy zmieni mia Program Uporz dkowania i Ograniczenia Wydatków Publicznych przygotowany w roku 2003 i wprowadzany w ycie w roku Pe na jego realizacja pozwoli aby na istotne zmniejszenie deficytów sektora finansów publicznych do roku 2007, a tak e umo liwi aby przebudow struktury wydatków publicznych zw aszcza wydatków spo ecznych z hamuj cej na wspieraj c wzrost gospodarczy. Po owiczne wdro enie Programu pozwala obecnie za o y, e w latach nast pi zmniejszenie wydatków sektora publicznego w relacji do PKB, którego rezultatem b dzie redukcja deficytu sektora finansów publicznych do ok. 3,3% PKB oraz utrzymanie d ugu publicznego na poziomie ok. 50% PKB 3. Polityka pieni na i inflacja Rynek pracy 62. W latach 90. jednym z priorytetowych zada polityki pieni nej by a walka z inflacj os abiaj c sk onno do inwestycji i stanowi c g ówn przyczyn zak óce w wewn trznej i zewn trznej równowadze makroekonomicznej. Polityka pieni na by a restrykcyjna. Jej zaostrzenie przyczyni o si do spowolnienia wzrostu gospodarczego w latach Lata to okres silnego ograniczenia tempa wzrostu inflacji: rednioroczny wska nik inflacji spad z 5,5% w 2001 r. do 1,9% w 2002 r. i 0,8% w 2003 r. Od lutego 2001 r. do czerwca 2003 r. w warunkach obni ania si tempa inflacji mia o miejsce agodzenie polityki pieni nej. Obserwowana od po owy 2003 r. zmiana trendu w kszta towaniu si inflacji spowodowa a koniec cyklu redukcji, a nast pnie podwy szenie stóp procentowych. 64. Szok inflacyjny wyst puj cy w 2004 r. zwi zany m.in. ze wzrostem cen ywno ci, akcesj do UE, wzrostem cen ropy naftowej oraz os abieniem z otego b dzie wygasa w roku Po wprowadzeniu euro oczekuje si wzrostu inflacji zwi zanego m.in. z wyst pieniem efektu Balassy-Samuelsona. Od roku 2012 mo na oczekiwa ustabilizowania si, a w kolejnych latach okresu stopniowego spadku inflacji, w lad za post powaniem procesu konwergencji realnej. 65. Czynniki demograficzne, zw aszcza falowanie wy e i ni e) demograficzne oraz starzenie si spo ecze stwa, maj zasadnicze znaczenie dla procesów zachodz cych na rynku pracy. Z powodu istniej cych barier strukturalnych, ograniczaj cych wzrost zatrudnienia oraz spowolnienia wzrostu gospodarczego z lat czynniki demograficzne w du ej mierze przes dzi y o wzro cie bezrobocia, zw aszcza w ród osób m odych. Nale y jednak podkre li, e zwi kszanie si liczby ludno ci w wieku produkcyjnym, a zw aszcza du a liczba m odych, wykszta conych osób, jest wielk szans dla polskiej gospodarki. 66. Rynek pracy w Polsce charakteryzuje si nisk aktywno ci zawodow, najwy szym bezrobociem i najni szym wska nikiem zatrudnienia w krajach UE. Od roku 1998 w Polsce systematycznie spada liczba ludzi pracuj cych, ro nie za liczba osób nieaktywnych. Analiza rynku pracy zwraca uwag na to, e silny spadek zatrudnienia nast pi w latach , kiedy wzrost gospodarczy by jeszcze stosunkowo wysoki. Utrata pracy dotkn a przede wszystkim osoby najmniej wydajne, podczas gdy pracuj cy podnosili swoj produktywno, w wyniku tego p ace realne tylko w niewielkim stopniu zareagowa y na silny wzrost bezrobocia. 3 L cznie z metodologi krajow wyja ni. 14

15 Tabela 5. Wska niki aktywno ci zawodowej i stopa bezrobocia w %) Wspó czynnik aktywno ci zawodowej 61,8 57,3 56,7 56,6 56,3 55,4 54,7 54,7 Wska nik zatrudnienia w populacji ,5 51,3 48,8 47,5 46,1 44,4 44,0 44,3 Wska nik zatrudnienia w populacji 15-59/64 61,6 60,6 58,0 56,5 54,9 53,0 52,8 53,1 Stopa bezrobocia BAEL 13,5 10,6 13,9 16,1 18,2 19,9 19,6 19,0 Udzia osób d ugotrwale bezrobotnych w bezrobociu 33,1 37,4 32,9 37,9 43,1 48,4 49,7 47,9 W zwi zku ze zmianami metodologicznymi 2003 rok nie jest w pe ni porównywalny z latami poprzednimi. ród o: BAEL, GUS, obliczenia DAE MGiP. 67. Wed ug danych Badania Aktywno ci Ekonomicznej Ludno ci BAEL) w 2004 r. by o rednio 13,795 tys. pracuj cych, w porównaniu z 15,356 tys. w 1998 r. spadek o ponad 10 procent). Tak du y spadek zatrudnienia wi za si z jednej strony z restrukturyzacj przedsi biorstw w warunkach spowolnienia gospodarczego, z drugiej za z dezaktywizacyjn polityk rynku pracy sk aniaj c zw aszcza osoby po 50. roku ycia, do przechodzenia na wcze niejsze emerytury, zasi ki czy wiadczenia przedemerytalne. 68. W 2004 r. dosz o do odwrócenia trendu spadkowego na rynku pracy liczba pracuj cych w 2004 r. by a nieco wy sza o 1,3%) ni liczba pracuj cych w 2003 r. Pozytywna tendencja utrzymuje si tak e w roku Niskiemu zatrudnieniu towarzyszy wysokie bezrobocie o charakterze strukturalnym. Bezrobotni, którzy oczekuj na podj cie pracy ponad rok w 2004 r., stanowili prawie 49% bezrobotnych. Stopa bezrobocia strukturalnego w Polsce przekracza 15 procent, co oznacza, e nawet przy wysokim wzro cie gospodarczym obni enie bezrobocia poni ej tego poziomu b dzie mo liwe tylko dzi ki strukturalnym reformom rynku pracy i znacz cej poprawie jako ci kapita u ludzkiego. 70. Na tak wysoki wska nik bezrobocia strukturalnego sk adaj si czynniki z jednej strony ograniczaj ce popyt, a z drugiej poda pracy. Jednym z g ównych czynników ograniczaj cych mo liwo ci zwi kszania zatrudnienia jest wysoki klin podatkowy czyli relacja mi dzy obci eniem z tytu u podatków i sk adek na ubezpieczenia spo eczne a wynagrodzeniem brutto). Obecna konstrukcja systemu podatkowego i sk adkowego w najwi kszym stopniu ogranicza poda i popyt na prac niskop atn osób o niskich kwalifikacjach, a w a nie oni znajduj si w najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy. Wysokie obci enia pracy powoduj, e przedsi biorcy preferuj rozwi zania kapita och onne, a nie pracoch onne lub tworz nowe miejsca pracy w tak zwanej szarej strefie. Jednocze nie, mimo stopniowego ograniczania, nadal istnieje szereg mo liwo ci wczesnej dezaktywizacji w postaci wcze niejszych emerytur, wiadcze przedemerytalnych czy rent inwalidzkich. Problemy polskiego rynku pracy s tak e pog biane przez nisk mobilno zawodow i przestrzenn pracowników, zw aszcza tych o ni szych kwalifikacjach. 71. Kobiety napotykaj na rynku pracy wi ksze trudno ci ni m czy ni. Poziom zatrudnienia w ród kobiet jest ni szy wed ug danych BAEL w 2004 r. w ród osób w wieku wynosi on 80,6 proc. wobec 93,0 proc. dla m czyzn), wy sza jest stopa bezrobocia w ród kobiet w wieku wynosi a 19,2 proc., a w ród m czyzn 16,1 proc.), a przeci tne wynagrodzenie ni sze ok. 83% przeci tnego wynagrodzenia dla m czyzn). Przyczynia si do tego zarówno charakter poda y pracy kobiet, które s bardziej ni m czy ni sk onne do akceptacji pracy w sektorach ni ej p atnych, lecz cechuj cych si wy sz stabilno ci zatrudnienia np. administracja, o wiata) jak i zdarzaj ce si niekiedy postrzeganie przez pracodawców nie zawsze w zgodzie z faktami) macierzy stwa i zwi zanych z nim absencji w pracy jako dodatkowych kosztów pracy wykonywanej przez kobiety Barier dla pe nego zatrudnienia kobiet jest równie tradycyjny podzia obowi zków domowych i niedorozwój us ug opieku czych. Warto jednak zauwa y, e w Polsce sytuacja kobiet jest relatywnie lepsza ni w wi kszo ci pa stw UE ró nica pomi dzy 15

16 wska nikiem zatrudnienia dla kobiet i m czyzn wynosi 11 pkt proc. w Polsce, przy redniej ró nicy w UE na poziomie 15 pkt proc.). 72. Sytuacja na rynku pracy stopniowo b dzie si poprawia. W zwi zku z tym, e restrukturyzacja przedsi biorstw dobiega ko ca, liczba likwidowanych miejsc prac zmniejszy si. Przy niezmienionej stopie kreacji miejsc pracy doprowadzi to do spadku bezrobocia i wzrostu zatrudnienia. Proces ten w okresach zwi kszonego tempa wzrostu PKB ulegnie przyspieszeniu, jednak e wp yw czynników krótkookresowych nie b dzie znaczny. 73. Pozytywnym czynnikiem kszta tuj cym rynek pracy b dzie wzrost liczby miejsc pracy w sektorze us ug. Nowe miejsca pracy w us ugach pozwol na zrekompensowanie spadku liczby miejsc pracy w pozosta ych sektorach. Ponadto zak ada si, e sukcesywnie wdra ane dzia ania aktywizuj ce stymulowa b d tworzenie miejsc pracy w ma ych i rednich przedsi biorstwach. Wspierane tak e b dzie podejmowanie przez absolwentów samodzielnej dzia alno ci gospodarczej, m.in. w wyniku zagwarantowania dost pu do kapita u i obni ania kosztów prowadzenia takiej dzia alno ci. 74. Prognoza zak ada do znaczny ok. 1-2% rocznie) wzrost liczby pracuj cych do 2007roku. Wzrost liczby pracuj cych prze o y si na wzrost wska nika zatrudnienia w grupie wiekowej z 51,7% w 2002 r. do 59,0% w 2020 r. z 44,4 do 47,3 w grupie wiekowej 15+). Wed ug aktualnej prognozy zmaleje równie bezrobocie z 19,9% w 2002 r. do 16,0% w 2007 r. i 11,1% w 2020 r. Jednocze nie w zwi zku ze starzeniem si spo ecze stwa praktycznie nie zmieni si wska nik aktywno ci zawodowej w populacji w wieku 15 lat i wi cej, mimo wzrostu aktywno ci w ród osób w wieku Mo na oczekiwa wzrostu zatrudnienia i wyd u enia si aktywno ci zawodowej w ród osób starszych, co b dzie wynika o z wy szych kwalifikacji kolejnych roczników przedemerytalnych. Tabela 6. Sytuacja na rynku pracy, osoby w wieku 15 lat i wi cej Populacja w tys.) Aktywni w tys.) Pracuj cy w tys.) Bezrobotni w tys.) Wspó czynnik aktywno ci zawodowejw %) 53,5 52,8 53,0 Wska nik zatrudnienia w %) 44,2 45,3 46,7 Stopa bezrobocia w %) 17,5 14,4 11,9 ród o: Prognoza rynku pracy DAE MGiP. Budowa gospodarki opartej na wiedzy 76. Pozytywnym zjawiskiem obserwowanym od kilkunastu lat jest sta y wzrost liczby osób legitymuj cych si wykszta ceniem ponadpodstawowym. W ci gu niespe na 14 lat dziel cych spisy ludno ci odsetek osób z wykszta ceniem ponadpodstawowym wzrós z prawie 55% w 1988 r. do oko o 67% w 2002 r. Znacznie zmniejszy a si liczba osób z wykszta ceniem podstawowym, niepe nym podstawowym i bez wykszta cenia szkolnego; jednocze nie nast pi ponad 1,5-krotny wzrost liczby osób z wykszta ceniem wy szym. W 2002 r. 10,2% ludno ci w wieku 15 lat i wi cej posiada o wy sze wykszta cenie, w 1988 r. 6,5%. Zró nicowanie regionalne jest tu jednak du e od 8,3% opolskie) do 14,2% mazowieckie). 77. Cz absolwentów ma trudno ci ze znalezieniem zatrudnienia. Niedopasowanie kompetencyjne poda y i popytu na prac jest jedn z przyczyn tego zjawiska. Dlatego te do najwa niejszych wyzwa stoj cych przed systemem edukacji w Polsce nale y zaliczy podnoszenie jako ci kszta cenia. rednia wyników edukacji szkolnej i pozaszkolnej jest stosunkowo niska nie dotyczy to wyników kszta cenia w najlepszych szko ach), za zró nicowanie osi gni uczniów i warunków kszta cenia 16

17 Przedsi biorczo nale y do najwy szych w krajach OECD. Zmiana tej sytuacji wymaga z jednej strony podniesienia poziomu kszta cenia wielu szkó, z drugiej za stworzenia mo liwo ci bardziej elastycznego dostosowywania przez szko y sposobu kszta cenia do potrzeb rynku pracy, jak równie rozwini cia systemu szkole pozwalaj cych zdoby umiej tno ci i kwalifikacje potrzebne do zdobycia zatrudnienia. 78. Syntetycznym wska nikiem s u cym do oceny potencja u innowacyjnego danego kraju, stosowanym powszechnie w mi dzynarodowych badaniach przekrojowych, jest udzia bud etowych i pozabud etowych nak adów na badania i rozwój w PKB GERD). W ostatnich 12 latach wynosi on w Polsce rednio ok. 0,7% i by ni szy ni w wi kszo ci krajów Europy. Jednocze nie, od pocz tku lat 90. udzia nak adów na badania i rozwój w PKB w Polsce systematycznie maleje. Od roku 1990 obni y si z 1,08% do zaledwie 0,58% PKB w roku 2002 i 0,56% w 2003 r. W takiej sytuacji trudna do osi gni cia wydaje si relacja wydatków na badania i rozwój do PKB na poziomie 1,5% w 2006 r., co zosta o za o one w NPR na lata Niskie nak ady na nauk i badania rozwojowe by y przyczyn spadkowego trendu liczby wynalazków i wzorów u ytkowych zg aszanych w kraju, a tak e systematycznego pogarszania si bilansu p atniczego Polski w dziedzinie wymiany handlowej w zakresie osi gni naukowo-technicznych, praw w asno ci patentów, licencji i znaków towarowych oraz us ug technicznych. Cho w chwili obecnej g ównym ród em wzrostu produktywno ci w Polsce mo e by import technologii, w dalszej perspektywie konieczne stanie si zwi kszenie innowacyjno ci polskiego przemys u, a co za tym idzie wydatków na badania i rozwój. Dodatkowym wska nikiem umo liwiaj cym bardziej szczegó ow analiz zjawiska potencja u innowacyjnego jest poziom inwestycji w technologie informacyjne i komunikacyjne. Porównanie tego wska nika w stosunku do innych krajów UE wskazuje na znaczne niedoinwestowanie tego sektora w Polsce. Jednocze nie Polska wykazuje najwy sze tempo wzrostu sektora us ug IT spo ród nowych krajów cz onkowskich UE 13,2% w 2004 r.), co wiadczy o wysokim popycie na te us ugi. 79. W latach 90. dosz o do gruntownej przebudowy struktury w asno ciowej polskiej gospodarki. Zwi kszenie roli sektora prywatnego nast pi o w wyniku zarówno szybkiego rozwoju sektora ma ych i rednich przedsi biorstw, jak i prywatyzacji przedsi biorstw pa stwowych. W okresie transformacji liczba podmiotów gospodarczych wzros a prawie trzykrotnie. Zmniejszy a si liczba przedsi biorstw pa stwowych i spó dzielni. Systematycznie wzrasta natomiast liczba spó ek handlowych. 80. Na koniec roku 2004 dzia a o w Polsce 3,579,8 tys. podmiotów gospodarczych w tym 96% prywatnych. Najwi ksz grup przedsi biorstw 95% ca kowitej liczby podmiotów) s firmy zatrudniaj ce do 9 osób. Udzia firm ma ych zatrudniaj cych od 10 do 49 pracowników wynosi 4%, natomiast rednich pracowników) 0,8%. Struktura przedsi biorstw wed ug liczby pracuj cych jest podobna do wyst puj cej w krajach UE W 2004 roku poprawi a si sytuacja finansowa przedsi biorstw. We wszystkich agregacjach obserwowano wysoki wzrost zysków netto w porównaniu z rokiem Zwi kszy si tak e udzia firm rentownych. Eksport by jednym z g ównych czynników, dzi ki któremu uleg a poprawie sytuacja przedsi biorstw. O zwi kszeniu niezale no ci finansowej przedsi biorstw wiadczy poprawa wska ników obci enia d ugiem oraz p ynno ci zw aszcza w przedsi biorstwach du ych). Popraw sytuacji finansowej odczu y przede wszystkim przedsi biorstwa o du ej skali sprzeda y eksportowej. 82. W ostatnim roku nast pi o odwrócenie utrzymuj cej si do ko ca 2003 roku tendencji spadkowej nak adów inwestycyjnych. Jednocze nie innowacyjno polskich przedsi biorstw pozostaje niska w porównaniu z innymi krajami UE. Negatywnym zjawiskiem s niskie nak ady na dzia alno B+R. 83. W otoczeniu prawnym i instytucjonalnym przedsi biorców w ostatnim okresie dosz o do pozytywnych zmian. Wprowadzenie przepisów Ustawy o swobodzie dzia alno ci 17

18 Infrastruktura transportowa gospodarczej by o istotnym krokiem w kierunku u atwienia dzia alno ci gospodarczej. Uproszczono i przyspieszono proces rejestracji dzia alno ci, usprawniaj c obs ug przedsi biorców. W zakresie zatrudniania i zwalniania pracowników wprowadzono nowe przepisy do kodeksu pracy, które dotyczy y elastycznej organizacji czasu pracy, ograniczenia kosztów pracy. Dokonano równie redukcji obci e biurokratycznych np. w procesie zamówie publicznych wprowadzono mo liwo komunikacji elektronicznej, umo liwiaj cej szybsze i prostsze dokonywanie czynno ci i zmniejszenie ilo ci dokumentacji papierowej). 84. czna d ugo dróg o dopuszczalnym nacisku 115 kn/o, stanowi cym podstawowy standard europejski, wynosi 637 km, a wi c zaledwie 3,5% d ugo ci ca ej sieci dróg krajowych. A 30% odcinków dróg krajowych wymaga niezw ocznego remontu, a dalszych 30% kwalifikuje si do remontu w najbli szych latach. Powodem z ego stanu technicznego dróg jest przede wszystkim ich permanentne niedoinwestowanie w przesz o ci oraz wzrost nat enia ruchu podwojenie wielko ci ruchu w ci gu ostatnich dziesi ciu lat), z jednoczesnym niedostosowaniem dróg do du ych samochodów ci arowych. 85. Brak sieci dróg o w a ciwym standardzie stanowi w tej chwili niezwykle powa n barier rozwojow, ograniczaj c mo liwo ci wykorzystania takich szans polskiej gospodarki jak po o enie geograficzne czy wielko rynku. Stan infrastruktury drogowej prowadzi do powstawania,,w skich garde w rozwoju, hamuje wymian mi dzynarodow z krajami UE i z pozosta ymi krajami s siaduj cymi, ogranicza mo liwo ci przyci gania kapita u zagranicznego i zmniejsza mobilno si y roboczej. Czynniki te obni aj konkurencyjno polskiej gospodarki i stanowi barier w procesie unowocze niania kraju. 86. Z y jest równie stan infrastruktury kolejowej, co powoduje wyd u enie czasu przewozu towarów, zmniejszaj c konkurencyjno kolei w stosunku do transportu drogowego. Oko o 35% linii kolejowych w Polsce jest w stanie kwalifikuj cym si do wymiany, a na ponad 9 tysi cach km linii niemal po owa d ugo ci ca ej sieci kolejowej) dopuszczalna pr dko nie przekracza 60 km/godz. Pilnej poprawy wymaga te infrastruktura portów morskich, transportu lotniczego i intermodalnego, a tak e stan ródl dowych dróg wodnych. Infrastruktura energetyczna 87. Stan infrastruktury energetycznej ma ogromne znaczenie dla bezpiecze stwa energetycznego Polski, mo liwo ci funkcjonowania polskiego sektora energii w ramach jednolitego rynku energii w UE oraz konkurencyjno ci gospodarki polskiej. 88. Obecny stan infrastruktury sieciowej w Polsce nie zapewnia efektywnego funkcjonowania rynku energii elektrycznej i rynku gazu ziemnego ani te wykorzystania tranzytowego po o enia Polski dla dostaw paliw do krajów UE. Polska jest krajem tranzytowym jednak bez wystarczaj cych zdolno ci przesy owych i po cze transgranicznych. Niektóre bariery ich rozwoju le tak e po stronie prawnej i instytucjonalnej. Nierozwi zane pozostaj kwestie w asno ciowe i przyrodnicze. 89. Wa nym problemem dla rozwoju gospodarczego regionów jest z a kondycja techniczna sieci dystrybucji energii elektrycznej na terenach wiejskich. Budowa sieci elektroenergetycznych na terenach wiejskich mia a miejsce zasadniczo w latach 50. i 60. ubieg ego wieku i finansowana by a w g ównej mierze ze rodków bud etu pa stwa oraz op at w a cicieli gospodarstw rolnych. Bardzo du a cz urz dze pracuje od tak dawna, e uleg a zu yciu eksploatacyjnemu. Dodatkowo na terenach tych trwaj procesy rozwojowe, wskutek których stale zwi ksza si zapotrzebowanie na energi elektryczn oraz wymagania co do jej jako ci. Sieci na terenach wiejskich wymagaj pilnej modernizacji i rozbudowy w celu zapewnienia bezpiecze stwa energetycznego na szczeblu lokalnym oraz mo liwo ci dalszego rozwoju tych terenów, w tym przyci gni cia atrakcyjnych inwestycji. 18

19 90. Gospodark polsk cechuje du a energoch onno dochodu narodowego, pomimo utrzymuj cej si od 1995 roku spadkowej tendencji w porównaniu zo redni w krajach UE. W Polsce w 2000 roku na wytworzenie jednostki PKB zu yto 1,7-2,6 razy wi cej energii ni w krajach UE. Ponad 60% energii finalnej zu ywaj najbardziej energoch onne sektory gospodarki, tj. przemys hutniczy, chemiczny, mineralny i spo ywczy. Budownictwo mieszkaniowe 91. Ze spisu powszechnego z 2002 r. wynika, e zasoby mieszkaniowe w Polsce wynosi y 12,5 mln mieszka, z czego 11,8 mln 95%) stanowi y lokale zamieszkane. Liczba gospodarstw domowych przewy sza a liczb mieszka zamieszkanych o 1,6 mln. Nasycenie mieszkaniami, tj. liczba mieszka zamieszkanych przypadaj ca na 1000 ludno ci w 2002 r., wynosi a 308, co w ród krajów Unii Europejskiej plasuje nas na ostatnim miejscu. Dodatkowo wyst puje zjawisko drastycznej dekapitalizacji istniej cych zasobów mieszkaniowych. Kryzys mieszkaniowy dotyka w pierwszym rz dzie miast. Tam te najostrzej wyst puje problem luki remontowej. 92. Wysoki i nieprzerwanie rosn cy niedobór mieszka w Polsce jest jedn z zasadniczych przyczyn bardzo niskiej przestrzennej mobilno ci si y roboczej. W sposób bezpo redni obni a to poziom efektywno ci procesów restrukturyzacji gospodarki. Bez znacz cego wzrostu liczby nowych mieszka efektywno ta b dzie nadal niska, a ró nice w poziomie bezrobocia, ubóstwo i zagro enie wykluczeniem spo ecznym w poszczególnych regionach b d si utrwala. Rozwój obszarów wiejskich 93. Generalnie rolnictwo polskie zachowa o tradycyjny charakter. Gospodarstwa rolne w wi kszo ci prowadz produkcj wielokierunkow, stosuj c metody ekstensywne. Ze wzgl du na nisk intensywno produkcji, rolnictwo nie wp yn o znacz co na przekszta cenie rodowiska i krajobrazu. Walory przyrodnicze obszarów wiejskich, w po czeniu z du ymi zasobami si y roboczej, tworz warunki do rozwoju pracoch onnych kierunków produkcji rolnej, w tym rolnictwa ekologicznego oraz pro rodowiskowej dzia alno ci pozarolniczej. 94. S abo rozwini ta infrastruktura techniczna na wsi stanowi jedn z najpowa niejszych barier rozwoju obszarów wiejskich. Nieodpowiedni stopie rozwoju infrastruktury nie tylko obni a standard ycia i gospodarowania, lecz tak e decyduje o s abej atrakcyjno ci obszarów wiejskich dla inwestorów. Bariery kapita owe oraz ograniczone mo liwo ci finansowe lokalnych samorz dów nie sprzyjaj rozwojowi infrastruktury. Pomimo odnotowanego w ostatnich latach du ego tempa rozwoju infrastruktury wsi, potrzeby w tym zakresie s nadal bardzo du e, a wyst puj ce silne zró nicowanie regionalne w poziomie wyposa enia, zwi zane jest ze struktur agrarn na terenach wiejskich oraz ze zdolno ciami adaptacyjnymi regionu. Dynamika zagospodarowania infrastrukturalnego i rozwoju gospodarczego terenów wiejskich zale y tak e od lokalnej aktywno ci spo ecznej oraz efektywnego wykorzystywania uzyskanych rodków finansowych. 95. Obszary wiejskie dotkni te s problemem wysokiego ukrytego i jawnego bezrobocia. Od pocz tku procesu transformacji nast puje ró nicowanie si gospodarstw rolnych. Z jednej strony ma miejsce koncentracja produkcji, która poci ga za sob uwalnianie nadwy ek si y roboczej z rolnictwa. Na drugim biegunie pozostaje bardzo du a liczba ma ych gospodarstw rolnych, które nie przynosz wystarczaj cego dochodu zabezpieczaj cego ich w a cicieli. Podstawowym problemem obszarów wiejskich jest obecnie niska produktywno w rolnictwie po czona z ukrytym bezrobociem) oraz niewystarczaj ca ilo miejsc pracy poza rolnictwem. 96. Warto równie podkre li unikatowy charakter polskiej gospodarki le nej, która w znacznie wi kszym stopniu ni przeci tnie w Europie nastawiona jest na zachowanie rodowiskowej funkcji lasów. Zwi kszanie lesisto ci jest trwa ym elementem polityki przestrzennej, ekologicznej i gospodarczej kraju. Jej realizacja powinna doprowadzi 19

20 do zwi kszenia lesisto ci kraju do 30% w roku 2020 i 33% po roku 2050 oraz uporz dkowania granicy rolno-le nej z korzy ci dla warto ci krajobrazu. Powstaj ce w wyniku zalesie kompleksy le ne wymagaj znacznych nak adów finansowych na stworzenie struktury organizacyjnej i infrastruktury technicznej, których nie s w stanie ud wign jednostki organizacyjne lasów pa stwowych. Zasoby przyrodnicze i ochrona rodowiska 97. Kapita przyrodniczy Polski zasoby surowców mineralnych, gleby, wodne, le ne, krajobrazowe przestrzeni przydatnej do rolnictwa, turystyki, osadnictwa, infrastruktury itp.) stwarzaj bardzo korzystne warunki rozwojowe dla wielu dziedzin,dlatego jego ochrona stanowi jeden z podstawowych obowi zków pa stwa i obywateli. Ró norodno biologiczna Polski nale y do najbogatszych w Europie. Jest to wynikiem zarówno dogodnych warunków naturalnych po o enie w centralnej cz ci kontynentu, brak naturalnych barier na wschodzie i zachodzie, strefa klimatu przej ciowego, zró nicowana budowa geologiczna i urozmaicona rze ba), jak i odmiennych, w stosunku do pozosta ych krajów europejskich, wp ywów gospodarki cz owieka nierównomierne uprzemys owienie i urbanizacja kraju, zachowane na znacznych obszarach tradycyjne, ekstensywne rolnictwo oraz rozleg e i trwa e historycznie lasy). Jednak i w Polsce wyst powa y i wyst puj zagro enia dla ró norodno ci biologicznej typowe dla wspó czesnej cywilizacji. Na stan ró norodno ci biologicznej wp yn y dzia ania podejmowane w ramach ochrony przyrody. Korzystnym objawem jest ci g y wzrost powierzchni obszarów chronionych w latach ich powierzchnia zwi kszy a si prawie 1,7 raza. Jednocze nie Polska, staj c si cz onkiem UE, rozpocz a tworzenie europejskiej sieci obszarów chronionych Natura 2000, w któr wchodzi znaczna cz obszarów ju obj tych ochron. cznie do sieci tej zakwalifikowano 256 obszarów o cznej powierzchni ok. 29 tys. km 2. Rozwa a si obj cie dalszych obszarów t sieci. Tabela 7. Przyrost obszarów chronionych w Polsce Powierzchnia tys. ha) Wyszczególnienie wzrost %) 2003r. do 1990r. Obszary chronione ogó em ,5 parki narodowe ,8 rezerwaty przyrody ,6 parki krajobrazowe ,9 obszary chronionego ,8 krajobrazu pozosta e formy ,2 Obszary chronione w powierzchni 19,4 26,1 33,1 x kraju %) ród o: Ochrona rodowiska 2004, G ówny Urz d Statystyczny, Warszawa Konsekwentnie realizowane postanowienia polityki ekologicznej, jak równie procesy restrukturyzacji i unowocze niania gospodarki przyczyni y si do obni enia poziomu presji na rodowisko. Emisje podstawowych zanieczyszcze do powietrza SO 2, NO x i py ów zmniejszy y si odpowiednio o oko o 55%, 38% i 76% w porównaniu z pocz tkiem lat 90. Ponad 95% cieków przemys owych poddawanych jest oczyszczaniu w stopniu odpowiadaj cym wymogom prawa, a w gospodarce komunalnej oko o 88%. Osi gni cia te umo liwi y radykaln popraw jako ci powietrza w okr gach uprzemys owionych, a tak e, cho w niewystarczaj cym stopniu, popraw jako ci wi kszo ci wód p yn cych. Uzyskano równie znaczny post p w sferze gospodarki odpadami przemys owymi i komunalnymi. Wydatki na ochron rodowiska si ga y od 1996 r. nawet 1,6% PKB w skali rocznej. Jednocze nie z perspektywy kolejnych lat niepokoj ca jest obserwowana od 1998 r. tendencja obni ania nak adów na ten cel. Obecnie wydatki na ochron rodowiska kszta tuj si na poziomie poni ej 1% PKB. 20